SAMARQAND VILOYATI PEDAGOGLARNI YANGI METODIKALARGA O‘RGATISH MILLIY MARKAZI MUN DARIJ A KIRISH … … … … … … … … … … … … … … … … … 2-3 I - BOB . Tarix fanini o’qitishda tarjima hujjatlar va qo’shimcha adabiyotlar bilan ishlash ……… § 1.1 Tarjima hujjat lar v a ularning t a’snifi 4-8 § 1.2 Darsda jaray onida t arjima hujjat larni int erfaol met odlar y ordamida t adbiq qilish … … … … … … … … 9-13 II - BOB. Tarix darslarini o’qit ishda arxeologik t opilmalarning ak s et ish y o’llari ..... ............................. §2.1 Tarix fanida qòshimcha adabiy ot larni t adbiq qilish … … … … … … … 14-18 §2.2 Tarix darslarini o’qitishda qoshimcha adabiyotlarni keng kòlamda ishlatish va o’quvchiga bu sohada bilim va kònikma berish …. 19-31 X ulosa .........................................................................

32-34 Foy dalanilgan adabiy ot lar ro’y xat i ............................................ .....35 -1- KIRISH Zamonaviy fanlar tizimida tarix ilmi o’zining alohida o’rniga egadir. U nafaqat o’tmishni teran idrok etish, balki hozirgi zamon mohiyatini chuqur anglab yetish hamda kelajakka nazar tashlash imkoniyatini ham beradigan fandir. “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix,ʻ ʻ bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur ʻ o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak” ʻ - dedi Shavkat Mirziyoyev. Tarix insoniyatning buyuk xotirasidir. Unda ajdodlarning ma naviyati, ʼ madaniyati va amalga oshirgan ishlari mujassam. Tarixsiz kelajakka qadam bosib bo lmaydi. ʻ Undan olingan ma lumotlar, xulosalar va faxr tuyg usi inson uchun kelajakka ʼ ʻ qo yiluvchi ishonchli qadam manbai bo ladi. Ushbu fikrni qardosh yozuvchimiz ʻ ʻ Chingiz Aytmatovning “…Zamindan mahrum qilish mumkin, boylikdan mahrum qilish mumkin, hayotdan ham mahrum qilish mumkin. Lekin inson xotirasiga tajovuz qilish… chidab bo lmas fojiadir”, degan fikri bilan yanada asoslash mumkin. ʻ Tarixni yoritishda va o'rganishda arxeologlar olib borgan tadqiqot ishlarining ahamiyati juda kattadir. So'nggi yillar ichida jahonning, jumladan O'rta Osiyoning turli hududlarida ko'plab arxeologik kashfiyotlar qilinib, muhim ma'lumotlar

to'plandi. Olimlar tomonidan topib tekshirilgan bu yangi ashyolar eng qadimgi va o'rta asrlar tarixi haqidagi bilimlarni kengaytiradi. Mazkur manba va ashyolar jahon tarixining qadimgi davr siyosiy iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlari haqida to'laroq tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi. Jahonda ibtidoiy odamlar tarqalishi jarayonidan boshlab, xalqlarning tarixida turli xil murakkab voqealar sodir bo'lgan. Ular ibtidoiy to'da davri, ibtidoiy xo'jaliklari va mehnat qurollari, urug'chilik tuzumining vujudga kelishi, xo'jalikning ishlab chiqarish shakllariga o'tilishi, binokorlik va hunarmandchilikning rivojlanishi, ishlab chiqarishda metallning ishlatila boshlanishi, ilk shaharlar va davlatlarning tashkil topishi, antik davri, o'rta asrlar me'morchiligi va moddiy madaniyatining rivojlanishi - 2- bilan birga boshqa ko'pdan-ko'p voqealar bilan bog'liq. O’quvchilar qadimgi tarixni o'rganishda qimmatli atarjima manbalarga e'tibor berishlari lozim. Jahonda tekshirilgan barcha turdagi arxeologik yodgorliklar va ularda topilgan moddiy manbalar, insoniyat toshdan yasagan oddiy qo'pol cho'qmordan boshlab, uzluksiz mehnat natijasida yuksak madaniyat darajasiga yetib kelishining asosiy qonuniyatlarini ochib beradilar. “Bizni mushtarak tarix va madaniyat, yagona muqaddas din, o‘xshash mentalitet, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar va an’analar, hamda ajralmas do‘stlik chambarchas bog‘lab turadi. Bularning barchasi, xalqlarimiz farovonligi va ravnaqi yo‘lida Markaziy Osiyo davlatlari salohiyatini birlashtirishga qaratilgan o‘zaro manfaatli hamkorligimizga mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi, — deya ta’kidladi”- Shavkat Mirziyoyev. 1 Mustaqillik yillarida mamlakatimiz hududida qadimgi davrlardan boshlab rivojlangan qishloqlar, shaharlar va sivilizatsiya markazlarining boy o‘tmishini arxeologik jihatdan tadqiq etish va tarixiy jarayonlarni tiklash bo‘yicha muayyan 1 Sh.M.Mirziyoyev 2019 yil 29 noyabr Markaziy Osiyo davlatlari uchrashuvida -3-

ishlar amalga oshirildi. O‘zbekiston hududi tosh davridan boshlab o‘zlashtirilganligi, mamlakatimiz jahondagi ilk shaharsozlik va davlatchilik shakllangan markazlardan biri bo‘lganligi, tariximiz va madaniyatimiz chuqur ildizlarga ega ekanligi ilmiy jihatdan asoslandi. So‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan jadal islohotlar arxeologik tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish, yirik arxeologik yodgorliklarda keng ko‘lamli tadqiqotlarni olib borish, qadimiy tariximiz va boy madaniyatimizni xalqimizga va jahon hamjamiyatiga targ‘ib qilish zarurligini inobatga olib, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tizimida davlat muassasasi shaklidagi Milliy arxeologiya markazi tashkil etildi. Bu esa O`zbekistonda arxeologiya sohasida yangi sahifani ochdi. Endilikda arxeologiya sohasidagi barcha olimlar, malakali mutaxassislar bir joyga jamlandi. I - BOB . Tarix fanni o’qitishda tarjima hujjatlar va adabiyotlar bilan ishlash §1. 1 Tarjima hujjat lar v a ularning t as’nifi . “Tarjima hujjatlar” so’zi bu yangi Dave talabi bilan shakillanib tarixni boyitib kelayotgan asosiy tushunchalardan biri, hujjatlar o’zi qariyb 2,5 ving yillik tarixga ega bo’lsada, XIX asr davomida shakllandi va ijtimoiy fanlar darajasiga ko’tarildi. 2 Hujjatlar bu — bizni o‘tmishda yashagan odamlarning hayoti bilan tanishtiradigan fan. U sayyoramizning qadimgi ikki oyoqli aholisidan qolgan barcha narsalarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Butun dunyo miqyosida turli xalqlarning o‘zaro siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, 2 T.Raxmatullayev “O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitishda arxeologiya materiallaridan foydalanish” Toshkent 1994 -4-

madaniy hamkorligi kundan-kunga rivojlanib bormoqda. Hozirgi kunda tarjimaning ahamiyati haqida gapirish, suvning inson hayotidagi tutgan o‘rni haqida gapirishdek muhimdir. Biz hayotimizni suvsiz tasavvur qilolmaganimiz kabi, tarjimasiz ham turli xalqlarning bir- biri bilan bo‘lgan aloqasini, bu aloqasiz esa taraqqiyotni tasavvur qilolmaymiz. Professor, tarjimashunos olim G‘aybulla Salomov ham bejizga " Boshqa xalqlar hayotidan voqif bo‘lmaslik g‘ofillik va milliy mahdudlikka olib keladi".[1] deya ta'kidlamagan edi. Shuning uchun ham tarjimaga xalqlarni o‘zaro bog'laydigan, ularning madaniyatini rivojlantiradigan, hamkorligiga asos bo‘ladigan ko‘prik sifatida qarashimiz mumkin. Qadimda O‘rta Osiyo va Eron xalqlari o‘rtasida notiqlik san’ati juda rivojlangan. Notiqlarni esa “ tarzabon” deb ataganlar. ” Tar “- fors tilida yangi,shirali, tarovatli, nozik, latif kabi ma’nolarni anglatadi. “Zabon “- til degani. Tarzabon – notiq, chiroyli gapiruvchi, so‘z ustasi, yangi va o‘tkir so‘zlarni aytuvchidir. Tarzabonlar chuqur bilim, keng dunyoqarash, notiqlik mahoratiga ega bo‘lishdan tashqari, bir necha tillarni ham bilganlar va o‘z nutqlarida ulardan foydalanganlar. “Arablar kirib kelganlaridan keyin ijtimoiy hayot, madaniyat, fan va boshqa sohalarni o‘z ta’siriga olgani kabi, ko‘pgina so‘zlarni ham o‘zlashtirib, arab tili qoidalariga bo‘ysundirganlar. Jumladan, tarzabon so‘zi ham arabcha talaffuzda tarjamon” ( yoki tarjimon ) – ga aylandi. Shundan keyin u arab tilining so‘z yasalish qonuniga bo‘ysunib, undan yangi ko‘rinish hosil qilgan. Shunday qilib tarjimon – tarzabon so‘zining arabcha tarjimasidir. Tarjima esa tarjimon so‘zidan kelib chiqqan”. [2] “Muayyan tilda og‘zaki yoki yozma tarzda bayon etilgan biror-bir fikr,