Online taxi ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqishI

Yuklangan vaqt:

19.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

469.634765625 KB

Ko'chirib olish

“ Online taxi ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish”
mavzusida
Reja:
Kirish
Nazariy qism:
1.1. Ma’lumotlar bazasi asosiy tushunchalari
1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari
Asosiy qism:
2.1. “Online taxi” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
2.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash
2.3. Ma’lumotlar bazasida turli so’rovlar yaratish
Xulosa
1

Kirish
Ma'lumotlar bazasi - bu ma'lumotlar sxemasiga muvofiq saqlanadigan va
ma'lumotlarni modellashtirish vositalari qoidalariga muvofiq manipulyatsiya
qilin adi gan ma'lumotlar to'plamidir.
Ma'lumotlar bazasi – bu bir yoki bir nechta sohalar da ishlatiladigan ,
ma'lumotlarning xususiyatlarini va ular o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni
tavsiflovchi kontseptual tuzilishga muvofiq tashkil etilgan ma'lumotlar to'plami.
Avtoritet monografiyalar dan ta'riflar:
Ma'lumotlar bazasi - bu ma'lum bir qoidalar asosida tashkil etilgan va
kompyuter xotirasida saqlanadigan, ma'lum predmet sohaning hozirgi holatini
tavsiflovchi va foydalanuvchilarning axborot ehtiyojlarini qondirish uchun
foydalaniladigan ma'lumotlar to'plamidir.
Ma'lumotlar bazasi - har qanday korxonaning dasturiy ta'minot tizimlari
tomonidan ishlatiladigan doimiy (doimiy saqlanadigan) ma'lumotlar to'plami.
“ Online taxi ” ma ’ lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqiashni o ’ z
oldimga maqsad qilgan ekanman , bu ma ’ lumotlar bazasini loyihalashda online
taxi sohasini o ’ rganib chiqishga harakat qildim . Bu kurs ishida online taxi
bo ’ limlari , hodimlari , hodim vazifalari va rahbariyati haqidagi ma ’ lumotlar
bayon qilingan . Albatda bu ma ’ lumotlar SQL so ’ rovlari orqli olinadi .
Online taxi ma ’ lumotlar bazasi , bu ma ’ lumotlar bazasining to ’ g ’ ri va
samarali ishlab chiqilishi kerak . Bu loyihada biz online taxi ma ’ lumotlar bazasini
loyihalashtirish va ishlab chiqishni ko ’ rib chiqamiz .
Loyihani boshlash uchun , bizning birinchi qadamimiz ma ’ lumotlar
bazasining tuzilishini tushunish va uni yaratishni rejalashtirishdir . Ma ’ lumotlar
bazasini yaratish jarayonida , bizning loyihamizning asosiy maqsadi va talablari
haqida to ’ liq tushuncha saqlashimiz kerak .
2

NAZARIY QISM
1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari
Ma’lumotlar bazasi - bu EHM ning tashqi xotirasida saqlanadigan, har
qanday jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa obyektlar, jarayonlar,
holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir.
Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot
yetishmovchiligini bartaraf etishni ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda
ko‘pchilik ma’lumotlar bazasi chegaralangan predmet sohasi uchun
loyihalashtiriladi.
Bitta EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi yaratiladi.Vaqti bilan turdosh
vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham
mumkin. Har qanday axborot tizimi bizni qamragan real dunyoning ba’zi
tomonlarini yoki predmet sohasini yoki muammoni yoritishi mumkin. Muammoli
muhit vaqti o‘zgarishi bilan o‘zgarishi, ya’ni ob’yektlar xususiyatining
o‘zgarishida, eski ob’yektlarning yo‘qolishi va yangilarining paydo bo‘lishida
ifodalanadi. Bu o‘zgarishlar voqealar natijasida bo‘lib o‘tadi. Voqealarning
ketmaketligi jarayonni tashkil etadi. Har qanday axborot tizimi ob’yektlarning
o‘zlari bilan emas, mavjudiy borliq singari, balki ularning belgili yoritgichi-
idenfikatori bilan ishlaydi. Belgi - idenfikatorlarning bosh vazifasi - ob’yektni
guruhdagi turdosh ob’yektlardan farqlash. Ob’yektning idenfikatori, umumiy
aytganda, ob’yektning xususiyati haqida yoki, ya’ni shunga o‘xshash, uning u yoki
bu sinfga tegishligi haqida hech qanday axborot bermasligi mumkin.
Ma’lumotlar belgili shaklda ifodalangan ob’yekt yoki ob’yektlarning
muomalasi haqidagi axborotlar ma’lumotni tashkil qiladi. Bu ma’lumotlar inson
yoki qandaydir texnik qurilma tomonidan qabul qilinishi va tegishli tarzda
interpretatsiya qilinishi mumkin. Ma’lumotlarning tavsifli xususiyati shu
hisoblanadiki, ya’ni ularni bir belgili tizimdan boshqasiga qayta kodlash axborotni
yuqotmagan holda o‘tkazish mumkin.Belgili ifodalanishning bunaqangi
xususiyatining ahamiyati - mavjud predmetli holatning qabul qiluvchiga
3

yo‘naltirilgan, belgilarning har xil tizimlarida ifodalanish imkonini beradi.
Ma’lumotlar bazasini qurishda insonga yo‘naltirilgan mantiqiy ifodalanish haqida
va uzoq muddatli xotira qurilmasiga yo‘naltirilgan jismoniy ifodalanish haqida
gapirish an’anaga aylangan. Ma’lumotlar ba’zasi - ma’lum masalaga yoki biror
faoliyatga taalluqli o’zaro bog’langan va aloxida ko’rinishda tashkil etilgan
ma’lumotlar.
MB ma’lumotlarni xsusiyatlari:
1) t o’ li q lik;
2) aktuallik;
3) q ulaylik;
Ma’lumotlar banki - bir nechta MB, texnik vosita va dastur ta’minotidan
iborat avtomatlashtirilgan tizim.
Ma'lumotlar bazasi turlari
Har xil mezonlarga ko'ra farq qiladigan ma'lumotlar bazalarining ko'p turlari
mavjud. Masalan, "Ma'lumotlar bazasi texnologiyalari entsiklopediyasi" da
ma'lumotlar bazalarining 50 dan ortiq turlari ko'rsatilgan.
Asosiy tasniflar quyida keltirilgan.
Ma'lumotlar modeli bo'yicha tasniflash
Misollar: Ierarxik, Ob'ektli va ob'ektga yo'naltirilgan, Ob'ektli-relyatsion,
Relyatsion, Tarmoqlik, Funktsional.
Ma’lumotlar bazasining asosiy atamalari
 SQL – strukturi alashtirilgan so'rovlar tili. Ushbu til yordamida biz
ma'lumotlar bazalari bilan turli xil harakatlarni amalga oshiramiz.
 Ma'lumotlar – strukturi alashtirilgan ma'lumot.
 Ma'lumotlar bazasi - bu predmet sohasi tomonidan aniqlangan
ma'lumotlar to'plamidir. Oddiy qilib aytganda jadvallar to'plami .
4

 Jadval (mohiyat) - bu ma'lumotlarni relyatsion ma'lumotlar bazasida
saqlanish usuli (ma'lumotlar bazasidagi minimal o'lchov birligi). Jadval
oddiygina ma'lumotlar bazasidagi munosabatlar deb ataladi.
 MBBT – ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi: ma'lumotlar bazalari bilan
har xil amallarni bajarishga imkon beruvchi dastur.
 Biznes qoidalari - ma'lumotlar bazasini loyihalashda ko'rib chiqiladigan
rasmiy qoidalar. Boshqacha qilib aytganda: bu biz ma'lumotlar bazasi
yordamida tavsiflashimiz va avtomatlashtirishimiz kerak bo'lgan jarayon
yoki jarayonlar to'plami.
 Predmet soha – bu ma'lumotlar bazasini yaratishda tasvirlangan yoki
avtomatlashtirilgan real hayotning bir qismidir. Masalan: bug’alteriya,
ombor, do'kon, kutubxona, yoqilg'i quyish shoxobchasi.
 Mijoz - ma'lumotlar bazasiga kiradigan shaxs yoki dastur.
 Kalitlar yoki kalit atributi - ma'lumotlar bazasida mohiyat/ob'ekt/jadvalni
noyob ravishda aniqlaydigan atribut (ustunni misol qilsada bo’ladi) yoki
atributlar to'plami.
 Birlamchi (asosiy) kalit - ob'ektni identifikatsiyalash uchun ishlatiladigan
kalit.
 Alternativ kalit (muqobil kalit) - bu ba'zi bir sabablarga ko'ra asosiy kalit
sifatida ishlatilmaydigan kalit.
 Kompozit kalit - bu bir nechta atributlardan foydalanadigan kalit.
 Surroqat kalit - qiymati MB ma'lumotlar bazasi tomonidan generatsiya
qilingan kalit tushuniladi.
 Munosabatlar - bu ma'lumotlarning relyatsion modelining asosiy
tushunchasi. Shu sababli model relyatsion deb nomlanadi. Taxminan
aytganda, munosabatlar- bu jadvaldir.
5

 Normallashtirish - ma'lumotlar bazasi munosabatlarini normal shaklga
o'tkazish jarayoni. Normallashtirish ma'lumotlar bazasi tuzilishida mantiqiy
ortiqchalikni minimal ta'minlaydigan shaklga keltirish uchun mo'ljallangan
va ma'lumotlar bazasining ishlashini kamaytirish yoki yoki jismoniy
hajmini oshirish uchun mo'ljallanmagan.
 Denormalizatsiya - bu normalizatsiya jarayoninig a teskari jarayon. Bu
ko'pincha ma'lumotlar bazasidan ma'lumotlarni o'qish jarayonini
tezlashtirish uchun ishlatiladi.
 Atomarnost - bu atributlarning bo'linmasligi. Masalan, F.I.SH. atomar
ustun emas.
 Tranzitiv qaramlik - bu atributlarning hech biri asosiy kalit bo'lmasligi
sharti bilan, bitta atributning boshqasiga mantiqiy yoki semantik bog'liqligi.
Klassik misol: shahar va pochta indeksi.
 Funktsional bog'liqlik - bitta ustun qiymatlarining boshqasiga bog'liqligi,
lekin aksincha bo’lishi kerak emas . Keling, ikkita ustunni olaylik, ularni A
va B deb ataymiz, A atributi uchun bir xil qiymatga ega bo'lgan barcha
qatorlar B ustunida bir xil qiymatga ega bo'ladi, aksincha emas.
 Ortiqchalik - ma'lumotlar bazasidagi keraksiz ma'lumotlar, bu bizga foyda
keltirmaydi, balki ma'lumotlar bazasini hajmini oshiradi.
 Anomaliya - ortiqcha ishlov berish sababli ma'lumotlarni manipulyatsiya
qilishda (ma'lumotlarni yangilash, ma'lumotlarni o'chirish, o'zgartirish yoki
o'zgartirish) yuzaga keladigan muammolar.
 Ma'lumotlar domeni - bu yordamchi ma'lumotlarni saqlaydigan
ma'lumotnoma yoki jadval.
 Birinchi normal forma (1NF). Munosabatlar o'zgaruvchisi birinchi normal
forma da (1NF), agar faqat munosabatlarning har qanday haqiqiy qiymatida
uning har bir atributi uchun atigi bitta qiymat bo'lsa.
6

 Ikkinchi normal forma (2NF). Aloqadorlik o'zgaruvchisi ikkinchi normal
shaklda bo'ladi, agar u birinchi normal shaklda bo'lsa va har bir kalit
bo'lmagan atribut uning potentsial kalitiga (funktsional jihatdan to'liq)
bog'liq bo'lsa.
 Uchinchi normal forma (3NF). Munosabat uchinchi normal shaklda
bo'ladi, agar u ikkinchi normal shaklda bo'lsa va kalitlarga xos bo'lmagan
atributlarning tranzit funktsional bog'liqliklari bo'lmasa.
 Boys-Kodd normal formasi (BCNF). Munosabatlar o'zgaruvchisi Boys-
Kodd normal shaklida (aks holda, kengaytirilgan uchinchi normal shaklda),
agar uning har bir noan'anaviy va chapga kamaytirilmaydigan funktsional
bog'liqliklari, ularning determinanti sifatida ba'zi potentsial kalitlarga ega
bo'lsa.
7

1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari
Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari, ma'lumotlar bazalarini
yaratish, o'zgartirish va o'chirish, ma'lumotlar bazalari bilan ishlash uchun
interfeys tuzish va qo'shimcha funktsiyalarni taqdim etadigan dasturlardir. Bu
tizimlar ma'lumotlarni saqlash, huquqlarni boshqarish, ma'lumotlarga kirishni
nazorat qilish va ma'lumotlarni ko'rish uchun turli xil statistik analizlar va
raporlar taqdim etish imkonini beradi. Ma'lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari Windows, Linux va Mac OS kabi operatsion tizimlari uchun mavjud
bo'lib, b u tizimlar barmoqlarda ishlatiladigan keltirib chiqarish tillarini (SQL,
PL/SQL, T-SQL va boshqalar) yoki yo'l-yo'rsiz interfarislarni (ODBC,
JDBC, ADO.NET, boshqalar) yordamida ma'lumotlar bazasiga ulanishni
ta'minlaydilar.
Tavsiya qilinadigan ma'lumotlar bazalari boshqarish tizimlari:
1. Oracle Database
2. MySQL
3. Microsoft SQL Server
4. PostgreSQL
5. IBM DB2
6. MongoDB
Ushbu tizimlar o'zaro farq qilishadi va xususiyatlari bo'lib, foydalanuvchilarning
xohishlariga qarab tanlash lozim. Shuningdek, har bir tizimning o'zining hayot
qayta ishlanishi, bog'lanish xususiyatlari, ishlash yuzasi, performansining yaxshi
bo'lishi va tashqi dastgoh integratsiyasi to'g'risidagi bossizliklar e'lon qilinadi.
MBBT asosiy xususiyatlari — bu nafaqat ma’lumotlarni kiritish va
saqlashda ishlatiladigan protseduralar tarkibi bo‘lmasdan, ularning strukturasini
ham tasvirlaydi. Ma’lumotlarni o‘zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan
fayl oldin ma’lumotlar banki, keyinchalik esa “Ma’lumotlar bazasi” deb yuritila
8

boshlandi.
Ma’lumotlarni boshqarish tizimi quyidagi xossalarga ega:
• fayllar to‘plami mantiqiy kelishuvini quvvatlaydi;
• ma’lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta’minlaydi;
• har xil to‘xtalishlardan keyin ma’lumotlarni qayta tiklaydi;
• bir necha foydalanuvchilarning parallel ishlashini ta’minlaydi
Insonlarga tushinarli bo’lgan tabiiy til, matematik formulalar, jadvallar,
grafiklar va boshqa vositalar yordamida bajarilgan bu tavsif ma’lumotlar bazasini
loyihalash ustida ish yuritishda ma’lumotlarning infologik modeli deb ataladi.
Demak, kerakli ma’lumotlardan foydalanishga ruxsat aniq bir MBBT
yordamida bajariladi. Shuning uchun, ma’lumotlar modeli ushbu MBBT
ma’lumotlarni tavsiflash tilida tavsiflanishi kerak bo’ladi. Ma’lumotlarning
infologik modeli bo’yicha yaratiladigan bunday tafsiviga ma’lumotlarning
datalogik modeli deyiladi. Uch bosqichli arxitektura (infologik, datalogik va fizik
bosqich) ma’lumotlarning saqlanishi unga ishlatiladigan dasturga bog‘liqmasligini
ta’minlaydi.
9

ASOSIY QISM
2.1. “Online taxi” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida 10ta jadvallar hosil qilindi.
Ular orasidagi bog’lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari
yordamida bog’langan. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar
quyidagi to’rtta turda bo’lishi mavjud: birga-bir, birga-ko’p, ko’pga-bir, ko’pga-
ko’p. Masala yuzasidan ma’lumotlar bazasini loyilahashda birga-ko’p va ko’pga-
ko’p bog’lanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko’p bog’lanish munosabati
ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko’p uchraydi va uning vazifasi
takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo’lgan jadvalning har bir
yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bog’langan jadvaldagi ko’p
sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir.
Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari
haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz:
“Mijozlar” - online taxi xizmatlaridan foydalananuvchilar xaqida
ma’lumotlarni o’zida saqlaydi.
“Rahbariyat” – Online taxi ishlaydigan rahbarlari xaqida ma’lumotlarni o’zida
saqlaydi
.
10

“Ishchilar” – Online taxi ishlaydigan xodimlar xaqida ma’lumotlarni o’zida
saqlaydi.
Online taxini aks ettiruvchi hisobot, mijozlar, o’tkazmalar, xodimlar, aktiv
balans haqidagi ma’lumotlarni saqlovchi jadvallarning o’zaro munosabati (1-
rasm).
1- rasm “mijozlar” jadvali munosabatlari
11

Bug’alteriyani aks ettiruvchi hisobot, daromat, aktiv balans, passiv balans,
xarajatlar haqidagi ma’lumotlarni saqlovchi jadvallarning o’zaro munosabati (2-
rasm).
“ishchilar” jadvali munosabatlari
Online taxini aks ettiruvchi lavozimlar, ishchilar haqidagi ma’lumotlarni saqlovchi
jadvallarning o’zaro munosabati.
12

“lavozim” va “ishchilar” jadvallari munosabatlari
“Online taxi” ma’lumotlar bazasini relatsiyon modeli.
13

2.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash
2.2.1. “Online taxi” ma’lumotlar bazasining jadvallarini hosil qilish
CREATE TABLE `filiali`
(
id INT NOT NULL PRIMARY KEY, #id maydon
rahbar varchar(256) DEFAULT NULL ,
nomi varchar(256) DEFAULT NULL ,
manzil varchar(256) DEFAULT NULL ,
tel_raqam int(14) NOT NULL,
Id_hujjatlar int(11) NOT NULL;
)
CREATE TABLE `hamkorlar`
(
id INT NOT NULL PRIMARY KEY, #id maydon
nomi varchar(256) DEFAULT NULL,
manzili varchar(256) DEFAULT NULL ,
tel_raqami int(14) NOT NULL,
e-mail manzil varchar(256) DEFAULT NULL ,
Id_hujjatlar int(11) NOT NULL;
)
CREATE TABLE `hujjatlar`
(
id INT NOT NULL PRIMARY KEY, #id maydon
nomi varchar(256) DEFAULT NULL ,
vazifasi varchar(256) DEFAULT NULL ,
14

tuzilgan_vaqti date(10) NOT NULL,
amal_qilish_muddati date(10) NOT NULL;
)
CREATE TABLE `hodim`
(
id INT NOT NULL PRIMARY KEY, #id maydon
ism varchar(256) DEFAULT NULL ,
familya varchar(256) DEFAULT NULL ,
sharif varchar(256) DEFAULT NULL ,
vazifasi varchar(256) DEFAULT NULL ,
id_rahbariyat int(11) NOT NULL;
)
CREATE TABLE `mijozz`
(
id INT NOT NULL PRIMARY KEY, #id maydon
ism varchar(256) DEFAULT NULL ,
familya varchar(256) DEFAULT NULL ,
Korxona_nomi varchar(256) DEFAULT NULL ,
Tel_raqam binariy(11) NOT NULL ,
Yosh int(11) NOT NULL,
id_hodim int(11) NOT NULL;
)
CREATE TABLE `lavozi_m`
(
id INT NOT NULL PRIMARY KEY, #id maydon
nomi varchar(256) DEFAULT NULL ,
vazifasi varchar(256) DEFAULT NULL ;
)
CREATE TABLE `rahbariyat`
(
15

id INT NOT NULL PRIMARY KEY, #id maydon
ism varchar(256) DEFAULT NULL ,
manzil varchar(256) DEFAULT NULL ,
telegram varchar(256) DEFAULT NULL ,
phone_number varchar(256) DEFAULT NULL ,
email varchar(11) NOT NULL;
)
CREATE TABLE `mashinalar`
(
id INT NOT NULL PRIMARY KEY, #id maydon
marka varchar(256) DEFAULT NULL ,
raqami varchar(256) DEFAULT NULL ;
)
2.2.2. “Online taxi” ma’lumotlar bazasining jadvallariga ma’lumot qo’shish
INSERT INTO `aktiv balans`(`id`, `Ustama kapital`, `Taqsimlanmagan foyda`,
`Subsidiya`, `Olingan avans`, `Qisqa muddatli kridit`, `id_hisobot`) VALUES
(1, 80000000, 400000000, 6300000, 80000000,50000000, 1),
(2, 85000000, 500000000, 7500000, 85000000,50000000, 3),
(3, 98000000, 600000000, 4600000, 86000000,50000000, 4),
(4, 89000000, 700000000, 4900000, 94000000,50000000, 1),
… Shu tariqa 20ta yozuv qo’shamiz.
INSERT INTO `daromat`(`id`, `Sotishdan olingan sof foyda`, `Asosiy faoliyatdan
olingan daromat`, `Moliyaviy faoliyatdan olingan daromat`, `Favqulotda foyda`,
`id_hisobot`) VALUES
(1, 800000000, 20000000', 560000000', 50000000, 1),
(2, 850000000, 25000000', 590000000', 57000000, 5),
(3, 950000000, 31000000', 600000000', 77000000, 2),
16

(4, 980000000, 40000000', 65000000', 59000000, 3),
… Shu tariqa 20ta yozuv qo’shamiz.
INSERT INTO `hisobot`(`id`, `Tuzilgan vaqti`, `Amal qilish muddati`, `Daromat`,
`Kirim`, `Chiqim`, `id_hodim`) VALUES
(1 , 2022-01-05, 2025-01-05, 200000000, 300000000,'100000000','3'),
(2 , 2022-02-15, 2025-02-15, 100000000, 200000000,'100000000','2'),
(3 , 2022-08-17, 2025-08-17, 250000000, 350000000,'100000000','7'),
(4 , 2022-12-08, 2025-12-08, 300000000, 500000000,'200000000','1'),
…Shu tariqa 20ta yozuv qo’shamiz.
INSERT INTO `hodimlar`(`id`, `Ism`, `Familya`, `Sharif`, `Vazifasi`,
`id_rahbariyat`) VALUES
(1, 'Ne’matjon','Tursunov','Samadovich','Bosh hisobchi', 2),
(2, "Navro’zbek",'Yuldoshev','Saidakbarovich','Bosh hisobchi movuni', 1),
(3, 'Asadbek','Istatov','Abdurasulovich','Bug’alter', 3),
(4, 'Abdujabbor','Barisov','Abdusamadovich','Bug’alter', 1),
… Shu tariqa 20ta yozuv qo’shamiz.
INSERT INTO `mijozlar`(`id`, `korxona_nomi`, `ism`, `familya`, `tel_raqam`,
`yosh`, `id_hodim`) VALUES
(1,'Zarina firmasi',Zarina,'Sattorova',998857474, 23, 3),
(2,”Xalima xususiy firmasi”, “Xalima”, “Salimova”, 992257474, 28,8),
(3, “Nazar bobo xususiy firmasi”, “Qosim”, “Nazarov”, 9354557498, 20, 1),
(4, “Orom xususiy firmasi”, “Kamol”, “Karimov”, 914458865, 23, 2),
… Shu tariqa 20ta yozuv qo’shamiz.
17

INSERT INTO `o'tkazma`(`id`, `o'tkazma summasi`, `hisob raqam`, `masul shaxs`,
`id_hodim`) VALUES
(1, 50000000, 741115256, “Kamol”, 2),
(2, 60000000, 742315256, “Salimboy”, 3),
(3, 65000000, 741115222, “Mansur”, 1),
(4, 40000000, 741115244, “Turg’unboy”, 9),
… Shu tariqa 20ta yozuv qo’shamiz.
INSERT INTO `rahbariyat`(`id`, `name`, `adres`, `telegram`, `phone_numper`,
`email`) VALUES
(1, 'Asror','Surxondaryo','t.me//asror99', 918956632,
“a srorasadov100@gmail.com ”),
(1,'Qahhor',''Surxondaryo'','t.me//qahhor95','936659987',
“ qahhorbegmatov210@gmail.com ”),
(1,'Saidakbar',''Surxondaryo'','t.me//akbar81',932441981,
“ saidakbarburiyev81@gmai.com ”);
INSERT INTO `shartnoma`(`id`, `Tuzilgan vaqti`, `Amal qilish muddati`,
`Kelishilgan summa`, `Korxona nomi`, `id_hodimlar`) VALUES
(1, ' 2019-02-11 ',' 2022-03-11 ', 500000000 ,' Samo ',1),
(1, ' 2019-05-25 ',' 2022-05-25 ',65 0000000 , “ Uzoq ota ”, 2),
(1, ' 2019-10-06 ',' 2022-06-06 ',8 00000000 , “B axt qasri ”,3),
… Shu tariqa 20ta yozuv qo’shamiz.
2.2.3. “Online taxi” ma’lumotlar bazasining jadvallaridagi ma’lumotlarni
tahrirlash
UPDATE `mijozlar` SET `korxona_nomi` = '"BUMERANG" XUSUSIY
FIRMASI' WHERE ism = 'Dallas';
UPDATE `mijozlar` SET `korxona_nomi`='Vali xususiy
korxonasi',`ism`='Qosimboy' WHERE `yosh` = 21
UPDATE `aktiv balans` SET `Ustama kapital`=10050000 WHERE id = 6
18

UPDATE `daromat` SET `Asosiy faoliyatdan olingan
daromat`=8023000,`Moliyaviy faoliyatdan olingan daromat`=50000000 WHERE
`Favqulotda foyda` = 35000000
UPDATE `hisobot` SET `Kirim`='64000000',`Chiqim`='50000000' WHERE
`Amal qilish muddati` = ‘2025-09-25’
UPDATE `hisobot` SET `Tuzilgan vaqti`='2023-04-15',`Amal qilish
muddati`='2025-09-25',`Daromat`=35000000,`Kirim`=80000000 WHERE
`Tuzilgan vaqti` = '2023-01-25'
UPDATE `hodimlar` SET `Ism`='Snnat',`Familya` ="Yo'ldoshev",`Sharif`=
"Abrorovich" WHERE Ism = 'Javohir' AND Familya = 'Samatov'
UPDATE `o'tkazma` SET `o'tkazma summasi`='300000000',`hisob
raqam`='77748556' WHERE `hisob raqam` = '147483642'
UPDATE `rahbariyat` SET `name`='[value-2]' WHERE Ism = 'Asrorbek'
UPDATE `xarajatlar` SET `Sotish xarajatlar`= 5554000, `id_hisobot`=6 WHERE
`Moliyaviy xarajatlar` = 69000000
2.2.4. “Online taxi” ma’lumotlar bazasining jadvallaridagi ma’lumotlarni
o’chirish
DELETE FROM `aktiv balans` WHERE `Taqsimlanmagan foyda`>600000000
AND `Olingan avans`< 74000000
DELETE FROM `daromat` WHERE `Sotishdan olingan sof foyda`>100000000
OR (`Asosiy faoliyatdan olingan daromat`>460000000 AND `Moliyaviy
faoliyatdan olingan daromat`>577000000)
DELETE FROM `daromat` WHERE `id_hisobot`>5 AND (`Asosiy faoliyatdan
olingan daromat` >150000000 OR `Moliyaviy faoliyatdan olingan
daromat`<60000000)
19

DELETE FROM `hisobot` WHERE `id`<3 AND `Amal qilish muddati`>2022-02-
01
DELETE FROM `hodimlar` WHERE `Vazifasi` = 'Bosh hisobchi movuni' AND
(`Ism` = 'Qahhor' OR `Familya` = 'Salimov')
DELETE FROM `mijozlar` WHERE `ism` = 'Dyanna' OR `yosh` = 23 AND
`familya` = 'Qobilova' OR `korxona_nomi` = '"Nurli diyor" xususiy fermasi'
DELETE FROM `rahbariyat` WHERE `adres` = 'Qshqadoaryo' AND `name` =
'Komil' OR `email` != 't_me/qahhor10'
2.3. Ma’lumotlar bazasida so’rovlar yaratish
1. Ustunlarni olish
SELECT * FROM `hodimlar`; - hodimlar jadvalidan barcha ustunni olish
SELECT * FROM `mijozlar`; - mijozlar jadvalidan barcha ustunni olish
2. Ayrim ustunlar olish
SELECT `korxona_nomi`, `ism` FROM `mijozlar`; -mijozlar jadvalidan ayrim
ustunlarni olish
20

SELECT `Ism`, `Familya`, `Vazifasi` FROM `hodimlar` -hodimlar jadvalidan
ayrim ustunlarni olish
3. Noyob satrlarni olish
SELECT DISTINCT `Ism`, `Familya`, `Vazifasi` FROM `hodimlar` -hodimlar
jadvalidagi `Ism`, `Familya`, `Vazifasi` ustunlaridagi noyob satrlarni olish
SELECT DISTINCT `ism`, `yosh`, `familya` FROM `mijozlar` WHERE
yosh<20; -mijozlar jadvalidan `ism`, `yosh`, `familya` ustunlaridan noyob
satirlarni olish.
4. So’rov natijalarini cheklash
SELECT `Asosiy faoliyatdan olingan daromat`, `Moliyaviy faoliyatdan olingan
daromat` FROM `daromat` LIMIT 4 -daromat jadvalidan `Asosiy faoliyatdan
olingan daromat`, `Moliyaviy faoliyatdan olingan daromat`ustunlaridagi dastlabki
4ta satirni olish.
21

SELECT ism, familya, tel_raqam FROM `mijozlar` LIMIT 3 -mijozlar jadvalidagi
ism, familya, tel_raqam ustunlaridagi dastlabki 3ta satirni olish.
5. Jadvallarni saralash
SELECT `Tuzilgan vaqti`, `Amal qilish muddati` FROM `hisobot` ORDER BY
'Tuzilgan vaqti';
SELECT * FROM `hodimlar` WHERE Vazifasi = "Bug'alter" ORDER BY `Ism
6. WHERE operatori
SELECT * FROM `o'tkazma` WHERE `o'tkazma summasi` > 80000000; -
o’tkazma jadvalida o'tkazilgan summa 80000000 dan katta bo’lgan barcha
ustunlarni oladi.
SELECT * FROM ` shartnoma ` WHERE ` Tuzilgan vaqti ` > '2019-04-21' AND
` Kelishilgan summa ` > 80000000; - shartnoma jadvalida shartnomaning tuzilgan
vaqti 2019- yil 21- apreldan keyin bo ’ lishikerak va shartnomada keltirilgan summa
80000000 dan katta bo ’ lishi kerak bo ’ lganlarni chiqaradi .
22

7. JOIN operatori (Jadvallarni birlashtirish).
SELECT `hisobot`.`Tuzilgan vaqti`, `hisobot`.`Daromat`, `hodimlar`.`Ism`,
`hodimlar`.`Vazifasi` FROM `hisobot` JOIN `hodimlar` ON `hisobot`.`id_hodim`
= `hodimlar`.`id`; -hisobotlar jadvalida hisobot va hodimlar jadvallaridagi
`hisobot`.`Tuzilgan vaqti`, `hisobot`.`Daromat`, `hodimlar`.`Ism`,
`hodimlar`.`Vazifasi` ustunlarini birlashtirish
SELECT `o'tkazma`.`o'tkazma summasi`, `o'tkazma`.`hisob raqam`,
`hodimlar`.`Ism`, `hodimlar`.`Familya` FROM `o'tkazma` LEFT JOIN hodimlar
ON `o'tkazma`.`id_hodim` = `hodimlar`.`id`;
SELECT `passiv balans`.`Uzoq muddatli moyilaiy qo'yilmalar` AS m_q, `passiv
balans`.`Kelgusi davr xarajatlari`AS k_d_x, hisobot.`Tuzilgan vaqti`AS t_v ,
hisobot.`Amal qilish muddati`AS a_q_m FROM `passiv balans` JOIN `hisobot`
ON hisobot.id = `passiv balans`.`id_hisobot`;
SELECT CONCAT(Ism, ' ', Familya)AS I_f FROM `hodimlar` ORDER BY Ism;
SELECT ism, korxona_nomi, familya FROM `mijozlar` WHERE familya LIKE
'%T%';
23

SELECT COUNT(mijozlar.id) AS mijozlar_son, mijozlar.ism, mijozlar.familya,
hodimlar.Vazifasi FROM mijozlar JOIN hodimlar ON
mijozlar.id_hodimlar=hodimlar.id GROUP BY mijozlar.ism, mijozlar.familya,
hodimlar.Vazifasi
24

Xulosa
Xulosa qilib aytishim mumkinki: Ma'lumotlar bazasi – bu bir yoki bir nechta
sohalar da ishlatiladigan, ma'lumotlarning xususiyatlarini va ular o'rtasidagi o'zaro
munosabatlarni tavsiflovchi kontseptual tuzilishga muvofiq tashkil etilgan
ma'lumotlar to'plamidir.
Biror bir sohaning Mbni tuzishda eng avval shu sohani o’rganishimiz kerak.
Uning infologik model, R-modole, relatsion modellarini tuzishimiz kerak.
Shundan so’ng relatsion model asosida Mbning fizik qismini SQL tilida
tuzishimiz kerak. Men Bug’alteriya predmet sohasi MB ni tuzishda MySQL
tilidan foydalanib Open server ishchi muhitida yaratdim. MySQLdan tashqari
yana . Oracle Database , Microsoft SQL Server , PostgreSQL , IBM DB2 ,
MongoDB kabi tillar orqli ham MBsini shakillantirsa bo’ladi.
“Bug’alteriya” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish da 10ta jadvaldan foydalandim. Bular:
1. Aktiv balans;
2. Passiv balans;
3. Hodimlar;
4. Mijozlar;
5. Shartnoma;
6. Hisobotlar;
7. Daromatlar;
8. O’tkazmalar;
9. Xarajatlar;
10. Rahbariyat;
Bu jadvallarda 4-5 tadan ustun qilganman. Yozuvlar soni Mijozlar jadvalida
51ta . Qolgan jadvallarda 13-14 tadan yozuvlar bor.
25

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir”. – T.,”Xalq so‘zi”, 2005-
yil 29-yanvar.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni yanada
rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish
to‘g‘risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.).
3. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni. (№563-
11. № 560-II 11.12.2003 y.). 5. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar” fani
bo’yicha elektron o’quv qo’llanma, TATU FF.
4. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar
majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent Moliya
instituti, 2004.
5. Кодд Э.Ф., “Реляционная модель данных для больших совместно
используемых банков данных”. СУБД . 1995 г .
Internet saytlari
1. www.ictcouncil.gov.uz-Kompyuterlashtirishni rivojlantirish bo`yicha Vazirlar
Maxkamasi muvofiqlashtiruvchi Kengashining sayti.
2. www.ecsoman.edu.ru–Rossiya Federatsiyasi Oliy o`quv yurtlarida
o`qitilayotgan fanlar bo`yicha o`quv-uslubiy komplekslar.
3. http://www.voydod.uz/ - qidiruv tizimi.
4. ziyonet.uz–O`zbekistonning axborotlarni izlab topish tizimi.
5. http://ITPortal sayti.
26

“ Online taxi ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish” mavzusida Reja: Kirish Nazariy qism: 1.1. Ma’lumotlar bazasi asosiy tushunchalari 1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari Asosiy qism: 2.1. “Online taxi” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish 2.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash 2.3. Ma’lumotlar bazasida turli so’rovlar yaratish Xulosa 1

Kirish Ma'lumotlar bazasi - bu ma'lumotlar sxemasiga muvofiq saqlanadigan va ma'lumotlarni modellashtirish vositalari qoidalariga muvofiq manipulyatsiya qilin adi gan ma'lumotlar to'plamidir. Ma'lumotlar bazasi – bu bir yoki bir nechta sohalar da ishlatiladigan , ma'lumotlarning xususiyatlarini va ular o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni tavsiflovchi kontseptual tuzilishga muvofiq tashkil etilgan ma'lumotlar to'plami. Avtoritet monografiyalar dan ta'riflar: Ma'lumotlar bazasi - bu ma'lum bir qoidalar asosida tashkil etilgan va kompyuter xotirasida saqlanadigan, ma'lum predmet sohaning hozirgi holatini tavsiflovchi va foydalanuvchilarning axborot ehtiyojlarini qondirish uchun foydalaniladigan ma'lumotlar to'plamidir. Ma'lumotlar bazasi - har qanday korxonaning dasturiy ta'minot tizimlari tomonidan ishlatiladigan doimiy (doimiy saqlanadigan) ma'lumotlar to'plami. “ Online taxi ” ma ’ lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqiashni o ’ z oldimga maqsad qilgan ekanman , bu ma ’ lumotlar bazasini loyihalashda online taxi sohasini o ’ rganib chiqishga harakat qildim . Bu kurs ishida online taxi bo ’ limlari , hodimlari , hodim vazifalari va rahbariyati haqidagi ma ’ lumotlar bayon qilingan . Albatda bu ma ’ lumotlar SQL so ’ rovlari orqli olinadi . Online taxi ma ’ lumotlar bazasi , bu ma ’ lumotlar bazasining to ’ g ’ ri va samarali ishlab chiqilishi kerak . Bu loyihada biz online taxi ma ’ lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqishni ko ’ rib chiqamiz . Loyihani boshlash uchun , bizning birinchi qadamimiz ma ’ lumotlar bazasining tuzilishini tushunish va uni yaratishni rejalashtirishdir . Ma ’ lumotlar bazasini yaratish jarayonida , bizning loyihamizning asosiy maqsadi va talablari haqida to ’ liq tushuncha saqlashimiz kerak . 2

NAZARIY QISM 1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari Ma’lumotlar bazasi - bu EHM ning tashqi xotirasida saqlanadigan, har qanday jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa obyektlar, jarayonlar, holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir. Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot yetishmovchiligini bartaraf etishni ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik ma’lumotlar bazasi chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi yaratiladi.Vaqti bilan turdosh vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin. Har qanday axborot tizimi bizni qamragan real dunyoning ba’zi tomonlarini yoki predmet sohasini yoki muammoni yoritishi mumkin. Muammoli muhit vaqti o‘zgarishi bilan o‘zgarishi, ya’ni ob’yektlar xususiyatining o‘zgarishida, eski ob’yektlarning yo‘qolishi va yangilarining paydo bo‘lishida ifodalanadi. Bu o‘zgarishlar voqealar natijasida bo‘lib o‘tadi. Voqealarning ketmaketligi jarayonni tashkil etadi. Har qanday axborot tizimi ob’yektlarning o‘zlari bilan emas, mavjudiy borliq singari, balki ularning belgili yoritgichi- idenfikatori bilan ishlaydi. Belgi - idenfikatorlarning bosh vazifasi - ob’yektni guruhdagi turdosh ob’yektlardan farqlash. Ob’yektning idenfikatori, umumiy aytganda, ob’yektning xususiyati haqida yoki, ya’ni shunga o‘xshash, uning u yoki bu sinfga tegishligi haqida hech qanday axborot bermasligi mumkin. Ma’lumotlar belgili shaklda ifodalangan ob’yekt yoki ob’yektlarning muomalasi haqidagi axborotlar ma’lumotni tashkil qiladi. Bu ma’lumotlar inson yoki qandaydir texnik qurilma tomonidan qabul qilinishi va tegishli tarzda interpretatsiya qilinishi mumkin. Ma’lumotlarning tavsifli xususiyati shu hisoblanadiki, ya’ni ularni bir belgili tizimdan boshqasiga qayta kodlash axborotni yuqotmagan holda o‘tkazish mumkin.Belgili ifodalanishning bunaqangi xususiyatining ahamiyati - mavjud predmetli holatning qabul qiluvchiga 3

yo‘naltirilgan, belgilarning har xil tizimlarida ifodalanish imkonini beradi. Ma’lumotlar bazasini qurishda insonga yo‘naltirilgan mantiqiy ifodalanish haqida va uzoq muddatli xotira qurilmasiga yo‘naltirilgan jismoniy ifodalanish haqida gapirish an’anaga aylangan. Ma’lumotlar ba’zasi - ma’lum masalaga yoki biror faoliyatga taalluqli o’zaro bog’langan va aloxida ko’rinishda tashkil etilgan ma’lumotlar. MB ma’lumotlarni xsusiyatlari: 1) t o’ li q lik; 2) aktuallik; 3) q ulaylik; Ma’lumotlar banki - bir nechta MB, texnik vosita va dastur ta’minotidan iborat avtomatlashtirilgan tizim. Ma'lumotlar bazasi turlari Har xil mezonlarga ko'ra farq qiladigan ma'lumotlar bazalarining ko'p turlari mavjud. Masalan, "Ma'lumotlar bazasi texnologiyalari entsiklopediyasi" da ma'lumotlar bazalarining 50 dan ortiq turlari ko'rsatilgan. Asosiy tasniflar quyida keltirilgan. Ma'lumotlar modeli bo'yicha tasniflash Misollar: Ierarxik, Ob'ektli va ob'ektga yo'naltirilgan, Ob'ektli-relyatsion, Relyatsion, Tarmoqlik, Funktsional. Ma’lumotlar bazasining asosiy atamalari  SQL – strukturi alashtirilgan so'rovlar tili. Ushbu til yordamida biz ma'lumotlar bazalari bilan turli xil harakatlarni amalga oshiramiz.  Ma'lumotlar – strukturi alashtirilgan ma'lumot.  Ma'lumotlar bazasi - bu predmet sohasi tomonidan aniqlangan ma'lumotlar to'plamidir. Oddiy qilib aytganda jadvallar to'plami . 4

 Jadval (mohiyat) - bu ma'lumotlarni relyatsion ma'lumotlar bazasida saqlanish usuli (ma'lumotlar bazasidagi minimal o'lchov birligi). Jadval oddiygina ma'lumotlar bazasidagi munosabatlar deb ataladi.  MBBT – ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi: ma'lumotlar bazalari bilan har xil amallarni bajarishga imkon beruvchi dastur.  Biznes qoidalari - ma'lumotlar bazasini loyihalashda ko'rib chiqiladigan rasmiy qoidalar. Boshqacha qilib aytganda: bu biz ma'lumotlar bazasi yordamida tavsiflashimiz va avtomatlashtirishimiz kerak bo'lgan jarayon yoki jarayonlar to'plami.  Predmet soha – bu ma'lumotlar bazasini yaratishda tasvirlangan yoki avtomatlashtirilgan real hayotning bir qismidir. Masalan: bug’alteriya, ombor, do'kon, kutubxona, yoqilg'i quyish shoxobchasi.  Mijoz - ma'lumotlar bazasiga kiradigan shaxs yoki dastur.  Kalitlar yoki kalit atributi - ma'lumotlar bazasida mohiyat/ob'ekt/jadvalni noyob ravishda aniqlaydigan atribut (ustunni misol qilsada bo’ladi) yoki atributlar to'plami.  Birlamchi (asosiy) kalit - ob'ektni identifikatsiyalash uchun ishlatiladigan kalit.  Alternativ kalit (muqobil kalit) - bu ba'zi bir sabablarga ko'ra asosiy kalit sifatida ishlatilmaydigan kalit.  Kompozit kalit - bu bir nechta atributlardan foydalanadigan kalit.  Surroqat kalit - qiymati MB ma'lumotlar bazasi tomonidan generatsiya qilingan kalit tushuniladi.  Munosabatlar - bu ma'lumotlarning relyatsion modelining asosiy tushunchasi. Shu sababli model relyatsion deb nomlanadi. Taxminan aytganda, munosabatlar- bu jadvaldir. 5

O'xshashlar

Online taxi ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish

Universitet ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish

“MAKTAB” ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish

Avtosalon ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish

“Univerisitet” ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish