logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Qutadg’u bilig ‘’dostonida nutq odobi haqida.

Qutadg’u bilig ‘’dostonida nutq odobi haqida.

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124.240234375 KB
Ko'chirib olish
1 Mavzu: ,,Qutadg’u bilig ‘’dostonida nutq odobi haqida. REJA. 1.,,Qutadg’u bilig dostoni’’yaralish tarixi haqida ma’lumot. 2.,,Qutadg’u bilig’’ dostoni nusxalari. 3.,,Qutadg’u bilig’’dostonida nutq odobi. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. KIRISH 2 Ma’lumki, adabiy ta’limda qadimgi turkey yodgorliklar, jumladan, “Qutadg‘u bilig”ni o‘rganish masalasi nafaqat o‘quvchi, balki o‘qituvchining o‘zidan ham katta kuch, bilim hamda mas’uliyat talab qiladi. Buning qator o‘ziga xos sabablari bor: birinchidan, asarning tili o‘quvchining tushunishi, mazmunni o‘zlashtirishi uchun qiyinchilik tug‘diradi, chunki asar qariyb ming yil oldin yaratilgan, demak, o‘sha davr adabiy tili hozirgi adabiy tildan tamomila farqli edi; ikkinchidan, badiiy matn sifatida o‘quvchi boshqa janr namunalarida o‘qigani kabi kutgan o‘tkir sujet (qahramonlarning turli sarguzashtlari, o‘zaro konfliktlar, ularning yechimi va hokazo) deyarli kuzatilmaydi; uchinchidan, asar hamda o‘rganish uchun olingan darslikdagi epizod parchalar hajmi ancha katta; to‘rtinchidan, bu asardagi obrazlar tizimi, adibning tafakkur tarzi ham hozirgi adabiyotdagidan keskin farqlanadi. Yusuf Xos Hojibning hayoti va faoliyati haqida ma’lumot beruvchi yagona manba uning «Qutadg’u bilig» («Saodatga yo’llovchi bilim») 3____________________________________________ 1 "Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 6 / 2021. Muxlisa Normatova 225 b. dostonidir. Bu doston hijriy yil hisobi bilan 462 (melodiy 1069G’70) yilda yozilgan. Avtor dostonning muqaddimasida yoshi ellikdan oshganini ta’kidlaydi. Shunga qarab Yusuf Xos Hojib XI asrning 20- yillari arafasida tug’ilgan, deb ayta olamiz. Yusuf Xos Hojibning vatani- Balasog’un (Quz o’rda) XI-XII asrlarning yirik savdo-sotiq hamda madaniy markazlaridan biri edi. Bu shahar ikki marta qoraxoniylarning poytaxti ham bo’lgan edi. Atroflicha bilim olgan Yusuf Xos Hojib o’z davrining peshqadam donishmandlaridan biri bo’lib etishdi. U fors-tojik va arab tillarini, badiiy adabiyotni, tarix, astronomiya, geometriya, matematika, tabiiyot, geografiya va boshqa fanlarni o’rgandi. U buyuk olimlarning ayrim axloqiy va falsafiy qarashlarini, medisinaga doir mulohazalarini targ’ib qildi, zamondoshlarini geometriya kabi fanlarni o’rganishga chaqirdi va hokazo. Shu bilan birga, Yusuf Xos Hojib o’z vatandoshi, ulug’ olim Mahmud Qoshg’ariy singari, turkiy qabila va xalqlarning tilini o’rgandi, adabiy til uchun, turkiy tilning madaniy hayotda yanada kengroq o’rin olishi uchun kurashdi, xalq og’zaki adabiyoti va yozma adabiyotning boy tajriba va tradisiyalaridan ta’lim olib, mashhur «Qutadg’u bilig» dostonini yaratadi. Bu doston turkiy tildagi yozma adabiyotning ilk yirik asarlaridan biri edi. Yusuf Xos Hojib «Qutadg’u bilig» dostonini Balasog’unda yoza boshladi; uni Qashqarda yozib tugatdi va qoraxoniy hukmdorlaridan bo’lgan Tavg’ach Bug’raxonga (Tavg’och ulug’ Bug’ro Qoraxon abo Ali Hasan binni Arslonxon) taqdim qildi. Bug’raxon doston avtorini taqdirlab, unga «Xos Hojib» (muqarram, eshik og’osi) unvonini berdi. Shunday keyin u Yusuf Xos Hojib nomi bilan shuhrat qozondi. «Qutadg’u bilig»ning muqaddimasida ko’rsatilishicha, doston o’z davrida keng shuhrat qozongan, turkiy tildagi eng yaxshi asar deb baholangan va turli joylarda turli nom bilan yuritilgan. Chinliklar «Adabul-muluk» (deb) ot berdilar. Mochin Malikaning nadimlari «Oyinul-mamlakat» (deb) atadilar, mashriqliklar «Ziynatul-umaro» deb 4 aytadilar, eronliklar «Shohnomai turkiy» dedilar, shuningdek, ba’zilar «Pandnomai muluk» debdilar, turonliklar «Qutadg’u bilig» deb aytibdilar. «Qutadg’u bilig»ning qo’l yozma nusxalari va nashri 5____________________________________________ 1 Mallaev N.M. O’zbek adabiyoti tarixi. 1-kitob. 3-nashri:-Toshkent: «O’qituvchi», 1976:-106-126 b. «Qutadg’u bilig»ning uch qo’l yozma nusxasi ma’lum. Bu nusxalar «Vena» (yoki «Hirot»), «Qohira» va «Namangan» nusxalari deb yuritiladi. «Qutadg’u bilig»ning birinchi nusxasi XIX asrning 20- yillarida Istambulda topildi. Bu nusxa XV asrda-1439 yilda Hirotda Hasan Qara Sayil Shams tomonidan uyg’ur yozuvi bilan ko’chirilgan. Qo’l yozmani topgan olim Xammer Purgshtall uni Venadagi Qirollik kutubxonasiga topshiradi. Shuning uchun bu nusxa «Hirot» yoki «Vena» nusxasi deb yuritiladi. «Qutadg’u bilig»ning ikkinchi qo’l yozma nusxasi 1896 yilda Qohirada topildi. Bu nusxa (XV asr) arab yozuvida ko’chirilgan bo’lib, u Hirot nusxasidan birmuncha farq qiladi. Tekstdagi juz’iy farqlardan tashqari, Qohira nusxasida Hirot nusxasidagi ayrim o’rinlar yo’q. «Qutadg’u bilig» uchinchi nusxasi 1913 yilda Namanganda topildi va 1914 yilda ma’lumot e’lon qilindi. (Nusxa namanganlik Muhammadhoji Eshon Lolaresh degan kishining shaxsiy kutubxonasida sharqshunos olim A. Z. Validov tomonidan topilgan.) Bu nusxa ham Qohira nusxasi kabi arab yozuvida ko’chirilgan: «Qutadg’u bilig»ning Namangan nusxasi boshqa nusxalarga qaraganda birmuncha mukammalroq bo’lib, E.E. Bertelüsning taxminicha, u XIII asrning oxiri yoki XIV asrning boshlarida ko’chirilgan bo’lishi kerak. Bu nodir nusxa O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda. «Qutadg’u bilig»ning prozaik muqaddimasida ta’kidlanishicha, dostonda to’rt asosiy masala qo’yilgan va bu masalalar majoziy obrazlar qiyofasida mujassamlashtirilgan «Qutadg’u bilig» jami Namangan nusxasida 6500 baytga 13000 misraga yaqin bo’lib, u 73 fasl-bobga bo’lingan. O’n bir bobi dostonning muqaddimasi bo’lib, muqaddima xudoga, payg’ambarga va to’rt xalifaga bag’ishlangan tardision boblardan tashqari, yoz tavsifi va Bug’raxon madhi, 7 sayyora va 12 burj, til odobi va bilimning foydasi kabi masalalarga bag’ishlangan boblarni o’z ichiga oladi. Dostonning asosiy qismi 12-bobdan, Kuntug’di degan hukmdorning ta’rifi bilan boshlanadi. Dostonda quyidagi voqea hikoya qilinadi: 6 Kuntug’di degan odil podsho bo’lib, uning shon-shavkati va shuhrati yaqin va uzoq o’lkalarga yoyilgan ekan. Oytuldi degan oqil bir kishi uning xizmatiga kirish istagi bilan poytaxtga kelibdi. U musofirlikning azob-uqubatlarini chekibdi hamda yor-do’st, tanish-bilish orttiribdi. Oyto’ldi Ko’samish (Istanilgan) degan do’stiga musofir bo’lib Kuntug’di poytaxtiga kelishining sabablarini so’zlab beribdi. Ko’samish unga madad berib, Kuntug’dining Xos Hojibi bilan tanishtiribdi. Oyto’ldi Kuntug’dining saroyiga borib, uning suhbatida bo’libdi. Oyto’ldini yoqtirgan Kuntug’di uni saroyga xizmatga olibdi. Oyto’ldining mansab-martabasi kundan-kun ziyod bo’lib, oxiri u vazir qilib tayinlanibdi. U saroyda uzoq vaqt xizmat qilib, aql-idroki va tadbirkorligi bilan Kuntug’dini mamnun qilibdi. Biroq yurti va oilasini sog’inib, Oyto’ldi hukmdordan ruxsat olib, o’z yurtiga qaytibdi va birmuncha vaqtdan keyin o’sha erda vafot etibdi. Oyto’ldining O’gdulmish degan o’g’li bor ekan. U otasining so’ziga amal qilib, Kuntug’dining dargohiga kelib, saroyga xizmatga kiribdi. O’gdulmish otasining izidan borib, davlat ishlaridagi faoliyati va donoligi bilan Kuntug’dini shod va mamnun qilibdi. Kuntug’di bilan O’gdulmish o’rtasida turli xil masalalarga doir suhbat va munozaralar bo’libdi. Oqil va olim kishilarning davlat ishlariga katta foyda keltirayotganini ko’rgan Kuntug’di donishmand O’zg’urmishni (O’dg’urmish ham yoziladi) saroyga taklif qilibdi. Uzgurmish tarkidunyo qilib, kishilar orasidan chiqib ketgan ekan. U bir necha xat- xabar va oqil O’gdulmish bilan bo’lgan suhbatlaridan keyin Kuntug’dining taklifini qabul qilib, saroyga kelibdi. O’zgurmish bilan Kuntug’di davlat idora ishlari, axloq-odob va boshqa masalalar bo’yicha suhbat va munozaralar qilishibdi. O’zg’urmish Kuntug’diga ko’p o’gitva nasihatlar beribdi. Yusuf Xos Hojibning ijtimoiy-siyosiy qarashlari Hokimiyat va hukmdor haqida 7____________________________________________ 2 Mualliflar jamoasi. O’zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. 1-tom.-Toshkent: «Fan», 1977.-106-131 b. Yusuf Xos Hojibning davlat hokimiyati haqidagi fikr-mulohazalari dastlab bek-hukmdor qiyofasida mujassamlashadi. Uning fikricha, bek davlatning yagona hukmdori bo’lib, uning amr-irodasi barcha uchun qonundir. Bek xudoning xohishi bilan beklik mansabiga erishgan kishidir. Xudo biror kishini bek qilmoqchi bo’lsa, avval unga beklik sifatlari va fazilatlarini ato qilar emish: bek «xudo ato qilgan» oliy mansabi bilan faxrlanishi, lekin, shu bilan birga o’z zimmasidagi katta va mas’uliyatli vazifalarni sharaf bilan amalga oshirishi kerak; bu vazifalar mamlakatni idora etish, uning osoyishtaligi va obodonchiligi uchun kurash, mamlakat ishi uchun foydali bo’lgan qonun-qoidalar ta’sis qilish va ularni amalga oshirish, ilm-ma’rifat ahllarini himoya qilish va boshqalardan iborat. Agar bek ilmli va ma’rifatli bo’lsa, u olimlar va donishmandlar qadriga etadi, ular bilan aloqada bo’lib, o’ziga yaqin tutadi. Bek mayxo’rlik va turli fisq-fasodga berilmasligi, ulardan hazar qilishi kerak. Zeroki, baxt-saodat ham mayxo’rlik va fisq-fasoddan hazar qiladi, ulardan qochadi. Bo’r ichmas karak bag fasod qilmasa, Bu ikki qiliqdin qochar qut basa. (Beg ichimlik ichmaydigan, fasod qilmaydigan kishi bo’lishi kerak. Bu ikki qilmishdan zinhor qut-baxt qochadi). Mayxo’rlik davlat ishlariga putur etkazadi, turli nojo’ya hatti- harakatlarga sabab bo’ladi. Shoir: bekning o’zigina davlat ishlarini boshqara olmaydi. Buning uchun yordamchilar-saroy amaldorlari, ishning ko’zini biladigan er kishilar, donishmand, oqil va kishilarga bosh bo’lgan tanlangan odamlar kerak deydi. Vazirdan tortib oshpazga qadar saroy ahllarining har birini alohida-alohida ta’riflaydi, ularning sifati, burchi va vazifalarini ko’rsatadi hamda bekka o’git berib, bularga nisbatan, bir tomondan, qattiq talabchan, ikkinchi tomondan, otalarcha g’amxo’r bo’lish lozim deydi. 8 Yusuf Xos Hojib bek va uning amaldorlari haqidagi fikr- mulohazalarini Kuntug’di, Oyto’ldi, O’gdulmish va O’zgurmishlar qiyofasida mujassamlashtirilib, ularni o’z davrining saroy ahliga bir namuna qilib ko’rsatishga intiladi. Kuntug’di-adolatli hukmdor, jonishmand va ezgu xulq-atvorli kishi. U o’z atrofiga Oyto’ldi, O’gdulmish va O’zg’urmish kabi fazilatli odamlarni to’playdi, ular bilan kengashadi, maslahatlashadi, mmalakatda tartib-qoida o’rnatadi, zolimlarga tanbeh berib, mazlumlarni shod qiladi. Uning bunday faoliyati go’yo ziddiyatlarga barham berib, hatto qo’y bilan bo’rini ham inoqlashtiradi Elin etti, tuzdi, boyudi budun, Bo’ri qo’y bila suvladi ul o’dun. (Elida tartib o’rnatdi, uni tuzdi, xalq boyidi, u davrda bo’ri qo’y bilan birga suv ichdi). O’gdulmish va O’zgurmishlar ham xuddi shunday kishilardir. O’gdulmish otasi Oyto’ldining ishi va faoliyatini davom ettiradi. O’zg’urmish, garchi saroyning biror rasmiy lavozimini qabul qilmasa ham, o’giti va maslahatlari bilan davlat ishlariga yordam beradi. Shoir o’z fikr-mulohazalarini ko’proq O’zg’urmish tili bilan ifodalaydi. O’zg’urmish bek va uning amaldorlarini yaxshilikka yo’llaydi, ularni kibr-havoga, mag’rurlikka berilmaslikka undaydi, beva-bechoraparvar bo’lishga chaqiradi. Ijtimoiy tabaqalar haqida 9____________________________________________ 3 Nadjip E.P. Issledovanie po istorii porskix yazûkov XI-XIV vekov.-M. «Nauka», 1989. 284 s. «Qutadg’u bilig» XI asrdagi qoraxoniylar davrining ijtimoiy hayoti haqida keng ma’lumot beruvchi asardir. Unda Yusuf Xos Hojib shahar va qishloq xalqini, o’troq va ko’chmanchi aholini ijtimoiy tabaqalarga ajratadi, dehqonlar, hunarmandlar, chorvadorlar, savdogarlar, olimlar, elchilar, qo’shin boshliqlari, munajjimlar, tush ta’bir qiluvchilar, tabiblar va boshqalar haqida so’zlab, ularning jamiyat hayotidagi o’rni va roli hamda o’zaro aloqalarini bayon etadi, burch va vazifasi, yurish-turishi va xulq-atvori haqida o’git berdi, turli kasb-korlarga, xususan, dehqonchilik, hunarmandchilik va chorvachilikka doir juda boy so’z va terminlarni ishlatadi. Yusuf Xos Hojib hunarmandlar haqida so’zlar ekan, ular «Juda zarur kishilardir... temirchi, tikuvchi, etikchi, suvchi, egarchi, toshchi, o’qchi, kamonchilarning foydasi katta. Ularni sanay berib so’zim uzayib ketdi... Bu dunyoga ular yaxshilik keltiradilar. Ular juda ko’p ajoyib narsalarni ishlaydilar»,-deydi. Chorvadorlarni esa shoir qimiz, sut, jun, suzma, pishloq kabi mahsulotlarni etishtirib beruvchi kishilar sifatida taqdirlaydi. Modomiki, dehqonlar, hunarmandlar va chorvadorlar jamiyatning moddiy boyliklarini ishlab chiqarar ekanlar, albatta, hukmron doiralar ular bilan yaqinda aloqada bo’lishi, ularning mehnat faoliyatini qo’llab- quvvatlashi lozim. Hokim sinfning hayotiy manfaatlari ham shuni talab qiladi. Yusuf Xos Hojibning hukmron tabaqalar oldiga qo’ygan qator talablari (o’qimishli bo’lish, ilm-fan ahllariga homiylik qilish, davlatning qonun-qoidalariga to’la amal qilish, halollik va boshqalar) hamda o’gitlari davlatni mustahkamlash, boshboshdoqlikka xotima berish, o’zaro feodal urushlarning oldini olish, xo’jalikni va madaniyatni rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega edi. Masalan, Yusuf Xos Hojib, garchi savdogarlarni ko’klarga ko’tarib maqtasa va ularni xudo tomonidan «tijoratga yaratilgan» kishilar deb ideallashtirsa ham, savdogarlar haqidagi mulohazalari iqtisodiy va madaniy aloqalarni rivojlantirishda, shubhasiz ijobiy ahamiyatga ega edi. Ilm-ma’rifat haqida 10____________________________________________ 4 Folkin M.S. Sokroviùnisa Vostochnoy mudrosti. Yusuf balasaguni. Blagodatnoe znanie-L.: Sov: pis, 1990.-s. 5-59. Yusuf Xos Hojib XI asrning donishmandi, ilm-ma’rifatning jarchisi hamda homiysidir. U ilm-ma’rifatga saodatning kaliti deb qaraydi, shuning uchun ham o’z dostonini «Qutadg’u bilig» deb ataydi hamda unda ilm-ma’rifatni targ’ib qiladi, olimlarni ulug’laydi, davlat boshliqlarini, ilm-fan ahllarini saroyga jalb etishga, ulardan ta’lim olishga va ularning maslahatlari bilan ish ko’rishga chaqiradi. Yusuf Xos Hojibning fikricha, hukmdor mamlakatni o’z qilichi va siyosati bilan boshqarsa, olimlar el-yurtni aql va donish bilan boshqaradilar, unga yo’l ko’rsatadilar. Shunga ko’ra, shoir kishilarni podaga, olimlarni yo’l boshlovchiga o’xshatadi: Bular ul suruk qo’yqa arkach soni, Qoyuv boshlasa, sursa yo’lcha ko’ni. (Bular qo’y suruki orasidagi serka kabidirlar, (Toki) qo’yni boshlasa, to’g’ri yo’l bo’ylab olib borsa . Ilm-nur, olimlar mash’aldorlardir: Ular ilmi bo’ldi budunqa yo’la, Yorusa yo’la tunla ozmas yo’l-a, (Ularning ilmi xalqqa mash’al bo’ldi, Mash’al yorisa, tunda yo’ldan adashilmaydi.) Binobarin, olimlarni sevmoq, ularga hurmat bilan yondashmoq va bilimlarini o’rganishga tirishmoq zurar: 11 Ularni qatig’ sav, og’irla so’zin, Biliglarni o’gran, o’kush yo izin. (Ularni qattiq sev, so’zlarini qadrla, Ko’pmi yoki ozmi (ularning) bilimlarini o’rgan). Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» dostonida Markaziy Osiyo olimlarining ilmiy yutuqlari ham ma’lum darajada o’z ifodasini topdi. U, xususan, astronomiya va medisina fanlari yuzasidan kengroq mulohaza yuritadi. Dostonning muqaddimasida etti planeta (Sekantir-Zuhal- Saturn, O’ngay- Mushtariy-Yupiter, Ko’rud-Mirrix-Mars, Yashiq- Quyosh, Savit-Zuhra-Venera, Orzu-Utorid-Merkuriy, Yalchiq-Oy) va 12 burj haqida alohida-alohida she’riy parchalar bitadi. Yusuf Xos Hojibning falsafiy qarashlari, xususan, uning medisinaga doir mulohazalari Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosi ta’sirida shakllangan bo’lishi kerak. Shoir «Toji Hakim» nomi ostida Abu Ali ibn Sinoni ko’zda tutgan bo’lishi mumkin. Axloq va odob haqida 12____________________________________________ 5 Hasanov S. Xorazm ma’naviyati darg’alari. – Toshkent: «Adolat», 2001. - 224 b. «Qutadg’u bilig» didaktik dostoni axloq va odobga doir qimmatli pand-nasihatlarni o’z ichiga oladi. Doston avtori til odobi, sevgi va sadoqat, rostgo’ylik va halollik kabi masalalar haqida hikmatli so’zlar so’zlaydi, mayxo’rlik va mutakabbirlikni tanqid qiladi, kishining yurish- turishi, o’zini tutishi haqida o’git beradi. Bular dostonning butun mazmuni va mohiyatiga singdiriladi. «Qutadg’u bilig»ning bir necha bobi bevosita axloq va odob masalalariga bag’ishlangan. Shunday boblardan biri «Til ardami» («Til odobi») deb atalgan 7-bob bo’lib, unda shoir o’qish va bilim olishda tilning ahamiyati, qisqa va mazmunli so’zlash, tilga ortiqcha erk bermaslik va boshqalar haqida ibratli o’gitlar beradi: Uqushqa biligki, bu tilmachi til, Yarutgachi arni yo’riq tilin bil. Kishig til og’irlar bo’lur qut kishi, Kishig til ujuzlar yarir ar bashi. Til arslan turur, ko’r eshikda yatur, Aya avlug orsiq boshingni yatur. Tilin emgamish er naku ter eshit, Bu so’z ishqa tutg’il o’zunga ish et. Mani emgatur til ezi o’g talim, Boshim kasmasuni kasayin tilim. 13 (Uquvga, bilimga tilmoch-bu til, Kishini ro’shnolikka chiqargan ravon til deb bilgin. Kishini til e’zozlaydi, kishi u tufayli baxtga erishadi, Kishini til qadrsiz qiladi, er boshini yoradi. Til hovlida [ya’ni qafasda] yotgan arslon kabidir, Ey, qafasdagi (makkor) vahshiy boshingni eydi. Tili tufayli ozor topgan kishi nima deydi, eshit, Bu so’zga amal qilgin, o’z foydangga ishlat: Til meni juda ko’p kulfatlarga soladi, (U) boshimni kesmasin, (men) tilimni kesayin. U uylanish va bola tarbiyasi haqidagi 53-bobda oila va bola tarbiyasining murakkab ekanini ta’kidlab, bolani yoshlik chog’idan boshlab yaxshi xulqli qilib etishtirish zarurligini aytadi. Ziyofatlar va ularda ishtirok etish, o’zini tutish odobiga bag’ishlangan 55-56-boblarda saroy ahllariga o’git beradi. Boshqa boblarda ham axloq va odobning turli masalalari to’g’risida fikr-mulohaza yuritadi. Yusuf Xos Hojib kishi tezda tug’ilib, tezda o’tib ketuvchi his- tuyg’uga asir bo’lmasligi kerak, deb hisoblaydi hamda sevgini ko’z bilan emas, balki kishining qalbi bilan bog’laydi. Yusuf Xos Hojib mansabi va mol-davlati bilan takabburlashib ketgan zodagonlarni tanqid qilib, baxt-tolega ortiq darajada berilib ketmaslik kerak, baxt keladi ham, ketadi ham deb ularni ogohlantiradi 14 Quvanma qivi qutqa, qutlug’ kishi, Sanma o’zung qutqa, atlig’ kishi! Oqar suv, yo’riq til, bu qut turmadi, Ajun tazginurlar, yurib tinmadi. (Ey) baxtli kishi, baxt va davlatga quvonma, (Ey) nomdor kishi, baxt, davlat bilan bo’lib o’zing g’aflatda qolma. Oqar suv, ravon til, baxt-davlat bu erda turmaydi, Jahon kezuvchilar yurib tinmaydi. «Qutadg’u bilig» va xalq og’zaki ijodi Doston qahramonlarining nomi ham xalq ijodi tradisiyalari bilan bog’langan. O’zbek, uyg’ur, qozoq, qirg’iz va boshqa turkiy xalqlarida «kun» va «oy» so’zlari bilan birga ishlatiladigan nomlar keng tarqalgan va xalq eposidan o’rin olgan. Bunga, jumladan, o’zbek xalq dostonlaridan «Oysuluv»dagi Oysuluv va uning o’g’li Kunbotir, «Kuntug’mish» dostonining bosh qahramoni Kuntug’mish, «Yusuf va Ahmad» dostonidagi Kunxon va Oyxon, «Oygul» ertagidagi Oygul, qahramonlarning nomiga qo’shib aytiladigan «oy» qo’shimchasi («Alpomish»dagi Barchinoy kabi), «oy desang oy, kun desang kun» kabi obrazli iboralar, «Oy bastina Oybarcha qiz, kun ostida Kunakay qiz» kabi misralarni yaratgan qozoq xalq og’zaki ijodidagi «Oymon- Sho’lpon» dostoni, «Kunekey qiz» ertagi va boshqa asarlarning «Oy» va «Kun» nomlari bilan atalishi; qirg’iz xalq qahramoni Manasning «Kundan va Oydan paydo bo’lishi», «Manas»dagi Oychurek, Oykanish, 15 To’lg’anoy obrazlari, qoraqalpoq xalq og’zaki ijodidagi Oysanam («G’arib Oshiq»), Oysuluv («Qirq qiz») va boshqalar yaqqol misol bo’la oladi. O’zbeklarda xotin-qizlarning nomiga «oy» so’zini qo’shib aytish hozir ham keng qo’llaniladi. «Kun» va «Oy» bilan bog’liq nomlarning tarixiy ildizi totemlarga borib taqaladi. Yusuf Xos Hojib «Qutadg’u bilig»da juda ko’p xalq maqollari va hikmatli so’zlarini ishlatadi va «turkcha masal», «turklar so’zi» deb ularning xalq og’zaki ijodidan olinganini ochiq-oydin ta’kidlaydi. U maqol va hikmatli so’zlarni ba’zan aynan va ba’zan she’riy misralarning poetik talabiga qarab o’zgartirib qo’llaydi. Maqol va hikmatli so’zlar dostonning g’oyaviy mazmunini boyitadi, badiiy qimmatini oshiradi. Misollar: Adi kachki so’z-ul masalda kalir, Ota o’rni oti o’g’ulqa qolir. (Masalda keladigan juda eski ta’bir bor: Otaning o’rni (va) oti o’g’ilga qoladi.) Qilichdan itikrak bularning tili. (Til qilichdan ham o’tkirroqdir). Yo’la ul uqush, ko’r, qarog’uqa ko’z, O’luk tanga jon ul, og’in tilga so’z. (Aql mash’aldir, qara (u) ko’rga-ko’z, 16 O’lik tanga-jon, soqovga tildir). Qarinda turmush qilinch o’gratik, Yag’iz er qatinda ketar, ey tetik. (Ona qornida paydo bo’lgan qiliq, (Ey) tetik (kishi), faqat qora er ostida yo’qoladi.) O’g’il-qiz soqinchi bu tubsiz tangiz. (O’g’il-qiz tashvishi-bu tubsiz dengiz). Ilm-aql chirog’i. (Yo’la ul uqush, ko’r, qarog’uqa ko’z...) Ko’p so’zlama, oz so’zla, Oz so’zlasang ham soz so’zla. (Uqush so’zlama so’z, biror so’zla oz, Tumon so’z tuguvnin bu bir so’zda yoz.) «Qutadg’u bilig»ning badiiy qimmati va tili 17 «Qutadg’u bilig» XI asr adabiyotining muhim yodgorligidir. U turkiy tildagi yozma adabiyot hali u qadar boy tajribaga ega bo’lmagan bir davrda vujudga keldi. Shoir fors-tojik tilida ijod etish tradisiyasi izidan bormadi, balki katt jur’at bilan o’z ona tilida yirik badiiy asar yaratishga kirishdi va uni muvaffaqiyat bilan tugatdi. U xalq og’zaki ijodi va yozma adabiyotining tajriba va tradisiyalaridan foydalandi, xalq og’zaki ijodining maqol va hikmatli so’z kabi injulari bilan o’z asarini boyitdi, fors-tojik tilidagi pandnomalardan ilhomlandi. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asari bilan o’zbek, uyg’ur va boshqa turkiy xalqlarning klassik adabiyotida aruz vazni chuqur ildiz ota boshladi va yozma poeziyaning etakchi vazni bo’lib qoldi. Yusuf Xos Hojib o’xshatish, sifatlash, mubolag’a va kinoya kabi badiiy til vositalariga kam murojaat qiladi. Bilimsiz kishi ko’ngli qumtak turur, O’kuz kirsa to’lmaz ob o’tim unur (Nodonning aqli qumga o’xshaydi, Agar unga daryo oqib kirsa ham to’lmaydi) va boshqalar. «Qutadg’u bilig» XI asrdagi Markaziy Osiyo va Sharqiy Turkistondagi turkiy xalqlar va qabilalar tilining yodgorligidir. U «Devonu lug’otit turk»dagi qadimgi qo’shiqlar va ayniqsa «O’rxo’n- Enisey» yodgorliklari tilidan xiyla farq qiladi hamda turkiy tillarning adabiy til sifatida taraqqiy etish prosessini ko’rsatadi. «Qutadg’u bilig»da biz ko’pgina arxaik so’zlarning iste’moldan chiqib ketganini, biroq «y» va «z» tovushlari o’rnida «d» tovushini qo’llash kabi arxaik formaning davom etib kelganini hamda endi arabcha va fors-tojikcha so’zlar ancha ko’p ishlatila boshlaganini ko’ramiz. 18 Adabiyot lar : 19____________________________________________ 6 Xayrullaev M.M. Farobiy. - Toshkent: «O’zbekiston», 1991. - 78 b. 1. Mallaev N.M. O’zbek adabiyoti tarixi. 1-kitob. 3-nashri:-Toshkent: «O’qituvchi», 1976:-106-126 b. 2. Mualliflar jamoasi. O’zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. 1-tom.- Toshkent: «Fan», 1977.-106-131 b. 3. Nadjip E.P. Issledovanie po istorii porskix yazûkov XI-XIV vekov.- M. «Nauka», 1989. 284 s. 4. Folkin M.S. Sokroviùnisa Vostochnoy mudrosti. Yusuf balasaguni. Blagodatnoe znanie-L.: Sov: pis, 1990.-s. 5-59. 5. Hasanov S. Xorazm ma’naviyati darg’alari. – Toshkent: «Adolat», 2001. - 224 b. 6. Xayrullaev M.M. Farobiy. - Toshkent: «O’zbekiston», 1991. - 78 b. Matn: 1. Yusuf Xos Hojib. Qutadg’u bilig.-Toshknt: «Fan», 1972.-964 b. 2.Yusuf Xos Hojib. Qutadg’u bilig -Toshkent. «Yulduzcha», 1990.-192 b. 20

1

Mavzu: ,,Qutadg’u bilig ‘’dostonida nutq odobi haqida. REJA. 1.,,Qutadg’u bilig dostoni’’yaralish tarixi haqida ma’lumot. 2.,,Qutadg’u bilig’’ dostoni nusxalari. 3.,,Qutadg’u bilig’’dostonida nutq odobi. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. KIRISH 2

Ma’lumki, adabiy ta’limda qadimgi turkey yodgorliklar, jumladan, “Qutadg‘u bilig”ni o‘rganish masalasi nafaqat o‘quvchi, balki o‘qituvchining o‘zidan ham katta kuch, bilim hamda mas’uliyat talab qiladi. Buning qator o‘ziga xos sabablari bor: birinchidan, asarning tili o‘quvchining tushunishi, mazmunni o‘zlashtirishi uchun qiyinchilik tug‘diradi, chunki asar qariyb ming yil oldin yaratilgan, demak, o‘sha davr adabiy tili hozirgi adabiy tildan tamomila farqli edi; ikkinchidan, badiiy matn sifatida o‘quvchi boshqa janr namunalarida o‘qigani kabi kutgan o‘tkir sujet (qahramonlarning turli sarguzashtlari, o‘zaro konfliktlar, ularning yechimi va hokazo) deyarli kuzatilmaydi; uchinchidan, asar hamda o‘rganish uchun olingan darslikdagi epizod parchalar hajmi ancha katta; to‘rtinchidan, bu asardagi obrazlar tizimi, adibning tafakkur tarzi ham hozirgi adabiyotdagidan keskin farqlanadi. Yusuf Xos Hojibning hayoti va faoliyati haqida ma’lumot beruvchi yagona manba uning «Qutadg’u bilig» («Saodatga yo’llovchi bilim») 3____________________________________________ 1 "Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 6 / 2021. Muxlisa Normatova 225 b.

dostonidir. Bu doston hijriy yil hisobi bilan 462 (melodiy 1069G’70) yilda yozilgan. Avtor dostonning muqaddimasida yoshi ellikdan oshganini ta’kidlaydi. Shunga qarab Yusuf Xos Hojib XI asrning 20- yillari arafasida tug’ilgan, deb ayta olamiz. Yusuf Xos Hojibning vatani- Balasog’un (Quz o’rda) XI-XII asrlarning yirik savdo-sotiq hamda madaniy markazlaridan biri edi. Bu shahar ikki marta qoraxoniylarning poytaxti ham bo’lgan edi. Atroflicha bilim olgan Yusuf Xos Hojib o’z davrining peshqadam donishmandlaridan biri bo’lib etishdi. U fors-tojik va arab tillarini, badiiy adabiyotni, tarix, astronomiya, geometriya, matematika, tabiiyot, geografiya va boshqa fanlarni o’rgandi. U buyuk olimlarning ayrim axloqiy va falsafiy qarashlarini, medisinaga doir mulohazalarini targ’ib qildi, zamondoshlarini geometriya kabi fanlarni o’rganishga chaqirdi va hokazo. Shu bilan birga, Yusuf Xos Hojib o’z vatandoshi, ulug’ olim Mahmud Qoshg’ariy singari, turkiy qabila va xalqlarning tilini o’rgandi, adabiy til uchun, turkiy tilning madaniy hayotda yanada kengroq o’rin olishi uchun kurashdi, xalq og’zaki adabiyoti va yozma adabiyotning boy tajriba va tradisiyalaridan ta’lim olib, mashhur «Qutadg’u bilig» dostonini yaratadi. Bu doston turkiy tildagi yozma adabiyotning ilk yirik asarlaridan biri edi. Yusuf Xos Hojib «Qutadg’u bilig» dostonini Balasog’unda yoza boshladi; uni Qashqarda yozib tugatdi va qoraxoniy hukmdorlaridan bo’lgan Tavg’ach Bug’raxonga (Tavg’och ulug’ Bug’ro Qoraxon abo Ali Hasan binni Arslonxon) taqdim qildi. Bug’raxon doston avtorini taqdirlab, unga «Xos Hojib» (muqarram, eshik og’osi) unvonini berdi. Shunday keyin u Yusuf Xos Hojib nomi bilan shuhrat qozondi. «Qutadg’u bilig»ning muqaddimasida ko’rsatilishicha, doston o’z davrida keng shuhrat qozongan, turkiy tildagi eng yaxshi asar deb baholangan va turli joylarda turli nom bilan yuritilgan. Chinliklar «Adabul-muluk» (deb) ot berdilar. Mochin Malikaning nadimlari «Oyinul-mamlakat» (deb) atadilar, mashriqliklar «Ziynatul-umaro» deb 4

aytadilar, eronliklar «Shohnomai turkiy» dedilar, shuningdek, ba’zilar «Pandnomai muluk» debdilar, turonliklar «Qutadg’u bilig» deb aytibdilar. «Qutadg’u bilig»ning qo’l yozma nusxalari va nashri 5____________________________________________ 1 Mallaev N.M. O’zbek adabiyoti tarixi. 1-kitob. 3-nashri:-Toshkent: «O’qituvchi», 1976:-106-126 b.

O'xshashlar

NUTQ VA MUOMALA
ALISHER NAVOIYNING “SAB’AI SAYYOR” DOSTONIDA TIMSOLLARNING G‘OYAVIY-BADIIY UYG‘UNLIGI
Alisher Navoiyning nutq odobiga oid qarashlarining pedagigik ahamiyati
TAFAKKUR VA NUTQ GENETIK ILDIZLARI
Boshlang‘ich sinf darsliklarida berilgan mumtoz adabiyot vakillari asarlarini o‘tish