MAVZU: QADIMGI MESOPOTAMIYA MA’DANIYATI REJA: I. KIRISH. II. ASOSIY QISM. 1. Qadimgi Mesopotamiya dini va mifologiyasi 2. Qadimgi mesopotamiyada san’at, qununlar va arxitekturasi 3. Qadimgi Mesopatamiya afsonalari va jamiyatining rivojlanishi III. XULOSA. IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1

KIRISH Arxeologik ma’lumotlar Mesopotamiyada bundan 100-90 ming yillardan boshlab aholi yashab kelayotganini ko‘rsatadi. Qazishlar davrida qadimiy Mesopotamiya aholisi ushbu o‘lkani yarim oy shaklida o‘rab turgan Zagros, Tavr, Livan tog‘laridan tushib kelgani aniqlangan. Ilk o‘troq madaniyat belgilari 10-8- ming yilliklarda ishlab chiqaruvchi xo‘jalik (chorvachilik, dehqonchilik) tarmoqlarining paydo bo‘lishi bilan shakllana bordi. Mesopotamiya hududida mil.avv.7500-6000 yilliklarga xos Zagros, Ali Qosh, An-Natuf, El-Ubayd madaniyati yodgorliklari asosan Zagros tog‘lari Mesopotamiya tekisligiga dehqonchilik madaniyatining kirib kelganligini ko‘rsatadi. Bu yodgorliklarda uylar xom g‘ishtdan qilingan, arpa va bug‘doyning yarim madaniylashtirilgan turi ekilgan. Tabiiy jihatdan Mesopotamiya ikki qismga bo‘lingan: 1. Yuqori Mesopotamiya (bu hudud tog‘li hududlar bo‘lib, keyinchalik Akkad deb nomlangan). 2. Quyi Mesopotamiya (bu hudud tekislik bo‘lib, keyinchalik Shumer deb atala boshlangan). Mil.avv.IV-III ming yilliklarda Mesopotamiyaga ikki qabila shimoliy- sharqdan Zagros tog‘lari orqali shumer janubi-g‘arbdan semit qabilalari kirib kelib o‘rnashganlar. Shumerlar va ularning qaysi xalqlardan kelib chiqishi hozirgacha fanda ko‘plab munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Ularning antropologik belgilari shu hududda yashovchi boshqa xalqlarga o‘xshamaydi. Shumerliklar past bo‘yli, soqoli kam, yuzlari yapasqi, ko‘zlari katta, boshlari dumaloqligi bilan boshqa xalqlardan ajralib turganlar. Ularning kelib chiqishlari haqida hali bir to‘xtamga kelingani yo‘q. Semit qabilalari esa, Semit-Xurrit qabilalariga mansub bir tarmoq bo‘lib, o‘zlarini Akkadlar deb ataganlar. Akkadlar uzun bo‘yli, sersoqol, uzunqoch bosh, qirra burun, ko‘zlari katta va chiroyli bo‘lganligi bilan shumerlardan farq qilganlar. Keyinchalik, Mesopotamiyaga Arabiston yarim oroli, shimoliy Afrikada keng tarqalgan Semit-Xurrit qabilalarining ayrimlari, Zagros tog‘lari orqali esa vohaga Gutey, Kassit, Ossur, Lulubey, janubdan Xaldey, g‘arbdan Arameylar va 2

boshqa bir qator jangovar qabilalar bostirib kirganlar. Mil.avv.IV-III ming yilliklardayoq Eronning janubiy-g‘arbida yashovchi elam qabilalari Mesopotamiyaga bostirib kirib, Mesopotamiyaning janubiy-sharqida mahalliy aholi bilan qo‘shilib yashay boshlaganlar. Kishilik taraqqiyotining mil.avv.I ming yilliklarida esa Mesopotamiyaga eronliklar, yunon-makedon, rimliklar kelib o‘rnashib, mahalliy aholi bilan qo‘shilib hozirgi Mesopotamiya aholisining yuzaga kelishiga sabab bo‘ldilar. Mil.avv. III ming yillik boshlaridayoq Mesopotamiyada sinfiy munosabatlar chuqurlashib, davlat vujudga keladi. Ilk davlatlar shahar davlatlar sifatida tashkil topib, doimo bir-birlari bilan raqobatlashib turganlar. Shumerda Eridu, Ur, Umma, Larsa, Uruk, Lagash, Shurupak, Nipur, Isin, Kish ulardan shimolda Ashshur, Mari, Nineviya va boshqa shaharlar bor edi. Mil.avv.XVII-XVII asrlarda Kish shahri kuchaygan. Mil.avv.XVII asrda esa, Uruk shahri kuchaygan. Mil.avv.XXVI-XXIV asrlarda Ur shahri Mesopotamiyadagi yetakchilikni Urukdan tortib oladi. Shundan so‘ng, Lagash podshosi Eanattum butun Shumerni Lagashda bo‘ysundiradi. Tinimsiz urush va og‘ir soliqlar natijasida Lagashda davlat to‘ntarishi bo‘lib, hokimiyat tepasiga Uruinimgin keladi. Mil.avv. 2318-2312 yillarda bir qadar islohot o‘tkazilsada, Lagash Umma shahri hokimi Lugalzagissi tomonidan tor-mor qilinadi. Mesopotamiyaning markaziy va yuqori qismlarida yashagan Semit qabilalari mil.avv.III ming yillik oxirlarida Akkad davlatini tuzadilar. Podsho Sargon I (2316-2261 yy.) bu davlat asoschisi edi. Sargon I (Sargon-haqiqiy podsho degani) Akadda mustahkamlanib olgach, Shumerga bostirib kirgan Elam podshosi, Lugalzagissi va uni qo‘llab- quvvatlagan 50 podshoni tor-mor qilgan. U Fors qo‘ltig‘i hududigacha kirib borgan. Sargon vafotidan so‘ng taxtga uning Rimush, Manushtush, Karamsin nomli o‘g‘illari birin-ketin o‘tirganlar. Lekin ular mustaqillik uchun qo‘zg‘olon ko‘targan shaharlar va saroy a’yonlari bilan tinimsiz kurash olib borishlariga to‘g‘ri keladi. Podsho Sharkalisharri davrida Akkad davlatida isyonlar kuchayib, shimoliy g‘arbdan amoriylar, janubiy-sharqdan 3

elamliklarning hujumi kuchaygan. Sharkalishshari ular ustidan g‘alaba qozonsada, Zagros tog‘laridan kirib kelgan guteylardan mag‘lub bo‘lgan. Guteylar bilan deyarli bir vaqtda mil.avv.II ming yillikda kirib kelgan Amoriylar Ashur, Eshnunna, Bobil, Mori, Larsa, Isin kabi shaharlarni bosib olganlar. O‘zaro kurashlarda g‘olib chiqqan Bobil podshosi Sumiabbum 1894- 1595 yillarda hukmronlik qilgan Bobil podsholigiga asos solgan. Bobil podsholigi ayniqsa, Xamurappi (1792-1750 yy.) davrida kuchayib, Elam podshosi Rimsin, Mari podshosi Zimrilimlarni ham mag‘lub etgan. Amoriylar sulolasi davrida Mesopotamiyada dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlandi. Ulkan qurilish ishlari amalga oshirildi. Xamurappi qonunlari mamlakatda bir qadar tartib intizom o‘rnatdi. Ammo, Bobil podsholigi so‘nggida janubiy sharqdan elamliklar, sharqdan kassitlar, shimoli- g‘arbdan xettlarning hujumlari kuchayadi. 1595 yil kassitlar zarbasi natijasida Bobil davlati qulaydi. Ossuriya davlati hududiy jihatdan Dajla daryosining yuqori oqimi, quyi va yuqori Zab daryolari havzasini o‘z ichiga oladi. Bu yerda ilk davlatlar mil.avv. III-II ming yilliklarda paydo bo‘lgan. Xamurappi davrida Ossuriya Mitanniga qaram bo‘lgan bo‘lsa, mil.avv. XVI-XV asrlarda Mitanni davlati Ashshur qo‘shinini tor-mor etib, oltin va kumushdan qilingan shahar darvozasini Mariga olib ketgan. Bu darvoza 100 yil o‘tgandan so‘ng, Ashshurga qaytarilgan XV-XIV asrlarda Ossuriya davlati kuchayib istilochilik yurishlari olib borgan. Salmanasar I davrida esa Mitanni davlati bosib olingan. XIII asrda Bobil, Elam davlatlariga harbiy yurishlar qilib turilgan. Tiglatpalasar I davrida Qora va O‘rta yer dengizi havzalarida ham qo‘shin tortgan. Lekin mil.avv. XII asrda Misrning Yaqin Sharqda ta’sirining kuchayishi natijasida Ossuriya inqirozga uchraydi. Mil.avv. X asrda Ossuriya yana o‘zini o‘nglab, qo‘shni davlatlarga tahdid sola boshlagan. Salmanasar III davrida O‘rta yer dengizi sharqiy sohilidagi shahar qishloqlar talangan. VIII asr boshlaridagi Urartu bilan raqobatda Urartu vayron etilgan . 4

1.Qadimgi Mesopotamiya dini va mifologiyasi . Qadimgi Mesopotamiya dinining o'ziga xos xususiyati - xudolarning politeizmi (ko'pxudolik) va antropomorfizmi (odamga o'xshashligi). Shumer uchun mahalliy xudolarga sig'inish odatiy va birinchi navbatda shaharning homiysi xudosi. Shunday qilib, Nippurda ular Enlil (Ellil) - havo xudosi, keyinchalik shumer panteonida oliy xudo maqomini oladigan; Ereduda - Enki (er osti chuchuk suvlari xudosi va donolik xudosi); Larsda - Utu (quyosh xudosi); Urukda An va Inannaga (muhabbat va urush ma'budasi) sig'inishgan va hokazo. Ereshkigal er ostida joylashgan er osti dunyosining ma'budasi hisoblangan va uning eri urush xudosi Nergal edi. Odamlarni xudolar ularga xizmat qilish uchun yaratgan. Inson o'limidan so'ng, uning ruhi oxiratda abadiy topildi, u erda uni juda "ma'yus" hayot kutayotgan edi: kanalizatsiyadan tayyorlangan non, sho'r suv va boshqalar. Faqatgina er yuzidagi ruhoniylar maxsus marosimlarni o'tkazganlargina bardoshli yashash huquqiga ega bo'lishdi, faqat jangchilar va ko'p bolali onalar bundan mustasno edi. Agar xudo, qoida tariqasida, ma'lum bir o'ziga xos xususiyat va xususiyatlarga ega bo'lsa, uning qiyofasida mavjud deb hisoblangan va u ushbu ibodatxonaning an'anasi bilan o'rnatilgan va muqaddas qilinganidek sig'inilgan. Agar tasvir ma'baddan olib tashlangan bo'lsa, xudo ham u bilan birga olib tashlandi va shu tariqa shahar yoki mamlakatga qarshi g'azabini bildirdi. Xudolar tiaralar va ko'krak bezaklari (pektorallar) bilan to'ldirilgan maxsus uslubdagi ajoyib kiyimlarda kiyingan. Kiyimlar maxsus marosimlarda marosim talabiga muvofiq almashtirilgan. Bizga Mesopotamiya va Misr manbalaridan ma’lumki, xudolar tasvirlari ibodatxonadagi maxsus ustaxonalarda haykaltaroshlik va qayta ta’mirlangan; shundan so'ng, ular jonsiz materiyani ilohiy mavjudlik idishiga aylantirishi kerak bo'lgan murakkab va butunlay yashirin muqaddas marosimga duchor bo'lishdi. Tungi marosimlarda ularga “hayot” berilgan, butlar ko‘rishi, eshitishi va ovqatlanishi uchun ko‘zlari va og‘izlari “ochilgan”; keyin ular ustida 5