QISHLOQ AHOLISI DAROMADLARINI KO PAYTIRISHNINGʻ INNOVATSION YO NALISHLARI (SAMARQAND VILOYATI ʻ MISOLIDA) MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................... 2 1-BOB. KLASTER SHAKLIDA FAOLIYAT YURITAYOTGAN KORXONALAR IQTISODIY FAOLIYATINING NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI .............................................................................................................. 10 1.1. Klasterlarni tashkil etishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlari va ularning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o rni ʻ ....................................................................... 10 1.2. Pаxtа-klаstеridа mаhsulоtlаrni уеtishtirish sаmаrаdоrligining nаzаriу-uslubiу аsоslаri ..................................................................................................................... 17 1.3. Paxta-to qimachilik klasterlarini tashkil etish bo yicha xorijiy mamlakatlar ʻ ʻ tajribalari .................................................................................................................. 22 2-BOB. PAXTAСHILIKKA IXTISOSLASHGAN FERMER XO JALIKLARI ʻ FAOLIYATINI STATISTIK TAHLIL ETISH VA BAHOLASH ......................... 28 2.1. Klasterda paxtachilikka ixtisoslashgan fermer xo jaliklari holatining iqtisodiy- ʻ statistik tahlili .......................................................................................................... 28 2.2. Paxta-to qimachilik klasteri tashkil etishning tumanning ijtimoiy-iqtisodiy ʻ rivojlanishiga ta’siri ................................................................................................. 36 2.3. Paxtachilik klasterlarida ishlab chiqarishga ta’sir etuvshi omillarning statistik tahlili va fermer xo jaliklari o rtasidagi munosabatlarni takomillashtirish ʻ ʻ ............. 45 3-BOB. PAXTACHILIK KLASTERLARIDA MAHSULOTLARNI ISHLAB CHIQARISH VA QAYTA ISHLAB CHIQARISHNING SAMARADORLIKNI OSHIRISH IMKONIYATLARI ............................................................................. 52 3.1. Paxta-to qimachilik klasteri faoliyatining tashkiliy-huquqiy va iqtisodiy ʻ asoslarini takomillashtirish yo llari ʻ ......................................................................... 52 3.2. Paxta-to qimachilik klasteri faoliyatini rivojlangan xorij tajribalari asosida ʻ takomillashtirish yo nalishlari ʻ ................................................................................. 60 XULOSA ................................................................................................................. 67 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ............................................. 71 ILOVALAR ............................................................................................................. 77 1

KIRISH Mаgistrlik dissеrtаtsiуаsi mаvzusining аsоslаnishi vа dоlzаrbligi. Jаhоndа оziq-оvqаt mаhsulоtlаrini ishlаb chiqаruvchi kоrxоnаlаrni trаnsfоrmаtsiуаlаsh vа ulаr fаоliуаtini tаkоmillashtirishda ekologik va innovatsion rivojlantirish talablariga alohida e’tibor qaratilmoqda. «Iqtisodiy faol aholining 60 foizi o tishʻ davri iqtisodiyoti bo lgan mamlakatlarda qishloq xo jaligi mahsulotlarini qayta ʻ ʻ ishlashi, rivojlangan davlatlarda bilimlarni yangi kombinasiyasidan foydalanish imkoniyati orqali ishlab chiqarishda bandligi bilan ifodalanadi. Bu esa mehnat natijadorligi va ishlab chiqarishning o sishi, transformasiya jarayonlari va ʻ ishchilarning daromadlari oshishiga katta ta’sir ko rsatadi». Shu jihatdan, bugungi ʻ kun murakkab ta’minot zanjirlariga bog liq oziq-ovqat sanoatini ʻ transformasiyalash negizida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish masalalariga jiddiy e’tibor berilmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, barcha sohalarda klaster tizimini yaratish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Darhaqiqat neft, gaz, ximiya, biotexnologiya, farmasiya, informatika, avtoqurilish, transport logistika, oziq-ovqat, ta’lim, baliqchilik, parrandachilik, asalarichilik, ipakchilik va boshqa sohalarda klaster tizimlarini yaratish ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni moliyalashtirish hajmini ko paytiradi, sifatini yaxshilaydi, ilmiy tadqiqot ʻ ishlarining texnik ta’minoti darajasini yuksaltiradi, investitsiyaviy tashqi loyihalarda ishtirok etish, ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlash va malakasini oshirishning yangi imkoniyatlarini yaratadi. Bundan tashqari, klaster tizimida ta’lim va ilmiy-tadqiqot markazlari yangi ilmiy - uslubiy ishlanmalarni yaratish, ularni qisqa muddatda sinovdan o tkazish, ishlab chiqarish va ilmiy izlanishlardagi ʻ xodimlar hamda mutaxassislar mehnatlarini ko proq rag batlantirish, yangi ʻ ʻ tovarlarni O zbekiston brendi bilan ixtiro qilish uchun keng imkoniyatlar va sharoit ʻ paydo bo ladi. Shuningdek, mamlakatimizda xalqaro klaster koordinatorlarini ʻ tayyorlash ilmiy markazlari va klaster proyektlari bo yicha Kengashlar paydo ʻ bo ladi. ʻ 2

Mamlakat taraqqiyotida qishloq xo jaligi sohasi muhim sohalardan biriʻ hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan mazkur soha Hukumatning muntazam diqqat markazida bo lgan. ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy ʻ Majlisga Murojatnomasida ham “...qishloq xo jaligi sohasini boshqarish tizimini ʻ isloh qilish, yer va suv resurslaridan oqilona foydalanish borasidagi ilg or ʻ texnologiyalarni joriy etish, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash eng muhim vazifamizdir. Keyingi yilda klaster usulida paxta yetishtirishni kamida 52 foizga yetkazish uchun 48 ta paxta-to qimachilik klasterini tashkil etish to g risida qaror ʻ ʻ ʻ qabul qilindi” deya ta’kidlagan edilar ” 1 . O zbekistonda paxta-to qimachilik klasteri faoliyatini yo lga qo yish va ʻ ʻ ʻ ʻ tashkillashtirish maqsadida O zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumatining ʻ 10 ga yaqin Farmon va qarorlari qabul qilindi. Mazkur huquqiy hujjatlarga asosan respublikamiz bo ylab Qishloq xo jaligi vazirligi tomonidan respublika bo yicha ʻ ʻ ʻ tashkil etilgan klasterlar u mumiy soni 463 ta ni, ularga bi riktirilgan yer maydoni - 2210385 gektarni, s hundan klasterlarda - 282004 ga, 75283 ta fermer xo jaligida ʻ - 1930975 g ektarni tashkil etadi. Paxta-to qimachilik klasterlari soni - 122 tani, ʻ ularga biriktirilgan yer maydoni - 1033 ming gektar, 26,8 ming ta fermer xo jaliklari bilan bozor tamoyillari asosida, 864 ming gektar yer maydonida paxta ʻ yetishtirilmoqda 2 . Davlatimiz tomonidan paxta-to qimachilik klasteri sohasini rivojlantirish va ʻ ularga yetarlicha shart-sharoitlar yaratib berish bo yicha xorij tajribasidan kelib ʻ chiqib, yetarlicha ishlar amalga oshirib borilmoqda. Shu bilan birga, paxta- to qimachilik korxonalari tomonidan xam bosqichma-bosqich ishlar amalga ʻ oshirilib borilmoqda. Lekin, ular tomonidan amalga oshiriladigan ishlarning natijadorligi qanday, paxta-to qimachilik klasterlari korxonalari dastlabki ʻ yo nalishlarini qanchalik to g ri belgilab olishgan va paxtachilik, qayta ishlash ʻ ʻ ʻ hamda mahsulotlarini xorij bozorlariga chiqarish sohalarida qanday yutuqlarga erisha oladi. Korxonalarning h ududlar iqtisodiyotida va ijtimoiy hayotida ta’siri 1 O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 24.01.2020 ʻ www.prezident.uz 2 https://www.agro.uz/agroklasterlar-va-kooperatsiyalar/ – Qishloq xo jaligi vazirligi sayti ma lumotlari ʻ ʼ 3

qay darajada bo ladi?- degan savollar ochiq qolmoqda. Mamlakatimiz bo ylabʻ ʻ ta’sir doirasi kengayib borayotgan bu masalalarni ilmiy va amaliy yondashgan holda ijobiy samaradorligini oshirish hozirgi kunda dolzarb ahamiyatga ega bo lgan muammolardan biri hisoblanadi. ʻ Tadqiqot ob yekti va predmeti. ʼ Samarqand viloyati Oqdaryo tumanida tashkil etilgan paxta-to qimachilik klasteri korxonasi tadqiqot ishining ob yekti ʻ ʼ hisoblanadi. Oqdaryo tumani agrosanoat sub yektlari va paxta ʼ yetishtirish va qayta ishlash klasteri korxonasida mahsulot yetishtirish, qayta ishlash da yuzaga keladigan tashkiliy-iqtisodiy mexanizm lar tadqiqotning predmetini tashkil etadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqot ishining maqsadi paxta yetishtirish va qayta ishlash klasteri tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlar yuzasidan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalarini quyidagilar tashkil etadi: - k lasterlarni tashkil etishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlari va ularning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o rni ʻ ni nazariy yoritish; - p axta-klasterida mahsulotlarni yetishtirish samaradorligining nazariy- uslubiy asoslarini o rganish; ʻ - p axta-to qimachilik klasterlarini tashkil etish bo yicha ʻ ʻ x orijiy mamlakatlar tajribalari ni tadqiq qilish; - k lasterda paxtachilikka ixtisoslashgan fermer xo jaliklari holatining ʻ iqtisodiy-statistik tahlili ni amalga oshirish; - p axta-to qimachilik klasteri tashkil etishning tumanning ijtimoiy-iqtisodiy ʻ rivojlanishiga ta’siri ni aniqlash; - p axtachilik klasterlarida ishlab c hiqarishga ta’sir etuvchi omillarning statistik tahlili va fermer xo jaliklari o rtasidagi munosabatlarni takomillashtirish ʻ ʻ imkoniyatlarini ishlab chiqish; - p axta-to qimachilik klasteri faoliyatining tashkiliy-huquqiy va iqtisodiy ʻ asoslarini takomillashtirish yo llari ʻ aniqlash; 4

- p axta-to qimachilik klasteri faoliyatini rivojlangan xorij tajribalari asosidaʻ takomillashtirish yo nalishlari ʻ yoritish. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). ʻ Ushbu tadqiqot ishi yozilishida O zbekiston Respublikasi Qonunlari, O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ Prezidenti Farmonlari, qarorlari va asarlari, O zbekiston Respublikasi Hukumatiga ʻ tegishli va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlardan foydalanildi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasi tayyorlanishida paxta-to qimachilik klasteri ʻ sohasida ko zga ko rinarli yutuqlarga erishgan, paxtachilik sohasida mahsulot ʻ ʻ yetishtirish, uni qayta ishlash, ishki va tashqi bozorga sotish jarayonlarida iqtisodiy samaradorlikka erishgan hamda koopera t sion va integrasion jarayonlarni rivojlantira olgan davlatlar qonunchiligi, mazkur davlatlar va boshqa xorijiy olimlar, shuningdek, mamlakatimiz miqyosidagi iqtisodchi va boshqa olimlarning ilmiy-tadqiqot ishlari, ilmiy manba va adabiyotlar, tadqiqot ishi, maqsadi va vazifalari nuqtai nazarida o rganildi. ʻ O zbekiston Respublikasi ʻ Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 18 martdagi №230 “Paxta-to qimachilik ishlab chiqarishlarni yanada rivojlantirish chora ʻ tadbirlari to g risida” qarori ʻ ʻ da qishloq xo jalik ishlab chiqarishda tarkibiy ʻ islohatlarni chuqurlashtirish bozor munosabatlarini joriy qilish, paxta xom- ashyosini qayta ishlash hamda to qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish ʻ tarmoqlarining integratsiyalashuvini kengaytirish borasida amalga oshirilishi lozim bo lgan ishlar belgilab berilgan.Bunga ko ra paxta-to qimachilik ishlab ʻ ʻ ʻ chiqarishlari tashkilotchilari ularga ajratilgan imtiyozli kredit mablag larini ʻ agrotexnologik xaritalar doirasida erkin tasarruf etish huquqiga ega bo lishi ʻ borasida topshiriqlar berilgan 3 . Qishloq xo jaligida klasterlarni tashkil etish va uning huquqiy maqomini ʻ aniqlash istiqbolli ilmiy tadqiqot yo nalishlardan bo lib hisoblanadi ʻ ʻ 4 . “Klaster” (ing. “ C luster” ku c hlarni to plash; to plam, markazlashtirish, guruhlash) ʻ ʻ ma’nolarini anglatadi. Iqtisodiy adabiyotlarda “klaster” usuliga bir qator fikrlar 3 O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. Paxta-to qimachilik ishlab chiqarishlarni yanada ʻ ʻ rivojlantirish chora tadbirlari to g risida. 18.03.2019. VM230 ʻ ʻ 4 C иливанова К.А. Аграрное кластиризация как инструмент импортазамешания: экономика- правовой аспект // Юрист. 2016. №12. 35 с., 5