QADIMGI MAKEDONIYA

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1067.96484375 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................................................
I BOB. MAKEDONIYANING YUKSALISHI ...............................................................................
1.1. Qadimgi Makedoniya davlati tarixiga kirish .............................................................................
1.2. Makedoniya davlatining yuksalishi ...........................................................................................
II BOB. ALEKSANDR ISTILOLARI VA UNING OQIBATLARI ..............................................
2.1. Aleksandr Makedonskiy hayoti va u erishgan zafarlar ...........................................................
2.2. Mekedoniya davlatining kengayishi va uning oqibatlari ........................................................
XULOSA ........................................................................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ........................................................................................

2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Makedoniya Yunoniston yarim orolining shimoli-
sharqiy qismida joylashgan, g'arbda Epirus, shimolda Paoniya, janubda Fraksiya
sharqiy qismida Frakiya bilan chegaradosh qadimiy shohlik edi.
Makedoniyaning klassik yunon ishlari atrofidagi kichik qirollikdan butun
Yunon olamida hukmronlik qilgan davlatga ko'tarilishi Filipp II hukmronligi
davrida yuz berdi.
Qisqa muddat davomida Makedoniyalik Iskandar zabt etilgandan so'ng,
Hind daryosigacha cho'zilgan qadimgi Fors imperiyasini o'z ichiga olgan hududni
nazorat qilib, dunyodagi eng qudratli davlatga aylandi; O'sha paytda u qadimgi
yunon tsivilizatsiyasining ellinistik davrini ochdi.
Miloddan avvalgi 359 yilda paydo bo'lgan imperiya, Filipp II (miloddan
avvalgi 382-miloddan avvalgi 336) shohi Makedoniya, Yunoniston shahar-
davlatlarining pasayishi bilan. U miloddan avvalgi 31-yilgacha, Rim hukmronligi
ostiga tushguniga qadar davom etadi. 1
Felipe II o'z hukmronligi davrida erlarni qayta taqsimlab, dehqonlar qo'llab-
quvvatlashiga erishdi va armiyani kengaytirib, chegaralarni himoya qilishni
kafolatladi. Keyin Afina tomonidan nazorat qilinadigan Potidea, Amfipolis va
Pidna shaharlarini qo'shib olib, ekspansionist kampaniyalar boshlanadi. U
Yunonistonga aralashadi va miloddan avvalgi 338 yilda Makedoniya kuchlari
Xeroneya urushida afinaliklar va fibonlarni engishadi.
Miloddan avvalgi 336 yilda Filipp o'ldirildi. Uning o'g'li Aleksandr
Makedonskiy (miloddan avvalgi 356-miloddan avvalgi 323) shohlikni egallaydi.
Gretsiya ustidan to'liq hukmronlikni o'rnatgandan so'ng, u Kichik Osiyo
tomon yo'l oladi. Miloddan avvalgi 333 yilda fors hukmronligidan xalos bo'lgan
Yunoniston shaharlari, Fors suvereni Doro III (miloddan avvalgi 330 yil)
qo'shinlarini mag'lubiyatga uchratdilar.
Miloddan avvalgi 332 yilda Finikiyadagi Tir portini olganidan so'ng,
Aleksandr Misrni zabt etishga yo'l oladi. Keyingi yili u miloddan avvalgi 330 yilda
1
Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 70-90 b
3

o'ldirilgan Doroga qarshi kurash olib boradi va uning o'limi bilan Iskandar Fors
imperatori deb e'lon qilinadi.
Miloddan avvalgi 327 yildan 325 yilgacha u o'z qo'shinlarini Hindistonga
yo'naltiradi va shu vaqtgacha ma'lum bo'lgan Makedoniya, Bolqon Yunoniston,
Kichik Osiyo, Finikiya, Falastin, Mesopotamiya, Misr, Fors va Hindistonning bir
qismini o'z ichiga olgan eng yirik hududiy imperiyalardan birini tashkil etadi.
Bu ellin (yunon) madaniyati bilan O'rta Sharq madaniyati, asosan fors va
misr madaniyati bilan birlashishidan kelib chiqadi. Uning markazi Yunoniston va
Egey dengizidan Yaqin Sharqdagi yangi madaniy qutblarga, masalan, Iskandariya,
Antioxiya va Pergamga ko'chib o'tadi.
Kurs ishining maqsadi: Makedoniya va Aleksandr istilolari haqida ma’lumot
berish.
Kurs ishining vazifalari:
- Qadimgi Makedoniya davlati tarixi;
- Makedoniya davlati qanday yuksalgan edi;
- Aleksandr Makedonskiy hayoti va u erishgan zafarlar;
- Mekedoniya davlatining kengayishi va uning oqibatlari.
Kurs ishining tarkibi: Kurs ishi kirish, 2 bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatdan iborat.
4

I BOB. MAKEDONIYANING YUKSALISHI
1.1. Qadimgi Makedoniya davlati tarixiga kirish
Ptolemeylar Misri Salavkiylar davlati bilan bir qatorda Makedoniya ellin
dunyosining katta davlatlaridan biri edi. Diadoxlar urushlaridan so‘ng Makedoniya
tushkunlik holatida edi. Aholini katta qismi Iskandar yurishlari davrida sharqqa
ko‘chgan edi. Antigonidlar olib borgan doimiy urushlar shimoldagi varvar
qabilalarini xavfi makedon iqtisodi va davlatini zaiflashtirdi. Antigonidlar xo‘ja!ik
hayotini qayta tiklash, aholini ko‘paytirishga e’tibor berishga majbur bo‘ldilar. Shu
sababli yangi shaharlar qurilib, eskilari qayta tiklandi, bo‘sh yotgan yerlarga aholi
ko'chirildi, konlar qazildi. Kemasozlik rivojlandi, qurilish yog‘ochlari bilan qizg‘in
savdo qilindi.
Iqtisodiyotni asosini erkin dehqon mehnati yetakchi bo‘lgan qishloq
xo‘jaligi tashkil etar edi. Podshoga faqat o‘rmon va qazilma boyliklar tegishli edi.
Ellin Makedoniyasiga podsho hokimiyati ba’zi bir eski belgilarini meros qilib oldi:
qo'shin yig‘ini avalgidek podshoni taxtga chiqish vaqtidagi o‘z ahamiyatini saqlab
qoldi, u oliy sudya rolida chiqar edi.
Makedoniyadagi beqaror vaziyat Iskandar vafotidan keyin qariyb ellik yil
davom etdi. Er av 276-yilda Kassandming nevarasi, galat (kelt)lar hujumini ikki
marta qaytargan. Yunonistondagi vaziyatni barqaror qilgan Antigon 276-yilda
taxtga chiqdi. Antigon va uning avlodlari Makedoniyani Rim bosib olgunga (er
av168-yilgacha) qadar boshqardilar. Antigonidlar uchun Yunonistonni bo‘ysundirib
turish juda qiyin siyosiy muammo edi.
Bu davrda manfaatlari bir-biriga zid bo‘lgan yunon polislari turli ittifoqlarga
birlashib, urush olib borar edilar. Makedoniya ham bir necha yunon polislari kirgan
Ellin ittifoqiga boshchilik qildi va yunon shaharlari ichki ishlariga faol aralashdi.
Rim va Ptolemeylar yunon polislarini Makedoniyaga qarshi chiqishlarini
qo‘llab-quwatladilar. Ikkinchi puni urushlari vaqtida Makedoniya Gannibal bilan
ittifoq tuzdi. Bunga qarshi Rim Perga va Peloponnesning bir necha polislarini
Makedoniyaga qarshi chiqishga undadi.
5

Natijada er av 215—206-yillar birinchi makedon urushi yuz berdi.
Karfagenni Gannibal ustidan g‘alabasi Makedoniya podshosi Filipp V ni Italiyaga
yurish xavfini yo‘q qildi.
G‘ayratli podsho Filipp V Salavkiylar bilan ittifoq bo‘lib zaiflashgan
Ptolemeylarni Kichik Osiyo va Egey mulklarini bosib oldi. Italiya, Pergam va
Rodos bunga qarshi chiqib Rimdan yordam so‘radilar. Natijada ikkir.chi makedon
urushi (er. av. 200—197-yillar) boshlandi. Fessaliyadagi er av197-yildagi hal
qiluvchi jangda Makedoniya yengudi. U Yunoniston va Kichik Osiyodagi barcha
mulklaridan ajraldi.
Filipp V ning o‘g‘li Persey (er av179—168-yillar) makedoniyani avalgi
qudratini qayta tiklashga urindi. Ammo Rim bilan urushda (uchinchi makedon
urushi er av17I—168-yillar) Pidna yonidagi jangda yengildi. Makedoniya hududi
g‘oliblar o‘rtasida to‘rt okrugga bo‘lindi. Er av148-yilda Andriskni Rimga qarshi
qo‘zg‘olonidan so'ng Makedoniya Rim provinsiyasiga aylantirildi. 2
Antik mualliflaming ma’lumotlariga ko‘ra ellin davrida Yunonistondan
aholining katta qismi sharqqa ko‘chdi. Faqat Afina va Korinf o‘z ahamiyatini
saqlab qolishga urindilar.
Yunoniston hududidagi talonchilik urushlari iqtisodiy hayotni butunlay izdan
chiqardi. Ijtimoiy ziddiyatlami keskinlashtirdi. Bu esa og‘ir qarama-qarshiliklarni
tug‘dirdi. Spartada bu ziddiyatlami bartaraf etish uchun podsholar Agis IV va
Kleomen II lar islohotlar o‘tkazishdi. Qarzlarni bekor qilishga harakat qilindi,
yersiz spartaliklarga yer taqsimlandi.
Er.av. III asrda yerlami qayta taqsimlash harakati Yunonistonga avj oldi.
Argosda tiran Aristomax, Megalopolda Aristodemni qo'llab-quwatlashdi. Er.av. III
asr o'rtalarida Xios va Teri orollarida norozilik harakatlari kuchayib ketdi.
Yunonistonning madaniy o‘choq sifatidagi shuhratini Afina qo‘llab-quwatlab
turdi. Afinada yunon falsafasi o‘qitildi. Bu yerda bir qancha an’anaviy
haykaltaroshlik maktablari mavjud edi.
2
Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. 53-58 b
6

Orollar ichida eng gullab-yashnagani Rodos edi. Rodos Ptolemeylar
Misridan o‘z mustaqilligini saqlab qoldi. Rodos kemalari Egey dengizini
qaroqchilardan tozaladi. Uning kemalari Suriya, Kichk Osiyo, Attika orollaridan,
Qora dengiz qirg‘oqlaridan mahsulotlarni tashidi. Rodosdan xurmo va asal Misrga
chiqarildi.
San’at gullab-yashnadi. Mahalliy haykaltaroshlik maktablari shakllandi.
Ayniqsa, «Ilonlar bilan kurashayotgan Laokoon va uning o‘g‘illari» haykal guruhi
mashhur edi. Esxin asos solgan Rodos notiqlik maktabi faoliyat ko‘rsatdi. Er.av. II
asr oxiri I asr boshida bu yerda mashhur notiq Molon mashhur Sitseronning
o'qituvchisi ta’lim oldi.
Rodos homiyligida orollarga ipakchilik va vinochilik markazi, Kosda
mashhur tabiblar maktabi faoliyat ko‘rsatdi.
Ellini madaniyati yunonlar va Sharq xalqlarining madaniy yutuqlarining
qo'shilib ketishi natijasida shakllandi. Ellin dunyosining ma’naviy shakllanishiga
davlatlaming ulkan hajmlari cheklanmagan podsho hokimligining mayjudligi,
shaharlarning amaldagi mustaqilligini yo'qolishi o‘z ta’sirini o'tkazdi.
Bu davrda fan va texnika notekis rivojlandi. Davlat hokimiyati manfaatdor
bo'lgan harbiy ish, kemasozlik, shaharlami qamal qilish texnikasi va qurilish
sohalarida eng katta yutuqlaiga erishildi.
Ellinizm davrida yunon dunyosi sharq diniy tasavurlarni qabul qila boshladi.
Misrda Kichik Osiyo xudosi Serapisga sig'inish avj oldi. Misr mabudasi Isidani
yunonlar Demetra sifatida qabul qildilar. Pergamda Frigiya ma’budasi (Kibela —
yerni onasi) bosh xudo sifatida qabul qilina boshlandi. Ellinlashgan sharq
ilohlarining barchasi mistik va ekstatik edi. Yahudiy dini keng tarqala boshlandi.
Yunonistonda yahudiy dini tarqala boshladi. Yunonlar bu monoteistik dinga
ishonib, uni qabul qildilar. Yahudiy diniga yangi qabul qilinganlar «prozelitlar»
deb ataldi. Ellin davlatlarida turli xudolar turli xalqlaming diniy e’tiqodlari keng
tarqaldi. Diniy tolerantlik shakllandi. Joylarda dinning universalligini namoyish
qilishga- intilib barcha xudolarga atab ibodatxona-Panteon qurila boshlandi. Ana
shunday Panteon Iskandariyada qurildi.
7

Ptolemeylar Misrida qadimgi firavnlar davrida bo'lganidek podsho
hokimiyatining mavqei kuchayib ketdi va Ellin sharqidagi boshqa mamlakatlardagi
kabi Misrda podsholarga sig‘inish yana boshlandi. Ptolemey II Filadel’f o‘ziga va
o‘z singlisi Arsenoyaga sig'inishga buyruq berib, o‘zi va singlisi sharafiga
ibodatxonalar qurdirdi. Misrda Ptolemey III va uning xotini Berenikaga ham
sig'iqish keng yoyildi2.
O’sha davr falsafasida inson shaxsini o‘rganish muammosi birinchi o'ringa
chiqa boshladi. Er av V—IV asrlarda ikki falsafiy maktab: yangi stoik
va epikur maktablari vujudga keldi. Ular inson, shaxs nima, baxt nima degan
savollar ustida bosh qotira boshladilar. Stoiklar maktabining asoschisi faylasuf
Zenon edi. Ular Afinaning eng gavjum joyi bo‘lmish Agorada naqshin peshayvon
«stoya» ostida vaz aytib, o‘z tinglovchilariga ta’lim berar edilar (Bu maktabning
nomi ham shu so‘zdan kelib chiqqan). Sto'zm yunon va sharq nazariyalarining
sintezi edi. U keng tarqalgan va shu bilan birga uzoq yashagan ellin falsafiy
maktab edi. Stoiklar hamma narsani, shu jumladan, fikr, so‘z, olov va shu kabilami
ham jism deb atar edilar. Butun olamni stoiklar rivojlanib turadigan olov deb
hisoblashar edi. Stoiklar barcha odamlar teng degan g‘oyani ilgari surdilar. Ular
insonlar tabiat bilan mos holda yashab, baxt va ilohiylik topadi degan fikrni
shakllantirdilar.
1.2. Makedoniya davlatining yuksalishi
Makedoniya Bolqon yarim orolining shimolida joylashgan qadimiy
o`lkalardan biridir. U juda qulay geografik o`ringa ega bo`lib, tog`lik va tekislik
qismlarga bo`linadi. 3
Miloddan avvalgi VI asr oxiri - V asr boshlarida Makedoniyada dastlabki
tabaqalanishi va ilk davlat qaror topgan. Yunoniston-Eron urushlari davrida
Makedoniya podsholari Eron ta`siriga o`tib qolgan edi. Eronliklar Yunonistondan
quvilgach, Makedoniya 1-Afina ittifoqi safiga kiradi. Makedoniya Aleksandr va
uning vorisi Arxelay davrida birmuncha mustahkamlanadi. U dengiz bo`yidagi
yangi poytaxt - Pellaga asos solgan. Arxelay Xalkidika yarim oroli va
3
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 120-128 b
8

Fessaliyaning ba`zi joylarini Makedoniyaga qo`shib olgan. Arxelay o`ldirilgach,
vorislari uning ishini davom ettirgan. Bu sohada Filipp II ning xizmatlari kattadir.
U Makedoniyani kuchli davlatga aylantirishga harakat qilgan.
Miloddan avvalgi 359 yilda Makedoniya taxtiga Filipp II o`tiradi. U qator
islohotlar o`tkazib, Makedoniya davlati va qo`shinlarini ancha kuchaytiradi.
Piyoda va otliq askarlardan iborat muntazam qo`shin tuzadi. Filipp II dehqonlardan
piyoda qo`shinga jangchilar oladi. Joylardagi hokim aslzodalardan otliq qo`shin
tuzadi. Filipp II qo`shinda qattiq intizom o`rnatib, ularni harbiy ta`limdan
o`tkazadi. U urush oldidan piyoda askarlarni falanga-falanga qilib saflagan, otliq
askarlar esa qo`shinning orqa va har ikki yon tomoniga joylashtirilgan.
Filippning harbiy va pul islohotlari Makedoniya davlatini ham iqtisodiy,
ham harbiy tomondan mustahkamlaydi. Makedoniya podshosi o`z saltanatini
kuchaytirib olgach, urushlar natijasida zaiflashib qolgan yunon shahar-davlatlarini
birin-ketin bosib ola boshlaydi. Yunonistondagi quldorlarning bir qismi Filipp II
ning hokimiyatini bajonu-dil tan oladilar. Chunki ular o`z boyliklar va mulklarini
vatan mustaqilligi va ozodligidan afzal ko`rar edilar.
Filipp II ning Yunonistonni butunlay o`ziga qaratib, olish niyatida edi.
Shuning uchun u dastlab Fessaliyani ishg`ol qiladi. U shu yerdan turib, O`rta
Yunonistonni bosib olishni ko`zda tutadi. Fiva va Afina xavf ostida qoladi.
Makedoniyaga qarshi Afinada, Fiva, Korinf Megara va boshqa shahar-davlatlardan
iborat harbiy ittifoq tuziladi. Uning g`oyaviy rahbari ajoyib notiq Demosfen edi. U
o`zining otashin nutqlarida Filipp II ning bosqinchilik siyosatini fosh qilib
yunonlarni o`z ozodligini qattiq turib himoya qilishga chaqiradi. Miloddan avvalgi
338 yili Makedoniya qo`shinlari Beotiyaga bostirib kiradi. Shu yili Filipp II
qo`shinlari yunon shaharlarining birlashgan qo`shini bilan Xeroniya shahri yonida
uchrashadilar. Bu jangda Demosfen afinaliklar qatorida oddiy jangchi bo`lib
jangga kiradi. Bu jang shiddatli bo`lib, ancha vaqt davom etadi. Avval boshda
ittifoqchilar Makedoniya qo`shinlarini siqib borishga muvaffaq bo`ladilar, hatto
chekintiradilar. Jangda Filipp II ning 18 yoshli o`g`li Iskandar rahbarligidagi otliq
qo`shinning kirishi urush oqibatini makedoniyaliklar foydasiga hal qiladi. Jang
9

Makedoniya qo`shinlarining porloq g`alabasi bilan yakunlanadi. Xeroniya
yonidagi jangdan keyin butun Yunoniston Makedoniyaga itoat etishga majbur
bo`ladi. Zamondoshlardan birining iborasi bilan aytganda: "Xeroniya yonida xalok
bo`lganlarning jasadlari bilan birga yunonlarning ozodligi ham ko`miladi".
Filipp II Xeroniya jangidan keyin yunon shahar-davlatlarini xonavayron
qilmay, ularni erkin deb e`lon qiladi. U miloddan avvalgi 337 yili Korinfda yunon
shaharlarining kongressini chaqiradi. Bu kongressda Spartadan boshqa barcha
shahar davlatlar ishtirok etadilar. Ular kongressda tinch-totuv yashash, bir-
birlarining ichki ishlariga aralashmaslik va o`zaro urush olib bormaslik to`g`risida
bir qarorga kelganlar. Ayni paytda barcha yunon shaharlari Eronga qarshi urushga
tayyorgarlik ko`rishlari lozim edi. Korinfda Filipp II Makedoniya va shahar,
davlatlar qo`shinlarining bosh sarkardasi qilib tayinlangan. Shu tariqa u Eronga
qarshi harbiy yurish qilishga jiddiy tayyorgarlik ko`ra boshlaydi 4
.
Urushga qizg`in tayyorgarlik ketayotgan bir vaqtda Filipp II o`z qizining
to`yida fitnachilar tomonidan o`ldiriladi. Bu voqea miloddan avvalgi 336 yilda
sodir bo`lgan. Fitna kim tomonidan uyushtirilgani ma`lum emas. Ba`zi
ma`lumotlarga ko`ra, Filipp II eronliklar qutqusi bilan o`ldirilgan deyiladi.
Filipp II vafotidan so`ng taxtga uning 20 yoshli o`g`li Iskandar o`tiradi.
Keyinchalik u butun sharqda Iskandar Zulqarnayn nomi bilan mashhur bo`lib
ketgan. Zamondoshlarning aytishicha, u serg`ayrat, jasur, bilimdon ayni paytda
shavqatsiz va jahldor odam bo`lgan.
Filipp II vafotidan keyin ko`pgina yunon shaharlari Fiva, tog`li Frakiya,
Illiriya qabilalari Makedoniyadan ajralib keta boshlaydi. Ba`zi joylarda
qo`zg`olonlar boshlanadi. Iskandar mana shu parokandalikning oldini olishga
kirishadi. Miloddan avvalgi 335 yilda ajralib ketgan tog`li Frakiya va Illiriya
qabilalari ustiga yurib ularni yana itoat etishga majbur qiladi. Shimol yurishidan
qaytgach, u qo`zg`olon ko`targan Fiva ustiga qo`shin tortadi va shaharni vayron
qiladi, aholisini qul qilib sotib yuboradi. 5
4
Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 44-52 c
5
Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 119-123 c
10

Fivadagi dahshatli urush boshqa yunon shahar davlatlarini cho`chitib
yuboradi. Ular Makedoniyaga itoat etishlarini izhor qiladilar. Iskandar Afina ustiga
yurish qilmaydi. Chunki uning ustozi Aristotel afinalik bo`lib, u o`z shogirdi diliga
yunon madaniyatiga va uning markazi Afinaga hurmat bilan qarash hissini
joylagan edi. Iskandar Afinaga borganda hamma uni to`la itoat bilan kutib oladi.
Iskandarning bu yurishlari Yunonistonda uning mavqeini ko`taradi.
Qal’alarni qamal qilish uchun mashhur taranlardan tashqari gildiraklar ustiga
o‘matilgan maxsus harakatlanuvchi minoralar- geliorlar (shahar olarlar ham) paydo
boidi. Bu moslamalar dushman shahri devorlariga baravar yoki balandroq qilib
yasalar edi. Harakatlanuvchi minora ichida askarlar, zaxira o'qlari va toshlar bilan
otuvchi to‘plar joylashtirilgan.
Savdo, dengiz kemalari takomollashtirildi. Ular ko'pincha ochiq dengizda,
okeanga ham chiqar edi. Er av II asrda yunon Gippal Hindistonga kemada safar
qilganida ilk bor musson shamollaridan foydalandi. Dengizchilikning rivijlanishi
mukammalroq portlar va savdo sohillarida ombor va boshqa yordamchi binolar
qurishni zarur qilib qo'ydi. 6
Iskandar Yunonistonni o`ziga qaytadan itoat ettirgandan so`ng sharq
yurishiga tayyorgarlik ko`ra boshlaydi. U miloddan avvalgi 334 yilda 30 ming
piyoda, 5 ming otliq askar va harbiy dengiz kuchlaridan iborat katta qo`shin bilan
Gelleopond bo`g`ozidan kechib o`tadi. 7
Tog`li Granik daryosi bo`yida Iskandar
qo`shinlarini eronliklarning otliq va piyoda askarlari kutib turardi.
Kech kirishiga qaramay, boshlangan qattiq jangda Iskandar qo`shinlari
g`alaba qilib, ularni Kichik Osiyoning ichkarisiga yurish uchun yo`l ochiladi.
Bu g`alaba Iskandarga Kichik Osiyoning ichkarisini bosib olish uchun
imkoniyat yaratadi. Uning qo`shinlari Kichik Osiyo sohili bo`ylab janub tomon
yuradilar. Eron shohi Doro III yunonlardan bo`lgan Memnonni qo`shiniga bosh
qo`mondon qilib tayinlaydi. U Miletni mustahkamlashga kirishadi. Lekin u
to`satdan vafot etadi. Milet sabot-matonat bilan mudofaa qilinadi. Biroq ham
quruqlikdan, ham dengizdan qamal qilinib, ishg`ol qilinadi.
6
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 122-128 b
7
Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980.
11

Miloddan avvalgi 333 yilda Iskandar Kichik Osiyo markazidagi
Kappadokiyani ishg`ol qilib, qishni o`sha yerda o`tkazadi. Shu vaqtda Eron
qo`shinlari Iskandar tomon yo`l oladilar. Iskandar o`z qo`shinlarini Kilikiyaga olib
o`tib, Tars shahrini ishg`ol qiladi va Suriyaga qo`shin tortadi.
Iss Kilikiyaga shaharlaridan biri bo`lib, dengiz bo`yida joylashgan edi.
Miloddan avvalgi 333 yilda Eron va Makedoniya qo`shinlari shu shahar yonida
uchrashadilar. Eron sarkardalari Doro III ga Iskandar qo`shinlari tor daradan chiqib
olgandan keyin hujum boshlaylik, deb maslahat beradilar. Shoh esa buning aksini
qilib, Eron otliqlari va jang aravalari uchun qulay bo`lgan tog` darasida jang
qilishni buyuradi. Har ikki o`rtada qattiq jang boshlanadi. Jang Iskandar
qo`shinlarining g`alabasi bilan tugaydi. Eronliklar chekinishga majbur bo`ladilar.
Issdagi g`alabadan keyin Iskandar Suriya va Finikiya ustiga qo`shin tortib,
sohil bo`yidagi ko`r shaharlarni istilo qiladi. Ammo dengiz bo`yidagi Tir shahri
dushmanga yarim yil qarshilik ko`rsatadi. Makedoniya qo`shinlari shaharni
quruqlikdan ham dengizdan ham qamal qiladilar. Og`ir janglardani keyin yunonlar
taran va palaxmonlar bilan Tir shahri devorlarini buzib, shaharga bostirib kiradilar.
Shaharda jang davom etadi, ko`p qon to`kiladi. Juda katta qiyinchiliklar bilan
shahar qo`lga kiritiladi. Yunonlar unga o`t qo`yadilar, boyliklarini talaydilar. 30
mingdan ortiq shahar aholisi qul qilib sotiladi. Shundan so`ng Iskandar Finikiya va
Falastindagi ko`pgina shaharlarni birin-ketin bosib oladi.
Iskandar Falastin va Finikiyani istilo qilgach, miloddan avvalgi 332 yilda
Misrga qo`shin tortadi. Uning maqsadi Eron tasarrufida bo`lgan Misrni ham istilo
qilish edi. Misrliklar va u yerdagi Eron satrapi Iskandar va uning qo`shinlarini
tantanali ravishda kutib oladilar va uni fir`avn deb e`lon qiladilar.
U Misrdan qaytish oldidan O`rta yer dengizi qirg`og`i Nil deltasida
Iskandariya shahrini barpo qiladi. Shahar qat`iy reja asosida qurilgan bo`lib, unda
bir-birini kesib o`tuvchi katta ko`chalar barpo qilingan edi. Bu shahar o`sha davr
va keyinchalik Sharq, Yunoniston va Rim dunyosi uchun juda katta siyosiy,
iqtisodiy va madaniy ahamiyat kasb etgan.
12

Misr olingandan so`ng Doro III yunon-makedonlar bilan Shimoliy
Mesopotamiyadagi Gavgamel degan joyda jang qilish uchun tayyorgarlik ko`rdi.
Bu jang miloddan avvalgi 331 yil bahorida bo`lib o`tdi.
Doro III Iskandar qo`shinlarini qurshab olish maqsadida o`z otliq askarlarini
keng tekislikka joylashtiradi. U dastlab jangovar aravalarni ham ishga soladi.
Makedoniya jangchilari ikki tomonga surilib, shiddat bilan kelayotgan jang
aravalarini o`z saflari orasidan o`tkazib yuboradilar va ularga kamondan o`q
yog`dirib ko`pchiligini qirib tashlaydilar. Doro III ning jangovar fillari ham
forslarga g`alaba keltirmaydi. Gavgamel yonidagi jang goh makedoniyaliklar, goh
eronliklarning ustunligi bilan kechgacha davom etgan. Jangning oxirlarida
Iskandar o`zi boshliq otliq qo`shin bilan Eron qo`shinlarining o`rtasiga yorib
kirgan. Shoh Doro III ning o`zi ham shu yerda turar edi. Iskandar qo`shinlarining
shiddatli hujumi natijasida Doro III ning qo`shinlari chekinishga majbur bo`ladi.
Doro III jang maydonini tashlab qochadi. 8
Gavgamel g`alabasidan so`ng Iskandar qo`shinlari birin-ketin Suzani,
Bobilni va Eronning poytaxti Persepolni ham egallaydilar va juda ko`p boyliklarni
qo`lga kiritadilar. Makedoniyaliklar Persepolda qishlab, miloddan avvalgi 330
yilda butun Eronni egallashga muvaffaq bo`ladi. Doro III Turon tomonga qarab
chekinadi. U chekinib borayotgan vaqtda Bess uni ushlab olib o`ldiradi va jasadini
yo`lga tashlab ketadi. U o`zini Artakserks IV nomi bilan Eron shohi deb e`lon
qiladi.
Iskandar Bessni ta`qib qilib, So`g`diyonadagi Navtaka degan joyda uni
qo`lga tushiradi va qatl ettiradi. Shu bilan ulkan Eron davlati tugatiladi. Iskandar
Turonga bostirib kirib, uni egallashga kirishadi. Turonliklar dushmanga qarshi
ayovsiz jang qiladilar. Iskandar qattiq janglardan so`ng Navtaka, Marokand va
Kiropol kabi shaharlarni bosib oladi.
Iskandar uzoq vaqt mobaynida erksevar so`g`dliklar, baqtriyaliklar va
shaklarga qarshi kurash olib boradi. So`g`d xalqining erksevar farzandi spitamen
makedoniyaliklarga qarshi ayovsiz va tinimsiz kurash olib boradi. Ammo vatan
8
Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984.
13

xoinlari Spitamenga xiyonat qilib, uni o`ldiradilar. Iskandar So`g`ddagi yuzlab
qishloq, o`nlab shaharlarni vayron qiladi va o`t qo`yadi. Necha yuz ming tinch
aholi qirib tashlanadi. Uch yillik jangu-jadaldan so`ng bir guruh sotqinlarning
xiyonati tufayli Baqtriya va So`g`diyona Iskandarga bo`ysundiriladi.
14

II BOB. ALEKSANDR ISTILOLARI VA UNING OQIBATLARI
2.1. Aleksandr Makedonskiy hayoti va u erishgan zafarlar
(Miloddan avvalgi 356 - Miloddan avvalgi 323) - Makedoniya hukmdori va
harbiy kishi. U shoh va g'olib sifatida erishgan yutuqlari bilan tanilgan. U nafaqat
yunon shaharlarini tinchlantirdi, balki shu paytgacha G'arbga ma'lum bo'lgan eng
yirik imperiyalardan birida hukmronlik qildi.
U miloddan avvalgi 336 yilda vafot etgan otasi Filipp II dan beri
Makedoniyaning etakchisi edi. C., o'limigacha, Alejandro 32 yil va sakkiz oy
bo'lganida. Uning hukmronligining boshida u bir necha bor ichki qo'zg'olonlarni
boshdan kechirishi kerak edi, ulardan u kuchliroq chiqishga muvaffaq bo'ldi.
Fors, Misr, Kichik Osiyo va O'rta Osiyoning bir qismi, Hindistonga etib
borguniga qadar: Aleksandr imperiyasi keng va madaniyati jihatidan juda keng edi,
shuning uchun u bosib olingan erlarning tub aholisi va o'z odamlari o'rtasida
aralashuvni rivojlantirishga qaror qildi.
Uning erta o'limi bilan, uning g'alabalari undan keyin qabrga bordi. U yangi
hududlar bo'yicha Yunoniston qo'mondonligini birlashtirmagan, shuningdek, o'z
zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajaradigan, ichki urushlarga olib keladigan
vorisni tanlay va tayyorlay olmagan.
Uning sarkardalari hukumatni parchalab tashladilar va har biriga har xil
hududlarning bir qismi berilib, Iskandar Zulqarnaynning buyuk yutug'ini parchalab
tashladi. U bir nechta shaharlarga asos solgan, ularning aksariyati uning ismini
olgan, ammo eng ko'zga ko'ringanlari Misrdagi Iskandariya.
Aleksandr yunonlar uchun O'rta er dengizi bo'ylab asosiy ta'sir sifatida o'zini
namoyon qilishi va bu hududning hukmron madaniyati sifatida ko'tarilishi uchun
javobgardir. Uning qo'mondon sifatida obro'si bir necha avlodlar uchun tengsiz edi
va uning strategiyalari bugungi kunda ham o'rganilmoqda.
Buyuk Aleksandr Makedoniyaning o'sha paytdagi poytaxti Pela shahrida
miloddan avvalgi 356 yil 20-iyulda tug'ilgan. 9
Uning onasi Makedoniya Filipp II
9
Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 130 б
15

ning xotinlaridan biri bo'lgan Molosiya qirolining qizi Olympia edi. O'shandan beri
Aleksandr shohlik uchun eng maqbul taxt vorisi edi.
Dunyoni o'n yildan ko'proq vaqt davomida boshqargan yigitning tug'ma
buyukligini ko'rsatish uchun uning kontseptsiyasi haqida ko'plab hikoyalar
yaratilgan. Ba'zilarida Aleksandrning onasi tushida chaqmoq uning qorniga urilib,
alanga tarqalishiga sabab bo'lganligi haqida rivoyat qilingan.
Keyinchalik, Filipp tush ko'rdi, u xotinining qorniga sher muhrini bosdi.
Ba'zilar uchun bu tushlar Aleksandr chaqmoq xudosi bo'lgan Zevsning o'g'li
ekanligini ko'rsatishi mumkin edi.
Biroq, boshqalarning aytishicha, bu hikoyalar bolani Filipp va Olimpiya
o'rtasidagi nikohdan oldin boshqa erkak tomonidan homilador bo'lganligini
ko'rsatgan.
Aleksandr tug'ilgan kunida Filipp II uchta yaxshi belgini oldi. Birinchisi,
Illiyaliklarning mag'lubiyati, so'ngra Makedoniyaliklarni Potidaeyaga qarshi
muvaffaqiyatli qamal qilish va oxirgisi ularning Olimpiadadagi g'alabasi edi.
Makedoniya qiroli Filipp II ham uning nomini olgan edi gegemon
Yunoniston, u Aleksandrning ajdodi edi. Ular miloddan avvalgi 700 yildan buyon
hududni boshqargan Argeada sulolasining bir qismi edi. C. Ular o'z hududlarini
mintaqaning asl qabilalari bilan doimiy to'qnashuvlardan so'ng qo'lga kiritdilar.
Iskandar o'z sulolasining afsonaviy kelib chiqishini tarqatish uchun mas'ul
edi, bu uni Argosdan Temeno tomonidan Herakl qahramonining to'g'ridan-to'g'ri
avlodi sifatida joylashtirdi. Makedoniya hukmdorlarining xalqdan farqli o'laroq
o'zlarini yunon deb hisoblashlarining sabablaridan biri shu edi.
Uning onasi - Olimpiya, Molosiyada hukmronlik qilgan Epirus qiroli
Neoptolomo I ning qizi. Tug'ilganda unga berilgan ism Polyxena edi, keyin u uni
Mirtalega o'zgartirdi va nihoyat Filippning otlari Aleksandr tug'ilgan kunida
o'yinlarda g'alaba qozonganida, Olimpiada ismini oldi.
Bundan tashqari, Iskandarning kelib chiqishi to'g'risida yana bir versiya
mavjud bo'lib, unda u Misr fir'avni Nektanebo II ning o'g'li ekanligi, uning shohligi
forslar istilosidan keyin Makedoniya tomonidan kutib olinganligi aytilgan. Bunga
16

ko'ra, fir'avn Iskandarga munosabatlari oshkor bo'lganda, quduqqa itarib
yuborganidan keyin vafot etdi.
Hayotining boshida Aleksandr leytenant Klito el Negroning singlisi
Lanikening qaramog'ida edi.
Plutarko bolaligida Aleksandr haqidagi eng keng tarqalgan hikoyalardan
birini saqlab qolish uchun mas'ul bo'lgan: uning oti Bucephalus va u 10 yoshli
bolaligida uni qanday qilib uyushtirgan.
Aytishlaricha, yirtqich hayvonni eng yaxshi makedoniyalik chavandozlar
haydashga ruxsat bermagan, ammo shahzoda hayvonda qo'rquv paydo bo'lishiga
o'z soyasi sabab bo'lganligini tushungan va shu sababli u ko'zlarini quyoshga
qaratib, uni bo'ysundirishga muvaffaq bo'lgan.
Uning otasi Filipp II Aleksandrning jasurligidan ta'sirlanib, uning
ambitsiyalari uchun etarlicha katta podshohlik izlash kerak, chunki Makedoniya u
uchun juda kichik bo'ladi.
Alejandroning oti bilan munosabati juda alohida edi. Yirtqich hayvon
keksayganligi sababli vafot etgan deb ishoniladi, shundan keyin yosh fath etuvchi
asos solgan shaharlardan biri uning ismini oldi: Iskandariya Bucephala.
U Makedoniya hukmdorining yagona o'g'li emas edi va odamlarning
hamdardligi Olympia-ni yoqtirmadi; ammo, shoh qirollikni boshqarish uchun yosh
Iskandarni tanladi. 337 yilda a. C., vorisning onasi Filipo tomonidan rad etilgan.
Yosh Aleksandrga ega bo'lgan birinchi murabbiylar Leonarda va
Acarnaniyalik Lisimax edi. Birinchisi, uning qarindoshi ona chizig'ida, juda qattiq
va Makedoniyaning olijanob doiralarida mashhur edi.
Lisimaxus o'qituvchisi Aleksandrni juda qadrlar edi, chunki u Axillesga
mehr ila laqab qo'ygan o'quvchisiga mehribon va hamdard edi, ayniqsa, u bolaning
ta'mini bilgani uchun. Iliada. 13 yoshidan boshlab tarixdagi eng muhim
faylasuflardan biri: Aristotel yosh Aleksandrning tarbiyachisi bo'lib xizmat qila
boshladi. Sinflar Miezadagi Nymphs ibodatxonasida o'tkazildi. 10
10
Sergeyev V. S., Istoriya drevney Gretsii, 3 izd. M., 1963. Istoriya filosofii , t . 1, N ., 1957. 55-63 б
17

Aristotel Miezada bo'lganida, Ptolemey, Kassander va Gefestion singari
boshqa makedoniyalik o'g'il bolalar uchun ta'lim berish ayblangan. U erda ular
falsafa, mantiq, san'at, notiqlik san'ati, tibbiyot, axloq, din, biologiya va boshqa
ko'plab sohalarni o'rganishdi.
Birgalikda dars olgan yosh yigitlar katta do'st bo'lishdi, keyinchalik ko'plari
Aleksandrga harbiylar sifatida xizmat qilishdi. O'zining ishi uchun tovon sifatida
Filipp Arastuga Estagirani qayta qurishga va uning sobiq aholisini ozod qilishga
va'da berdi.
Makedoniyada qochqin bo'lgan forslar bilan muomala qiluvchi
Aleksandrning shakllanishiga ham ta'sir ko'rsatdi. Bu unga o'sha jamiyat va uning
siyosiy-geografik ishlari to'g'risida tushunchalar berdi. U 16 yoshga kirganida,
otasi uni davlat ishiga jalb qilmoqchi edi, shuning uchun u vizantiyaliklarga qarshi
jangda yo'qligida, uning vorisi bo'lishini aniq qilib, uni regent etib tayinlashga
qaror qildi.
Podshoh yo'qligida frakiyaliklar tomonidan qo'zg'alon bo'lgan. U nafaqat
Iskandar tomonidan dadil va tez taskin topgan, balki u Aleksandropolis deb
nomlangan yunon shahariga asos solgan.
Keyinchalik, otasi uni o'sha davrdagi doimiy qo'zg'olonlarga qarshi
kampaniyani davom ettirish uchun janubiy Frakiyaga qaytarib yubordi.
Illyuriyaliklar Makedoniyani bosib olishga urinishganida, yosh Aleksandr ularni
darhol jo'natdi.
338 yilda a. S., Filippo II va Aleksandr Makedoniyani qaytarish uchun
birlashgan Afina va Tebas yaqinidagi Elatea shahrini egallab olishdi. Nihoyat,
Filippning qo'shinlari taslim bo'lgan Amfisa tomon yurishdi.
Keyin, Keroneyada Aleksandr Makedoniya otliqlarini samarali nazorat
ostiga oldi va harbiy kishi sifatida o'z qadr-qimmatini isbotladi. Shu paytdan
boshlab Spartadan tashqari barcha yunon shaharlari uni kutib olishdi.
Korinfliklarda Ellin Ittifoqi tashkil etildi va Filipp nomlandi gegemon
forslarga qarshi koalitsiya.
18

O'sha yili Aleksandrning otasi uning generallaridan birining qizi Kleopatra
Evridika ismli yosh ayol bilan qayta turmush qurdi.
Yosh merosxo'rning vorisi sifatida pozitsiyasi yangi turmush qurganlardan
yangi bola tug'ilishiga rahm-shafqat ko'rsatdi. Chet ellik hisoblangan Aleksandr
Olimpiyadan bo'lganligi sababli, an'anaviy makedoniyalik oiladan chiqqan
qirolning yosh xotinining avlodi yoqimli bo'lar edi.
Bir janjalda, Filippning nikohi paytida, agar montajchi ishlab chiqarilsa,
Aleksandr merosxo'r bo'lmasligi kerak edi. G'azablangan Aleksandr otasining
yangi xotinining amakisi Attalus tomonidan qilingan jinoyatga javob qaytardi.
Filipp yangi oilasini qo'llab-quvvatladi.
Yosh merosxo'r otasining shohligini g'azab bilan tark etdi. U onasi
Molosiyada qolishiga qaror qildi, u erda uning ukasi, Epirus Aleksandr I
hukmronlik qildi. U bir necha oy davomida qo'shni Illyria qirolligida panoh topgan
paytda.
Illiriyaliklar Iskandarning o'zi tomonidan mag'lubiyatga uchragan bo'lishiga
qaramay, Filipp II bilan yarashishi kerak bo'lgan vaqt ichida, oilaning do'sti
Demaratusning aralashuvi tufayli qirol uni mehmon sifatida kutib oldi.
Aleksandr Ollyuriyada olti oyni o'tkazdi, lekin qaytib kelgach, yangi
merosxo'r uning yo'lidagi yagona zarba bo'lmasligini tushundi, chunki otasi o'sha
paytda boshqa avlodlari bo'lgan.
Shuningdek, makedoniyalik harbiylar, qirollikning buyuk uylari rahbarlari
singari, 20 yoshida Aleksandrni o'zlarining shohi deb e'lon qilishdi.
Taxt merosxo'rlarining qolganlari keyingi kunlarda vafot etishdi, faqat o'gay
akasi Filipo Arrideo bundan mustasno, chunki u bolada aqliy nogironlar bo'lgan.
Olympia Kleopatra Eurydice va uning avlodlarini qadimgi podshoh bilan tiriklayin
yoqib yuborishni buyurgan deyishadi. 11
Aleksandr III yangi hukumati uchun mustahkam poydevor yaratishi uchun
halokatli taqdirni boshdan kechirganlarning yana biri - Filipp II turmushga chiqqan
11
Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962 43-58 б
19

kuni merosxo'rni haqorat qilgan va unga qarshi bir necha marotaba qiziqqan
Kleopatra Evridikaning amakisi Attalus edi.
Biroq, o'tish tinch emas edi, chunki Yunonistonning ko'plab shaharlari
ko'tarilishga va Filipp II bilan tuzgan shartnomalarini unutishga qaror qilishdi.
Makedoniyalik Aleksandr III ga o'tgan shohlik oldingi avlodlarga qaraganda ancha
murakkab va qudratli edi.
Uning armiyasi jangda o'zini tan tanlab olish va o'g'lini shohidlik berishga
tayyorlash uchun mas'ul bo'lgan otasiga qaraganda ancha kuchli va tajribali edi.
Buyuk Aleksandr miloddan avvalgi 323 yil 10 yoki 13 iyun kunlari vafot
etdi. C., Bobilda, u atigi 32 yoshida edi. Uning o'limi to'g'risida ikkita versiya
mavjud, biri Plutarxga, ikkinchisi Diodorga tegishli.
Birinchisida, yunon tarixchisi o'limidan bir necha hafta oldin Iskandar og'ir
isitmani boshlaganini aytdi, chunki u deyarli gaplashishga qodir emas edi.
2.2. Mekedoniya davlatining kengayishi va uning oqibatlari
Ulkan Ahamoniylar saltanati o‘zining g‘arbga qilgan ekspansiyasi natijasida
yunon davlatlari bilan to‘qnashadi va buning natijasida mil.avv. V asrning birinchi
choragida yunon-fors urushlari boshlanadi. Mil.avv. V asr davomida betinim
urushlar, saroydagi fitnalar, bosib olingan xalqlarning ozodlik uchun kurashlari
Ahamoniylar davlatini ancha zaiflashtirib qo‘ygan edi. Mil.avv. IV asrining
o‘rtalaridan boshlab esa, Bolqon yarim orolidagi shahar-davlatlar kuchaya
boshlaydi. Bu davrda Makedoniya podshosi Filipp II Bolqon yarim orolida o‘z
mavqeini mustahkamlab olib Ahamoniylarga qarshi kurashga tayyorgarlik ko‘ra
boshlaydi.
Filipp II o‘z davriga mos harbiy islohotlar o‘tkazib tartibli va yaxshi
qurollangan qo‘shin tuzishga muvaffaq bo‘ldi. Mil.avv. 336 yilda Ahamoniylar
davlatiga qarshi kurash boshlandi. Ammo, Filipp II ning o‘ldirilishi tufayli bu
kurash to‘xtab qoldi. O‘sha yili taxtga Filipp II ning o‘g‘li 20 yoshli Aleksandr
o‘tirdi. U Ahamoniylarga qarshi urushga jiddiy kirishib Kichik Osiyodan
Parmenion boshliq qo‘shinlarni chaqirtirdi. Harbiy kengash to‘zib quruqlikda va
suvda harakat qilayotgan qo‘shinlar oldiga aniq vazifalar qo‘ydi.
20

Mil.avv. 334 yil mayida (Graniq daryosi yonida), 333 yil oktabrida
(Gavgamela, Shimoli-sharqiy Mesopotamiyada) bo‘lgan janglarda fors qo‘shinlari
to‘la mag‘lubiyatga uchradi. Shundan so‘ng Aleksandr uchun Ahamoniylar
davlatining markazlariga yo‘l ochilgan edi. Aleksandr dastavval Bobilni, so‘ngra
So‘za, Persepol, Pasargada shaharlarini egallab fors podsholarining xazinalarini
qo‘lga kiritdi. So‘nggi Ahamoniy hukmdori Doro III avval Midiyaga, keyin esa
Baqtriyada qochib ketdi. Kursiy Rufning ma’lumotlariga ko‘ra Baqtriyaga Doro III
ga qarshi fitna uyushtirilib u o‘ldiriladi va fitnaga boshchilik qilgan Bess o‘zini
Ahamoniylar podshosi deb e’lon qiladi. Ammo, Bess Aleksandrga harbiy
qo‘shinlarni qarshi qo‘ya olmadi.
Mil.avv. 329 yilning bahoriga qadar Aleksandr Ariya, Drang‘iyona,
Araxosiya kabi viloyatlarni egallab Oks-Amudaryo bo‘ylariga chiqib keladi. Arrian
va Kursiy ma’lumotlariga ko‘ra bu paytda daryo juda sersuv bo‘lib, to‘lib oqardi.
Amudaryodan kechuv joyini tadqiqotchilar Kelif atroflari, Chushqago‘zar, Termez
atroflari va SHo‘rob deb hisoblaydilar. Nima bo‘lganda ham, Aleksandr qo‘shinlari
qoplarga somon-xashak to‘ldirib, ular orqali besh kun davomida Amudaryodan
kechib o‘tganligi haqida yozma manbalarda ma’lumotlar saqlangan.
Aleksandr qo‘shinlari daryodan o‘tgach Bessni ta’qib etib «Sug‘d viloyati
Navtakaga» yo‘l oladilar (Avval Ptolomey Lag boshchiligidagi ilg‘or qism, keyin
asosiy kuchlar). Sug‘d yerlarida Spitaman boshliq mahalliy sarkardalar
Aleksandrni to‘xtatib qolish maqsadida Bessni asir olib unga topshiradilar. Ammo,
Aleksandrda harbiy yurishlarni to‘xtatish niyati yo‘q edi. Navtakadan so‘ng yunon-
makedon qo‘shinlari Sug‘diyonaning poytaxti Smarakandaga yurish qilib uni
egallaydilar. Kursiy Ruf ma’lumotlariga ko‘ra yunon-makedonlar «shaharda
o‘zlarining kichik gornizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va
vayron etib», shimoli-sharqqa tomon harakat qila boshlaydilar. Jizzax va O‘ratepa
oralig‘idagi tog‘li hududlarda yunon-makedon qo‘shinlari qattiq talofat ko‘radilar.
Aleksandrning o‘zi ham og‘ir yarador bo‘ladi. Shunga qaramasdan tog‘li hudud
aholisini qiyinchilik bilan mag‘lub etgan yunon-makedonlar dasht ko‘chmanchilari
21

saklar va Sug‘diylar o‘rtasida chegara bo‘lgan Yaksart-Sirdaryoga tomon harakat
qiladilar.
Yunon-makedonlar Yaksart bo‘yida to‘xtab bu yerdagi shaharlarga o‘z
harbiy qismlarini joylashtira boshladilar. Ko‘p o‘tmay bu shaharlar aholisi
Aleksandrga qarshi qo‘zg‘alon ko‘taradilar. Daryoning o‘ng qirg‘og‘idagi saklar
ham o‘z qo‘shinlarini bir yerga to‘play boshlaydilar. Xuddi shu paytda Baqtriya va
Sug‘diyona hududlarida ham Aleksandrga qarshi qo‘zg‘olonlar boshlanib ketadi.
Aleksandr dastlab Yaksart bo‘yida o‘z mavqeini mustahkamlashga qaror
qilib, bu yerdagi qo‘zg‘olonlarni bostirdi. Sug‘diyonada mil.avv. 329 yil ko‘zida
Spitaman boshchiligidagi qo‘zg‘olonni (Maroqandda) bostirish uchun sarkarda
Farnux boshchiligidagi qo‘shinlarni jo‘natdi. O‘zi asosiy kuchlar bilan saklar
ustiga yurish qildi. Ammo, bu yurish muvafaqiyatsiz tugadi.
Farnux boshchiligidagi Maroqandaga jo‘natilgan qo‘shinlar Spitaman
tomonidan mag‘lubiyatga uchradi. Aleksandrning o‘zi asosiy kuchlari bilan
Sug‘diyonaga qaytishga majbur bo‘ldi. O‘rta Osiyo hududlarida ko‘tarilgan
qo‘zg‘olonlar yunon-makedon zulmidan ozod bo‘lishga qaratilgan bo‘lib,
Aleksandrning «varvar» larni osonlikcha bosib olmoqchi bo‘lgan rejalarini puchga
chiqardi.
Sug‘diyonaning tog‘li hududlaridagi bosqinchilar qadami yetmagan joylarda
qo‘zg‘olonchilar yashirinib olgan edilar. Sug‘diyonaning deyarli barcha aholisi
Spitaman tomonida bo‘lib, uning g‘alabalariga katta umid bog‘lagan edilar.
Aleksandr esa, mil.avv. 329-28 yillar qishlovini Baqtriyada (ba’zi manbalarda
Navtakada deyiladi) o‘tkazar ekan vaqtni behuda ketkazmadi. U bu yerda Xorazm
hukmdori Farasman bilan mo‘zokaralar olib bordi. Natijada Aleksandrning
Xorazmga yurish rejasi to‘xtatildi. 12
Mil.avv. 328 yilning bahoridan yunon-makedonlarga qarshi kurash yana avj
oldi. Mahalliy aholi yirik shaharlar, qal’alar, tog‘li hududlarda kurashni davom
ettirdilar. Ahvol jiddiylashganidan xavotirga tushgan Aleksandr 30 ming qo‘shinini
12
Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984.
22

5 guruhga bo‘lib, bu guruhlarga ishonchli sarkardalar – Gefestion, Ptolemey Lag,
Perdikka, Ken va Artabozlarni boshliq etib tayinladi.
Yunon-makedonlarning shafqatsiz urushlari natijasida ko‘pgina mahalliy
aholi qirilib ketdi. Qolganlari ham tog‘li hududlarda kurashni davom ettirdilar. Bu
o‘rinda Spitamanning jasorati haqida to‘xtalish joizdir. U doimo raqiblarining zaif
joylarini izlar va ularga aynan o‘sha joylardan zarbalar berar edi. Spitaman Sug‘diy
va baqtriyalik zodagonlar, hamda saklar bilan ittifoqlikda dushmanga qarshi
kurashishga harakat qildi. Manbalarning ma’lumot berishicha mil.avv. 328 yilning
oxirida Spitaman o‘z vatandoshlari xiyonatining qurboni bo‘ladi. Spitaman
tajribali davlat arbobi va sarkarda bo‘lib, u bosqinchilarni Ona – yurtidan haydab
chiqarishi uchun imkoniyati bo‘lgan barcha tadbirni ko‘rdi, choralardan unumli
foydalanishga harakat qildi. U mohir sarkarda bo‘lib dushmanning kichik
hatosidan ham unumli foydalanar va uning zaif tomonlarini topishga harakat
qilardi. Ammo, Aleksandr harbiy kuch-qudrati jihatdan Spitamandan ustun edi. 13
Spitaman halok bo‘lganidan so‘ng asosan tog‘ qal’alari qo‘zg‘olon
o‘choqlariga aylanadi. Yozma manbalarda eslatilgan «Sug‘d qoyasi» (yoki
«Arimaz qoyasi»), «Xoriyen qoyasi» shular jumlasidandir.
Aleksandr Makedonskiy mahalliy aholini kuch bilan yengish nihoyatda og‘ir
ekanligini anglab yetganidan so‘ng turli yo‘llar bilan ularga yaqinlashishga qaror
qildi. Mahalliy xalq vakillariga nisbatan siyosatini tubdan o‘zgartirdi. Xususan,
zardushtiy qohinlariga birmuncha erkinliklar berib o‘zi ham bu dinni qabul qildi.
Qo‘zg‘olon boshliqlari Oksiart, Sisimitr, Xoriyen kabilarni avf etib, mol-mulklarini
qaytarib berdi. Hatto, qo‘zg‘olonga qatnashganlarga mukofotlar tarqata boshladi.
Mahalliy aholi bilan qarindoshlik munosabatlarini o‘rnatib Oksiartning qizi go‘zal
Roksanaga (Rohshanak) uylandi. Natijada mahalliy zodagonlarning deyarli
barchasi Aleksandr hokimiyatini tan olib uning xizmatiga o‘tib ketdilar. Mil.avv.
327 yilning oxirida Sug‘diyonadagi qo‘zg‘olonning so‘nggi o‘choqlari ham
bostirildi.
13
Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2
23

Yunon-makedon bosqinchilariga qarshi uch yil davomida kurash olib borar
ekan, O‘rta Osiyo xalqlari mislsiz jasorat namunalarini ko‘rsatdilar. Ular yunonlar
o‘ylaganidek, «varvarlar» va madaniyatdan orqaga qolgan emas, balki o‘z
davrining yuksak harbiy san’ati va madaniyatiga ega ekanliklarini namoyish
etdilar. Aleksandr qo‘shinlari butun Sharq davlatlarini o‘zlariga
bo‘ysundirganlarida Sug‘diyona va Baqtriyadagi kabi qattiq qarshilikka
uchramagan edilar. Bu holni Aleksandr tarixini yozgan ko‘pgina qadimgi davr
tarixchilari ham e’tirof etadilar.
O‘zbekiston hududlarida yashagan mahalliy aholi o‘z ozodligi va
mustaqilligi yo‘lida bir tan-bir jon bo‘lib harakat qilganlar. Ammo, kuchlar nisbati
va harbiy texnikaning teng emasligi ko‘p hollarda bosqinchilar ustunligini
ta’minlagan. Shunga qaramasdan bunday holatlar davlatchilik tarixida muhim iz
qoldirgan.
Shunday qilib Xorazm, Choch (Toshkent vohasi), Farg‘ona va saklar yurti
Aleksandrdan mustaqil bo‘lib qoladi. Sug‘diyona, Baqtriya, Marg‘iyona va Parfiya
Aleksandrning davlatiga qo‘shilib, keyinchalik ularning hududida ayrim yunon-
makedon davlatlari vujudga keladi.
Aleksandr bosib olgan hududlarda uning boshqaruv faoliyati dastlab
Gretsiyaning ayrim demokratik an’analariga (harbiy yo‘dboshchilar kengashi,
qo‘shinlar yig‘ini) asoslangan edi. Qo‘shinlar yig‘inida sud ishlari ko‘rib chiqilib,
jinoyat va jazo masalalari qat’iy muhokama qilingan. Jinoyat turlari ichida eng
og‘irlari-podshoga qarshi fitna, xiyonat, isyonga da’vat etish hisoblanib, ushbu
harkatlar uchun yagona jazo – o‘lim jazosi belgilangan. Qatl etish haqidagi qaror
qo‘shinlar yig‘inida qabul qilingan. Sharqqa qilgan yurishlari tugaganidan so‘ng
Aleksandr bu hududlarda barpo etgan o‘z saltanatida Ahamoniylar davlat
boshqaruvidagi idora-tartib usullarini o‘zgartirmagan. YA’ni, satraplik boshqaruvi
va soliqlar yig‘ib olish tizimi o‘zining ilgarigi ahamiyatini saqlab qolgan.
O‘rta Osiyoda istilo etilgan viloyatlar va shaharlarni boshqarish uchun
yunon-makedon sarkardalari bilan birga mahalliy hokimlar ham jalb etilgan.
Yozma manbalarning ma’lumot berishicha, Aleksandr davrida mahalliy aholi
24

vakillaridan Fratafarn-Girkaniyada, Artaboz-Baqtriyada, Oksiart va Xoriyen-
Sug‘diyona viloyatlariga hokimlik qilganlar. Mil.avv. 325 yilda Oksiart qo‘l ostiga
Paropamis-Hindiqush viloyati topshiriladi.
Mil.avv. 325-324 yillarda makedonlar yaroq-aslahalari bilan qurollangan
mahalliy aholi qo‘shinlari yunon-makedon armiyasi safiga jalb etiladi. Aleksandr
mahalliy hokimiyat vakillariga nisbatan maqsadli siyosat olib borgan. Mil. avv 324
yilda So‘za shahrida o‘n mingta yunon-makedon askarlari mahalliy ayollarga
uylanadilar. Aleksandrning o‘zi va sarkarda Gefestion Doro III ning qizlarini
hamda sarkarda Salavka Spitamanning qizi Apamani xotinlikka oladilar.
A. Sagdullayevning fikricha, bunday yondoshuv aniq siyosiy maqsad –
yangi davlatchilik barpo etish g‘oyasi bilan bog‘langan edi. Bu davlat nafaqat turli
halqlarning siyosiy birlashmasi bo‘libgina qolmay, balki uning kelajakda
makedonlar va Sharq zodagonlari qon-qarindoshligi vorisligiga tayangan davlatga
aylanishi rejalashtirilgan edi.
Ko‘plab xalqlar va mamlakatlarni birlashtirib yagona davlat barpo etish
g‘oyasi, insonlarni umumiy ong va yagona tafakkurga bo‘ysundirish g‘oyasi
yangilik emas edi. Bunday g‘oyani qadimgi fors podsholari ham o‘z oldilariga
maqsad qilib qo‘yganlar va oqibatda mil.avv. 490 yilda yunon-fors urushlari
boshlangan.
Aleksandrning harbiy yurishlari Sharq va G‘arb o‘rtasidagi keng savdo-sotiq
va madaniy aloqalarning rivojlanishiga olib keldi. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy
vaziyatning o‘zgarishi natijasida mahalliy va yunon madaniyatining qo‘shilish
jarayoni boshlanadi. Bu jarayonning ta’sirini moddiy madaniyatning rivojlanishida,
qurilish va me’morchilik, kulolchilik va tasviriy san’at, yangi yozuvlarning
tarqalishi, tangashunoslik hamda diniy e’tiqodlarda ko‘rish mumkin. Yunonlar o‘z
navbatida qadimgi Sharqning juda ko‘plab madaniy yutuqlarini qabul qiladilar
hamda mahalliy aholi madaniyatiga ham ta’sir o‘tkazadilar. Aleksandr davridan
boshlab, bir necha asrlar davomida, Sharqning siyosiy tarixi (davlat tizimi,
25

boshqaruv usullari, qonunlar va huquq) da turli an’analarning qo‘shilib
rivojlanganligini ko‘zatishimiz mumkin. 14

Mil.avv. 323 yilda Aleksandr Bobilda to‘satdan vafot etdi. Uning vafot etishi
bilanoq davlatdagi markazdan qochuvchi kuchlarning harakatlari faollashuvi
natijasida Aleksandr to‘zgan davlat parchalanib uning o‘rniga nisbatan barqarorroq
bo‘lgan davlat uyushmalari paydo bo‘ladi. Ta’kidlash lozimki, Aleksandr
davlatining parchalanishi va uning xarobalarida yangi davlatlar tizimining paydo
bo‘lishi tinchlik yo‘li bilan emas balki, Aleksandrning Makedonskiyning yaqin
sarkardalari – diadoxlar o‘rtasidagi tinimsiz urushlar tufayli bo‘lib o‘tdi. Diadoxlar
o‘rtasida 40 yildan ziyodroq davom etgan jangu-jadallar natijasida Aleksandr
mulklari bo‘lib olinadi.
Aleksandr Makedonskiy mulklariga egalik qilish shu bilan yakunlandiki,
mil.avv. 306 yilda nisbatan kuchli bo‘lgan diadoxlar – Antigon Birko‘zli
(Odnoglaziy), Demetriy Poliorket, Ptolomey Lag, Lazimax, Salavka, Kassandrlar
o‘zlarini podsho deb e’lon qildilar hamda bu bilan Aleksandr davlati xarobalarida
o‘z davlatlarini barpo etishni ma’lum qildilar. Shu tariqa tarix sahnasida G‘arb va
Sharq an’analarini uyg‘unlashtirgan ellinistik davlatlar paydo bo‘ldi. Ana shunday
yirik davlatlardan biri-Salavkiylar davlati edi.
O‘zining eng gullab – yashnagan davrida bu davlat ilgari Aleksandr
saltanatiga kirgan katta hududlarni egallab, g‘arbda Egey dengizidan Sharqda Hind
subkontinentigacha cho‘zilgan hamda Kichik Osiyoning janubiy qismini, Suriya,
Shimoliy Mesopotamiya, Bobil, Eron, O‘rta Osiyoning janubiy viloyatlari va
Afg‘onistonning katta qismini o‘z ichiga olgan edi. Bu ulkan davlatning asoschisi
– dastavval Aleksandrning tansoqchisi, keyinroq yirik sarkardasi bo‘lgan Salavka
edi.
Yunon tarixchisi Pompey Trogning yozishicha, «Salavka ba’zi bir o‘lkalarni
mo‘zokaralar yo‘li bilan egalladi, ammo Baqtriya, Parfiya, Sug‘d yerlarida u qattiq
qarshilikka uchradi va og‘ir janglar olib borishiga to‘g‘ri keldi». Bu ma’lumotni
qadimgi tarixchi Arrian ham tasdiqlaydi. YA’ni u shunday xabar beradi: «Salavka I
14
Tronskiy I. M. Istoriya antichnoy literaturi, L., 1957.
26

baqtriyaliklar, Sug‘diylar, parfiyaliklar va girkaniyaliklar bilan ko‘p urushlar olib
borgach, ular yerlariga hukmronlik qila boshladi». Tadqiqotchilarning fikricha,
O‘rta Osiyo yerlarining Salavka tomonidan bosib olinishi mil.avv. 306-301 yillarga
to‘g‘ri keladi.
Mil.avv. 293 yilda Salavka o‘g‘li Antiox I ni Sharqiy satraplarga ya’ni, O‘rta
Osiyo viloyatlariga o‘zining noibi etib tayinlaydi. Salavka I va Antiox I (mil.avv.
281-261 yillar mustaqil) hukmronligi davrida Salavkiylar davlati siyosatining
asosiy yo‘nalishlari shakllanadi. Salavkiylar uchta mintaqada – Janubiy Suriya,
Kichik Osiyo va Sharqda faol tashqi siyosat olib borishga majbur bo‘lgan edilar.
Janubiy Suriya va Kichik Osiyo uchun Ptolemeylar (Ptolomey Lag asos solgan
O‘rta yer dengizining sharqidagi davlat sulolasi) bilan tinimsiz urushlar bo‘lib
turgan. Chunki bu hududlarda muhim savdo yo‘llari tugab, gullab-yashnagan port-
shaharlar mavjud edi. Kichik Osiyoning yunon shaharlari ham muhim ahamiyatga
ega edi.
Sharqiy viloyatlarda xususan, O‘rta Osiyodagi ahvol birmuncha
murakkabroq vaziyatda edi. Birinchidan, bu hudud boshqaruv markazlaridan ancha
uzoqda joylashgan bo‘lib, bu viloyatlar bilan aloqa qilishda qiyinchiliklar mavjud
edi. Ikkinchidan, Salavkiylar davlatining chegaralarida joylashgan
ko‘chmanchilarning doimiy xavfi mavjud edi. Mil.avv. III asrdan boshlab
ko‘chmanchilarning ko‘chishlari boshlanishi natijasida chegaralardagi bu xavf
yanada kuchayadi.
Salavkiylar davlatida ichki siyosiy boshqaruv masalalari ham ancha
murakkab edi. Katta hududlarni qamrab olgan bu davlatda ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish darajasi va jamiyat siyosiy tashkiloti turlicha bo‘lgan ko‘plab viloyatlar
mavjud bo‘lib, bu holat ushbu kuchlarni yagona davlatga birlashtirib turishni ancha
qiyinlashtirar edi. Bu davlatning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri u faqat harbiy
yurishlar natijasida, kuch ishlatish yo‘li bilan paydo bo‘lgan edi. Shuning uchun
ham davlatning asosiy vazifalaridan biri qaram etilgan xalqlarni zo‘ravonlik bilan
ushlab turish yoki birlashtirib turish edi. Sharq xalqlari mahalliy zodagonlaridan
27

bir qismi yoki ayrimlari boshqaruv tizimiga jalb etilgan bo‘lsa-da, asosiy
boshqaruvchilar makedonlar va yunonlardan iborat bo‘lgan. 15

Salavkiylar sulolasida davlat boshlig‘i podsho bo‘lib, uning hokimiyati
mutlaq edi. Podsho bir vaqtning o‘zida fuqarolar ma’muriyati oliy boshlig‘i,
qo‘shinlarning bosh qo‘mondoni, oliy sudya va hatto, bosh qonun chiqaruvchi
vazifalarini bajargan. Manbalarning ma’lumot berishicha, sulola asoschisi Salavka
I, «Podsho tomonidan buyurilgan barcha narsalar doimo adolatlidir», degan
tamoyilga qat’iy amal qilgan. Salavkiylar sulolasi podsholari qo‘yidagi ikkita
huquqiy asosga ega edilar: 1. Bosib olish huquqi. 2. Hokimiyatni otadan bolaga
meros qoldirish huquqi. Ko‘p hollarda salavkiylar podsholari ilohiylashtirilgan.
Masalan, tangashunoslik ma’lumotlari Soter-Qutqaruvchi, Dikayos-Adolatparvar,
Everget-Ezgulik kabi podsholar bo‘lganligini tasdiqlaydi.
Davlatning nihoyatda katta hududlarni qamrab olganligi ayrim hollarda
ma’muriy nazoratning susayib ketishiga olib kelgan. Manbalarning guvohlik
berishicha, bir nechta mahalliy siyosiy uyushmalar (alohida qabilalar, yunon
polislari, ibodatxona jamoalari, mahalliy sulolalar) ichki ishlarda mustaqil siyosat
olib borishga harakat qilganlar.
Manbalarning ma’lumot berishicha, Salavka I Ptolomeylar bilan hokimiyat
talashib Sharqiy hududlar va Kichik Osiyo uchun kurash olib borish jarayonidayoq
o‘z hokimiyatida boshqaruv tartibini joriy eta boshlagan edi. U Aleksandr
an’analariga sodiq qolganligini ko‘rsatish maqsadida satrapiyalarni yirik viloyat
uyushmalari sifatida saqlab qoldi. Tangashunoslik ma’lumotlariga qaraganda,
Salavka I davlati Ahamoniylar va Aleksandr davlatiga nisbatan ancha kichik
bo‘lib, hokimiyat 27-28 ta satrapiyaga bo‘lingan.
Har qaysi satrapiyani podsho tomonidan tayinlanib qo‘yilgan satrap yoki
strateg mansabidagi shaxs boshqargan. Fors satraplaridan farq qilgan holda ular
ham ma’muriy, ham harbiy boshqaruvni qo‘lga olganlar. Satrap-strateg ma’muriy
boshqaruvda eng yaqin odamlaridan o‘ziga yordamchi tanlagan. Bu yordamchi
15
Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009.
28

soliq yig‘uvchilar faoliyati, ichki va tashqi savdo, xo‘jalik hayotini nazorat qilib
borgan.
Tarixiy manbalarda salavkiylar satrap-strateglari yunoncha nomda
(Stratonik, Aleksandr, Giyeraks, Antiox va boshqalar) tilga olinadi. Demak,
salavkiylar hukmdorlari asosan yunonlardan va ayrim hollarda ellinlashgan
mahalliy zodagonlardan tayinlangan. Tadqiqotchilarning fikricha, O‘rta Osiyoda
yunon hokimlari va ular atrofida to‘plangan yunon zodagonlari bilan birga
mahalliy zodagonlar ham hokimlik qilar edilar. Salavkiylar hokimiyati O‘rta
Osiyodagi harbiy punktlarda (katoykiyalar) joylashgan harbiy kuchlarga tayangan
edi.
Salavkiylar davri Baqtriya, Marg‘iyona, Sug‘diyona va Parfiya hududlarida
ko‘p aholili shaharlar ko‘p edi. Maroqand, Baqtra, Niso kabi ko‘plab qadimgi
shahar xarobalarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida topilgan
topilmalar bu hududlarda hunarmandchilik, savdo-sotiq va xo‘jalik ishlari
rivojlanganligidan dalolat beradi.
Salavkiylar davlati ma’lum bir xalq yoki elatlardan iborat bo‘lmay, ko‘pdan
ko‘p etnik guruhlarni harbiy yo‘l bilan birlashtirishdan tashkil topgan uyushma edi.
Davlat boshqaruvining barcha siyosiy, huquqiy va ijtimoiy yo‘nalishlari podsho
saroyi bilan bog‘liq bo‘lib, bu holat davlat boshqaruvida katta ahamiyatga ega
bo‘lgan. Ahamoniylar davlatida bo‘lgani kabi salavkiylar davlatida ham ko‘pgina
davlat ishlarini olib boruvchi devonxona mavjud bo‘lgan. Ayrim manbalar
salavkiylar saroyidagi xat-hujjat ishlarining boshlig‘i lavozimi haqida ma’lumotlar
beradi. 16
Tadqiqotchilarning fikricha, salavkiylar davrida anchagina murakab soliq
tartibi joriy qilingan bo‘lib, salavkiylar hukmdorlari o‘zlarigacha mavjud bo‘lgan
soliq tartibini o‘zlashtirgan holda unga o‘zgartirishlar kiritib,
mukammallashtirganlar. Dehqonlardan yer solig‘ini yig‘ib olish satrap-
strateglarning vazifasi bo‘lgan. Bunday soliqlarning miqdori aniq belgilangan
16
Tronskiy I. M. Istoriya antichnoy literaturi, L., 1957. 162-c
29

bo‘lib, viloyatlardan keladigan soliqlarning umumiy miqdori qishloq jamoalaridan
to‘shadigan soliqlarga bog‘liq bo‘lgan.
Mil.avv. III asrning 60-50-yillariga kelib Kichik Osiyo va Bolqon yarim
orolida Salavkiy hukmdorlari o‘rtasida hokimiyat uchun kurashlar avj oldi.
Natijada salavkiylar davlatining sharqiy viloyatlarida siyosiy vaziyat o‘zgarib
markazdan qochuvchi kuchlarning harakatlari faollashadi. Mil.avv. 250 yilda kelib
dastlab Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari salavkiylar davlatidan ajralib
chiqib o‘zlarini mustaqil deb e’lon qiladilar.
30

XULOSA
Iskandar o'zining vorisini rasmiy jihatdan tayinlashga ulgurmadi, bu uning
lashkarboshilari o'rtasida Iskandar meiosi uchun uzoq kurashga olib keldi. Bu
kurash bir necha o'n yillarga cho'zilib, juda ko'p qon to'kishlarga olib keldi.
Tskandaming o'limi vaqtida makedon taxtiga qonuniy da’vogarlar yo'q edi:
Iskandaming xotini so'g'd malikasi Roksana hali homilador edi. Peigamda
Iskandarga asir tushgan fors satrapi Artabazning qizi Barsinadan 4 yoshli
noqonuniy o'g'li Gerakl qolgan edi. Taxtga Filipp II ning noqonuniy o'g'li aqli zaif
Arridey ham da’vo qilishi mumkin edi. Makedoniyada Iskandaming yaqinlari
Roksana agar o'g'il tug‘sa, uni podsho deb e’lon qilish, uning go'dakligi davrida
hokimiyatni tajribali sarkarda Perdikka boshchiligidagi davlat kengashiga
topshirish kerak deb hisobladilar. Harbiy boshliqlar va saroy ayonlarining boshqa
bir guruh Arridey nomzodini yo'qlab chiqdilar. Obro'li lashkarboshi Nearx
makedon taxtiga birdan-bir da’vogar Gerakl bo'lishi mumkin deb hisobladi.
Iskandaming safdoshi, lashkarboshi Ptolemey boshchiligidagi yana bir guruh
podshoni saylash kerak emas, chunki Iskandami o'g'illarining onalari Sharq
ayollafi, uning asiralaridir, oqibatda bunday da’vogarlarni taxtga chiqarish hamma
vaqt noqonuniy bo'ladi deb hisobladilar. Taxt vorisi to'g'risidagi munozaralar
natijasida Perdikka regentligi bilan Filipp II ning noqonuniy o'g'li Arrideyni
podsho deb e’lon qilish bilan tugadi. Xuddi shu vaqtda Iskandaming bevasi
Roksfea o'g'il tug'di va unga Iskandar deb nom qo'yildi. Makedon taxtiga birdaniga
Arridey Filipp III nomi bilan Roksananing o'g'li Aleksandr IV nomi bilan podsho
deb e’lon qilindi. Osiyodagi qo'shinlar qo'mondonligini o'ziga olgan Perdikka yana
regent etib tayinlandi, shunday qilib, u Iskandar davlatining amaldagi hokimiga
aylandi. Iskandaming vafotidan keyin amalda yagona davlatning oliy hokimi
bo'lgan Perdikka Bobilda makedon podshosining eng yaqinlari o'rtasida
satrapliklami taqsimlagan edi.
Yunoniston va Makedoniya Antipatrga, Frakiya Lisimaxga, Misr-
Pitolomeyga, Kappadokiya va Paflagoniya-Yevmenga, Gellesfont
FrigiyasiLeonardga, Buyuk Frigiya-Antigonga, Suriya-taomedontga, Midiya-
31

Pifonga berildi. Barcha yangi saylangan hokimlar o'z qo'shinlari bilan o'z
mulklariga jo'nab ketdilar. Iskandaming aynan ana shu sobiq safdoshlari
(diadoxlar) Iskandar merosi uchun qonli kurashni boshladilar. Iskandar o'limidan
keyingi ikki yil davomida Yunoniston makedon zulmidan ozod bo'lishga urindi.
Antipatr yunon qo'shinlarini tor-mor qilib, bu yeiga makedon garnizonlarini
joylashtiidi. Er. aw. 321-yilda Misrda o'rnashib olgan va Perdikkani regentligini tan
olmagan Ptolemeyga qarshi yurishda Perdikka halok bo'ldi. Endilikda davlat
regenti qilib Yunoniston va Makedoniyaning hokimi keksa Antipatr saylandi.
Uning buyrug'i bilan podsho oilasi Makedoniyaga ko'chirildi. Antipatr topshirig'i
bilan er. aw. 321-yilda satrapliklar qisman qayta taqsimlandi. Natijada kelajakdagi
eng yirik Osiyo davlatining asoschisi Salauk Bobilni o'z qo'liga oldi. Shundan ikki
yil keyin er. aw. 319-yilda Antipatr vafot qildi. U regentlikka voris qilib, keksa va
tajribali harbiy boshliq Poliperxontni tayinlashga ulgurgan edi. Ammo bu
Iskandaming sobiq yaqinlari yosh g'ayratli lashkarboshilarni qondirmadi.
Jumladan, Antipatming bu qaroridan o'g'li Kassandr norozi bo'lib, Poliperxontdan
bu lavozimni tortib olish uchun Sharqdagi satraplar Lisimax, Antigon va Ptolemey
bilan ittifoq tuzdi. Er. aw. 316-yilda Poliperxont regentlikdan chetlashtirildi,
Kassandr butun Yunonistonni egallab oldi. 17
Lekin Antigon va Iskandaming sobiq kotibi Yevmen Kassandrni kuchayib
ketishidan norozi bo'ldilar. Iskandar davlatini yaxlitligini saqlab qolishga uringan
separat kayfiyatlaiga qarshi natijasiz kurashgan birdan-bir kishi Yevmen edi. U
makedon podsholigining «Qonuniy* podsholari nomidan harakat qilgan, qator
sabablaiga ko'ra hech qanday hudud va qo'shinga ega bo'lmagan birdan-bir diadox
edi. Lekin uning qo'lida Iskandar sobiq davlatining turli shaharlarida bosib olingan
katta miqdordagi moliyaviy mablag'lar bor edi. Yevmen ana shu mablag'lar
hisobiga katta yollanma qo'shin to'plab Bobil va Eronni bosib olishga urindi. Bu
xavfga qarshi Antigon Bobil va Midiya satraplari Pifon va Salavk bilan ittifoq
tuzdi va Yevmenga qarshi yurish qildi. Er. aw. 316-yilda Gabiyn yonida (Midiya va
Eron chegarasi) Yevmen bilan Antigon o'rtasida hal qiluvchi jang bo'ldi.
17
Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2.
32

Yevmenning yollanma qo'shinlaming xoinligi jangni Antigon foydasiga hal qildi.
Yevmen qo'lga olinib qatl qilindi.
Er. avv. 317-yilda Iskandaming onasi Olimpiada hokimiyatni Roksananing
o'g'liga qoldirish uchun Filipp Arridey va uning xotini Evridikani o'ldirishga
buyruq berdi. Shundan so'ng uning o'zi Kassandr tomonidan qatl qilinadi, Roksana
va Iskandar IV Kassandmi asirligida bir necha yil ushlab turilib o'ldiriladi (er. aw.
311-yil yoki 310-yil). Yuzaga kelgan bu vaziyat diadoxlarni o'z hududlarida o'z
podsholik hokimiyatlarini o'matishga intilishlari uchun hech qanday rasmiy to'siq
qolmaganini bildirar edi. Diadoxlar o'rtasidagi urushlar uzoq davom etib,
Yunoniston, Misr, Kichik Osiyo va Mesopotamiya asosiy jang maydonlariga
aylandi. Er. aw. 306-yilda Antigonning o'g'li Demetriy Poliorket («shaharlami
qamal qiluvchi») makedon gamizonlarini Yunonistondan haydab yubordi, Afina va
Megarada erkinlik va demokratiya e’lon qilindi. Er. aw. 306-yilda Antigon,
keyinroq Ptolemey, Lisimax, Salauk va Kassandr o'zlarini podsho deb eiott qildilar.
Er. aw. 301-yiIda Antigon^ 297-yilda Kassandr, 285-yilda Demetriy Poliorket,
281-yilda Lisimax, 283-yilda Ptolemey Lag, 281-yilda Salauk o'ldi. Iskandaming
safdoshlari va bevosita merosxo'rlaridan so'nggi diadox bo'lgan Salaukning
halokati bilan diadoxlar davri tugadi. Ularning o'rniga I Ellin podsholari
(Epigonlar) avlodi keldi. Iskandar vafotidan so'ng, uning eng yaqinlari diadoxlar
o'rtasidagi 40 yillik urush natijasida Iskandar davlati xarobalarida 3 asosiy eng
yirik podsholiklar Makedoniya (unga bo'ysundirilgan Yunoniston) Misr
(Suriyaning janubiy qismi va Kichik Osiyoning ba’zi viloyatlari) va Salavkiylar
davlati (Osiyo mulklarining asosiy qismi) tashkil topdi. Ulardan tashqari ellin
davrida bir qancha katta-kichik davlatlar birlashmalari Peigam, Vifiniya, Pont.
Kappadokiya, Yunon-Baqtriya va Parfiya podsholiklari mavjud edi. 18

18
Sergeyev V. S., Istoriya drevney Gretsii, 3 izd. M., 1963.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009.
2.Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975.
3.Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М.,
I964.
4.Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962.
5.Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009.
6. Античная Греция . Под . Ред . Е . С . Голубцовой . М ., I983. Т ., I-2.
7.Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980.
8.Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М ., I984.
9.Sergeyev V. S., Istoriya drevney Gretsii, 3 izd. M., 1963.
Istoriya filosofii, t. 1, N., 1957.
10.Tronskiy I. M. Istoriya antichnoy literaturi, L., 1957.
11.Geriman T., Antichnoye muznkalnoye mgshleniye, L., 1986
12. Sulaymonova F., Sharq va G arb, T., 1998.ʻ
INTERNET MANBALARI:
1.www.arxiv.uz
2.www.aim.uz
3.www.fayllar.org
34

QADIMGI MAKEDONIYA 1

MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................. I BOB. MAKEDONIYANING YUKSALISHI ............................................................................... 1.1. Qadimgi Makedoniya davlati tarixiga kirish ............................................................................. 1.2. Makedoniya davlatining yuksalishi ........................................................................................... II BOB. ALEKSANDR ISTILOLARI VA UNING OQIBATLARI .............................................. 2.1. Aleksandr Makedonskiy hayoti va u erishgan zafarlar ........................................................... 2.2. Mekedoniya davlatining kengayishi va uning oqibatlari ........................................................ XULOSA ........................................................................................................................................ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ........................................................................................ 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Makedoniya Yunoniston yarim orolining shimoli- sharqiy qismida joylashgan, g'arbda Epirus, shimolda Paoniya, janubda Fraksiya sharqiy qismida Frakiya bilan chegaradosh qadimiy shohlik edi. Makedoniyaning klassik yunon ishlari atrofidagi kichik qirollikdan butun Yunon olamida hukmronlik qilgan davlatga ko'tarilishi Filipp II hukmronligi davrida yuz berdi. Qisqa muddat davomida Makedoniyalik Iskandar zabt etilgandan so'ng, Hind daryosigacha cho'zilgan qadimgi Fors imperiyasini o'z ichiga olgan hududni nazorat qilib, dunyodagi eng qudratli davlatga aylandi; O'sha paytda u qadimgi yunon tsivilizatsiyasining ellinistik davrini ochdi. Miloddan avvalgi 359 yilda paydo bo'lgan imperiya, Filipp II (miloddan avvalgi 382-miloddan avvalgi 336) shohi Makedoniya, Yunoniston shahar- davlatlarining pasayishi bilan. U miloddan avvalgi 31-yilgacha, Rim hukmronligi ostiga tushguniga qadar davom etadi. 1 Felipe II o'z hukmronligi davrida erlarni qayta taqsimlab, dehqonlar qo'llab- quvvatlashiga erishdi va armiyani kengaytirib, chegaralarni himoya qilishni kafolatladi. Keyin Afina tomonidan nazorat qilinadigan Potidea, Amfipolis va Pidna shaharlarini qo'shib olib, ekspansionist kampaniyalar boshlanadi. U Yunonistonga aralashadi va miloddan avvalgi 338 yilda Makedoniya kuchlari Xeroneya urushida afinaliklar va fibonlarni engishadi. Miloddan avvalgi 336 yilda Filipp o'ldirildi. Uning o'g'li Aleksandr Makedonskiy (miloddan avvalgi 356-miloddan avvalgi 323) shohlikni egallaydi. Gretsiya ustidan to'liq hukmronlikni o'rnatgandan so'ng, u Kichik Osiyo tomon yo'l oladi. Miloddan avvalgi 333 yilda fors hukmronligidan xalos bo'lgan Yunoniston shaharlari, Fors suvereni Doro III (miloddan avvalgi 330 yil) qo'shinlarini mag'lubiyatga uchratdilar. Miloddan avvalgi 332 yilda Finikiyadagi Tir portini olganidan so'ng, Aleksandr Misrni zabt etishga yo'l oladi. Keyingi yili u miloddan avvalgi 330 yilda 1 Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 70-90 b 3

o'ldirilgan Doroga qarshi kurash olib boradi va uning o'limi bilan Iskandar Fors imperatori deb e'lon qilinadi. Miloddan avvalgi 327 yildan 325 yilgacha u o'z qo'shinlarini Hindistonga yo'naltiradi va shu vaqtgacha ma'lum bo'lgan Makedoniya, Bolqon Yunoniston, Kichik Osiyo, Finikiya, Falastin, Mesopotamiya, Misr, Fors va Hindistonning bir qismini o'z ichiga olgan eng yirik hududiy imperiyalardan birini tashkil etadi. Bu ellin (yunon) madaniyati bilan O'rta Sharq madaniyati, asosan fors va misr madaniyati bilan birlashishidan kelib chiqadi. Uning markazi Yunoniston va Egey dengizidan Yaqin Sharqdagi yangi madaniy qutblarga, masalan, Iskandariya, Antioxiya va Pergamga ko'chib o'tadi. Kurs ishining maqsadi: Makedoniya va Aleksandr istilolari haqida ma’lumot berish. Kurs ishining vazifalari: - Qadimgi Makedoniya davlati tarixi; - Makedoniya davlati qanday yuksalgan edi; - Aleksandr Makedonskiy hayoti va u erishgan zafarlar; - Mekedoniya davlatining kengayishi va uning oqibatlari. Kurs ishining tarkibi: Kurs ishi kirish, 2 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatdan iborat. 4

I BOB. MAKEDONIYANING YUKSALISHI 1.1. Qadimgi Makedoniya davlati tarixiga kirish Ptolemeylar Misri Salavkiylar davlati bilan bir qatorda Makedoniya ellin dunyosining katta davlatlaridan biri edi. Diadoxlar urushlaridan so‘ng Makedoniya tushkunlik holatida edi. Aholini katta qismi Iskandar yurishlari davrida sharqqa ko‘chgan edi. Antigonidlar olib borgan doimiy urushlar shimoldagi varvar qabilalarini xavfi makedon iqtisodi va davlatini zaiflashtirdi. Antigonidlar xo‘ja!ik hayotini qayta tiklash, aholini ko‘paytirishga e’tibor berishga majbur bo‘ldilar. Shu sababli yangi shaharlar qurilib, eskilari qayta tiklandi, bo‘sh yotgan yerlarga aholi ko'chirildi, konlar qazildi. Kemasozlik rivojlandi, qurilish yog‘ochlari bilan qizg‘in savdo qilindi. Iqtisodiyotni asosini erkin dehqon mehnati yetakchi bo‘lgan qishloq xo‘jaligi tashkil etar edi. Podshoga faqat o‘rmon va qazilma boyliklar tegishli edi. Ellin Makedoniyasiga podsho hokimiyati ba’zi bir eski belgilarini meros qilib oldi: qo'shin yig‘ini avalgidek podshoni taxtga chiqish vaqtidagi o‘z ahamiyatini saqlab qoldi, u oliy sudya rolida chiqar edi. Makedoniyadagi beqaror vaziyat Iskandar vafotidan keyin qariyb ellik yil davom etdi. Er av 276-yilda Kassandming nevarasi, galat (kelt)lar hujumini ikki marta qaytargan. Yunonistondagi vaziyatni barqaror qilgan Antigon 276-yilda taxtga chiqdi. Antigon va uning avlodlari Makedoniyani Rim bosib olgunga (er av168-yilgacha) qadar boshqardilar. Antigonidlar uchun Yunonistonni bo‘ysundirib turish juda qiyin siyosiy muammo edi. Bu davrda manfaatlari bir-biriga zid bo‘lgan yunon polislari turli ittifoqlarga birlashib, urush olib borar edilar. Makedoniya ham bir necha yunon polislari kirgan Ellin ittifoqiga boshchilik qildi va yunon shaharlari ichki ishlariga faol aralashdi. Rim va Ptolemeylar yunon polislarini Makedoniyaga qarshi chiqishlarini qo‘llab-quwatladilar. Ikkinchi puni urushlari vaqtida Makedoniya Gannibal bilan ittifoq tuzdi. Bunga qarshi Rim Perga va Peloponnesning bir necha polislarini Makedoniyaga qarshi chiqishga undadi. 5

O'xshashlar

ALEKSANDR MAKEDONSKIY - MAKEDONIYA PODSHOSI

Qadimgi Hindiston

QADIMGI MESOPOTAMIYA MADANIYATI

QADIMGI BOBIL PODSHOLIGI

QADIMGI ARABISTON DAVLATI