logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SAMARQAND VILOYATINING TURISTIK IMKONIYATLARINI BAHOLASH VA KARTALASHTIRISH

SAMARQAND VILOYATINING TURISTIK IMKONIYATLARINI BAHOLASH VA KARTALASHTIRISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5240 KB
Ko'chirib olish
SAMARQAND VILOYATINING TURISTIK IMKONIYATLARINI BAHOLASH VA KARTALASHTIRISH KIRISH 4 I BOB. TURIZMNI KARTAGA OLISHNING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI § 1.1. O‘zbekistonda turizm turlari o‘rganish ob’ekti sifatida 9-17 §1.2. Samarqand viloyatining turi zm resurslar ini kartografik tadqiq qilish 18-30 II-BOB . TURIZM TURLARI VA ULARNI KARTOGRAFIK TA’MINLASH § 2 .1. Turizm plan va kartalarning geodezik, matematik va geografik asoslari hamda mazmun - mohiyati 31-38 § 2 .2. Turizm-GAT ma’lumotlar bazasini yaratish 39-47 § 2 .3. Turizm kartalarini yaratish usullari va dizaynini takomillashtirish 48-56 III-BOB ZAMONAVIY TURISTIK KART AVA ATLASLAR YARATISH YO’LLARI HAMDA ULARNI LOYIHALASHTIRISH §3.1. Zamonaviy turizm kartalarini yaratishda GAT texnologiyalari va masofadan zondlash materiallaridan foydalanish yo‘llari 57-65 §3.2 . Samarqand viloyati turistik atlasi loyihasi bo’yicha taklif: tarkibi, mazmuni va asosiy kartalar i ro‘yxati 66-71 XULOSA 72-73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 74-81 1 KIRISH. Jahonda va uning turli mintaqalarida turizm jarayonlarini rivojlantirishda zamonaviy uslublar asosida yaratilgan tizimli kartalardan foydalanish etakchi o‘rinni egallamoqda. Dunyo miqyosida turizm sohasi uchun aniq ma’lumotli tizimli kartalarga bo‘lgan ehtiyojning ortishini hisobga olsak, zamonaviy texnologiyalardan foydalanib geografik ma’lumotlar bazasi asosida tizimli turistik kartalarni tuzishning yangi usullarini amaliyotga joriy etishni taqazo etadi. SHu jihatdan turizm maqsadlari uchun turistik resurslar va infratuzilma ob’ektlari haqidagi to‘liq, ishonchli va tezkor hamda oson qo‘lga kiritiladigan ma’lumotlar olishning kartografik usullarini joriy etish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Jahonda turizm sohasini tizimli kartaga olishda kartografik usullar va zamonaviy geoaxborot texnologiyalari yordamida ma’lumotlarni to‘plash, saqlash, ularni raqamli ko‘rinishga keltirish, tahlil qilish, qayta ishlash, turistik infratuzilma ob’ektlarini davlat kadastridan o‘tkazish, tabiiy, tarixiy-madaniy resurslarni baholash va inventarizatsiya qilish, turistik-rekreatsion zonalar, turistik marshrutlarini aniqlash va tadbiq etishning yangi ilmiy-texnikaviy echimlarini ishlab chiqishga yo‘naltirilgan ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda . Bu borada, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni inobatga olgan holda turizm sohasini tizimli kartaga olishni ilmiy asoslarini takomillashtirishda geoaxborot tizim va kartografik ta’minlashning zamonaviy texnologiyalari va usullarini ishlab chiqishga qaratilgan tadqiqotlarga alohida e’tibor berilmoqda. Respublikamizda iqtisodiyotni, xususan, turizmni rivojlantirish, mamlakatimiz aholisini turistik talabini maksimal darajada qondirish, mintaqalarni kompleks rivojlantirishda ekologik muvozanat va madaniy merosni saqlash, turizm sohasini barqaror rivojlanishini ta’minlash, byudjetda turizm sohasidan keladigan daromadni muntazam oshirib borish, istiqbolli turizm markazlari tashkil qilish, ekskursiya ishini rivojlanish darajasini ko‘tarish, qishloq turizmini rivojlantirish, mintaqaviy turistik-rekreatsion faoliyatni axborot va reklama ta’minotini takomillashtirishga doir keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilib, muayyan natijalarga erishilmoqda. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada 2 rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida, jumladan « ...turizm sohalarida sun’iy yo‘ldosh qabul qilgichlardan foydalangan holda tezkor ma’lumot yig‘ish va elektron davlat xizmatlarini ko‘rsatishda foydalanish» 1 bo‘yicha muhim vazifalar belgilab berilgan . Ushbu vazifalarni amalga oshirishda, jumladan, hududlarning turizm resurslari va infratuzilma ob’ektlarini kartografik ta’minlash va geografik axborot tizimlari (GAT) asosida mintaqaviy turizmni tizimli kartaga olishni ilmiy asoslarini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borish muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son « O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 5 yanvardagi PF- 5611-son « O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida»gi farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 16 avgustdagi PQ-3217-son « 2018-2019-yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Qarorida hamda mazkur faoliyatga doir boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda keltirilgan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi Turizm sohasini iqtisodiyotda tutgan o‘rni o‘ta yuqoriligi, uning rivojlanishi fonida dunyoning ko‘plab mamlakatlari yuqori daromadlar olayotganligida, xuddi shunday mamlakatimizda ham mazkur sohaga keng e’tibor qaratilayotganligida namoyon bo’ladi. Tadqiqot ob’ekti: Samarqand viloyatining turistik xususiyatlari sanaladi. Tadqiqot predmeti esa Samarqand viloyati bo‘yicha turizm sohasini baholash va kartalashtirishni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi. 1 Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son «Oʼzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʼyicha Harakatlar strategiyasi toʼgʼrisida» gi Farmoni. 3 Tadqiqot maqsadi: turistik mavzudagi kartalarning mintaqaviy tizimini yaratishning ilmiy va amaliy asoslarini GAT texnologiyalari yordamida ishlab chiqish va takomillashtirishdan iborat . Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: tadqiqot oldiga qo`yilgan asosiy masalalar ishning maqsad va vazifalaridan kelib chiqadi. Dissertatasiya ishiga qo`yilgan bosh masala turistik faoliyatni tashkil etishni yanada takomillashtirish muayyan darajada sayohatchilar uchun qiziqish uyg‘otadigan ob’ekt va hodisalar haqida to‘liq, zamonaviy va ishonchli kartografik ma’lumotga bog‘liq. Viloyat hududi, uning tarixi, tabiati, aholisi, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, turizm ob’ektlari va turizm infratuzilmasi, turizm omillari haqida ma’lumotlar aks ettirilishi uchun tizimli kartaga olish zarurligini ko‘rsatadi. Jamiyatda shakllangan sharoitlar kompleksi va omillari hududning turistik potensialini belgilaydi, bu esa hudud turizmining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Turizm taraqqiyotini quyidagi bir qator omillar bilan belgilash maqsadga muvofiqligini ko‘rsatib berish dissertatsiya ishiga qo`yilgan asosiy g`oya hisoblanadi. Mavzu bo`yicha adabiyotlar tahlili: Mazkur fanni rivojlantirishning ko‘pgina muhim nazariy va amaliy muammolari bilan xorijiy davlatlaridan R.Davidson, U.Ziltener, O.Martin, H.Pechlaner, R.Blanshar, A.Mariotti, N.Leiper, I.G.Kohl, Corneliu Iatu, MDH davlatlarida A.YU.Aleksandrova, N.N.Baranskiy, YU.A.Vedenin, S.R.Erdavletov, P.N.Zachinyaev, I.I.Pirojnik, YU.D.Dmitrevskiy, N.S.Mironenko, M.B.Birjakov, I.T.Tverdoxlebov, D.V.Nikolaenko, N.S.Falkovich kabi olimlar o‘z ilmiy tadqiqotlarida turizm sohasini yanada takomillashtirishga oid takliflarni ishlab chiqqanlar. O‘zbekistonda ham turizm geografiyasining ayrim muammolari bo‘yicha A.A.Rafiqov, A.S.Soliev, A.N.Nigmatov, S.B.Abbasov, SH.A.Azimov, A.Z.Zokirov, M.Hoshimov, R.Xayitboev, N.T.SHamuratova, X.M.Mamatqulov, I . S . Tuxliev, K . B . Urazov, M.R.Usmonov, N.E.Ibodullaev, SH.T.YAkubjonova, R.Usmanova , SH.G‘.SHomurodova, B . SH . Safarov, N . S . Ibragimov, SH.A.Xolmurodov va O‘.B.Badalov kabi olimlar tomonidan Toshkent, 4 Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, Xorazm, Jizzax viloyatlari va Farg‘ona vodiysi misolida turizmning iqtisodiyotga ta’siri, ekoturizm, agroturizm masalalari ancha keng yoritilgan. Tadqiqotda qo`llanilgan usullar: Tadqiqotda geografik taqqoslash, tarixiy- geografik, kartografik, statistik, laboratoriya, ekspeditsiya, tayanch-nuqtalar hamda GIS metodlaridan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati dissertatsiyadagi ilmiy-nazariy xulosalar, tavsiyalar, kartografik va boshqa birlamchi materiallar, Samarqand viloyati turistik sohasini kompleks baholash, turizm infratuzilmasini yanada yaxshilash bo‘yicha metodik yondashuvlarni takomillashtirilganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati Samarqand viloyati turistik sohasini kompleks rivojlantirishda tabiiy, madaniy turizm va rekreatsiya resurslaridan oqilona foydalanishga, yangi turistik marshrutlar ishlab chiqishga hamda turizm infratuzilmasini takomillashtirishga xizmat qiladi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Samarqand viloyati turistik resurslari baholangan. Olingan natijalar va baholash ishlari asosida turli masshtabli turistik kartalar yaratilganligi dissertatsiya ishining ilmiy yangiligi hisoblanadi. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi: Dissertatsiya ishi kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Kirish qismida dissertatsiya ishining dolzarbligi, tadqiqot ob`ekti, prtedmeti, maqsadi va vazifalari, tadqiqot asosiy masalalari, qo`yilgan g`oya, adabiyotlar tahlili, tadqiqotda qo`llanililgan usullar, tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati, ilmiy yangiliklari bayon qilingan. Dissertatsiyaning birinchi bobida turizmni tadqiq qilishning ilmiy-metodik masalalari yoritib berilgan. Ikkinchi bobida asosiy e’tibor GAT texnologiyalari negizida viloyat turizmini baholash, tahlil qilish hamda uni takomillashtirish va kartalshtirish asoslarini ishlab chiqish masalalariga qaratilgan. Turizmni kartografik ta’minlash usullarini takomillashtirish masalalari uch i nchi bobda yoritilgan. 5 I BOB. TURIZMNI KARTAGA OLISHNING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI § 1.1. O‘zbekistonda turizm turlari o‘rganish ob’ekti sifatida Jahon iqtisodiyoti turizm sohasining istiqboli, uning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati va rivojlanishining amaliy hamda nazariy-metodologik jihatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etish zaruriyatini ko‘rsatmoqda. Bu borada ko‘pchilik olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda “turizm” mohiyatini yoritib berishga ahamiyat qaratilgan. Ammo, turizm hanuzgacha yagona tushuncha sifatida qaralmay, me’yoriy hujjatlar va alohida tadqiqotchilar tomonidan turlicha izohlanmoqda. Taniqli olim Koxen, turizm bo‘yicha tadqiqotlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, “turizm” tushunchasiga deyarli shunchalik ko‘p ta’riflar keltiriladi, degan edi [99; 10-11 p.]. Darhaqiqat, turizm haqida turli tadqiqotchilar tomonidan turlicha izohlar keltirilgan. Masalan, M.B.Birjakovning fikriga ko‘ra, “turizm - bu: birinchidan, turizmning aniq maqsadlar asosida turistlar tomonidan amalga oshiriladigan sayohatlarning o‘ziga xos ommabop shakli, ya’ni turistning faoliyat shakli; ikkinchidan, ushbu sayohatlarni tashkil etish va amalga oshirish bo‘yicha turistik faoliyatdir. Turistik faoliyat esa turizm industriyasi va unga aloqador tarmoq korxonalari tomonidan amalga oshiriladi” [5 5 ; 21-22 s .]. V.Azar turizmni aholi migratsiyasining bir shakli deb hisoblab, yashash va ish joyi o‘zgarmagan holda, bir davlat doirasida bir viloyatdan boshqasiga, yoki bir davlatdan boshqa davlatga vaqtinchalik o‘tish deb tushuntiradi [52; 16-17 s.]. A.YU.Aleksandrova esa turizmni xo‘jalik faoliyatining (rekreatsion xo‘jalik) bir tarmog‘i sifatida fuqarolarning madaniy yuksalishi, ijtimoiy-iqtisodiy qiziqishlar va davlatning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda muhim vosita deb izohlagan [53; 12-13 s.]. Bundan tashqari, ushbu soha amaliyotida V.Xunsiker, K.Krapfning “turizmning bosh nazariyasi” ta’rifi keng tarqalgan. Unga ko‘ra turizm - insonlarning ko‘chishlari va o‘z yashash joylaridan tashqarida to‘xtashlari natijasi bo‘lib, toki ushbu to‘xtagan manzillari doimiy yashash joyiga aylanmagunga 6 hamda daromad olish bilan bog‘liq bo‘lmagunga qadar ushbu hodisalar va ular bilan bog‘liq munosabatlar majmui hisoblanadi [ 68; 41-42 s.] . SHuningdek, M.N.Dmitriev fikricha “turizm - bu iste’molchilarning maxsus kategoriyasi (turistlarning) ehtiyojlarini qondiruvchi hamda ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohasi tarmoqlar tashkilotlaridan iborat milliy ho‘jalikning tarmoqlararo majmuasidir”; deb ta’rif bergan. [ 58; 26-27 s. ]. O‘zbekiston Respublikasining 2019 yilda qabul qilingan “turizm to‘g‘risidagi” gi qonunida turizm – jismoniy shaxsning vaqtincha bo‘lish mamlakatidagi manbalardan daromad olish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat bilan shug‘ullanmagan holda doimiy yashash joyidan jo‘nab ketishi (sayohat qilishi) deb izoh berilgan [1]. O‘zbekistonlik tadqiqotchilar tomonidan ham turizmga turlicha izohlar keltirgan. Binobarin, M.T.Alimova turizm - bu elementlari o‘zaro poliierarxik aloqalar va munosabatlar tizimi orqali bog‘langan, pirovard natijalarga erishishda bevosita tashrif buyuruvchilarning ishtiroki bilan tavsiflanadigan, tarmoqlararo majmuaning ko‘p qirrali funksional tuzilmasi negizida shakllanadigan hamda tashqi muhit o‘zgarishiga yuqori ta’sirchanlikka ega ochiq murakkab ijtimoiy- iqtisodiy tizimdir, deb ta’rif beradi [16; 80 b.] . Bugungi kunda soha mutaxasislari tomonidan keltirilgan ta’riflarda turizmning ko‘p qirrali, turli-tuman ko‘rinishdagi tushuncha sifatida e’tirof etilishi: “turizm bir paytning o‘zida faoliyat shakli, milliy iqtisodiyot tarmog‘i, rekreatsiya ko‘rinishi, dam olish usuli bo‘lishi bilan bir qatorda san’at, ilm-fan hamda biznes hisoblanadi”, degan izohlarda ham o‘z aksini topmoqda [88; 16- 17 s., 14; 56-57 s., 51; 11-13 s. ]. Turizm inson hayoti, uning ish va hordig‘ini tashkil etish, shuningdek, jamiyatning ijtimoiy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. SHu nuqtai nazardan, turizm bir qator siyosiy, iqtisodiy va madaniy vazifalarni bajaradigan, alohida shaxs va butun jamiyat darajasidagi insonlarning sayohati yoki safari bilan bog‘liq bo‘lgan inson ho‘jalik faoliyati sohasidir [19; 16-17 s.]. 7 Turizm tushunchasi mohiyatini turlicha tahlil qilish, uning vazifalari va mazmuni turistik faoliyatning juda turli - tuman ekanligini ko‘rsatadi, shu sababli, turizmni turlari va shakllari bo‘yicha tasniflash muhim ahamiyat kasb etadi. Turizmni tasniflash uning turli shakllarini kartografik ta’minlash xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. MDH va O‘zbekiston olimlari G.YU.Aleksandrova, M.B.Birjakov, M.P.Krachilo, A.A.Lyubitseva, YU.S.Putrik, V.V.Sveshnikov, S.R.Erdavletov, A.Soliev, I.Tuxliev, Q.X.Abduraxmonov, M.R. Usmonov, M.R.Boltabaev va boshqalar funksionalligi (sayohat maqsadlari) turistik faoliyatning asosiy turi, sayohat uslubi, mavsumiyligi, turistik guruhlar tarkibi, sayohat davomiyligi, turistik yuk xususiyati, tashkil etish shakllari, hududning qamrab olinishi, hududiy xususiyatlari, tashkil etilganlik darajasi, turistik xizmatlar sotish va to‘lash prinsiplari, sayohat vaqtida joylashish vositalaridan foydalanish, sayyohlar soni, xizmat ko‘rsatish darajasi, turizmda qo‘llaniladigan joy turlari va boshqa xususiyatlar bo‘yicha turizmni tasniflashni taklif qiladi. Olib borilgan maqsadli izlanishlar natijasida yuqorida nomlari keltirilgan olimlar tomonidan berilgan turizmni tasniflash xususiyatlarini e’tiborga olgan xolda hamda tizimli yondoshuvga asoslanib, yangi turistik faoliyatning asosiy yo‘nalishlarini aks ettiradigan va kartografik ta’minlashda uning ehtiyojlarini ochib beradigan mezonlar bo‘yicha turizm tasnifi ishlab chiqildi. Turizmni tasniflash asosiy 4ta - hududiy resursli, tanishuv, rekreatsion, iqtisodiy bo‘g‘inlarga bo‘lindi, bo‘g‘inlar o‘z navbatida o‘zaro bir - biri bilan bog‘liq xolda qismlarga ajratildi [31; 1713-1720 p.]. Qismlar quyidagicha izohlanadi: - tashkil etilganlik darajasiga ko‘ra: rejali (tashkil etilgan), tashabbuskor (tashkil etilgan, tashkil etilmagan). Rejali turizm muayyan yo‘nalish va jadvalli yo‘llanma asosida guruhlar va alohida sayyohlarning qat’iy belgilangan turistik sayohatini nazarda tutadi. Tashabbuskorlik turizmi – turizm tashkilotchilari ishtirokisiz ixtiyoriy asosda havaskor faoliyat sifatida qaraladi. 8 - tashkil etilganlik shakli: individual (1-5 kishi), guruh bo‘lib (6 va undan ortiq). Bunda bir marshrut bo‘yicha birgalikda sayohatga chiqadigan sayyohlar soni asosiy omil hisoblanadi. Guruhli sayohatlar ishtirokchilar qiziqishlari doirasida tashkil etiladi. Individual va guruhli turizmni ta’minlaydigan turistik kartalar o‘zaro farqlanmaydi; - turistlarning yoshi bo‘yicha: bolalar, yoshlar, o‘rta yoshlilar, keksalar kabilarga ajratiladi. Bolalar turizmi uchun turistik kartalar ko‘rgazmaliligi, tasvir yorqinligi, diqqatni tortishi va kartografik tasvirning aniqligi va batafsilligi bilan farqlanishi shart, chunki yosh sayyohlarda kartalar bilan ishlash ko‘nikmasi shakllanmagan. Y o shlar turizmi kartalarida rekreatsion va tanishuv ob’ektlari aks ettirilib, yoshlar talabiga javob berishi lozim. Keksalarga mo‘ljallangan kartalarda asosiy e’tibor birinchidan, madaniy-tarixiy meros ob’ektlariga, ikkinchidan, turistik infratuzilma ob’ektlari va transportiga qaratilishi zarur; -sayyohlarning ijtimoiy daraja bo‘yicha: yolg‘iz, oilaviy, bolali oilalarga ajratiladi. Turli ijtimoiy darajadagi sayyohlar uchun turistik kartalarda sayyohlar guruhlarining o‘ziga xos jihatlari hisobga olinishi va har biriga mos keladigan ob’ektlarni aks ettirish shart; -turistik oqimlarning harakati bo‘yicha: muntazam (yil bo‘yi), mavsumiy (qishgi, yozgi, mavsumlararo). Muntazam turizm deganda yil bo‘yi turistik mintaqa va markazlarga bir me’yorda tashrif buyurishni anglatadi. Ushbu turizm uchun yaratiladigan karta, planlarda shahar va alohida turistik ob’ektlar aniq tasvirlangan bo‘lishi zarur. Fasllarga qarab mavsumiy turizm uchun umumiy turistik kartalar va turizmning aktiv turli ko‘rinishlari (qishda – chang‘i, yozda- yayov yurish, velosiped, kemada sayr va boshqa.) uchun kartalar qo‘l keladi; -sayohat davomiyligi: dam olish kunlari, qisqa, o‘rtacha va uzoq muddatli turizm. Dam olish kunlari turizmi (1-3 kun) eng ommaviy turizm shakli bo‘lib, uning asosiy vazifasi faol dam olish va hudud bilan tanishishdir. Qisqa muddatli (4-10 kun) - ko‘ngilochar tadbirlar va bir martalik milliy bayramlar.Uzoq muddatli turizm (29-91 kunlar) - inson salomatligi, uning kayfiyati, ruhiy holatiga 9 samaraliroq ta’sir ko‘rsatadi. Bunda turistik kartalar hududning masshtabi va qamrovi bilan belgilanadi; -turistik faoliyat turi: ekskursiya, safar, turistik o‘lkashunoslik, o‘quv-mashq yig‘ini, sportga yo‘naltirilgan, ovchilik, baliqchilik, rezavor meva yig‘ish kabi tadbirlarni qamrab oladi. Ushbu turizm turi uchun yaratilgan kartografik asarlarda turizm ob’ektlari batafsil aks ettirilib, hududda joylashgan obidalar, xalq hunarmandchiligi va an’analarning tarqalish joylari va boshqalar to‘g‘risida ma’lumotlar ifodalanadi. Sportga yo‘naltirishda hudud doirasida mashg‘ulot va musobaqalar o‘tkazishni nazarda tutadi. Unda relef tasviri va tuproq hamda o‘simliklarga alohida e’tibor berish talab etiladi. Ovchilik va baliqchilik, ov xo‘jaliklari chegaralari, baliq ovlash joylari, ovchilar va baliqchilarning tunash joylari, ovlanadigan hayvonlarning tarqalish hududi kartografik aks ettirilishi lozim; - sayyohlarni joylashtirish vositalari: mehmonxonali (mehmonxonalar, pansionat, motellar), mehmonxonasiz (turistik bazalar, kempinglar, xususiy uylar, chodirlar) nazarda tutiladi. - sayyohlar tomonidan foydalaniladigan harakat vositalari va transport turlariga ko‘ra: yayov, chang‘i, tog‘ chang‘isi, kema, ot, velosiped, mototsikl, avtomobil, avtobus, temir yo‘l, aviatsiya hamda aralash vositalar kiradi. CHang‘i turizmi tunab qolish joyini ilgaridan tashkil etishni talab qiladi. Kartografik asarlarda qor qatlami (qalinligi, saqlanib turish davomiyligi), suv havzalari holati (muzlash muddati va davomiyligi, muz qatlami qalinligi), chang‘ida uchish uchun qulay hamda xavfli burilishlar, qor ko‘chish xavfi bo‘lgan hududlar, turistik infratuzilma ob’ektlari haqida ma’lumotni aks ettiriladi. O‘zbekistonda ot turizmi biroz ekzotik xarakterga, ega shu sababli kartografik asarlarda turistik inftratuzilma ob’ektlaridan tashqari, turistik to‘xtash joylarida otlarni parvarishlash imkoniyati va sharoitini aks ettirishi lozim; - sayohatning asosiy maqsadi bo‘yicha: tanishuv turizmida (ekskursiya, ta’lim, etnografik, madaniy-ko‘ngilochar), sport, rekreatsion - sog‘lomlashtirish, kurort-davolanish, ekoturizm, yashil, festival, ilmiy, diniy, o‘tmishni yodga olish, 10 sanoat turlari aks ettiriladi. Ta’lim turizmini o‘quv dasturining muayyan mavzusi bo‘yicha tarixiy-madaniy, arxeologik, me’moriy va boshqa obidalar bilan tanishish qamrab oladi. Unga turli tabiiy (botanik, zoologik, geologik, gidrogeologik, tarixiy va b.) ob’ektlarni ilmiy jihatdan namoyish etish imkoniyatini beradigan tabiiy komplekslar muvofiqdir. Etnografik turizm (kantri) alohida xalqlarning madaniyati, ularning hayot tarzi, folklor, xalq ijodiyoti va hunarmandchiligi, me’morchilik va boshqalar bilan tanishishni o‘z ichiga oladi hamda unga mos keladigan mavzuli kartografik asarlarni talab qiladi. Madaniy-ko‘ngilochar turizmi teatr, fotogalereya, muzey va boshqalarga tashrif buyurish maqsadidagi turistik sayohatni o‘z ichiga oladi. Bu esa o‘z navbatida turistik servis ob’ektlari haqidagi batafsil ma’lumotlarni plan, kartalarda tasvirlashni taqozo etadi. Sog‘inch (etnik) (o‘tmishni yodga olish) turizmiga o‘z ajdodlari o‘tmishi va kelib chiqishi bilan bog‘liq joylarga, tug‘ilgan yurtiga, bolaligi o‘tgan joylarga sayohat qilish, qarindoshlarni va olamdan o‘tgan yaqinlar qabrini ziyorat qilish kiradi. Turizmning ushbu turi shaharlarning kompleks turistik karta va planlar in i yaratishni ko‘zda tutadi; - rekreatsion tabiiy resurslar va joy turlari: tekislik, tog‘lik, suvli, speologik; shahar, qishloqlarni o‘z ichiga oladi. Tekislik turizmi tekis maydonlarda, tog‘ etagi yoki 3000 m balandlikdagi kichik tog‘ hududlarida tashkil etilsa (piyoda, velosiped, chang‘i va boshqa.), tog‘ turizmi esa tog‘dagi to‘siqlar, dovondan oshish, qoyali joylar, qiyalik, muzliklarni oshib o‘tishni (alpnizm, tog‘likda yayov yurish, tog‘ chang‘isi va boshqa.) nazarda tutiladi. Suv turizmi suv havzalari, ko‘l, dengizlardagi sayohatni o‘z ichiga oladi; - sayyohlarning yuk xarakteri va faollik darajasi ko‘ra: bu ikki aktiv va passiv turlarga bo‘linadi. Turizmning aktiv ko‘rinishi da tezkor harakatlanish vositalari, jumladan, piyoda, chang‘i, velosiped, ot kabi vositalar bilan sayohatni amalga oshiradi . Passiv turizm b utun sayohat davomida transport vositalaridan foydalani lib avtobus, temir yo‘l, aviatsi ya kabi transport vositalari dan 11 foydalaniladi . Turizmning ushbu turida kartografik asarlarlar mazmun mohiyatidan kelib chiqib tuziladi; - marshrut turi: chiziqli, aylan m a, radial turlarga ajratiladi . CHiziqli va aylan m a marshrut lar uchun kartografik asarlarlar da marshrut ning o‘ziga xosligini talab. Radial marshrut lar da esa sayyohlar joylashadigan turistik baza va uning atrof idagi ob’ekt lar aks ettirilishi lozim . Turistik faoliyatni tashkil etishni yanada takomillashtirish muayyan darajada sayohatchilar uchun qiziqish uyg‘otadigan ob’ekt va hodisalar haqida to‘liq, zamonaviy va ishonchli kartografik ma’lumotga bog‘liq. Viloyat hududi, uning tarixi, tabiati, aholisi, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, turizm ob’ektlari va turizm infratuzilmasi, turizm omillari haqida ma’lumotlar aks ettirilishi uchun tizimli kartaga olish zarurligini ko‘rsatadi. Jamiyatda shakllangan sharoitlar kompleksi va omillari hududning turistik potensialini belgilaydi, bu esa hudud turizmining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Turizm taraqqiyotini quyidagi bir qator omillar bilan belgilash maqsadga muvofiqdir: - geografik jihatdan - tabiiy va iqtisodiy-geografik o‘rni hamda hududning geosiyosiy vaziyati; - iqtisodiy jihatdan mamlakatning rivojlanishi, urbanizatsiya darajasi, xizmat ko‘rsatish sifati, narx-navo, transport tarmog‘i taraqqiyoti, turistik xizmatlar taklifi hajmi; - ijtimoiy holati - mamlakat aholisining madaniy-ma’rifiy darajasi; - demografik nuqtai nazardan - mamlakat aholisining yosh tarkibi va bandlik darajasi, shahar va qishloq aholisi soniga ahamiyat qaratiladi. SHunga ko‘ra turistik tashkilotlar zaruriy xizmat kompleksini shakllantiradi; - siyosiy tomondan - hududlarda o‘zaro nizolarning bo‘lmasligi, aholining demokratik darajasi, davlatlararo tashqi siyosiy aloqalar inobatga olinadi; - ekologik jihatdan - sayyohlarning muntazam tashrifi hududda turistik xizmatlarni amalga oshirish hajmi va shakllariga atrof-muhitning ta’siri, turistik hududlarning ekologik vaziyati o‘rganiladi [55; 40-45 s., 83; 60-66 b.]; 12 - resurslilik darajasida - tabiiy va madaniy-tarixiy resurs larning soni va sifati. Ushbu omil sayohat joyini tanlashda asosiy o‘rinni egallaydi va shu sababli alohida e ’tiborni talab qiladi [ 19; 20-24 b. ]. Turizm taraqqiyotini yuqorida sanab o‘tilgan omillar bilan bir qatorda turistik resurslarning xususiyatlari ham aniqlaydi. Ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - davlat xo‘jaligi yoki shaxsiy mulk ob’ektlaridan foydalanish asosida taklif qilinadigan yoki taklif qilinishi mumkin bo‘lgan [1]; - sayyohning turli talablariga javob beradigan tabiiy-sog‘lomlashtirish, tarixiy-madaniy, tanishuv va ijtimoiy-maishiy resurslar kompleksining mavjudligi [15; 80b., 47; 45 b., 60; 78-82 s.]; - turizm maqsadida yoki inson talablariga javob beradigan tabiiy-iqlimiy, ijtimoiy-madaniy, tarixiy, me’moriy va arxeologik, ilmiy va sanoat, tomoshabop, ibodat va boshqalar [55; 40-44 c., 56; 78-84 b.]; - tabiiy va tarixiy-madaniy komplekslar elementlari bilan, zamonaviy rekreatsiya talablari tizimi va texnik-iqtisodiy imkoniyatlarda rekreatsion-turistik iste’mol uchun turistik xizmatlar kompleksini ishlab chiqish, ushbu hududning tabiiy-iqlimiy, tarixiy-madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar va resurslar maqsadli ob’ektlari hisoblanadi [19; 30-34 s., 75; 60-66 b.] ; - o‘ziga xoslik, tarixi, qadriyatlari, estetik jozibadorligi va sog‘lomlashtirish ahamiyati kabi sifatlari tufayli geografik muhit komponenti va antropogen faoliyat ob’ektlari turizmning turlicha shakllari va turlarini tashkil etishda qo‘llanilishi mumkin [67; 60-66 s., 60; 76-82 s., 75; 60-66 b.]. Turistik resurslarga butunlik, dinamiklik, hajmlilik, barqarorlik, ishonchlilik, jozibalilik, noyoblik, ommabopligi, potensial zahira, tarixiy, badiiy yoki tabiiy qiymati, sog‘lomlashtirish ahamiyati xos bo‘lishi lozim[83; 80-86 b.]. Turizm resurslari bo‘yicha tasniflashda esa MDH va respublikamiz olimlari V.I.Azar, YU.D.Dmitrevskiy, N.S.Mironenko, I.T.Tverdoxlebov , M.B.Birjakov, V.S.Senin, T.T.Xristov, A.D.CHudnovskiy, A.A.Beydik, O.O.Lyubitseva, I.M.YAkovenko, S.R.Erdavletov, A.Soliev, I.S. Tuxliev, M.Q.Pardaev, 13 M.T.Alieva, M.R.Usmonov, N.Ibodullaev va boshqalar tomonidan quyidagicha izohlar keltirilgan tabiiy, tabiiy-iqlimiy, tabiiy-texnik, sog‘lomlashtirish, o‘rganish, ijtimoiy-tarixiy, tarixiy-madaniy, ijtimoiy-madaniy, me’moriy, ijtimoiy-maishiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqalarga ajratgan. Maqsadli olib borilgan izlanishlar hamda adabiyotlar tahlili negizida ushbu tadqiqot ishida asosiy e’tibor turizm maqsadlari uchun kartografik asarlarlarda to‘rtta turdagi turistik resurslarni aks ettirish zarurati aniqlandi: - tabiiy-ko‘p maqsadli shifobaxsh va sog‘lomlashtirish omillarining hududiy birligi; geologik qiziqarli ob’ektlar, manzarali landshaftlar, relef, iqlim, suv resurslari, o‘simlik va hayvonot olami, tabiiy-qo‘riqxona fondi va noyob tabiiy ob’ektlar; - biomadaniy – dendroparklar, xiyobonlar, bog‘ park san’ati obidalari va h.; - tarixiy-madaniy – davlat va xalq rivojlanishi jarayonida shakllangan moddiy va ma’naviy madaniyat obidalari, ularga tarixiy, me’moriy, madaniy, arxeologik, etnografik ob’ektlar (muzey, ko‘rgazma, teatr, an’anaviy hunarmandchilik xalq ijodiyoti obidalari va h.) kiradi; - ijtimoiy -iqtisodiy – turi zm sanoat i ob’ektlari (sayyohlarni joylashtirishga qaratilgan mehmonxonalar va boshqa ob’ektlar, transport vositalari; ish, sog‘lomlashtirish, sport va boshqa maqsadli ob’ektlar; turistik faoliyatni amalga oshiradigan tashkilotlar, shunigdek, ekskur s iya va tarjimonlar xizmatini ko‘rsatuvchi tashkilotlar; umumiy ovqatlanish ob’ektlari; muhandislik va aloqa ob’ektlari , shu jumladan, telekommunikatsion aloqalar) hamda turizm va rekreatsiya talabarini ta’minlaydigan moddiy ishlab chiqarishning bir qismi. Turizm resurslarini tasniflash asosida t uri zm faoliyat i ning har bir turi uchun turistik resurs larning yaroqliligi quyidagi ko‘rsatgichlar bo‘yicha baholanadi: - funk s ional lik darajasi bo‘yicha - turizm va rekreatsiya uchun tabiiy sharoitlarning qulayligi (iqlimiy, gidrologik, orografik, geobatanik , zoologik ), t i b b iy-yuqumli kasalliklarning yo‘qligi, siyosiy vaziyatning barqarorligi, harbiy nizolarning yo‘qligi; 14 - psixologik-estetik jixatdan o‘ziga xoslik, estetik go‘zallik va tabiiy yoki madaniy landshaft ohangdorligi (manzarani ko‘rish imkoniyati, bo‘yoqlar gammasi, diqqatni tortuvchi e lementlar mavjudligi, shakllar boyligi va ohangdorligi, e kzotiklik darajasi), umumiy manzaralilik; - e kologik tomndan landshaft, suv havzalari, atmosfera havosi, o‘simlik va hayvonot olamiga ta’siri , texnogen ifloslanish darajasi; - tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha landshaftning barqarorligi yoki tashqi ko‘rinishini sayyohlar va dam oluvchilarning muayyan soni hisobiga saqlab qolish imkoniyati, turistik xizmatning alohida ob’ektlar ning qurilishi; - xo‘jalik ishlari bo‘yicha rekreatsiya infratuzilmasining rivojlanishi, e nergiya bilan ta’minlanganligi, turizm daromadining hududiy byudjetdagi hissasi ko‘rib chiqiladi . Turistik poten s ial rekreatsion -turistik rayon larning shakllanishi va rivojlanishiga turizmni tashkil etish uchun mos funk s ional va hududiy ch ega ra sifatida ta’sir qiladi va mauyyan tabiiy, biomadaniy va tarixiy-madaniy resurs larga ega bo‘ladi . § 1.2. Samarqand viloyatining turi zm resurslar ini kartografik tadqiq qilish Samarqand viloyatida turizmning rivojlanishi aholining yashash sharoitini yaxshilash, qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish, valyuta zahirasini to‘ldirish, davlat va jahon miqyosida viloyat nufuzini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Hududning tabiiy-rekreatsion va tarixiy-madaniy resurs potensiali turizm sohasi taraqqiyotida muhim omillar bo‘lib xizmat qiladi. Turizm taraqqiyoti viloyatda transport, savdo, aloqa, qurilish, qishloq xo‘jaligi kabi tarmoqlar rivojiga ham katta ta’sir qiladi va iqtisodiyotning shakllanishida ham istiqbolli yo‘nalishlarini belgilab beradi. Maqsadli olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki Samarqand viloyatining turistik resurslarni o‘rganish bo‘yicha bir qancha olimlar A.Soliev, M.R.Usmonov, M.T.Alimova, N.Ibodullaev, M.A.Xoshimov, A.Raxmatullaev, B.X.Turaev, Z.I.Usmonova va boshqalar tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlarda asosiy 15 e’tibor turizm resurslarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, turizm maqsadlari uchun tizimli kartaga olish masalalariga qisman yoritilgan. Turizm maqsadlari uchun tizimli kartaga olishda dastlab hududning geografik o‘rni, tabiiy sharoiti, iqlimi, turizm resurslari potensiali tadqiq qilinishi lozim. Samarqand viloyati hududi shimolda Nurota tog‘lari (Oqtog‘, Qoratog‘, G‘o‘bdin), janubda Zarafshon tog‘ tizmalari (CHaqilkalon, Qoratepa, Ziyovuddin, Zirabuloq) bilan chegaralanadi. Bu tog‘lar shimol va janub tomondan o‘rta qismiga qarab qiyalanib, sharqdan g‘arbga 800-350 metrgacha pasayib boradi. Viloyatning markaziy qismidan Zarafshon daryosi oqib o‘tadi, u hududni bir nechta terassalarga ajratadi. Viloyatning tabiiy sharoiti, er usti tuzilishi, janub va shimol hamda shimoli-sharq tomonlarini tog‘ va tog‘oldi tekisliklaridan iborat [44; 48-50 b.]. Mintaqa iqlimi keskin-kontinental. Rekreatsion faoliyatiga ta’sir qiladigan asosiy iqlim tasnifiga havo harorati, yog‘ingarchilik hajmi, shamolning tezligi va yo‘nalishi kiradi. YAnvarda o‘rtacha harorat 0° C dan. -2.1° C , iyulda esa +25 + 26 ° C teng bo‘ladi. Qishi yumshoq tekislik qismida mutloq minumum -30° C ga etadi. Yoz issiq va jazirama bo‘lib, Quyoshning yoritilishi 2877 soatga teng. Yillik yog‘ingarchilik miqdori viloyatning tog‘lik va tekislik qismida turlicha: g‘arbiy qismida 300-450 mm, sharqiy va janubi-sharqiy qismlarida o‘rtacha 650-850 mm ga etadi. Viloyatga asosan yil davomida shimoli-sharq tomondan shamol esib turadi [44; 48-50 b.]. Tadqiqot natijalari asosida Samarqand viloyatining turistik- rekreatsion iqlimiy rayonlashtirish kartasi yaratildi (1.2.1-ilova). Qadim o‘tmish sivilizatsiyalari yaratgan madaniy yodgorliklar va tarixiy obidalar hozirda insoniyatning ma’naviy ozuqa oladigan manbaiga aylangan-ki, boy madaniy-tarixiy o‘tmishga ega va ularni asrab kelayotgan mamlakatlarda turizm sanoati milliy iqtisodiyotning asosiy daromad keltiruvchi tarmog‘iga aylanib ulgurgan. O‘zbekiston ana shunday jahon sivilizatsiyasi rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan va ota-bobolar me’rosini asrab kelgan sanoqli mamlakatlar qatoriga kiradi, buni tashrif buyurayotgan sayyohlar sonining yildan-yilga ortib 16 borayotganligidan ham ko‘rsa bo‘ladi. Respublikamizda Samarqand, Buxoro, Xorazm, Farg‘ona, Toshkent va Qashqadaryo viloyatlari boy tarixiy-madaniy va tarixiy-ilmiy turistik salohiyatga ega markazlar sifatida gavdalanadi. Jumladan, Samarqand viloyati tarixiy va madaniy yodgorliklariga boy. Viloyatdagi tarixiy yodgorliklar mamlakatimiz tarixida ma’lum o‘rin tutib, hozirda turli tarixiy shahar va qishloqlar obidalar sifatida saqlanmoqda. Xarobalar, madrasa, maqbara va minoralarda saqlanib qolgan qadim tarixning nafasini his etish mumkin [30; 82-84 r.]. Samarqand viloyatida “Davlat muhofazasi ro‘yxatlari” ga kiritilgan 372 ta madaniy meros ob’ektlari mavjud bo‘lib, shundan 42 ta tarixiy obida va muqaddas ziyoratgohlar, 267 ta arxeologik manzilgohlar, 63 ta monumental yodgorliklar hisoblanadi [35; 25 b.]. SHuningdek viloyatda tabiiy va antropogen harakterdagi turli davrlar, sivilizatsiyalar va dinlarga tegishli 1501 ta arxeologiya, 806 ta me’morchilik yodgorliklari, 25 ta alohida diqqatga sazovor joylar, 100 dan ortiq monumental san’at ob’ektlari davlat ro‘yxatiga olingan. Bular, budda diniga mansub topilmalar, Iskandar Zulqarnayn yurishlari, arablar istilochiligi, mo‘g‘ullar bosqini, Amir Temur va temuriylar imperiyasi hamda rus istilosi davridagi bino va inshootlar va boshqa davrlardan dalolat beruvchi sayyohlik ob’ektlarini tashkil etadi. Bundan tashqari viloyatda 291 me’moriy, 1452 arxeologik, 36 tarixiy, 188 monumental san’at va haykaltaroshlik yodgorliklari mavjud [63; 156-160 b., 86; 120-128 s.]. SHu o‘rinda Samarqand shaxrining ham turistik salohiyatini alohida ta’kidlash joiz, shaharning o‘zida 100 ga yaqin diniy ziyoratgohlar, din ulamolari va shayx, vali darajasidagi kishilar qabrlari hamda masjid, madrasalari, xonqalari mavjud [49; 108-110 b.]. Viloyatning bir qator tumanlarida qadimiy noyob daraxtlar hanuzgacha saqlanib qolingan. Ular qatoriga Urgut tumanidagi yuqori CHor CHinor (1020 yillik), Kattaqo‘rg‘on tumani Qoradaryo qishlog‘idagi chinor (565 yillik), Nurobod tumani Tim qishlog‘idagi archa 1000 yillik, Jomboy tumani Xolvoyi qishlog‘idagi ming yillik archalar va Dexqonobod qishlog‘idagi 500 yillik chinorlarni kiritish mumkin [48; 25 b.]. 17 Viloyatning tog‘ va tog‘ oldi hududlarida beqiyos shifobaxsh buloqlar joylashgan. Ular o‘zining ekologik jihatidan tozaligi, xilma-xil kimyoviy elementlarga boyligi bilan ajralib turadi. Bunday buloqlar joylashgan hududlar o‘zlarining davolash va salomatlikni tiklash xususiyatlariga ega bo‘lgan manzarali tabiati, qulay iqlim sharoitlari, mineral suvlari hamda boshqa shart-sharoitlari bilan ajralib turadi. Bu tabiiy sihatgoxlar viloyatning Urgut, Samarqand, Nurobod, Qo‘shrobod va boshqa tumanlarning tog‘ va tog‘oldi hududlarida joylashgan bo‘lib, ulardan turizm maqsadlarida foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Olib borilgan izlanishlar natijasi shuni ko‘rsatdiki, hozirgi kunga qadar viloyatda mavjud turizm resurslaridan sayyohlik va rekreatsiya maqsadlarida foydalanishda kamchiliklar ko‘zga tashlanmoqda. Masalan, mintaqada kelgan sayyohlar uchun alohida turistik, etnografik, ekoturistik, agroekoturistik kabi marshrutlar yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan. Viloyatning ekoturizm va ov turizmini rivojlantirish imkoniyatlari katta, yaqin kelajakda bu o‘lkada ekologik va ov turizmining o‘sishi kuzatiladi. CHo‘l va chalacho‘l hududlari hamda tog‘ mintaqalarida o‘ziga xos hayvonot va o‘simlik dunyosi shakllangan. Viloyatning Kattaqo‘rg‘on, Payariq, Nurobod, Ishtixon tumanlarida ov xo‘jaliklari tashkil qilingan. Ushbu hududlarga o‘simlik va hayvonot dunyosiga qiziquvchi ekoturizm va ov turizmi ishqivozlari uchun yangi turistik marshrutlar tashkil qilish lozim. Bundan tashqari Urgut, Oqdaryo, Bulung‘ur, Jomboy, Narpay, Qo‘shrabod tumanlarida erkin ov qilinadigan hududlar mavjud. Bu joylarda o‘ziga xos turistik infratuzilmani yaratish nafaqat mahalliy, balki chet ellik sayyohlarni ham qiziqtiradi. SHuningdek hududlarda 30 ga yaqin yangi istiqbolli ob’ektlar, jumladan, Bulung‘ur tumani hududida Amir Temur bobomiz tomonidan qurilgan ko‘prik, Xo‘ja Hofiz maqbarasi hamda ilohiy hovuz bor. Ularga o‘ziga xos turistik marshrutlarni tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda mamlakatimiz rahbari tomonidan tarixiy-madaniy, eko va agro, gastronomik, ekstremal va boshqa turistik yo‘nalishlarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. “O‘zbekiston noyob bir mamlakat bo‘lib, uning 18 hududida eng qadimgi tamaddun va madaniyatlar yuzaga kelgan, rivojlangan, o‘z jozibadorligi jihatidan dunyodagi dam olish va sayohatlar uchun eng yaxshi maskanlardan qolishmaydigan ulkan turizm salohiyatiga ega” mamlakatdir [6]. Davlatimiz rahbarining «2018-2019 yillarda Samarqand viloyatida turizmni yanada rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarori ijrosini ta’minlash maqsadida «2018-2019 yillarda Samarqand viloyatida turizmni yanada rivojlantirish, xorijiy va mahalliy turistlar oqimini ko‘paytirish, yangi infratuzilma ob’ektlarini barpo etishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar dasturi» qabul qilindi [7], Bu qaror ijrosini ta’minlash uchun ushbu tadqiqot ishida maqsadli olib borilgan izlanishlar natijasida yaratiladigan turizm tizimli kartalari dasturiy amal bo‘lib xizmat qiladi. Haqiqatdan ham yurtimiz diniy turizm yo‘nalishida katta salohiyatga ega. Diniy turizm-turizmning eng qadimiy tarmoqlaridan biri bo‘lib, diniy bayramlar vaqtida yoki ziyorat qilish maqsadida kishilarning muqaddas qadamjoylar, shaharlar, qabriston va aziz sanalgan maskanlarga tashrif buyurishidir. Diniy turizmda maqsadlariga qarab bir necha sayohat turlarini uyushtirish mumkin: ziyorat (ibodat qilish maqsadida muqaddas joylarga tashrif buyurish); tanishuv sayohatlari (diniy madaniyat, din tarixi, diniy yodgorliklar bilan tanishish); ilmiy sayohatlar (diniy masalalar va muammolar bilan shug‘ullanuvchi olimlar, tarixchilar, dindorlar sayohati) va boshqalar. Musulmonlar ziyorat qilishi lozim bo‘lgan bir qancha islom dini va ta’limoti vakillari, silsilai oliyga mansub avliyolar hamda boshqa ulug‘ zotlarning maqbaralari Samarqandda joylashgan. Xususan, Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi muqaddas kitob, xadis ilmi sultoni Imom Buxoriy, dunyodagi eng katta kalom maktablaridan biri Motrudiya asoschisi Imom Motrudiy, silsilai oliyga mansub Xo‘ja Ahrori Valiy, payg‘ambarimizning amakivachchasi Qusam ibn Abbos va boshqa ulug‘ zotlar maqbaralari shular jumlasidandir. Ushbu ziyoratgohlar sayyohlar eng ko‘p tashrif buyuradigan qadamjolar hisoblanadi. Bu borada viloyatda katta tayyorgarlik ishlari olib borilmoqda. Xususan, Imom Buxoriy majmuasida katta miqdordagi ziyoratchilarni qabul qilishga tayyorgarlik 19 ishlari allaqachon boshlab yuborilgan. Ziyoratchilarni qabul qilish uchun majmua atrofida 40 gektar maydonda musulmonchilik talablari va "halol" standartlariga asosan 30 ga yaqin mehmonxona komplekslari, ovqatlanish shoxobchalari, dam olish maskanlari, xiyobon, bog‘lar va boshqa zaruriy infratuzilma inshootlari qurilmoqda. Bugungi kunda har bir davlatning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan mustaqilligining ta’minlanishi, rivojlanish imkoniyatlarining darajasini ham aynan turizm tizimi belgilaydi. Mavjud tushunchalarni maqsadli to‘plash va ilmiy tatqiq etish asosida turizm sohasi uchun tizimli kartalar yaratish zarurligini ko‘rsatdi. Turizm maqsadlari uchun tizimli kartalar yaratish tushunchasini – bu ma’lum tabiiy yoki ma’muriy hududdagi tabiiy va madaniy meros ob’ektlari boyliklarni, hodisa va voqealarni, ma’lumotlarni bir tizimga solish, – deb tushunish lozim. SHuni alohida ta’kidlash lozimki, kartografik tadqiqotlar asosida Samarqand viloyatida turizmning kelgusida rivojlanishining dastlabki bosqichlari aniqlandi (1.2.1-rasm). Samarqand viloyatida tabiat muhofazasi, sog‘lomlashtirish, rekreatsiya maqsadlariga mo‘ljallangan erlar 82 ga, shundan sug‘oriladigan erlar 6 ga tashkil qiladi. Bundan tashqari tarixiy-madaniy ahamiyatga molik erlar 399 ga tashkil qiladi [103]. Biroq, hozirgi paytda turizmni rivojlantirishda viloyatimizdagi mavjud imkoniyatlaridan samarali foydalanishda kamchiliklar ko‘zga tashlanmoqda. Aholining sog‘lomlashishga bo‘lgan ehtiyoji, hududning boy rekreatsion potensiali, turli turizm va rekreatsiya turlarining ko‘payishi tufayli Samarqand viloyati sayyohlarni qabul qilish va xizmat ko‘rsatish uchun O‘zbekistonning etakchi viloyatiga aylanadi. 20 Tadqiqot ishining avvalgi bo‘limlarida turizm resurslarini kartografik tadqiq qilish masalalari yoritilgan edi. Ushbu bo‘limda esa turizm kartalarni tasniflashga ahamiyat qaratiladi. Turizm kartalarni tasniflash deganda, biror bir xususiyatlar asosida tartibga solingan kartalar tizimi tushuniladi. Kartalarni tasniflash ma’lumotlarni to‘plash va inventarizatsiya qilish, ro‘yxat va kataloglarni tuzish, kartalarni ma’lum bir tizimga solish, turizm kartografik ma’lumotlar bazasini yaratish va kartografik axborot-ma’lumot tizimini yaratish uchun zarur bo‘ladi. Izlanishlar hamda adabiyotlar sharhi shuni ko‘rsatdiki, kartalarni tasniflash uchun asos sifatida kartaning aniq, ma’lum bir xususiyati tanlanadi: masshtabi, mavzusi, yaratish davri, nashr davri va h.k. Lekin, bunda har qanday tasniflash ma’lum bir talablarni qoniqtirishi lozim. ular quyidagicha izohlandi: -kartalar turi muhim xususiyatlar bo‘yicha ajratilishi; -tasniflash ketma-ket bo‘lishi, ya’ni muntazam umumiydan xususiyga o‘tishi; -har bir bo‘linish bosqichida tasniflashning faqat bitta asosi tanlanilishi; -tasniflash to‘liq bo‘lishi, uning alohida qismlari kartalarni butunlay qamrab olishi; -tasniflash zaxirali bo‘lishi kerak, ya’ni yana paydo bo‘ladigan kartalar turlarini o‘z ichiga olishi lozim [54; 90-94 s., 81; 10-14 s.]. Turizm kartografik asarlari - bu turizmni shakllantirish yoki joyni aniqlash, aholining o‘rganish va rekreatsion ehtiyojini qondirishga qaratilgan makon va voqelikning namunaviy modelidir. Turistik kartalar, aholining o‘rganish va rekreatsion ehtiyojini qondirishga qaratilgan va hududning mavjud turistik resurslari haqida zarur ma’lumotnomali kartalar - ijtimoiy soha mavzuli kartalarining bir turi sifatida o‘rganiladi. Turistik kartalar seriyasi aynan shu yoki umumiy belgilarga ega boshqa hududning turli mavzuli stolga qo‘yiladigan yoki devoriy turistik kartalarning tizimli kompleksi sifatida belgilanadi. Turizm maqsadlari uchun kartografik asarlarlarning o‘ziga xosligi turizmning turlari va shakllari turfa xilligi, ko‘p sohaliligi bilan izohlanadi. 21 SHu sababli, turizm maqsadlari uchun kartalar, planlar va atlaslar tasnifi muhim ahamiyat kasb etadi. Ko‘plab olimlar R.Atoyan, A.S.Vasmut, V.S.Drago, L.M.Vasilev , V.P.Ershov, E.M.Pospelov, F.Severinov, O.K.Suvorov va boshqalar o‘z tadqiqotlarida aynan turizm kartalarini tasniflaganlar. Ushbu mualliflar turistik kartalarni quyidagi xususiyatlar bo‘yicha guruhlarga ajratishgan: - asosiy mazmunni ifodalash bo‘yicha - tarmoqli, marshrut-tomosha, marshrut, avtomobil, suv, shaharlar planlari; - mazmuni xususiyatiga ko‘ra - ommabop, ilmiy-ommabop, ilmiy- ma’lumotnomali, turizmni hududiy tashkil etish; - belgilar kompleksi - (mazmuni, masshtabi, maqsadi, hududiy qamrovi) negizida tomosha, marshrut, shaharlar chizma-plani; - masshtabi bo‘yicha - yirik, o‘rta va mayda masshtabli; - hududiy qamroviga ko‘ra - hududning obzor kartalari, turistik marshrutlar sxemalari, shahar planlari, shaharlarning dam olish joylari, alohida turistik va kurort mintaqalari kartalari, turistik bazalar atrofi; yirik, o‘rta va kichik mintaqalar, marshrut karta sxemalari, alohida turistik ob’ektlar chizmasi; obzor (dunyo bozorida turistik xizmatlar, submintaqalar, qit’alar, alohida davlat va viloyatlar, ma’muriy-hududiy, tabiiy-geografik va urbanizatsiyalashgan hududlar, alohida ob’ektlar yoki hududiy hamda mavzuli xususiyatlar bo‘yicha ularni guruhlashtirish); - maqsadi bo‘yicha - tashkillashtirilgan sayyohlar uchun, tashabbuskor sayyohlar uchun; tadqiqotchilar, loyihachilar va turizm tashkilotchilari va ommaviy talabga javob berish uchun; obzor kartalar, shahar planlari, marshrutlar sxemalari (avtobus, aviatsiya, temir yo‘llar), marshrut sxemalari (piyoda, ot, velosiped, chang‘i), speleokartalar, relef kartalar; - qo‘llash sohasi yuzasidan - o‘rganish, yo‘nalish, reklama, suvenirli; - amaliy yo‘nalishi borasida - fundamental, operativ; - turistik marshrut davomiyligi bo‘yicha - bir-uch kunlik, dam olish kunlari, uzoq vaqtli sayohat uchun kartalar; 22 - turizm turi bo‘yicha - aviatsiya, temir yo‘llar, dengiz, daryo, avtomobil, velosiped, ot, chang‘i, tog‘ chang‘isi, piyoda, baydarka va turizmning boshqa turlari uchun kartalar; - mushaklar kuchi va transport vositalaridan foydalanish aktivligi bo‘yicha – aktiv - harakatli (piyoda, chang‘i, tog‘ chang‘isi, suv, velosiped), ekstremal (tog‘li - piyoda, alpinizm, qoyaga chiqish, speleoturizm, juda uzoq masofaga sayohat), aktiv - boshqariladigan (avtomototurizm, ot va izvoshda), passiv (ekskursion, kruiz); - sayohat maqsadiga ko‘ra sog‘lomlashtirish - sport, o‘rganish (umumiy o‘lkashunoslik, ma’naviy, ekologik, etnografik, tarixiy-me’moriy va b.), ilmiy- izlanish, diniy, ziyorat, biznes-savdo, ko‘rgazma-yarmarka, havaskor mashg‘ulotlar (ovchilik, baliqchilik, qo‘ziqorin terish va b.), sport-tomosha, rekreatsiya, davolanish - sog‘lomlashtirish, savdo va h.k.; YUqorida nomlari keltirilgan olimlar turizm kartalarini tasniflash bilan bir qatorda atlaslarni ham quyidagicha guruhlashtirganlar: - kartografik mazmuni va prinsiplari bo‘yicha – ilmiy - axborot, ilmiy - ommabop, obzor, reklama - targ‘ibot, suvenirli; - mohiyati bo‘yicha - umumiy va mavzuli turlarga ajratilgan. YUqorida keltirilgan turistik kartalar va atlaslar tasnifi tahlili ular zamonaviy kartografiyaning ilmiy holati, tasniflash prinsiplari, planlar turlari va shakllari, barcha turistlar kategoriyalari uchun karta va atlaslarga mos kelmasligi aniqlandi. Turistik kartografik asarlarga bo‘lgan talablar, kartografik asarlarni nashr etishi texnologiyalari, ichki va tashqi turizmning rivojlanishi uchun turistik kartalarning ana’naviy tasnifidan keskin farq qiladigan zamonaviy turizm talablariga javob beradigan GAT (geografik axborot tizimlari) texnologiyalarga asoslangan xolda yangi tasnifini ishlab chiqish zarurligini ko‘rsatadi. Ushbu ishlab chiqiladigan turistik kartalarning umumiy va xususiy tasniflash piravardi turizmni kartografik ta’minlash talablarga muvofiq, barcha turli-mintaqa turistik kartalari, planlari va atlaslarini yaratish va turizm resurslarini kartalarda 23 aks ettiriladigan ma’lumotlarning ishonchliligi hamda to‘liqligini ta’minlashga imkon yaratadi (1.3.1-rasm). Turizm kartografik asarlari umumiy tasnifga ko‘ra turizm talabi karta va planlarini quyidagicha tasniflash zarurligini ko‘rsatadi: - turistik planlar - masshtabi (1: 500, 1: 1000, 1: 2000, 1: 5000), yirik masshtabli kartalar (1: 200 000 va undan yirik), o‘rta masshtabli (1: 200000 1: 1000000 gacha), mayda masshtabli (1: 1000000 dan kichik) - hududiy qamroviga ko‘ra - planlar, shaharlar turistik kartalari va planlari, alohida mintaqa, davlat, qit’a, dunyo turistik kartalari; 1.1-rasm. Turizm kartalari tasnifi ( izoh: turizm kartalari tasnifi muallif tomonidan ishlab chiqilgan ) - mazmunining sintezlik darajasiga ko‘ra - analitik (turistik mahsulot alohida tomonlarining aniq tasnifini aks ettiradi), kompleks (turistik faoliyat ob’ektlari va subektlari xususiyatlarini aks ettirib, mintaqada turizmning to‘liq tasvirini ko‘rsatadi), sintetik (eng ahamiyatli ko‘rsatgichlar-tabiiy, biomadaniy, tarixiy- 24 madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy turistik resurslar, turistik oqim, manzara barqarorligi va boshqalar mavjudligini va turizm rivojlanishi uchun resurslardan foydalanishni tasniflaydi); - amaliy yo‘nalishiga ko‘ra - inventarizatsion, baholash (hududning turistik potensialini baholanishi, turistik faoliyat subektlarini ko‘rsatish va tizimlashtirish), muammoli (rekreatsion-turistik kompleksning optimal faoliyatiga to‘sqinlik qiladigan muammolarni to‘g‘ri aks ettirishga e’tibor qaratiladi), tavsiya berish (turizmning makon-zamonda rivojlanishini optimallashtirish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqishga qaratilgan), prognozlash (turizm rivojlanishi yo‘nalishlari va tendensiyalari tahlili asosida rekreatsion-turistik kompleks faoliyati natijalarini tasvirlaydi); - nashr tili bo‘yicha o‘zbek, xorijiy va bir nechta tillarda; - foydalanish uslubiga ko‘ra - devoriy, yig‘ma, matnli (yo‘l ko‘rsatgich kartalar va boshqa matnli nashrlar kartalari); - tayyorlash uslubi bo‘yicha - qo‘lyozmali, poligrafik, fotografik, kompyuterli, elektron, multimediyali; - kartalarning funksional imkoniyatlari bo‘yicha - statictik, interfaol, dinamik va boshqalar. Turizm kartografik asarlarlarining o‘ziga xosligi yuzasidan xususiy tasniflash quyidagicha izohlanadi: - mazmuniga ko‘ra - turizm ob’ektlari (turistik mahsulot tuzilmasi, xususiyati va xossalari), subektlari (turistik faoliyatni amalga oshirishda yuzaga keladigan ishtirokchilar munosabatini ifodalaydi), subektlari va ob’ektlari o‘zaro bog‘liqligi (resurslardan foydalanish, uning yo‘nalishi, bahosi, sababi, natijasi muammolarini aks ettiradi); - mavzusining qamrovligi bo‘yicha - obzor (sayohat hududi, marshrut, hordiq yoki ekskursiya joyi bilan umumiy tanishishga qaratilgan), marshrut planlari va yirik masshtabli kartalar (marshrut bo‘yicha manzarani yoki kichik hududni tasvirlaydigan), sport (sportga yo‘naltirish uchun mo‘ljallangan), tarmoqli (me’morchilik, adabiyot, yodgoliklar va boshqalar kabi turli mavzular); 25 - maqsadiga ko‘ra - amaliy (sayohat, turistik yig‘in, musobaqalarga tayyorgarlik va o‘tkazishda qo‘llaniladi), xizmat ko‘rsatish (turistik tashkilotlarda, davlat ma’muriyati boshqaruvi va boshqalarda foydalaniladi), reklama (sayyohlarni u yoki bu ob’ektlarga tashrif buyurishga da’vat etish va turistik mahsulotni reklama qilish uchun mo‘ljallangan); - foydalanuvchilar kategoriyasiga binoan - sayyohlar va turizm tashkilotlari uchun turizm planlari, kartalari bolalar, yoshlar, o‘rta yoshlilar, keksalar (o‘rganish yoki rekreatsion turizm ob’ektlari va axborotni uzatish kabi mazmun elementlari bilan farqlanadi); yolg‘iz, oilali, bolali oilalar uchun mo‘ljaldangan (kartografik asarlarlar mazmuni yo‘nalishi bilan farqlanadi); - tasvirlash imkoniyatiga ko‘ra - planli, panoramali, istiqbolli; - turistik faoliyat turi bo‘yicha - ekskursiyalar, aktiv va passiv turizmning har bir turi uchun plan va kartalar (piyoda, kema, velosiped, avtomobil va boshqalar), ovchilik va baliqchilik, sportga yo‘naltirish, turistik-o‘lkashunoslik ekspeditsiyalari, o‘quv-tayyorgarlik yig‘inlari; - kartografik ko‘rinishi bo‘yicha an’anaviy (qog‘oz), elekron (magnit va optik tashuvchilarda) va boshqalar (shisha, chinni, mato va boshqalar). SHu tariqa turizm karta va planlari tasniflanadi [27; 219-222 b.]. Turistik atlaslari ham o‘z navbatida tasniflanadi. Bizning fikrimizcha, turistik atlas - bu yagona dastur bo‘yicha tayyorlangan va sayyohlarning keng doirasi, shuningdek, turizm va ekskursiya tashkilotchilari, turizm va rekreatsiya sohasida tadqiqot olib boruvchilar, turistik faoliyatni boshqarish organlari xodimlari uchun mo‘ljallangan turistik plan va kartalarining tizimlashgan majmuasidir. Turistik atlaslar quyidagi belgilar bo‘yicha tasniflanadi: - hududiy qamrovi yuzasidan - shahar, mintaqa, davlat, qit’a yoki ularning yirik qismlari, jahon; - mazmuni bo‘yicha - kompleks, tarmoqli; - maqsadiga ko‘ra - ma’lumotnomali, ommabop, suvenirli; 26 - tayyorlanish uslubiga ko‘ra - qo‘lyozmali, poligrafik, kompyuterli, elektron, multimediyali; - kartalarning funksional imkoniyatlari bo‘yicha - statictik, interfaol, dinamik; - kartografik ko‘rinishi bo‘yicha - an’anaviy (qog‘oz), elektron (magnit va optik tashivchilarda) - qo‘llanish shakli va uslubiga ko‘ra - devoriy, yig‘ma, kitob shaklida, cho‘ntakga sig‘adigan shaklda ; - tili bo‘yicha – o‘zbek va xorijiy tillarda izohlandi. Tadqiqot natijasida ushbu ishlab chiqilgan tasniflash borasida turizm talabi uchun kartografik asarlarlarni tayyorlash uslubini takomillashtirish, shartli belgilar tizimini ishlab chiqish, shuningdek, turizm maqsadlari uchun kartografik asarlar mintaqaviy tizimini yaratishga yagona yondashuvni aniqlashda yordam beradi. 27 II-BOB. TURIZM TURLARI VA ULARNI KARTOGRAFIK TA’MINLASH § 2 . 1. Turizm plan va kartalarning geodezik, matematik va geografik asoslari hamda mazmun - mohiyati Tadqiqot ishining yuqori bobida asosiy e’tibor turizmni kartaga olish bo‘yicha plan, karta va atlaslar tizimini yaratish tamoyillari hamda turizm maqsadlari uchun tizimlashni ilmiy asoslashga qaratilgan edi. Mazkur bobning ushbu bo‘limi esa turizm plan va kartalarning geodezik, matematik va geografik asoslari hamda mazmun - mohiyatini ishlab chiqishga bag‘ishlanadi. Yirik masshtabli turizm karta va planlarni tuzishda bajariladigan geodezik ishlar juda muhim masalalardan biri hisoblanadi. Geodezik ishlar umumdavlat va mahalliy koordinata sistemalarida bajariladi. Mahalliy koordinata sistemalarida bajariladigan geodezik ishlar umumdavlat koordinata sistemasi bilan ishonchli bog‘langan bo‘lishi kerak. Turizm plan va kartalarni yaratish uchun, avval, shu joyda geodezik s’yomka usullarining biri bilan gorizontal yoki vertikal s’yomka ishlari olib boriladi. S’yomka natijalarining to‘g‘ri va ishonchli bo‘lishi uchun ularni ilmiy asoslab, bir sistemada olib borish kerak. Turizm planlari topografik s’yomkalar yoki kartada (1: 500 masshtabdan tashqari) topografik s’yomkalar materiallari asosida, qoida tariqasida, 1: 5000, 1: 2000, 1: 1000 va 1: 500 masshtablarda tuziladi [64, 65, 87.]. Topografik s’yomkalar usullari ko‘p turizm uchun quyidagi asosiylarini keltirish mumkin: - stereotopografik; - taxeometrik, teodolit va GPS s’yomkalari. Topografik s’yomka mahalliy va shartli koordinata sistemalarida bajariladi, biroq shartli koordinata sistemasi mahalliy koordinata sistemasiga o‘tish kaliti bilan ta’minlangan bo‘lishi shart[ 66, 71, 73, 82.]. Turizm plani masshtabi bo‘yicha tafsilotlarning mazmunini aniq va ravshan ko‘rsatib berishi, shu bilan birga fazoviy ko‘rinishni va turizm planining 28 o‘qilishini, turizm infratuzilma ob’ektlari va boshqalarni ko‘rsatgichli tasvirlashni talab qilinadi. O‘zbekistonda 1995 yildan boshlab geodezik to‘r barpo etishda GPS texnologiyadan keng foydalanilmoqda [72.] . Tadqiqot jarayonida zamonaviy geodezik GPS priyomniklari orqali turistik ob’ektlar tadqiq qilish imkoni mavjud (2.1-rasm). 2 .1-rasm. Afrosiyob arxeologik yodgorligi plani fragmenti Turizm maqsadlari uchun katografik asarlar tizimini ishlab chiqish yaratilagan kartalarning maqsadi, vazifasi hamda tarkibiga qarab qo‘llaniladigan kartografik tasvirlash usullari, proeksiyalar hamda zarur masshtabni belgilash orqali amalga oshiriladi [70; 41-46 b.]. Maqsadli olib borilgan tadqiqotlardan hamda mavzuga oid adabiyotlar taxlilidan ma’lum bo‘ldiki turistik plan va kartalar mazmuni asosiy elementlarini tanlash va asoslash usullari to‘liq ishlab chiqilmaganligi aniqlandi. Bu borada turistik kartalarni yaratish usullari bo‘yicha qo‘pgina olimlar N.N.Baranskiy, K.A.Saliщev, A.M.Berlyant, YU.S.Bilich, A.S.Vasmut va boshqalar o‘z tadqiqotlarida qisman yondoshganlar. YUqorida nomlari zikr etilgan olimlarning tadqiqotlarida asosiy e’tibor kartaga olish bo‘yicha fundamental ishlar, ya’ni, matematik asosni ishlab chiqish bo‘yicha umumiy tavsiyalarga qaratilgan. Turistik 29 kartalar va planlarning masshtabi, mazmun moxiyatini ishlab chiqish, generalizatsiya qilish bosqichlarini asoslash bilan cheklanilgan. Barcha mavzuli kartalarda ma’lumotlarni batafsil hamda to‘liq tasvirlashda dastavval masshtab tanlanadi. Masshtab tanlash turizm maqsadlari uchun kartografik asarlar tizimini loyihalashda asosiy masalalaridan biri bo‘lib, turistik sayohat uchun muhim bo‘lgan mazmun mufassaligi, aniqligi, omma o‘qilishi, karta formati va qo‘llanish vazifalariga bog‘liq [39; 198-199 b.]. Mintaqaviy tizimli kartaga olish turistik plan, karta va atlaslarni o‘zaro birlashtirish hamda ularning birligiga erishish maqsadida masshtab qatorini ishlab chiqish lozimligini ko‘rsatdi. Masshtab qatorini loyihalashda kartaga olinadigan hudud maydoni va shakliga, plan, karta va atlaslardan foydalanish tasnifiga hamda mavzusiga alohida e’tibor qaratish zarur. Ular quyidagicha izoxlanadi: - umumgeografik va mavzuli elementlari darajasi; - xususiy, maxalliy, submintaqa va mintaqaviy miqyosda kartografik hududiy birliklari; - umumgeografik mazmuni va mavzusi bo‘yicha. Aks ettirish uslublari hamda matematik va geografik asosini ishlab chiqish uchun mo‘ljallangan topografik kartalar masshtabidan foydalanish qulayligi va ko‘rgazmaliligi inobatga olinadi. Boshlang‘ich axborot mavjudligi va mufassalligi, turistik kartaga olishda zamonaviy uslub va texnologiyalardan foydalanish imkoniyati va boshqa omillarga ahamiyat qaratiladi [18; 164-171 s.]. Mintaqani tizimli kartaga olish uchun masshtab optimal tizimini asoslashda har bir masshtabni shakllantiruvchi omil va turistik mavzudagi kartografik asarlarga bo‘lgan talablar o‘rganildi. Olib borilgan izlanishlardan ma’lum bo‘ldiki, turizm maqsadlari uchun plan, karta va atlaslarni yaratishda quyidagi masshtablar qatori eng maqbul variant sifatida qabul qilindi. Masshtablar qatori quyidagicha izohlandi [28; 317-319 r.]: • 1: 2 000 va undan yirik – alohida turistik-ekskursion va turistik infratuzilma ob’ektlari planlari uchun; 30 • 1: 5 000 - 1:25 000 – sport turizmi plan va kartalari uchun; • 1: 5 000 - 1:25 000 – shahar va boshqa aholi yashash punktlari kompleks turistik plan va kartalari uchun; • 1:50 000 -1: 200 000 – turizmning aktiv turlari marshrut kartalari uchun; • 1: 200 000 - 1: 1 000 000 – turizmning passiv turlari kartalari uchun; • 1: 200 000 - 1: 500 000 – mintaqaning kompleks turistik kartalari uchun; 1:50 000 - 1: 500 000 – mintaqa yoki uning alohida qismlari kompleks va tarmoq turistik kartalari seriyalari uchun; • 1:30 000 - 1: 300 000 - 1: 1 000 000 - 1: 3 000 000 – mintaqaning kompleks turistik atlasi uchun; • 1: 5 000 - 1: 100 000 - 1: 200 000 - 1: 1 000 000 – yosh sayyohlar atlasi uchun; • 1:25 000 – shahar GAT turizm resurs potensiali kartasi uchun asosiy masshtab sifatida; • 1: 200 000 – mintaqa GAT turizm resurs potensiali kartasi uchun asosiy masshtab sifatida tanlangan (3.1.1-ilova). Turizm maqsadlari uchun turistik kartografik asarlar ham o‘z navbatida uch turga, ya’ni devoriy, stol ustida foydalaniladigan kartalar hamda topografik kartalarga ajratiladi [ 76; 64-68 s. ] . Mazkur kartografik asarlarni yaratishda Gauss- Kryugerning teng burchakli ko‘ndalang silindrik proeksiyasi eng maqbuli deb topildi. Turizm kartografik asarlarini tuzishda dastavval geodezik asos yaratib olinadi [ 43; 37-43 s. ] . Ushbu yaratilgan asos boshqa turli mavzudagi kartalar uchun ham hizmat qiladi. Turizm kartalar tizimini yaratishda masshtablar qatori ishlab chiqilgani kabi, ularning kartografik, geografik asosi bo‘lgan mazmun mohiyatiga alohida ahamiyat qaratish zarur [28; 317-319 r.]. Turizm maqsadlari uchun kartografik asarlar elementlarini tanlab olishni ilmiy asoslash kartaga olinadigan turistik resurslar tuzilishini aks ettirishga tizimli yondashuvni ta’minlaydi (2.2-rasm). Bunda turizm uchun 2 va 3 o‘lchamli modelni yaratishda kartografik ko‘rsatgichlarini mufassal o‘rganish, turli turistik kartalarda yaqin joylashgan 31 ob’ektlarni ajratish, ma’lumotning juda ko‘pligi yoki kamligi bo‘yicha generalizatsiya talablariga amal qilishni talab etadi [57; 112-116 s.]. Mintaqaning plan, karta va atlaslarning asosiy xususiyatlaridan biri - umumgeografik va mazmun elementlarini maksimal darajada aniqlash hisoblanadi. Batafsillik bilan aks ettirilgan kartografik asarlarda sayyohlar notanish joyda yo‘lni aniq topishi, marshrutni to‘g‘ri belgilashi, tunash joylari va joylashish ob’ektlarini tanlashi, sayohat davrida xavfsiz harakatlanishni ta’minlashda qulayliklar yaratishi lozim. YUqorida sanab o‘tilgan talablarga yirik masshtabli topografik kartalar javob beradi, ular mohiyati jixatidan turistik kartalarning geografik asoslarini yaratishda qo‘llaniladi. Turistik kartalar uchun umumgeografik elementlarni tanlab olish yaratiladigan karta masshtabiga bog‘liq. Mintaqaviy tizim kartografik asarlari masshtabi, maqsadi, mavzusi, kartografik uyg‘unligi, ma’lumotni taqdim etish usuli va vositalari bo‘yicha farqlanadi. Ushbu farqlanish natijasida umumgeografik elementlar tanlovi ham o‘zgaradi [23; 44-53 s.]. 2 .2-rasm. Turizm maqsadlari uchun kartografik asarlarning mintaqaviy tizimi tarkibi 32 Kartalar turli maqsadlar uchun tuzilishiga qaramasdan, geografik asoslarda albatta ma’muriy chegara va hududi, aholi yashash punktlari, aloqa yo‘llari, gidrografiya, ba’zi hollarda o‘simlik-tuproq qatlami, relefi va boshqa ob’ektlar tasvirlanadi. Turistlar uchun qulaylik yaratish maqsadida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan, lekin karta masshtabida aks ettirilmaydigan ob’ektlar masshtabsiz tasvirlanishi maqsadga muvofiqdir [22; 116-120 s., 42; 481-489 s.]. Kartalarning geografik asosini shakllantirishda ma’muriy-hududiy bo‘linish respublika, viloyat, tumanlar chegaralarining aks ettirilishi, rekreatsion zonalar, qo‘riqxona hududlari, ovchilik uchun mo‘ljallangan zonalarni tasvirlashda bir xil kartografik belgilardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Turizm kartalarida aholi yashash punktlari asosiy elementlardan biri hisoblanadi. Turistik kartalarda (ayniqsa, turizmning velosiped, mototsikl, avtomobil turlari uchun) aloqa yo‘llarini ushbu masshtabga xos, temir yo‘llar va avtomobil yo‘llariga ajratilgan holda batafsil va to‘liq aks ettiriladi. Avtomobil yo‘llari esa, o‘z navbatida, avtomagistral, mukammal qoplamali, qattiq qoplamali, o‘rmon va dala yo‘llariga bo‘linadi [43; 37-43 s.]. Temir yo‘llarni oraliq va oxirgi bekatlari, vokzallar, ularning nomlari bilan beriladi. Avtobus yo‘llari tarmog‘i tasnifi uchun yo‘llarning evropacha, davlatlararo va milliy raqamlash, oraliq masofani ko‘rsatish, yo‘nalishlarini, avtobekatlarni ifodalash alohida ahamiyat kasb etadi. Gidrografik ob’ektlar kartografik tasvirning boshqa elementlari bilan bog‘langan bo‘lib, geografik landshaftning asosiy elementi hisoblanadi. Turistik kartalarda gidrografik ob’ektlar dengizlar, ko‘llar, sun’iy suv havzalari, daryolar, tabiiy va sun’iy suv chashmalari, mineral buloqlarni aniq va ishonchi aks ettirish lozim. Daryolarni belgilashda sohil chizig‘i, dengiz tubi, oqimlar, suv turizmi uchun xavfli bo‘lgan holat va ob’ektlarga e’tibor berish zarur. Turizm va rekreatsiya uchun mos keladigan tabiiy suv havzalari hajmi ham ifodalanishi kerak [76; 72-76 s.]. Turistik kartalarda sathi pasaygan 20 metrdan keng daryolarning (muayyan masshtabdagi topografik kartalar uchun mavjud daryolar shartli belgilarida), 33 nomlari va oqim yo‘nalishi, suv tarmoqlari, to‘siqlari, ko‘priklar, turizmning kema turiga xos yo‘nalishlar g‘ovlari, daryoning dinamik tasnifi, daryo tubi xususiyati va sathi kabilar aks ettiriladi [40; 32-38 s.]. Tabiiy buloqlar, mineral suv buloqlari tasviri yirik masshtabli turistik kartalarni loyihalashtirishda zarur ob’ekt hisoblanadi. Bunday ko‘ngilochar tadbirlarni o‘tkazishga boy bo‘lgan gidrografik ob’ektlarni o‘rta va mayda masshtabli turistik kartalarda ham tasvirlash zarur. Turistik mavzudagi plan va kartalar geografik asosi o‘simlik-grunt qoplami o‘rmon massivlari (bargli, ignabargli, aralash), daraxtzorlar, bog‘ va mevazorlar, qishloq xo‘jaligi erlari, botqoqlar, qumliklar bilan belgilangan [50; 38-43 s.]. O‘simlik- grunt qoplamining u yoki bu ob’ektlarini ifodalashda ularning turistik, rekreatsiya va qo‘riqlash ahamiyati, ko‘maklashuvchi yoki to‘sqinlik qiluvchi omillarga munosabati, antropogen ta’sir va boshqa tasniflar e’tiborga olinadi. Tekislikdan iborat mintaqalar uchun yaratilgan turistik kartalarning geografik asosida relef albatta berilishi kerak. Tog‘li mintaqalar turistik kartalarida esa relefni tasvirlash majburiy hisoblanadi. Relef xarakteri gorizontal, alohida elementlar esa (varonkalar, karnizlar, dovonlar va boshqa.) masshtabdan tashqari shartli belgilar bilan ko‘rsatiladi. Relef tasvirining mufassalligi harakat xavfsizligini ta’minlashda qo‘l keladi [28; 317-319 r.]. Turizm maqsadlari uchun kartografik asarlar tizimiga kiradigan planlarning optimal vazifasini asoslashda geografik asosni umumgeografik elementlarini tanlab olish mintaqaviy tizimli kartaga olish tamoyillariga binoan amalga oshiriladi [38; 303-309 s.]. Turistik kartografik asarlar mintaqaviy tizimlarini loyihalashning eng muhim bosqichlaridan biri - planlar, kartalar, karta va atlaslar seriyasini mazmun mohiyatini ishlab chiqishdir, uning alohida elementlarini aniqlashda hudud turistik resurslari kompleksi va tizimli turistik kartografiya ko‘rsatgichlari orasida munosabatni amalga oshiruvchi tuzilma-grafik modeldan foydalanish tavsiya etiladi. Bu masala 4 bobda “Tadqiqot ob’ekti sifatida Samarqand shahri va viloyatini tizimli kartaga olish”da batafsil va aniq ko‘rib chiqiladi. 34 Samarqand shahri va viloyatini tizimli kartaga olishda mazmuni va mohiyatini to‘liq ko‘rsatishda asosiy karta, qirqim karta illyustratsiya, jadval, matn, turistik planlar, kartalar va atlaslar formati birligi, ulardan foydalanish qulayligi va komponovkasi ijodiy jarayon hisoblangan tuzilmaga bog‘liq. O‘z navbatida bunday kartalar to‘plami uning maqsadi, mazmuni, proeksiyasi, masshtabi, egallagan maydoni, kartaga olish, qirqim karta o‘lchami, kartalardan foydalanish tasnifi legenda to‘liqligi va mufassalligiga bog‘liq. Turizm maqsadlari uchun topografik asarlar mintaqaviy tizimini tashkil etadigan planlar, kartalar, karta va atlas seriyalari, shu belgilar bo‘yicha farqlanadi va shu sababli bir xil, yagona tuzilmaga ega bo‘lmaydi. Uning o‘ziga xosligi, birinchidan, kartadan foydalanishda aniqlanadi. Qo‘shimcha elementlarning kichik hajmga ega kartografik tasvir e’tiborini turistik kartalarning asosiy mohiyatiga qaratadi. Aksariyat hollarda kartaning yonida oddiy legenda, ba’zan tabiiy landshaftlar, tarixiy obidalar va shu kabilarni aks ettiradigan rangli fotosuratlar joylashtiriladi. Orqa tomonida odatda o‘yma kartalar, qo‘shimcha ma’no va matnli izohlar beriladi. Matnni joylashtirish variantlari juda xilma-xil, ba’zida matn yonidagi rasm, fotosurat yoki boshqa tasvirni izohlaydi. 35 § - 2 .2. Turizm-GAT ma’lumotlar bazasini yaratish Turizm sohasini rivojlantirish hamda uni jaxon talablariga mos ravishda shakllantirishda dastavval turizm GAT ma’lumotlar bazasini shakllantirish muhim masalalardan hisoblanadi. Turli mavzudagi kartalar qanday vazifani bajarishidan qatiy nazar, yaratilishi hamda biron bir masalani xal etishda asosiy omilni ma’lumot tashkil qiladi [32; 52-59 s.] Tadqiqot yuzasidan olib borilayotgan turizm ma’lumotlar bazasini yaratish, ularga oid ma’lumotlarni to‘plash, ularni boshqarish, yangilab borish va tarqatish jarayonlari asosan Microsoft SQL Server dasturi orqali amalga oshirildi[74; 40-44 s.]. Mazkur ma’lumotlar bazasini yaratish quyidagi etaplarni tashkil qiladi: - madaniy meros ob’ektlarning geografik o‘rnini bildiradigan geofazoviy ma’lumotlar koordinatalarini kiritish (koordinata va boshqalar); - madaniy meros ob’ektlarning hususiyatlarini bildiradigan sonli va sifatli ko‘rsatkichlarni kiritish (atribut ma’lumotlar); - ushbu yuqoridagi ikki xil ma’lumotlar (geofazoviy va atributlar) orasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rnatish; - turistik madaniy meros ob’ektlarning koordinatalari bilan ifodalovchi kartografik ma’lumotlar kompyuter xotirasiga kiritilib, keyin ular qayta ishlanadi. Turizm ma’lumotlar bazasini yaratishda ko‘plab dastur turlaridan foydalaniladi. Ushbu dasturlarda o‘zgarishlarni aniqlash va ularni o‘zaro taqqoslash qulay bo‘lganligi sababli mazkur turizm ma’lumotlar bazasi asosan Microsoft Access va Microsoft SQL Server dasturlaridan keng foydalanildi. Ma’lumotlar bazasini yaratishda davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari, stat.uz internet ma’lumotlarni hamda Samarqand viloyati turizmni rivojlantirish xududiy bo‘limi ma’lumotlaridan keng foydalanildi. Mazkur ma’lumotlarni tizmlashda jadvallar usuliga alohida ahamiyat qaratildi. Jadvallar oldindan ishlab chiqilgan va ular bir-biri bilan bog‘liq tuzilmaga xos shakllantirildi. Bu dasturlarni ishlab chiqarishda asosan Visual Basic tilidan foydalanib, Microsoft SQL ma’lumotlar bazasi yaratildi. 36 SQL Server arxitekturasida serverli qism ko‘zda tutilgan bo‘lib, ma’lumotlarni chiqarib tashlash, cheklash, mijozlar tomonidan ma’lumotlardan foydalanish, shuningdek, xavfsizlikni ta’minlash imkonini beradi. Masalan, SQL Server so‘rovlarni mijoz kompyuterlaridan oladi, ularni server kompyuterda bajaradi, keyin faqat so‘ralgan ma’lumotlarni qaytaradi. SHunday qilib, 10 mingta yozuvlarni o‘z ichiga oladigan jadvallardan bitta yozuvni chiqarib tashlash uchun serverga komanda uzatiladi, serverli dasturiy ta’minot ushbu komandani bajaradi va mijozga faqat qidiriladigan yozuv qaytariladi. Yangi texnologiyalar asosida karta va ulardagi ma’lumotlardan samaraliroq foydalanib, an’nanaviy qog‘ozli planlar, karta va atlaslarga elektron va Web- kartografik asarlar qo‘shimcha tarzda qo‘shilib turistik sohaga mavzuli kartografik mahsulotlarni kengaytirish imkonini bermoqda (2.3-rasm). Kompyuter texnologiyalari taraqqiyotining zamonaviy darajasi grafik muharrirlar, geoaxborot tizimlari va multimediya texnologiyalari yordamida turistik kartografik asarlardan foydalanish, o‘zgartirish va tezkor xulosa chiqarish imkonini bermoqda [61; 110-116 s., 62; 45-50 b.]. Tadqiqot davomida taxliliy ishlar ntijasi shuni ko‘rsatdiki, ko‘pgina tadqiqotchilar tomonidan yaratilgan ma’lumotlar bazasi asosan GAT dasturlari uchun mo‘ljallanganligi aniqlandi. Mazkur yaratilgan turizm ma’lumotlar bazasidan esa turli grafik hamda GAT dasturlarida kartalarni tuzishda foydalaniladi. Turizm karta va atalaslarini yaratishda illyustrativ grafik taxrilovchi dasturlar turistik mavzuli kartografik asarlarni sifatli darajada yaratilishi an’anaviy kartaga olish tamoyillari va kompyuter garfikasi dizayni turli vositalari imkoniyatlariga asoslanadi. Hozirda dastur ta’minoti bozorida illyustrativ grafika paketining ikki guruhi taqdim etilgan:  vektor grafikasi dasturlari (Corel DRAW, Adobe Illustrator, Macromedia FreeHand);  axborot bilan ishlaydigan rastr grafikasi muharrirlar (Adobe PhotoShop, Corel PHOTO-PAINT) [37; 102-106 s., 84; 107-110 b.]. 37 2. 3 -rasm. Turizmni kartaga olishda ma’lumotlar bazasidan foydalanish imkoniyatlari O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida, vektor grafika dasturlari kartografik tasvirlar bilan shifr bosqichidan tortib, elektron yoki qog‘oz variantdagi tayyor shakli bilan ishlash imkonini beradi. Grafik muharrirlarning ikkinchi guruhi manzarali landshaft fotoreal tasvirlari, turizm va ekskursiya, turistik infratuzilma ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarni qayta ishlash va aks ettirishda tavsiya etiladi. Turistik kartografik asarlar yaratishda funksional imkoniyatlari bo‘yicha farqlanadigan vektor grafikasining turli dasturlarini qo‘llash mumkin, Masalan, FreeHand vektor muharriri. 38 2.4-rasm. Turistik ob’ektlarning qatlamlarda ifodalanishi FreeHand vektor muharriri-yuqori sifatli illyustrativ grafika ishi uchun universal grafik muharrirdir. Kartografik ishlab chiqarishda dastur kartografik asarlarni jihozlash uchun qo‘llaniladi [103]. Paketning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u ko‘p varaqli dizayn va juda katta hajmli illyustratsiyalar bilan ishlay oladi, yirik formatli kartografik asarlarni yaratish va jihozlashda muhim axamiyat 39 kasb etadi. Kartografiyada qo‘llaniladigan belgilar uchun shartli izohlar kutubxonasi mavjud bo‘lib, shaxsiy badiiy belgilar yaratish imkoniga ega; turistik mavzuli kartografik asarlarni bezatish uchun asboblar majmuasi mavjud bo‘lib, rastr grafika formatlarida fotosuratlarni kiritish imkoniga ega PANTON (kartografik mahsulotlarda qo‘llaniladigan evropa ranglar standarti) ranglar kutubxonasi qo‘llaniladi [21; 3-13 s.]. Macromedia FreeHand paketida kartalarni jixozlashda quyidagilar ko‘p qo‘llaniladi: turli vektor va rastr formatlarda fayllar importi va eksporti; ob’ektlar bilan mantiqiy munosabatlar (ob’ektlar kesishgan viloyatlarni bo‘lish, bir ob’ektdan boshqasini qirqib olish, ob’ektlarni bo‘laklash va boshqa.); grafik elementar figuralarni o‘chirish (nuqta, chiziq, poligon) va shartli belgilar yaratish uchun ularni guruhlashtirish; chiziqli ob’ektlar bilan, shu jumladan, figurali chiziqlar yaratish bilan bog‘liq vazifalar; kartograf tomonidan aniqlanadigan standart palitra yoki ranglar majmuasidan foydalanib rang bilan jihozlash; tasvirning alohida qatlamlari bilan ishlash, o‘zaro guruh ob’ektlarini almashtirish; katta formatli kartografik asarni nashr qilishi uchun bir nechta standart varaqlarga ajratish lozim. Bunda ma’lumotlar o‘z navbatida qatlamlarda ifodalanadi (2.4- rasm) FreeHand vektor muharriri bilan ishlaganda, uning kamchiliklari: olingan (skanerlangan yoki vektor) tasvir proeksiyasini o‘zgartirish imkonsizligi, vektor tasvirning alohida qatlamlarini umumlashtirish, kartalarda aks ettirilgan ob’ektlarga bog‘liq turizm taraqqiyoti resurslari va shartlari haqida zarur ma’lumotning yo‘qligi va natijada turizm va turistik infratuzilma ob’ektlari tahlili, maqsadlari, qidiruvining yo‘qligini unutmaslik zarur. Yuqorida sanab o‘tilgan imkoniyat va kamchiliklarni hisobga olgan holda, ushbu dastur mahsuloti nashr originalini jihozlash bosqichida kartografik kompyuter grafikasi masalasini sifatli va samarali hal qilishda, illyustratsiya bilan nashrgacha ishlash va poligrafik nashrga kartalarni tayyorlashda foydalanish tavsiya etiladi. 40 GATning asosiy vazifasi alohida apparat-dastur majmuasi sifatida koordinatsion ma’lumotlarni to‘plash, qayta ishlash, aks ettirish va tarqatishni, elektron kartalar, atlaslar va boshqa kartografik asarlarni yaratish va foydalanishni ta’minlaydi [20; 16-17 b.]. Turizm uchun geoaxborot tizimlari-turizm va turistik infratuzilma ob’ektlari haqida ma’lumotni aniqlash, turistik-rekreatsion potensialni baholash, turistik marshrutlarni ishlab chiqish va boshqa ishlar majmuasini ta’minlash maqsadida GAT dasturlarini samarali qo‘llash sohasidir. Turizm maqsadlari uchun tizimli kartaga olishda GAT-texnologiyalarni qo‘llash quyidagilarni ta’minlaydi: - raqamli kartalar va ma’lumotlar bazasi asosida mavzuli kartaga olishni rivojlantirish, natijada karta tuzish ishlarini avtomatlashtirishning yuqori darajasiga erishish; - mintaqani turistik-rekreatsion resurslari va turistik infratuzilma ob’ektlarini kartografik ta’minlashda zamonaviy holatni aks ettirirish va tahlil qilishga tizimli yondoshish; - ushbu mavzuli kartografik asarlarni yaratish va foydalanish jarayonini birlashtirish imkonini beradigan turistik kartografiya interfaolligi va interaktivligi; - kartografik, matnli, illyustrativ, tovushli axborot turlarini birga olib borish, 3D modellarni yaratish imkoniyati [ 26; 106-109 b. ] . Turizmni kartografik tadqiq qilishda qo‘llaniladigan GAT dasturlaridan yana biri MapInfo dasturidir. MapInfo turli mavzuli kartalarni yaratish, boshqarish va tahlil qilishda qo‘llaniladi, ularda oddiy PK foydalanuvchisi nuqtai nazaridan ma’lumotlar bazasida mavjud materiallarni baholash, tahlil qilish va qayta ishlash natijalari qayd etiladi [79; 62-68 b.]. Uning imkoniyatlari juda keng, o‘zining asosida nafaqat kartografik asarlar, balki MapBasic maxsus dastur tili tufayli mazmunan yo‘naltirilgan geoaxborot tizimlarni yaratish imkonini beradi. Uning yordamida Visual Basic S ++ muhitida yaratilgan modullarni dasturga ulash, interfeysni qo‘shish, ma’lumot tizimini ishlab chiqish, boshqa dasturlar bilan munosabat 41 o‘rnatish, ya’ni yakuniy foydalanuvchi geoaxborot tizimini to‘liq yaratish imkoni mavjud [77; 62-68 b.]. Ushbu dastur mahsulotlarida elektron kartalar bilan ishlashda quyidagi imkoniyatlar yuzaga keladi (2.5-rasm). Ma’lumotlar bazasi asosida elektron kartalar bilan ishlash quyidagicha izohlandi: - axborotni o‘rganish, yangilash va o‘zgartirish, turli talablarni shakllantirish va zarur ma’lumotlarni olish, kartografik asarlar va axborot bazalari asosida boshqa turistik mavzuli yangi kartalarni ishlab chiqish imkonini beradigan interfaollik; 2. 5 -rasm . Ma’lumotlar bazasi asosida elektron kartalar bilan ishlash - masshtab o‘lchamidan foydalanish, karta bilan ishlashni engillashtirib, umumgeografik va mazmun mohiyatni o‘zgartirishga imkon beradigan alohida mavzularni kiritish yoki chiqarish; 42 - avtomatik masshtab belgilash ushbu qismda monitorda karta tasvirini kattalashtirish yoki kichraytirish imkoniyati avtomatik bajariladi; - tanlov imkoniyati, rangli varaq, chiziq, tahrirlash va kartografik tasvir uslublarini amalga oshirish (belgi, areal, harakatdagi chiziqlar, kartogramma va b.q.), badiiy belgilarni yaratish tufayli kartografik mahsulot original dizayni yaratiladi; - tahlil va modellashtirish, shu jumladan, zarur ma’lumot, turizm va turistik infratuzilma ob’ektlarini alohida mezonlar bo‘yicha ma’lumotlar bazasidan izlash, atributiv ma’lumotlarda joyni aniqlash va aksincha, optimal yo‘nalishni tanlash, relef modelini yaratish va qayta ishlash, balandlik interpolyasiyasi, ko‘rinish ko‘rinmaslik aniqlanadi; - rekreatsion faoliyat sayyohlar, turizm va tashkilotchilarining turfa talablarini qondirish uchun turli ma’lumotlardan foydalanish natijasida keng imkoniyatlar yaratadi; - komponovkani loyihalash, karta-kirqimlar, legendalarni tahrirlash va joylashtirish, masshtab tanlash, nomni belgilash, ramka ichki tomonini jihozlash, ramka tashqi tomonini jihozlash va boshqalar amalga oshiriladi; - atributiv jadvallarning umumgeografik va mazmuni, mohiyati bilan mos masshtabda kartani yoki uning alohida qismlarini, rastr tasvirlarni, matnlarni, atributiv jadvallarni nashr qiladi. Turizm maqsadlari uchun geoaxborot tizimi faoliyatining zaruriy sharti axborotli ma’lumotlar bazasining mavjudligidir. Ma’lumotlar axborot bazasining to‘liqligi darajasi GATda yaratilgan u yoki bu loyihadan foydalanishga katta ta’sir ko‘rsatadi [91; 120-128 r.]. Turizm maqsadlari uchun mintaqaviy tizimli kartaga olishda ma’lumotlar bazasi deganda mintaqada turizm taraqqiyoti shartlari va resurslari haqida tartibli ma’lumotlar majmuasi, raqamli shaklda berilgan turizm va turistik infratuzilma ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarni nazarda tutamiz. Turizm maqsadlari uchun mintaqaviy tizimli kartaga olishda ma’lumotlar bazasi quyidagi axborotga ega bo‘lishi lozim: 43 - turizmni istiqboldagi kartaga olish ishlarini bajarishda karta mazmun mohiyatini tashkil qiladigan vektor yoki rastr shakldagi kartografiya resurslari va kartografik asarlar, muayyan hudud yoki uning qismlarining raqamli topografik va turistik kartalari, yirik va o‘rta masshtabdagi aholi yashash punktlari va hududlar planlari; - kartada yoki planda muayyan ob’ektga bog‘langan hududiy ma’lumotlar va atributiv ma’lumotlar bazasini tashkil etadigan semantik axborotga turizm va turistik infratuzilma ob’ektlari haqidagi jadvalli ma’lumotlar, ob’ekt uchun zaruriy ma’lumotlarga esa uning turi, shakli, nomi, manzili, telefon raqami kiradi. Ob’ekt guruhlariga ko‘ra qo‘shimcha ma’lumot ularning har biri uchun xos bo‘lgan shaklga ega bo‘lishi kerak. Masalan, turistik marshrutlar uchun qo‘shimcha ma’lumotga turizm turi, murakkablik kategoriyasi yoki darajasi, sayohat kunlari, marshrutlar, ekskursion ob’ektlar kiradi; - *bpm, *jpeg rastr formatlarda turizm va turistik infratuzilma ob’ektlari grafik tasviri, tabiiy landshaftlari, muzey ekspozitsiyalari va boshqalar; - ob’ektlarning grafik tasviriga havola qilingan mashhur turistik-ekskursion va turistik sanoat ob’ektlari, turistik marshrutlar ta’rifi berilgan matn fragmentlari; - turistik marshrutlar yodgorliklarining video tasvirlari va ovozli tavsiflarini o‘z ichiga olgan multimediya elementlari. GATda yaratilgan elektron kartalar bilan ishlashda muayyan ko‘nikmalar talab qilinadi. Multimediyali texnologiyalar barcha axborotni o‘zida jamlaydigan kartografik asarlar ommabopligini multimediyali texnologiyalar ta’minlaydi. Turizm maqsadlari uchun kartografik axborot-ma’lumot tizimi foydalanuvchisi ular bilan eng qulay uslubda- tasavvur bo‘yicha tanishish imkoniga ega bo‘lgan holda giperaloqalar yordamida turli ma’lumotlarni tashkil etishning imkoni mavjud (vektor, rastr, atributiv ma’lumotlar bazasi, matnli, audio, video, animatsiya) [76; 42-49 r.]. Turizm maqsadlari uchun kartografik axborot-ma’lumot tizimiga geoaxborot tizimida ishlab chiqilgan va bog‘langan elementlar, foydalanuvchining dastur qobig‘ini o‘z ichiga oladi. U boshqa dasturiy vositalarsiz tizimni boshqarish, ya’ni 44 turistik yo‘nalishli kartografik ma’lumotni aks ettirish va GATda ommalashgan masshtab tanlash vositalari, mazmun qatlam bilan ishlash, masofani o‘lchash, kartalarda ob’ektlar va ular haqida ma’lumotni izlash, qo‘shimcha foydalanuvchi uchun zarur ob’ektlarni kiritish yordamida u bilan ishlash imkonini beradi. § 2 .3. Turizm kartalarini yaratish usullari va dizaynini takomillashtirish Ushbu bo‘lim turizm kartografiyasining kartografik, geografik asoslarini tayyorlash va uning tamoyillariga tayangan holda turizm kartografik tizimlarini, jumladan, turizm kartografik asarlarini yaratish usullari hamda dizaynini ishlab chiqishga bag‘ishlanadi. Tadqiqot davomida turizm kartografik asarlarini yaratish usullarini ishlab chiqishda GAT texnologiyalarining imkoniyatlari hamda masofadan zondlash materiallaridan etarlicha foydalanildi. Turizm kartalarini yaratish bo‘yicha to‘rtta boshqichdan iborat usullar takomillashtirildi. Bunda asosiy e’tibor GAT texnologiyalari hamda masofadan zondlash materiallaridan foydanishga qaratildi ( 2 . 6 -rasm). Bunday kartalarning mohiyati, ularda aks ettirilishi mumkin bo‘lgan mavzularning rangbarangligi, turli yoshdagi iste’molchilarning keng doirasi, uning mazmuni va jihozlanishi ustida ko‘p ishlashni talab qilmoqda. Turizm kartalarining mazmuni ma’lumotlarni etarlicha to‘la aks ettirib ortiqcha ma’lumotlarsiz tasvirlanishi lozim. Karta sayyohlar tomonidan yaxshi o‘qiladigan, ifodali va chiroyli jihozlangan bo‘lishi shart. Bunday talablarga javob beradigan kartalar sayyohlar uchun legendaga kamroq murojat qilish imkonini beradi. Kartografik asarlarning chiroyli jihozlanishi esa nafosatli ta’sir bilan bir qatorda turizm maqsadlari uchun turizmning reklamasi ham hisoblanadi. 45 1- Bosqich Distansion ma’lumotlar to’plamiMintaqa bo’yicha yirik masshtabli topo kartalar to’planadi Matn va jadvalli ma’lumotlar to’planadi 2- Bosqich Topografik kartalar skanerlanadi Masofadan olingan ma’lumotlar grafik dasturlarda qayta ishlanadi Matnli va raqamli ma’lumotlar Microsoft Excel dasturiga kiritiladi 3 - Bosqich Masofadan olingan suratlar GIS Panorama va FhotoMOD dasturlarida deshifrovka qilinadi TAYYORGARLIK BOSQICHI Olingan kartografik ma’lumotlar Mapinfo va ArcGIS dasturlarda topoasoslarga bog’lanadi To’plangan ma’lumotlar Microsoft Excel dasturida qayta kiritiladi 4- Bosqich Mapinfo va ArcGIS dasturlarida loyihalash uchun asos tayyorlash Tayyor bo’lgan topoasosga turistik kartalarni joylashtirish Ishlab chiqilgan turistik kartalarni mutaxassislarga taqdim etishМАЪЛУМОТЛАРНИ КОМПЬЮТЕРГА КИРИТИШ TO’PLANGAN MATERIALLARNI QAYTA ISHLASH , GAT DASTURINI TANLASH TURISTIK KARTALARNI YARATISHBirinchi tayyorgarlik bosqichida izlanish olib borilayotgan mintaqa bo‘yicha 1:10 000, 1:30 000, 1:50 000 hamda 100 000 masshtabli topografik kartalar, uchuvchisiz apparatlardan olingan distansion suratlar to‘planadi, turizm ob’ektlari mavzulariga oid matn va jadval ma’lumotlari olinadi. 2.6-rasm. Turizm kartalarini yaratish usullari Ikkinchi, kompyuter xotirasiga kiritish bosqichida 1:10   000, 1:30   000, 1:50   000 hamda 100   000 masshtabli topografik kartalar skanerlanadi va Adobe Photoshop dasturida topoasoslar GAT   ga tayyorlanadi. Masofadan olingan suratlar topoasosga bog‘lanadi hamda kompyuter xotirasiga Adobe Photoshop 46 dasturida qayta ishlash asosida kiritiladi. Mintaqaviy turizmga oid matn to‘plamlari tizimlanadi va Microsoft Word dasturida kompyuter xotirasida saqlanadi. Mavzu bo‘yicha maqsadli to‘plangan jadvallar ham tizimlanadi va Microsoft Excel dasturi asosida kompyuter xotirasiga yuklanadi. Uchinchi, to‘plangan materiallarni qayta ishlash, GAT dasturlarini tanlash va ularning bazasini yaratish bosqichida Adobe Photoshop dasturida GAT   ga tayyorlangan topoasoslar Mapinfo va ArcGIS dasturida qayta ishlanadi. Masofadan olingan suratlar esa GIS Panorama va FhotoMOD dasturlari yordamida deshivrofka qilinadi va topoasoslarga bog‘lanadi [96; 220-228 r., 93; 84-88 r.]. Mavzu bo‘yicha to‘plangan matnlar, qayta ishlangan topoasoslar va masofadan olingan suratlar hamda aniqlangan yangi materiallar asosida to‘ldiriladi. To‘ldirilgan matn ma’lumotlari esa jadval shaklida tizimlanadi va Microsoft Excel dasturi asosida kompyuter xotirasiga yangi variant shaklida qayta kiritiladi. So‘nggi, yakuniy turizm kartalarini yaratish bosqichida asosiy masala ishlab chiqilgan turizm ma’lumotlar bazasiga tayangan holda turizm kartalarini yaratish va ularni taqdim etishni tashkil qiladi. SHunday qilib, turizm kartalari xo‘jalik ob’ekti yoki boshqa ob’ektlarning muayyan turini geografik joylashuvi, huquqiy maqomi, miqdor, sifat tafsilotlari va bahosi to‘g‘risidagi yangilanib turiladigan ma’lumotlar va hujjatlar tizimidan iborat bo‘ladi. YUqorida keltirilgan usul bo‘yicha kartalarining legendasi va umumgeografik elementlar shartli belgilari sayyohlik xizmatlari talablariga mos va kartalardan foydalanuvchilar imkoniyatlarini hisobga olgan holda tuzildi. Sanab o‘tilgan omillarni hisobga olib bir qancha turistik kartalarni ishlab chiqish nazarda tutilgan. Ushbu kartalarni ishlab chiish keyingi bobda batavsil beriladi. Kartografik asarlarni badiiy bezatishni ishlab chiqishda mashhur kartograf olimlar I.P.Zarutsskaya, P.A.Skvorsov, K.Bocharovlar tasvirlash usullarini tanlash va nazariyasini ishlab chiqishda - A.F.Aslanikashvili, M.Baranskiy, V.S.Preobrajenskiy, K.A.Salishevlar o‘z hissalarini qo‘shishgan. Turistik 47 kartografik asarlarning nazariy va amaliy dizaynini ishlab chiqishda R.V.Atoyan, A.A.Beydik, S.Vasmut, A.L.Smirnova, D.YU.SHirokov, N.V.Kurteva, A.S.Sudakov, E.E.SHiryaev, E.E.Markova va boshqalar alohida faoliyat yuritishgan. Turizm maqsadlari uchun kartografik asarlarni nostandart kompozitsiyaga xos ravishda rasmiylashtirish lozim. Bunday kartografik asarlar kartaga olinayotgan hududning landshafti, tarixiy va madaniy meroslarning turfa xilligi bilan ajralib turishi zarur. Dizayn maqsadi badiiy usul va uslublarni qo‘llash ma’nosini bildiradi. Bunda kartografik belgilar tizimidan samarali foydalanib komponovka shakllanadi. Kartografik mahsulotning tashqi ko‘rinishi dizaynini ishlab chiqish, albatta, kompyuter grafikasi texnologiyasini qo‘llash orqali iste’molchilarning keng doirasiga mo‘ljallangan kartografik mahsulot estetik qiymatini shakllantiriladi. Turli tasviriy vositalardan foydalanib, hududiy o‘ziga xoslik va jozibadorlik umumiy kompozitsiyasida aks ettirishdir [94; 112-118 r.]. Turistik mavzuli kartografik asarlar dizaynini loyihalash va ishlab chiqish muhandislik psixologiyasi, texnik estetika, semiotika kabi fanlarning nazariy asoslariga tayanishi talab etiladi. CHunki kartografik mahsulot sifatini baholashda sayyohlar uning foydaliligidan tashqari, texnik va texnologik mukammaligi, ergonomikligi, qo‘llanish qulayligi hamda badiiy sifati va estetik qiymatiga e’tibor qaratishadi [17; 24 s.]. Karta bilan ishlashning maqsadi va sharti uning tashqi ko‘rinishi, o‘ziga xosligi va individualligiga ta’sir ko‘rsatadi. Iste’molchilarning keng doirasiga mo‘ljallangan kartalar orasida turizm maqsadlari uchun yaratilgan kartografik asarlarning tasvirlash uslullari o‘rtasida katta farq mavjud. Ba’zi olimlar kartografik tasvir (belgili, badiiy, rasm) vositalari doirasida aynan bir sinf obektlari uchun yagona shartli belgilardan foydalanish zarur deb hisoblashadi [23; 44-53 s.]. Boshqa olimlar esa badiiy bezakni zaruriy yagona shartli belgilardan foydalanish zarur deb qarashmaydi, chunki ular o‘ziga xos grafik qarorlarni ijodiy izlash uchun katta imkoniyatlar deb fikr bildirishadi [17; 24 s.]. 48 Maqsadli olib borilgan tadqiqot davomida turizm maqsadlari uchun kartografik asarlarni yaratishda o‘ziga xos bo‘lgan shartli belgilar tizimi ishlab chiqish zarurligini ko‘rsatdi. Ushbu yaratilgan shartli belgilar tizimi aynan turizm uchun yaratiladigan kartografik asarlarda qo‘llanilishi maqsadga muvofiqligini ta’kidlash joiz. Mazkur shartli belgilar tizimini ishlab chiqishda bu borada tadqiqot olib borgan olimlarning ishlari taxlil qilindi. Turizm maqsadlari uchun kartografik asarlarni shartli belgilarini loyihalash asosiy tamoyillari quyidagilar: - belgilash va tasvirlashda urg‘u prinsipiga asoslanish, ya’ni eng muhim ma’lumotni hajmi, rangi va shrifti bilan ajratish zarur; - belgilash grafik qaror birligida ko‘rinadigan grafik umumiylik orqali uzatiladigan semantik umumiylik (aloqa) ga binoan ajratilishi kerak; - loyihalanadigan belgilar tizimida differensiya tamoyiliga asoslanish zarur, ya’ni semantik umumiylikka ega har bir belgilar guruhi aniq grafik tuzilmaga ega bo‘lishi shart, belgilarga ega shakl boshqa guruhlardan oson farqlanadi va oson eslab qolinadi; - assotsiatsion va stereotip tamoyillaridan foydalanish; shartli belgilar va ular aks ettiradigan joy ob’ektlari orasida barqaror assotsiyasion, shuningdek, muayyan belgilarga stereotip javobni hisobga olish zarur; - turli xollarda begilarni baholash uchun kartada tasvirlanayotgan ob’ektlarning holatini hisobga olmasdan belgilarni loyihalashning imkoni mavjud emas [41; 184-187 b.]; - belgilar hajmi (minimal va maksimal), kartadagi tasvirlar hajmi farqini optimallashtirish [17; 24 s]. Turistik mavzudagi kartografik asarlar va adabiyotlarni tahlil qilib biz turizm maqsadlari uchun kartografik asarlar shartli belgilar tizimini loyihalashda bir qator qoidalarni ishlab chiqdik: - turizm maqsadlari uchun kartografik asarlar mintaqaviy tizimini yaratishda unifikatsiya qilingan kartografik tasvirlash usullari: belgilar, sifatli va miqdorli fon, 49 chiziqli belgilar, harakatdagi belgilar, areallar, nuqtalar, kartogrammalar va kartodiagrammalar usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi; - shartli belgilar tizimi kartografik asarlarning umumgeografik va mazmun elementlarini to‘liq aks ettirilishi shart; - shartli belgilar tizimi jonliligi, o‘qilishi, ko‘rgazmaliligi, badiiyligi tamoyillariga mos kelishi va bir vaqtning o‘zida, kartografik mahsulot iqtisodiyot talablarini va belgilarni zamonaviy texnologik ifodalash imkoniyatini hisobga olishi shart; - turistik resurslar shartli belgilar rasmlari maxsus kartografik ko‘nikmalarga ega bo‘lmagan iste’molchilarning keng doirasi tushunishiga mo‘ljallanishi kerak. SHu sababli, shartli belgilar tizimi tasvirning ommapoblik va tushunarlilik maqsadlariga javob berishi shart. Buning uchun aksariyat hollarda tekis yoki hajmli ko‘rgazmali, tabiiy va rasmli tasviriy vositalar, geografik asos jihozlanishi uchun topografik kartalar umumiy shartli belgilari qo‘llanishi lozim. SHu bilan birgalikda, o‘quvchilarning kartografik savodxonligini oshirish, kartografik tilini o‘rgatish muammosi tug‘iladi; - shartli belgilar izohi qisqa bo‘lib, unda faqatgina belgining umumiy ma’nosi, yoki marshrut ta’rifi, turizm yoki o‘nga xos matnli turistik sanoat ob’ektlaridan iborat keng ma’noli holatlar, unda murakkab ilmiy atamalarsiz, oddiy tilda izohlash; kartografik asarlar bilan ishlash sharti va tasnifi, axborotni qabul qilish psixofiziologik imkoniyatini (sayohat hududi bilan tanishish, marshrutni ishlab chiqish, safar uyushtirish, turistik slyot va musobaqalar o‘tkazish, turistik biznesni tashkil etish, sayohatga sayyohlarni jalb qilish va boshqa) hisobga olish zarur. Ushbu omillarning ta’siri belgilarning optimal hajmini, ko‘rinishini, chiziqlar yo‘g‘onligi, fon rangi to‘qligi, ko‘rish xussusiyatlarini hisobga olgan holda shtrix va fon belgilari rangi ratsionalligida ko‘rinadi; - ko‘rgazmalilik, kartalar o‘qilishi va undan axborot olishni oshirishda muhim omil bo‘lgan rangli gamma, tasvirlash vositalari imkoniyatlarini kengaytirish kartografik asarlarni bezatish umumiy tamoyillariga; turistik kartalar 50 uchun kartografik ishlab chiqarishda shakllangan an’analarda; turistik ob’ektlar haqida potensial foydalanuvchilar taassurotiga binoan; mahalliy miqyosdan butun dunyo darajasigacha turistik resurslarni aks ettirishda rang intensivligining oshishiga; kartaning estetik xususiyatlari oshishiga mos kelishi kerak [25; 232-235 b.]. Turistik planlar, karta va atlaslar bezaklarning nostandartligi, takrorlanmas kompozitsiyalar soni bilan farqlanadi. Ushbu turdagi kartalarni bezashda cheksiz topqirlik, original kompozitsiya yaratishda kartografik dizayn yuzaga chiqadi, tabiat go‘zalligi, turistik ob’ektlar va marshrut, tuman, aholi yashash punktlarining diqqatga sazovor joylari aks ettiriladi. Turistik kartografik asarlarning badiiy individual tashqi bezagi hudud konfiguratsiyasi, landshaftlari, tarixiy va madaniy yodgorliklari bilan bog‘liq. Barcha turistik kartalarni tasvir ranglari, badiiyligi, jozibadorligi va oddiyligi orqali ifodalanadigan umumiy bezak uslubi birlashtiradi. Tashqi bezak predmeti – bu old tomonida kartografik tasvirli muqova va orqa tomonida qo‘shimcha mazmun kiritilgan varaqdir [25; 232-235 b.]. Muqova bezagiga nomlar kompozitsion tuzilishi, badiiy rasmlar, tasvirlar va rangli panoramalar kiradi. Muqovani bezatishdan maqsad kartaning ko‘rimliligini ta’minlash, shunigdek, tabiiy-hududiy o‘ziga xoslik va aniqlik umumiy kompozitsiyasini aks ettirishdir. Bu holatda ishni kartograf o‘zining turli kompozitsion qarorlari va tasviriy vosita birikmalari yordamida amalga oshiradi. Aksariyat muqovalarda ko‘p planli tasvirdan foydalaniladi. YUqoridagilarni tahlil qilgan holda, kartografik asarlar dizayni rivojlanishi yo‘nalishlari orasida quyidagilar belgilandi (2.7-rasm). 51 2 .7 -rasm. Turistik kartalar shartli belgilari tizimi -ko‘rgazmali bu shartli belgilar qatorida plan, karta va atlaslar seriyasi ishlab chiqishda ko‘rgazmali shartli belgilari tizimidan foydalaniladi. Ko‘rgazmali shartli belgilar yordamida barcha turizm ob’ektlari aks ettiriladi. -illyustratsiyalar mazkur belgilar yordamida turistik ob’ektlarning asasiy qo‘shimcha ma’lumotlari yoritiladi. -rangli fotosuratlar ushbu tizimdan asosan yosh sayyohlar uchun mo‘ljallangan turistik karta va planlarni bezatishda foydalaniladi. -rangni qabul qilish va anglash nazariyasi asosida asosiy tasviriy vositalar kabi ranglardan; eng ko‘zga ko‘ringan bezak kartografik tasvirning o‘zi va turistik karta va atlaslar muqovasini rasmiylashtirishda foydalaniladi. -matnlar va izohlovchi yozuvlar mazkur tizimdan mantli ma’lumotlarni aks ettirishda ularning o‘lchovi bo‘yicha kartografik shriftlar sinchiklab tanlab olinadi. -potensial turistik kartalar foydalanuvchilari tomonidan kartografik tilni anglash xususiyatlari beriladi. -kompozitsion tuzilishi ushbu tizimda turistik plan, karta, karta seriyalari, atlaslar badiiy loyihasi milliy memorchiligimizni inobatga olgan xolda turizm maqsadlari uchun kartografik asarlar dizaynni ishlab chiqiladi. 52 -kompyuter texnologiyalari karta va atlaslarni yaratishda dizayn ishlari kompyuter texnologiyalari imkoniyatlaridan etarlicha foydalaniladi. Tasviriy san’at tamoyillari qo‘llaniladigan turizm kartalari fan va san’at sintezi hisoblanadi. Biroq buni tasviriy vositalarni turizm kartalarining ommaviy ko‘rinishiga ko‘chirish kabi qaramaslik kerak. San’at vositasidan dizaynga o‘tish badiy konstruksiyalash jarayonida amalga oshiriladi. Bunda kompozitsional tafakkur va ijodiy yondoshuvning oddiy emasligi turizm uchun yangi kartografik asarlarni yaratish asosi bo‘lib xizmat qiladi. 53 3-BOB. ZAMONAVIY TURISTIK KARTA VA ATLASLAR YARATISH YO’LLARI HAMDA ULARNI LOYIHALASHTIRISH § 3 . 1 . Zamonaviy turizm kartalarini yaratishda GAT texnologiyalari va masofadan zondlash materiallaridan foydalanish yo‘llari Tadqiqot ishining ushbu qismida zamonaviy turizm kartografik asarlarini yaratishda geografik axborot tizimlari (GAT) va masofadan zondlash materiallaridan (MZM) foydalanish masalalariga ahamiyat qaratiladi. Barcha mavzudagi karta va planlarni yaratish, yangilash hamda ular asosida turli izlanishlarni olib borishda GAT texnologiyalari, masofadan zondlash materiallari muhim ahamiyat kasb etadi. Masofadan zondlash meteriallaridan foydalanish turizm sohasini rivojlantirish hamda turli analitik, matematik, kartografik, fotogrammetrik taxlillarni o‘tkazishda qo‘l keladi [66; 68-75 b.]. Olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy turizmni shakllantirishda bu ikki asosiy texnologiya - GAT texnologiyalari hamda MZM bilan bog‘lash zarurligi aniqlandi. GAT texnologiyalarini geografiya, o‘rmon xo‘jaligi, shaharsozlik va atrof-muhitni o‘rganish kabi ko‘plab fanlarda qo‘llanilgani kabi MZM ham foydalaniladi [72; 214-218 b.]. Bunday sohalarni o‘rganish esa zamonaviy turizmni rivojlantirishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. SHu bois ham tadqiqot davomida bu ikki yo‘nalishni bir biri bilan o‘zaro bog‘lab tadqiq qilish zarurligi aniqlandi (2.8-rasm). Turizmni geograf olimlar, iqtisodchilar, antropologlar va arxeologlar katta qiziqish bilan o‘rganib kelishgan. Hozirda ko‘plab mahalliy va mintaqaviy turizmni rivojlantirish GAT va MZM tizimlari faoliyatiga tegishli bo‘lgan katta hajmdagi ma’lumotlarni boshqarish, ularni tahlil qilish va taqdim etishda optimal vosita sifatida keng omma tomonidan tan olingan. SHunday qilib, zamonaviy turizmni rejalashtirish, jaxon talablariga mos ravishda mustahkamlashni MZM va GAT dasturlarisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. 54 2 . 8 -rasm. Zamonaviy turizm kartalarini shakllantirish sxemasi Izoh: Viloyat turizm va madaniy me’ros boshqarmasi ma’lumoti Zamonaviy turizmni shakllantirishda birinchi bosqichida masofadan zondlash materiallaridan foydalaniladi. Bunda dastavval MZM ma’lumotlari deshifrovka qilinib joyning fotosxemasi Adobe Photoshop dasturidan foydalangan holda tuziladi [46; 78-86 s.]. Buning uchun grafik dasturlarda tasvirlar kerakli o‘lchamlarda kesib olinib standartlashtirildi hamda kerakli formatlarda saqlandi. So‘ngra fotosxema topografik asosning masshtabiga qarab GAT Panorama dasturida klassifikator asosida topografik trapetsiya bilan bog‘landi va transformatsiya qilinib rekreatsion hududning ortofotoplani xosil qilindi. YAratilgan ortofotoplan Ranorama dasturi yordamida qatlamlar asosida raqamlanadi [ 66; 40-44 b. ] . Bunda MZM asosan raqamlangan materiallar Landsat- 7 apparatida olingan va internet tarmog‘iga jaoylashtirilgan materiallardan foydalanildi (2 .10 -rasm). 55 2 .10 -rasm. A-mozayka, V-fotosxema, S-ortofotoplan, D -raqamli model Masofadan zondlash materiallarini qayta ishlashda eng maqbul dastur sifatida ArcGIS qabul qilindi. Adobe Photoshop grafik dasturda suratlar qayta ishlangandan so‘ng ular ArcGIS dasturiga yuklanadi. Bunda dastlab dastur ishga tushirilada so‘ngra qayta ishlangan suratlar yuklanadi. Buning uchun dastur yuklangach “Sozdat”-polzovatelskuyu kartu tanlanadi ( 2.11 -rasm). 2.11 -rasm. ArcGIS dasturida trapetsiya yaratish Ushbu trapetsiyani yaratishda kartalar nomenklaturasi asosida tanlangan xudud belgilanadi va trapetsiya xosil qilinadi. Dasturga rastli surat yuklangach xosil bo‘lgan trapetsiyaga koordinata asosida transformatsiya qilinadi (2.12 -rasm ) . Dasturda rastrli tasvir koordinatalariga bog‘langach dastlab asosiy ob’ektlar so‘ngra qolgan ob’ektlar qatlamlar asosida raqamlanadi. 56 Masofadan zondlash materiallaridan foydalanib yaratilgan modellar negizida turizm faoliyati uchun tegishli joylarni aniqlash atrof-muhitga ta’sir qiluvchi salbiy oqibatlarni oldini olish imkonini beradi [95; 450-458 r.]. SHu kabi bir qator individual mezonlarni o‘rganish, ularga nisbiy ahamiyatlilik darajalarini belgilash va eng maqbul joyni aniqlash uchun modellarni analitik, kartografik hamda matematik taxlil qilish asosida erishiladi. 2.12 -rasm. ArcGIS dasturida rastrni transformatsiya qilish Masafadan zondlash materiallaridan hududning raqamli modelini yaratishda Landsat -7 kosmik kema yordamida olingan va internet tarmog‘iga joylashtirilgan suratlarni Google Earth dasturi yordamida olindi. Ular maxsus, yuqorida keltirilgan dasturlar asosida qayta ishlandi va xuduning 1: 1 000 000 masshtabli raqamli modeli yaratildi ( 2.13 -rasm). Tadqiqot davomida olingan natijalar asosida turistik va rekreatsion sharoiti nuqtai nazardan hudud 4 ta darajaga ajratish lozimligi aniqlandi. Turizmni rivojlantirish va turistik va rekreatsion tadbirlarni to‘g‘ri taqsimlashda juda qulay, qulay, o‘rtacha qulay, qisman qulay darajali mezonlari belgilandi. Barcha mezonlarga muvofiqlik tadqiqotida ularning nisbiy ahamiyatliligini ko‘rsatadigan “daraja” berildi. Ushbu darajalar 1 dan 4 gacha 57 bo‘lgan qiymatlar sifatida belgilandi, bunda 1 yuqori darajadagi va 4 past darajadagi ahamiyatni aks ettiradi. Masalan, dastavval tabiiy sharoiti va ekologik xolatiga ahamiyat qaratiladi. Turizm resurslar potensiali, turizm infratuzilma ob’ektlarning joylashuvi, yo‘l tarmoqlari mezonlari bo‘yicha milliy avtomagistrallar va mahalliy yo‘llarga nisbatan shakllantirildi. 2.13 -rasm. Samarqand viloyatining sayyohlik imkoniyatlari bo‘yicha raqamli modeli Zamonaviy turizm kartalarini shakllanishi bo‘yicha ArcGIS dasturidan foydalanishda maxsus skanirlar yordamida kompyuter xotirasiga kiritilgan qog‘ozli kartalarni raqamlashga asosiy e’tibor qaratiladi. ArcGIS dasturida ishni boshlash uchun ishchi papka yaratiladi va uni ArcCatalogga bog‘lanadi [94; 10-20 r.]. a) buning uchun dastlab ArcCatalog ishga tushiriladi. ArcCatalogni ishga tushirish: Pusk - Programmы - ArcGIS - ArcCatalog orqali amalga oshiriladi; b ) u mumiy diskda shaxsiy ish papka yaratiladi (papkalar guruhidan) ; 58 c ) ya ratilgan papka ochiladi, buni unga bog‘lanish deb ataymiz (shaxsiy ulanish yo‘li mavjud) . SHaxsiy papka yaratilgach personal ma’lumotlar bazasi shakllantiriladi. Buning uchun katalog qatoridan yaratilgan papkaning ustiga sichqonchaning o‘ng tugmachasi bosiladi. Keyin Novыy - Personalnaya baza geodannыx tanlanadi . Geografik axborot tizimlarida ma’lumotlarni piramidalar ko‘rinishida tasvirlash faqat ma’lum o‘lchamlardagi axborotlarni ko‘rsata oladi, bu esa rastrli ma’lumotlarni ifodalashni tezlashtirishi mumkin. Piramida qatlamlaridan foydalanganda ma’lumotlarning past razresheniyalisi (tasvirlarning tiniqlik darajasi) bir muncha tezroq yuklanadi. YUqori razresheniyadagi rasmlar yiriklashtirilganda ulardagi ma’lumotlar aniq ko‘rinadi; ishlash unumdorligi oldingiday saqlanib qolinadi; faqat monitordagi tasvir maydoni kichrayadi. Ma’lumotlar bazasi serveri tasvirlarning eng mos variantini foydalanuvchiga tavsiya etuvchi ma’lumotlardan foydalanish darajasiga qarab avtomatik tarzda tanlaydi. Geoma’lumotlar bazasi fayllarida saqlangan rastrli ma’lumotlar bir-biridan farqlanadi. Piramidali qatlam bo‘lmasa, u holda rastrli ma’lumotlarni diskdan o‘qish kerak hamda ularning hajmini kichraytirish lozim. Bunday holat tasvirni qayta ishlash deb nomlanadi va bu jarayon ArcGIS dasturini qayta ishga tushirish bilan amalga oshiriladi [97; 12-20 r.]. Rastrli ma’lumotlarni piramida qatlamlarida aks ettirish uchun bir marta tayanch nuqtalar orqali ro‘yxatga (transformatsiya) olinadi; ro‘yxatga olingandan keyin rastrli tasvirdan vektorli tasvirlarni hosil qilishda asos sifatida foydalaniladi [100; 102-108 r.]. Rastrli tasvir ma’lumotlari qanchalik katta bo‘lsa, mutaxassisdan piramidalarni qayta hosil qilishda shuncha ko‘p vaqt talab etadi. Lekin bu jarayon keyingi ishlarimizni tezlashtirishga imkon beradi. Ob’ektlarni raqamlash uchun qatlamlar sinfini yaratish. a) yaratilgan papka ustiga sichqonchani o‘ng tugmasini bosib Personalnoy baze geodannыx - Novыy - Klass prostranstvennыx ob’ektov tanlanadi . 59 b) So‘ngra tanlangan qatlamda ob’ekt turi tanlanadi, misol uchun aloqa yo‘llari va uning turi (chiziqli - lineynыy) belgilanadi. s ) b u e rda kerakli koordinata tizimini tanlab olish zarur. Buning uchun, Novaya - Proeksii - KT (koordinata tizimi): Mercator tanlanadi . Mercator ochilgan ro‘yhatdan KT: Geographic Coordinate Systems — World — WGS 1984.prj proeksiya tanlanadi. d ) keyin j adval tuzil adi, bunda har bir ob’ektga alohida nom beriladi . Oldingi bajarilgan yo‘l tarmog‘iga bog‘lash uchun jadval tuziladi. Rasmga e’tibor bering, bu erda jadvalda qator maydon mavjud OBJECTID va SHAPE. Ularning davomiga uchinchi qatorni qo‘shish lozim, Imya polya da ob’ekt nomi kiritiladi (misol uchun ko‘cha nomlari), agar ma’lumotlar matnli bo‘lsa, u holda Text tanlanadi va ko‘cha nomi yoziladi. End geodata bazasida aloqa yo‘llari uchun ob’ekt (aloqa yo‘llari chiziqli inshoot hisoblanadi) va ob’ekt turi tanlanadi. SHunday ketma-ketlik bo‘yicha ob’ektlar “shape” fayllari yaratilib, raqamlash olib boriladi. Aloqa yo‘llari va temir yo‘llar; Yo‘l tarmoqlarini ham ikki turda tasvirlash mumkin, avtomobil va temir yo‘llar chiziqli shaklda tasvirlansa, tunnellar, ko‘priklar hamda temir yo‘l stansiyalari maydonli shaklda aks ettiriladi. a) chiziqli ob’ektlar; b) maydonli ob’ektlar; Gidrografiya va o‘simlik qoplami. ArcGIS dasturida chiziqli, nuqtali va maydonli geografik ob’ektlar to‘plami bir xil atribut hamda bir xil proeksiya va koordinata tizimi asosida saqlanadi. Fazoviy bog‘langan (transformatsiya qilingan) ma’lumotlar dastur bazasida, shape fayllarda shakllantirib boriladi. Fazoviy ma’lumotlar turlariga qarab yagona tartibda birlashtiriladi [78; 84- 92 b.]. Masalan, avtomagistrallar, ko‘chalar va boshqa yo‘l turlarini “yo‘llar” fazoviy ob’ektlar guruhiga umumlashtiriladi. Bundan tashqari, bazada ob’ektlarning hususiyatlari, o‘lchamlari, izohlari ham sinflarda aks ettiriladi. 60 SHuning uchun ob’ektlarning turini bir-biridan ajratishni bilish lozim. Buni quyida ko‘rib chiqamiz:  yo‘llar (ob’ektlarning chiziqli turi ga mansub );  ko‘priklar va yo‘l o‘tkazgichlar, tunnellar, maydonlar (poligonli);  bino va inshootlar (poligon);  hududlar (poligon);  gidrografiya bu ob’ekt ikki turga bo‘linadi daryo, kanal va kollektorlar (chiziqli); ko‘llar, suv omborlari va dengizlar maydonli tasvirlanadi (poligon va chiziqli);  o‘ simlik qoplami (poligon);  aholi yashash punktlari. Bu ob’ektlar ham ikki turga mansub bo‘lib, nuqtali hamda maydonli turlarda aks ettiriladi (poligon va nuqtali). SHu ketma - ketlikda “ geodatabaza ” shakllantirilib boriladi. Ob’ektlarni turlarga ajratishda qulaylik yaratish uchun oldingi yaratilgan qatlamda sinflarga bo‘lib chiqilgan bo‘lsa, keyingi qatlamga uni “import” qilishimiz mumkin. Buning uchun import bosilib , kerakli turlar tanlab olinadi. Dalee tugmasi bosiladi. Oldingi qatlamda saralash ishlari bajarilmagan bo‘lsa, qaytadan ishni bajarish talab etiladi. Atributdagi har bir maydon o‘z nomiga ega bo‘lishi lozim. SHu tariqa barcha kerakli qatlamlar yaratib olinadi. Qatlamlar yaratilgach, ular sinflarga birlashtirilib, topologiyasi tekshiriladi. 61 2.14 -rasm. Samarqand viloyatining turizm va rekreatsiya uchun ekologik holatini baholash kartasi Olingan natijalar asosida Samarqand viloyatining t uristik va rekreatsion sayr uchun qulay tabiiy sharoitlar kartasi tuzildi. Turizm va rekreatsiya uchun viloyat hududini juda qulay (turizm va rekreatsiya sayohatning barcha turlari uchun tavsiya qilinadi), qulay (avtoyo‘llar atrofidagi 100 metr masofada qo‘ziqorin, meva, yong‘oq, dorivor o‘simliklar yig‘ish tavsiya qilinadi), o‘rtacha qulay (avtoyo‘llar atrofidagi 100 metr masofada qo‘ziqorin, meva, yong‘oq, dorivor o‘simliklar yig‘ish tavsiya qilinmaydi), qisman qulay (uzoq muddat dam olish, avtoyo‘llar atrofidagi 100 metr masofada, o‘rmon chetida, daryo atrofida o‘simlik yig‘ish tavsiya qilinmaydi) turistik-rekreatsion zonalari haqida ma’lumot beradi (2.14-rasm.). 62 §3. 2. Samarqand viloyati turistik atlasi loyihasi bo’yicha taklif: tarkibi, mazmuni va asosiy kartalari ro‘yxati Tadqiqot ishining avvalgi bo‘limida zamonaviy turizm kartalarini yaratishda GAT texnologiyalari va masofadan zondlash materiallaridan foydalanish yo‘llariga bag‘ishlangan edi , ushbu bo‘limda esa asosiy e’tibor Samarqand viloyati va shahrining turistik atlasi hamda turizm kartalarini tizimli yaratish masalalariga qaratiladi. Maqsadli olib borilgan tadqiqotlardan hamda mavzuga oid adabiyotlar tahlilidan ma’lum bo‘ldiki, MDH olimlaridan M.M. Svatkov, V. Sveshnikov, F.Severinov, N.T. Markova, I.M.YAkovenko va boshqalar o‘z tadqiqotlarida turistik atlaslar yaratish, turizm maqsadlari uchun yaratilgan kartalarning ro‘yxati keltirilgan. Olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekiston viloyatlarining turistik atlaslari loyihasi yaratilmagan, turizm atlasi mazmuni, tarkibi, kartalar ro‘yxati, maqsadi va amalga oshirish yo‘llari hozirgi vaqtda tadqiqotlarda etarli darajada ishlab chiqilmagan. Turistik atlas - bu yagona dastur bo‘yicha tayyorlangan turistik plan va kartalarning tizimlashgan majmui bo‘lib, undan sayyohlar, turizm va ekskursiya tashkilotchilari, turizm va rekreatsiya sohasida ta’lim olayotganlar, ilmiy tadqiqot olib boruvchilar, turistik faoliyatni boshqarish organlari xodimlari foydalanishlari mumkin. Tadqiqot natijasida loyihasi yaratilgan turistik atlasning asosiy maqsadi turizm sohasi vakillarini sayohat turi, rekreatsiya hududi va mavsumini tanlash hamda turizm va rekreatsiya uchun ekologik xolatni baholash kabi turli taxliliy ishlarni o‘tkazish bilan bir qatorda tizimlashtirilgan kartografik va geografik informatsiyalar bilan ta’minlash hisoblanadi. Bu informatsiyalardan turizmning istiqboldagi rivojlanish rejasini yaratishda, turistik muassasalar va marshrutlar joylashishini aniqlashda foydalaniladi. 63 Turistik atlas tuzishning eng muhim sharti - mintaqaviy turistik-rekreatsion tizimlarini kartada ask ettirishga ilmiy asoslangan va tarkib-mantiqiy modelini yaratishni ta’minlaydigan yondoshuvdir [80; 20-26 s.]. Turizmni kartaga olish prinsiplari negizida tizimli yondashuv asosida atlas tarkibi, uning bo‘limlari mohiyati va alohida kartalar yaratishning ilmiy asoslari ishlab chiqildi. Turistik atlasni shakllantirshda O‘zbekiston geografik atlasi, Samarqand va boshqa viloyatlar o‘lkashunoslik atlaslari chuqur o‘rganilib taxlil qilindi [85, 89, 90.]. Turistik atlas loyihasini yaratishda Samarqand viloyatida rivojlangan turizm shakllari va turlari, sayohat va ekskursiyani tashkillashtirish hamda o‘tkazish bosqichlari, turli iste’molchilar guruhi talablarini hisobga olish lozim. Atlasning mazmuni O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish qo‘mitasi va ta’lim muassasalari dasturi asosida tuziladi. SHuningdek, atlasni yaratishda o‘quv qo‘llanmalar va ilgari nashr qilingan ilmiy ma’lumotnomali va o‘quv kartalari asos sifatida olinishi zarur [69; 64-66 b., 80; 40-48 s.]. Turistik atlas kartalariga qo‘shimcha ravishda axborotlar: matnlar, jadvallar, grafiklar, diagrammalar, profillar va boshqa ma’lumotlar asosida tuzilgan. Bundan tashqari karta maqsadiga muvofiq rangli fotosuratlar berilishi ularning mazmunini yanada boyitdi. Turizm atlasi kartalarida iqtisodiy ko‘rsatgichlari statistik ma’lumotlar asosida yillar va davrlar bo‘yicha kartografik usullar yordamida tasvirlandi. Kartalarda ko‘rsatkichlar imkoniyat darajasida absolyut ko‘rsatgichlarda aks ettirildi. Turizm atlasi kartalari rangli, o‘quvchilar uchun sodda o‘qilishi qulay bo‘lishi zarur [24; 44-46 s., 36; 145-147 s.]. Atlasni nashr qilishda 10 dan ortiq ranglardan foydalanish maqsadga muvofiq, atlas formati 35 x 25 sm da, Atlasning hajmi kartalashtirilayotgan hudud va ma’umotlar miqdoriga bog‘liq. Turistik atlas 72 betdan iborat bo‘lib, atlas tarkibiga o‘quvchilarga tushunarli va sodda bo‘lishi uchun o‘quv kartalari ham kiritiladi. Samarqand turizm atlasi tarkibini ishlab chiqishda quyidagi xususiyatlarga tayanildi: tizimli yondoshuv; tarixiy manbalarni o‘rganish; turizm ob’ektlarini 64 guruxlashtirish; MZM ma’lumotlari asosida modellashtirish; GAT texnologilarida raqamlashtirish; statistik tahlil; geografik tadqiq qilish; ekologik baholash masalariga alohida ahamiyat qaratildi. Turizm atlasining tarkibi asosiy 5 ta bo‘limda ifodalanib, ular kirish, tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, ijtimoiy-iqtisodiy sharoiti, Samarqand voliyati turistik resurslari, Samarqand shahrining turistik-ekskursiya resurslarini qamrab olgan. Samarqand viloyati turizm atlasining tarkibining shakllantirilishi (1-jadval) batafsil kartalarning nomi, masshtabi to‘laligicha yoritilgan. 1-jadval. Samarqand viloyati turizm atlasi kartalari ro‘yhati va masshtabi 1 Titul varog‘i 2 Taxlil ya’ni matn 3 Mundarija 4 O‘zbekiston respublikasining siyosiy-ma’muriy kartasi 1: 3 500 000 5 Samarqand viloyatining siyosiy-ma’muriy kartasi 1: 1 000 000 6 Samarqand viloyatining tabiiy kartasi 1: 1 000 000 Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari 7 Relef kartasi 1: 1 000 000 8 Umumiqlim kartasi 1: 1 000 000 9 Gidrologik karta 1: 1 000 000 10 O‘simliklar kartasi 1: 1 000 000 11 Zoogeografik karta 1: 1 000 000 12 Tabiatni muhofaza qilish kartasi 1: 1 000 000 13 Ekologik karta 1: 1 000 000 Ijtimoiy-iqtisodiy sharoit kartalari 14 Aholi kartasi 1: 1 000 000 15 Sanoat kartasi 1: 1 000 000 16 Transport kartasi 1: 1 000 000 17 Qishloq ho‘jaligi kartasi 1: 1 000 000 18 Maktabgacha tarbiya va umumta’lim muassasalari 1: 1 000 000 19 O‘rta maxsus va oliy ta’lim muassasalari 1: 1 000 000 20 Sog‘liqni saqlash 1: 1 000 000 21 Madaniyat va sport 1: 1 000 000 65 22 Moddiy madaniy meros ob’ektlari 1: 1 000 000 Samarqand viloyatining turizm resurslari 23 Viloyatning turistik-rekreatsion potensiali (matn) 24 Turizm resurslari karta 1: 650 000 25 Obzor turizm karta 1: 650 000 26 Turizm reklama karta 1: 650 000 27 Ekoturizm karta 1: 1 000 000 28 Diniy turizm karta 1: 1 000 000 29 Ovchilik turizmi kartasi 1: 1 000 000 30 Turizm marshrutlari 1: 1 000 000 31 Tumanlardan viloyat markaziga qatnovchi avtobus marshrutlari (karta sxema) 1: 1 000 000 32 Turizm infratuzilma kartasi 1: 1 000 000 33 Kompleks turizm karta 1: 40 0 000 Samarqand shahrining turizm-ekskursiya resurslari 34 Samarqand shahrining turizm-ekskursiya potensiali (matn) 35 Turizm-ekskursiya potensiali 1: 30 000 36 Obzor turizm karta 1: 30 000 37 Diniy turizm 1: 30 000 38 Turizm reklama karta 1: 30 000 39 Ekskursiya marshrutlari 1: 30 000 40 Sport turizmi kartasi 1: 30 000 41 Tramvay marshrutlari (karta sxema) 1: 30 000 42 Avtobus marshrutlari (karta sxema) 1: 30 000 43 Turizm infratuzilma kartasi 1: 30 000 44 Kompleks turizm karta 1: 20 000 Sport turizmi plan va kartalari 45 YOshlar bog‘i 1: 5 000 46 Alisher Navoiy bog‘i 1: 5 000 47 Zarafshon qo‘riqxonasi 1: 10 000 48 Suv sport kanali 1: 5 000 49 Piyoda yurish turizmi marshrutlari 1: 50 000 50 Velosipedda yurish marshrutlari 1: 200 000 51 Moddiy madaniy meros ob’ektlari marshrutlari 1: 650 000 66 Xulosa Atlasning kirish qismida uning maqsadi, tarkibi, turizm kartalarini tuzishda qo‘llaniladigan shartli belgilar, O‘zbekiston respublikasining siyosiy-ma’muriy kartasi, Samarqand viloyatining siyosiy-ma’muriy kartasi, Samarqand viloyatining tabiiy kartasi, Samarqand viloyati va shahrida sayohatni tashkil etish va o‘tkazish jarayonida kartalardan foydalanish haqida matnli izohlar beriladi. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari deb nomlangan birinchi bo‘limida relef kartasi, iqlimi, gidrografiyasi, o‘simliklari, zoogeografik, tabiatni muhofaza qilish, ekologik kartalar va matnli ma’lumotlar hamda atlas kartalariga ilova qilinib qo‘shimcha manbalar, diagrammalar, grafiklar, rasmlar, tabiatning qiziqarli manzaralari, shuningdek, turli xil mavzudagi fotosuratlar kartani bo‘sh joylarini to‘ldirish va mazmunan boyitish uchun joylashtiriladi. Ijtimoiy-iqtisodiy sharoiti nomli ikkinchi bo‘limida aholi kartasi, sanoat kartasi, transport kartasi, qishloq ho‘jaligi kartasi, maktabgacha tarbiya va umumta’lim muassasalari, o‘rta maxsus va oliy ta’lim muassasalari, sog‘liqni saqlash, madaniyat va sport, moddiy madaniy meros ob’ektlari hamda atlas kartalariga ilova qilinib qo‘shimcha manbalardan ham foydalaniladi. Samarqand viloyatining turizm resurslari bo‘limida Samarqand viloyat turizm resurslari, turizmning obzor kartasi, turizm reklamasi, ekoturizm, diniy turizm, ovchilik turizmi, turizm marshrutlari, tumanlardan viloyat markaziga qatnovchi avtobus marshrutlari (karta sxema), turizm infratuzilmasi, turizm kompleks kartalari hamda atlas kartalariga ilova qilinib qo‘shimcha manbalar yuqoridagi bo‘limlardagi kabi boyitib boriladi. Samarqand viloyat turizm resurslari kartasi tabiiy va madaniy meros obektlari, rekreatsion zonalar, yashil, qishloq xo‘jaligi, etnografik, diniy turizm istiqbolli rivojlanishi hududlari, qo‘riqxonalar, madaniy-ko‘ngilochar muassasalar, sayyohlar va hordiq oluvchilarni joylashtirish vositalari (turistik bazalar, dam olish uylari va bazalari, sanatoriyalar) sayohat tashkil etish bo‘yicha muassasalar (turistik agentliklar, turizm markazlari, viloyat va tuman yosh sayyohlar stansiyasi) 67 tasvirlangan. Kartani mazmunan boyitish uchun qiziqarli tarixiy-madaniy obidalar, tabiat ob’ektlari, manzarali landshaftlar fotosuratlari, shuningdek, viloyatning turizm va rekreatsiya resurslari haqida matn berilgan. Ovchilik turizmi kartasida o‘rmonzorlar va ov xo‘jaliklari, ov qilinadigan hayvonlar va qushlarning tarqalish areallari, ovchi va baliqchilarning tunash joylari tasvirlanadi [45; 13-15 s.]. Ushbu kartani yaratishda Samarqand viloyati ovchilik jamiyati ma’lumotlaridan foydalanildi kartani mazmunan boyitish uchun ov qilinadigan hayvon va qushlarning litsenziyali va ovlash ta’qiqlanadigan turlari va baliqchilik taqvimi jadvallarda, shuningdek, baliq ovlash joyi va vaqtini belgilash, ovchilik va baliqchilik qoidalari, joylari va muddatlari berildi. Samarqand shahrining turizm-ekskursiya resurslari bo‘limida Samarqand shahrining turizm-ekskursiya potensiali, turizm obzor kartasi, diniy turizm, turizm reklamasi, ekskursiya marshrutlari, sport turizmi, tramvay marshrutlari (karta sxema), avtobus marshrutlari (karta sxema), turizm infratuzilmasi, turizm kompleks kartalari ifodalanib ularning mazmunini boyitishda diagrammalar, grafiklar, rasmlar, shuningdek, turli xil mavzudagi hamda tarixiy va madaniy yodgorliklar fotosuratlar joylashtirildi. Samarqand shahrining turizm-ekskursiya potensiali kartasida moddiy madaniy meros ob’ektlari, atoqli kishilar xaykallari, motamsaro ona yodgorliklari, yashil zonalar tasvirlandi. Kartani mazmunan boyitish uchun Samarqandga asos solinishi tarixi, uning rivojlanishi va zamonaviy holati, turizm-ekskursiya potensiali va sayyohlarga xizmat ko‘rsatish sohalari, ekskursiya marshrutlari matnda berildi. 68 XULOSA Bajarilgan tadqiqot asosida quyidagi asosiy xulosalar chiqarildi: 1. Tizimli yondoshuvga asoslanib turistik faoliyatning asosiy yo‘nalishlarini aks ettiradigan va kartografik ta’minlashda uning ehtiyojlarini ochib beradigan mezonlar bo‘yicha turizm tasnifini ishlab chiqarish zarurligi aniqlandi; 2. Samarqand viloyati turistik kartografik asarlarining mazmun mohiyatini shakllantirishda tabiiy, biomadaniy, tarixiy-madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy ob’ektlar turistik resurslarning majmui ekanligi e’tirof etildi; 3. Mavjud turizm kartalarining tahlili asosida zamonaviy turizmning shakllari, turlari, sinfi, tipi, hududiy qamrovi, mazmuni, maqsadi va masshtabi kabi guruhlarda tasniflash talab etilishi ko‘rsatib berildi; 4. Turizm maqsadlari uchun mintaqaviy tizimli kartaga olishni 4 bosqichda hususiy, maxalliy, submintaqa va mintaqaviy viloyat turizm kartalarini yaratishda foydalanilgan bo‘lib, natijada, kartografik asarlarning mintaqaviy tizimi turizm sohasini axborot bilan ta’minlash samaradorligini oshiradi; 5. Kartografik va zamonaviy metodlar asosida turizmni tizimli kartaga olish tamoyillari mintaqaning kartografik tizimini yaratish bilan bir qatorda turizm kartografiyasiga bo‘lgan talablarni shakllantirishda poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Bu tamoyillar negizida kartalarning turi, vazifasi, tuzilishi, umumgeografik va mazmun mohiyati, masshtabi, batafsillik darajasi, foydalanish aniqligini ilmiy asoslashga zamin yaratildi; 6. Maqsadli olib borilgan tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, turistik plan, karta, atlaslarni zamonaviy GAT texnologiyalari negizida yaratish maqsadga muvfiqligini ko‘rsatildi. Bunda tizimli karta va planlari sayyohlar, dam oluvchilar, menejerlarni zarur ma’lumot bilan ta’minlashi nuqtai nazardan amalga oshirish zarurati mavjudligini ko‘rsatadi. 7. Olib borilgan izlanishlardan ma’lum bo‘ldiki, turizm maqsadlari uchun plan, karta va atlaslarni yaratishda tuzilgan masshtablar qatori eng maqbul variant sifatida qilindi. Turizm kartalari uchun ishlab chiqilgan masshtablar qatori boshqa 69 mintaqaning shu yo‘nalishga oid karta va planlarini tizimlashda ham dasturli amal bo‘lib xizmat qiladi. 8. Tadqiqot natijasida to‘rtta boshqichdan iborat turistik kartalar tuzish usullari takomillashtirildi. GAT texnologiyalari hamda masofadan zondlash materiallari asosida turizm kartalari ishlab chiqildi. 9. Turizmni tizimli kartografik ta’minlashda GAT texnologiyalari hamda masofadan zondlash materillarini (MZM) o‘zaro bir - biri bilan bog‘lash zarurligi aniqlandi. Bu tizimni birlashtirish asosida xududning 1: 1 000 000 masshtabli sayyohlik imkoniyatlari kartasi hamda raqamli modelini yaratish imkonini berdi. 70 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risida ”gi qonuni,.- Toshkent., O‘zbekiston, 2019. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947- son Farmoni. 2017 yil 7 fevral. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 5 yanvardagi PF-5611-son Farmoniga 1-ilova, 2019-2025 yillarda O‘zbekiston Respublikasida turizm sohasini rivojlantirish konsepsiyasi. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 31 maydagi PQ-3024-son “O‘zbekiston Respublikasi Er resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 13 dekabr kuni “Davergedezkadastr” davlat qo‘mitasi uning tuzilmalari faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha yig‘ilish majlis bayoni. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, “O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora- tadbirlari to‘g‘risida”. Xalq so‘zi, 2016 yil 7 dekabr, № 242 (6677). 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni «2018-2019 yillarda Samarqand viloyatida turizmni yanada rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarori ijrosini ta’minlash maqsadida «2018- 2019 yillarda Samarqand viloyatida turizmni yanada rivojlantirish, xorijiy va mahalliy turistlar oqimini ko‘paytirish, yangi infratuzilma ob’ektlarini barpo etishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar dasturi» qabul qilindi 8. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. -T.: O‘zbekiston, 2017. - 252 b. 9. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. - T.: O‘zbekiston, 2017. - 104 b. 71 10. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T.: O‘zbekiston, 2016. – 56 b. 11. Mirziyoev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi. – T.: O‘zbekiston, 2017. – 48 b. 12. Karimov I.A. Mamlakatimizni yanada obod etish va modernizatsiya qilishni qat’iyat bilan davom ettirish yo‘lida. –T.: O‘zbekiston, 2013. – 57 b. 13. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. –T.: O‘zbekiston, 2015. – 176 b. 14. Azar V.I. Turizm – fenomen veka // Turizm, praktika, problema, perspektivы. – M.: 2000.-№ 1.-S.56-57. 15. Alieva M.T. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida turizm xizmatlari sohasini boshqarishning iqtisodiy jihatlari (O‘zbekiston Respublikasi misolida) Iqt. fan. dok. Ilmiy daraja olish uchun diss. avtoref. – Toshkent. 2017. 80 b. 16. Alimova M.T. Hududiy turizm bozorining rivojlanish xususiyatlari va tendensiyalari (Samarqand viloyati misolida). Iqt. fan. dok. Ilmiy daraja olish uchun diss. avtoref. – Samarqand. 2017. 80 b 17. Atoyan R.V. Sovershenstvovanie metodiki i texnologii sozdaniya turistskix kart i razrabotka ix novыx vidov: avtoref. Dis. kand. texn. nauk: 05.24.03/ MIIGAiK.- - M.: 1989.-24 s. 18. Beydik A.A. Kartografirovaniya i kriterii klassifikatsii obщestvenno- istoricheskix rekreatsionno-turistskix resursov // Problemы neprerыvnogo geograficheskogo obrazovaniya i kartografii: Sb. Nauk.pr. -Vыp. 2.-Xarkov, 2001.-S. 164-171. 19. Beydik A.A. Rekreatsionno-turistskie resurs ы Ukrain ы . Metodologiya i metodika analiza, terminologiya, rayonirovanie: Monografiya. – Kiev: Vidavnichno-poligraficheskiy sentr «Kievskiy universitet», 2001.-395 s. 20. Berlyant A.M., Geoinformatsionnoe kartografirovanie. - M.: Astreya, 1997. - 198 s. 72 21. Berlyant A. - M.: Semin V.N., Sorokina A.M. Multimediyn ы e kartograficheskie proizvedeniya // Geoinformatika. – M.: 2000.-№ 4.-S. 3- 13. 22. Volodchenko A., Rudskiy V.V. Kompleksniy atlas goroda (problemы sozdaniya) // Geodeziya i kartografiya. – M.: 1998. - № 5. – S. 44-46. 23. Gulmurodov F.E. Turistik kartografik asarlar dizaynini loyihalash va ishlab chiqish masalalari // O‘zbekiston geografiya jamiyati axboroti. Toshkent., 2019. 55-jild.-B. 232-235. 24. Gulmurodov F.E. Turizmni kartografik tadqiq qilishda zamonaviy GIS texnologiyalarining ahamiyati // Me’morchilik va qurilish muammolari ilmiy - texnik jurnali. – Samarqand., 2019. (Maxsus son). – B. 106-109. 25. Gulmurodov F.E., Safarov E.YU. Turizm kartalarini tasniflash masalalari // O‘zbekiston geografiya jamiyati axboroti. - Toshkent., 2019. 55-jild. - B. 219-222. 26. Gulmurodov F.E., Yarkulov Z.R., Pulatov A.S. Mathematical and geographical basis and content development of tourism cards of Samarkand region // International Journal of Applied Research ISSN (Online): 2394- 5869. India, 2020. Pr. 317-319. 27. Gulmurodov F.E. Problems of systematic maping of tourism in uzbekistan // International Journal of Innovations In Engineering Research and Technology, ISSN: 2394-3696. India, 2020. Pr 146-149. 28. Gulmurodov F.E. Tourism-Recruitment Health Of The Samarkand Area // Researcher ISSN (online) 1553-9865. 2019. 11(10). Pr. 82-84. 29. Gulmurodov F.E ., Pulatov A.S. Classification of tourism by purpose of cartography // ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal ISSN:2249-7137. India, 2020. Pr. 1713-1720. 30. Evseev A.V., Krasovskaya T. - M.:Tikunov V.S. Primenenie sredstv geoinformatiki dlya otsenki perspektiv razvitiya rekreatsii na arkticheskom pobereje Rossii // Geoinformatika. – M.: 1999. - № 1. – S. 52-59. 73 31. El’chaninov A.I., Sveshnikov V.V. Turistskie kartы // Kartograficheskaya izuchennost Rossii (topograficheskie i tematicheskie kartы) / / Pod red. A.A. Lyutogo i N.N. Komedchikova. – M.: In-t geografii RAN, 1999. – S. 243- 267. 32. El’chaninov A.I., Bronnikova V.K., Lyut ы y A.A., Sveshnikov V.V. Kartografirovanie kul’turnogo i prirodnogo naslediya-novoe napravlenie tematicheskoy kartografii v Rossii // Dokl. I Vseros. nauch. konf. po kartografii «Kartografiya na rubeji t ы syacheletiy». – M. : 1997. – S. 281- 286. 33. Ibodullaev N.E. Turistik resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatlari (Samarqand viloyati misolida). Iqt. fan. nom. ilmiy darajasini olish uchun diss. avtoref-S., 2010. 25 b. 34. Kirov I.K., Anderson V.N. sozdanie i eksplutatsiya elektronnogo turisticheskogo atlasa g. Odess ы // Mat. Mejdunar. nauch.-prakt. konf. «Kraevedenie i turizm: obrazovanie, vospitanie, stil jizni». - M.: Reforma. - 1998. - S. 145-147. 35. Lure I.K. Geoinformatsionnoe kartografirovanie. Metodы geoinformatiki i sifrovoy obrabotki kosmicheskix snimkov. – M.: KDU, 2008. - 226 s. 36. Markova A.E. Obщiy Obzor turisticheskoy kartografii Ukrainы // Turisticheskiy kraevedcheskie issledovaniya: Mat. III Vseukr. nauch.-prakt. konf. «Turizm v Ukraine: ekonomika i kultura». - V ы p. 1. - CH.2. - M .: KM- treyding. – M.: 1998. - S. 303-309. 37. Mirzaliev T., Allanazarov O.R. Kartalarning informatsion sig‘imi to‘g‘risida // O‘zbekiston milliy atlasini yaratishning ilmiy-uslubiy asoslari. – T., 2009. –198-199 b. 38. Pastushkova S.A. Opыt rekreatsionnogo kartografirovaniya severnыx territoriy Rossii // Geodeziya i kartografiya. – 2000. - № 5 – S. 32-38. 39. Saidova S.R., Safarov E.YU., Sayidov A.K. Gidroekologik kartalarni tuzishda generalizatsiya jaryoni: an’anaviy va zamonaviylik // O‘zbekiston Geografiya jamiyati axboroti, 43-jild – T., 2014. – 184-187 b. 40. Saliщev K.A. Prinsipы i zadachi sistemnogo kartografirovaniya // Sistemnogo kartografirovaniya prirodnыx i sotsialno-ekonomicheskix kompleksov. – M.: 1978. – S. 481-489. 41. Severinov V.F. Kartograficheskiy analiz sferы obslujivaniya turizma v Ukraine // Vestnik geodezii i kartografii. –M.: 2001. - № 4. - S. 37-43. 74 42. Soliev A.S., Usmonov M.R. Turizm geografiyasi. – Samarqand: SamDU, 2005. -131 b. 43. Sossa R.I. Kartografirovaniya teritorii Ukrainы istoriya, perspektiva, naukovaya osnova. Avtoref. dis. … dok. geogr. nauk – Kiev. , 2004 . –13-15 s. 44. Topchilov M.A., Poleщenkov V.N. Primenenie kompyuternoy grafiki dlya perspektivnogo izobrajeniya relefa na turistskix kartax // Issledovaniya v oblasti geodezii, fotogrammetrii i kartografii.–M.: 1994.-S.78-86. 45. Usmonova Z.I. O‘zbekistonda turistik-rekreatsion xizmatlarni rivojlantirish xususiyatlari va tendensiyalari. Iqt.fan b.f.d. (PhD). ilmiy darajasini olish uchun diss.avtoref. – Samarqand.2018. 45 b. 46. Usmonov M.R. O‘zbekistonda turizmni rivojlantirishniing mintaqaviy xususiyatlari (Samarqand viloyati misolida). Geogr. fan. nom. ilmiy daraja olish uchun diss. avtoref. – Toshkent.2003.-25 b. 47. Xoshimov SH. Buyuk ipak yo‘li, milliy mustaqillik, ma’naviy yuksalish va xalqaro aloqalar // Buyuk Ipak yo‘li: geografiya, turizm ekologiya. – Samarqand, 1998. – B. 108-110. 48. YAkovenko I.M. Tipologiya kart rekreatsionnogo prirodopolzovaniya // Vestnik geodezii i kartografii.– M.: 2003-№1 (28).- S.38-43. 49. Abduraxmonov K.X. Menejment turizma: uchebnoe posobie.-T.: filial FGBOU VPO «REU im. G.V.Plexanova» vg. Tashkente, 2013.-248 s. 50. Azar V.I. Ekonomika i organizatsiya turizma. – M.: Ekonomika, 2003. - 332 s. 51. Aleksandrova A.YU. Mejdunarodnыy turizm: - M.:Aspekt-Press, 2001. – 464 s. 52. Berlyant A.M. Kartografiya . - M.: Aspekt Press , 2002 -162 s . 53. Birjakov M.B. Vvedenie v turizm: izd. 9-e, pererab.i. dop. – SPB.: izdatelskiy dom «Gerda», 2007. - 576 s. 54. Boltabaev M.R., Tuxliev I.S., Safarov B.SH., Abdu hamidov S.A. Turizm:nazariya va amaliyot. – Toshkent.: Barkamol fayz media, 2018.-400 b. 55. Bugaevskiy L.M., Svetkov V.YA. Geoinformatsonn ы e sistem ы . – M.: Zlatoust, 2000. – 223 s 56. Dmitrev M.N., Zabaeva M.N., Malыgina E.N. Ekonomika turistskogo rыnka. Uchebnik-2-e izd., pererab. I dop. - M.: YUNITI-DANA, 2010. - 306 s. 57. Eliseevoy I.I. Ekonometrika: Uchebnik. /. – M.: Finansы i statistika, 2003. – 344 s. 58. Erdavletov S.R. Geografiya turizma. -Almat ы . 2010.-309 s. 59. Zolotova E.V . Territorialn ы e informatsionn ы e sistem ы . –M.: Akademicheskiy Proekt , 2012.– 416 s. 75 60. G‘ulomova L.X., Safarov E.YU., Abdullaev I.O‘. Geoaxborot tizimlari va texnologiyalari.(1-2-qism) – T.: Universitet, 2013. – 130 b. 61. Ibadullaev N.M., Xamitov M.X., Abduxamidov S.A., Daminov M.I. Mintaqaviy turizm. O‘quv qo‘llanma. Samarqand. SamISI. 2018.-360 b. 62. Instruksiya po topograficheskoy s’emke v masshtabe 1:5 000-1:500 (GKKINP-02-067-03), g. Tashkent, Goskomzemgeodezkadastr, 2003 g. 63. Instruksiya o poryadke kontrolya i priemki topografo-geodezicheskix i kartograficheskix rabot. (GKKINP-17-065-03), g. Tashkent, Goskomzemgeodezkadastr, 2003 g. 64. Kovalev N.V. va boshq. Fotogrammetriya va erni masofadan tadqiq etish. – T.: TAQI, 2015. – 159 b. 65. Lyubitseva A.A. R ы nok turisticheskix uslug (geoprostranstvenn ы e aspekt ы ). - M .: «Alterpres», 2002.-436 s. 66. Meskon M.X., Alber M., Xedouri F. Osno v ы menedjmenta: per.s angl.-M.: Delo LTD, 1995. 126 s. 67. Mirzaliev T., Safarov E.YU., Egamberdiev A., Qoraboev J.S. Atlas kartografiyasi. – T.: Universitet, 2015 . – B. 156, 68. Mirzaliev T., Musaev I.M., Safarov E.YU. Ijtimoiy-iqtisodiy kartografiya. – T.: YAngi asr avlodi, 2009. – 140 b. 69. Nazarov B. “Oliy geodeziya” darslik-T.: TAQI, 2010.- 390 b. 70. Oxunov Z.D. va b. Ma’lumotlarni olish va integratsiyalash. – T.:Iqtisod – Moliya, 2016. – 306 b. 71. Osnovnыe polojeniya o postroenii gosudarstvennoy geodezicheskoy seti Respubliki Uzbekistan (Sputnikovaya geodezicheskaya set) GKKINP-01- 039-01, Tashkent, 2003 g. 72. Pitenko A.A.Neyrosetevoy analiz v geoinformatsionn ы x sistemax. –K.: Integratsiya, 2000 . – 90 b. 73. Pardaev M.Q., Atabaev R. Turistik resurslarni tahlil qilish va baholash. – Samarqand, Sam ISI — 2006. – 137 b. 74. Raklov V.P. Kartografiya i GAT. Uchebnik. - M., 2002. -256 b. 75. Safarov E.YU., Allanazarov O.R. va boshq. Kartografiya va geovizuallashtirish. – T.:Iqtisod – Moliya, 2016. – 171b. 76. Safarov E.YU. va boshq. Geoinformatsion kartografiya. –T.: Universitet, 2012. – 180 b. 77. Safarov E.YU., Musaev I.M., Abdurahmonov X.A. Geografik axborot tizimlari. – T.: Noshir, 2012. – 152 b. 78. Svatkova T.G. Atlasnaya kartografiya: Uch. pos. – M.: Aspekt Press, 2002. – 203 s. 76 79. Severinov V.F. K pitaniya klassifikatsii turisticheskix kart // Geograficheskaya nauka i obrazovanie v Ukraine: Sb. nauk. pr. - - M.: 2000. - S. 82. 80. Toshpo‘latov S.A., Avchiev SH.Q., Kovalyov N.V. “Oliy geodeziya (Planli tayanch to‘rlarni loyihalash va baholash)” O‘quv qo‘llanma.-T.: TAQI, 2003- 68 b. 81. Tuxliev I.S . , Hayitboev R., Ibodullaev N.E., Amriddinova R.S. Turizm asoslari: O‘quv qo‘llanma. - S.: SamISI, 2010- 247 b. 82. Tuxliev I.S . , Amriddinova R.S., Abduxamidov S.A., Ablaqulov A.A. Turizmda geoaxborot tizimlari. O‘quv qo‘llanma. – S.: SamISI, 2018-252 b. 83. Turizm karta. Masshtab 1:1000000. // Samarqand viloyati o’lkashunoslik atlasi. –Toshkent, 2016. –12 b. 84. Xoshimov M.A. Religiozn ы e pamyatniki Sentralnoy Azii.-Almat ы . SAGA, 2001. – 237 S. 85. SHNK 1.02.20-09. «Obnovlenie spetsialn ы x topograficheskix kart masshtaba 1:10000 i planov masshtabov 1:5000, 1:2000, 1:1000, 1:500. Svod pravil». 86. CHudnovskiy A.D., Jukova M.A. Upravlenie industriey turizma Rossii v sovremennыx usloviyax: uchebnoe posobie – M.: KNORUS, 2007. 320 b. 87. O‘zbekiston Respublikasi geografik atlasi.- T.: O‘zbekiston, 2006. 88. O‘zbekiston geografik atlasi. // T.M.Mirzaliev tahriri ostida. – Toshkent: DIK, 1999, -56 b. 89. Andy Mitchell. GIS analysis. – ESRI (California) 2005 – 238p 90. Dimitrios Asteriou and Stephen G. Hall. Applied econometrics. A modern approach using Eviews and Microfit. Revised edition. Palgrave Macmillan, New York, 2007. – 397r. 91. Christian Harder. Enterprise GIS for Energy Companies. . ESRI (California) 1999 – 109p. 92. Cynthia A. Brewer. Designing better MAPS. – . ESRI (California) 2005 . – 203p 93. Gonzalez R. C., Woods R. E. Digital image processing. – Pearson India , 2012 . – 954 p. 94. Thomas M. Lillesand, Ralph W. Kiefer, Jonathan W. Chipman. Remote sensing and image interpretation. Sexth edition – Chaudhary Press (India), 2016. – 754 p. 95. Kang-tsung Chang. Introduction to Geographic Information Systems. Fourth edition. – McGraw Hill Edication (India) 2008. – 450 p. 96. Lo, C.P., & Yeung, A.K. (2007). Concepts and techniques of geographic information systems. Upper Saddle River, NJ: Prentice-Hall. 2nd ed., pp. 492 . 77 97. Mathieson A., Wall G. Tourizm Economic, Phyzical and Sosial Impact Longmont Scientific and Technical, Singapore, 1989. 137 p. 98. Michael Zeiler. – ESRI pres New York 1999 – 199p 99. Wolf P. R.Elements of photogrammetry: – McGraw Hill Edication (India) 2014. – 562 p. 100. www.lex.uz 101. Internet ma’lumotlari. 78

SAMARQAND VILOYATINING TURISTIK IMKONIYATLARINI BAHOLASH VA KARTALASHTIRISH KIRISH 4 I BOB. TURIZMNI KARTAGA OLISHNING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI § 1.1. O‘zbekistonda turizm turlari o‘rganish ob’ekti sifatida 9-17 §1.2. Samarqand viloyatining turi zm resurslar ini kartografik tadqiq qilish 18-30 II-BOB . TURIZM TURLARI VA ULARNI KARTOGRAFIK TA’MINLASH § 2 .1. Turizm plan va kartalarning geodezik, matematik va geografik asoslari hamda mazmun - mohiyati 31-38 § 2 .2. Turizm-GAT ma’lumotlar bazasini yaratish 39-47 § 2 .3. Turizm kartalarini yaratish usullari va dizaynini takomillashtirish 48-56 III-BOB ZAMONAVIY TURISTIK KART AVA ATLASLAR YARATISH YO’LLARI HAMDA ULARNI LOYIHALASHTIRISH §3.1. Zamonaviy turizm kartalarini yaratishda GAT texnologiyalari va masofadan zondlash materiallaridan foydalanish yo‘llari 57-65 §3.2 . Samarqand viloyati turistik atlasi loyihasi bo’yicha taklif: tarkibi, mazmuni va asosiy kartalar i ro‘yxati 66-71 XULOSA 72-73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 74-81 1

KIRISH. Jahonda va uning turli mintaqalarida turizm jarayonlarini rivojlantirishda zamonaviy uslublar asosida yaratilgan tizimli kartalardan foydalanish etakchi o‘rinni egallamoqda. Dunyo miqyosida turizm sohasi uchun aniq ma’lumotli tizimli kartalarga bo‘lgan ehtiyojning ortishini hisobga olsak, zamonaviy texnologiyalardan foydalanib geografik ma’lumotlar bazasi asosida tizimli turistik kartalarni tuzishning yangi usullarini amaliyotga joriy etishni taqazo etadi. SHu jihatdan turizm maqsadlari uchun turistik resurslar va infratuzilma ob’ektlari haqidagi to‘liq, ishonchli va tezkor hamda oson qo‘lga kiritiladigan ma’lumotlar olishning kartografik usullarini joriy etish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Jahonda turizm sohasini tizimli kartaga olishda kartografik usullar va zamonaviy geoaxborot texnologiyalari yordamida ma’lumotlarni to‘plash, saqlash, ularni raqamli ko‘rinishga keltirish, tahlil qilish, qayta ishlash, turistik infratuzilma ob’ektlarini davlat kadastridan o‘tkazish, tabiiy, tarixiy-madaniy resurslarni baholash va inventarizatsiya qilish, turistik-rekreatsion zonalar, turistik marshrutlarini aniqlash va tadbiq etishning yangi ilmiy-texnikaviy echimlarini ishlab chiqishga yo‘naltirilgan ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda . Bu borada, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni inobatga olgan holda turizm sohasini tizimli kartaga olishni ilmiy asoslarini takomillashtirishda geoaxborot tizim va kartografik ta’minlashning zamonaviy texnologiyalari va usullarini ishlab chiqishga qaratilgan tadqiqotlarga alohida e’tibor berilmoqda. Respublikamizda iqtisodiyotni, xususan, turizmni rivojlantirish, mamlakatimiz aholisini turistik talabini maksimal darajada qondirish, mintaqalarni kompleks rivojlantirishda ekologik muvozanat va madaniy merosni saqlash, turizm sohasini barqaror rivojlanishini ta’minlash, byudjetda turizm sohasidan keladigan daromadni muntazam oshirib borish, istiqbolli turizm markazlari tashkil qilish, ekskursiya ishini rivojlanish darajasini ko‘tarish, qishloq turizmini rivojlantirish, mintaqaviy turistik-rekreatsion faoliyatni axborot va reklama ta’minotini takomillashtirishga doir keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilib, muayyan natijalarga erishilmoqda. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada 2

rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida, jumladan « ...turizm sohalarida sun’iy yo‘ldosh qabul qilgichlardan foydalangan holda tezkor ma’lumot yig‘ish va elektron davlat xizmatlarini ko‘rsatishda foydalanish» 1 bo‘yicha muhim vazifalar belgilab berilgan . Ushbu vazifalarni amalga oshirishda, jumladan, hududlarning turizm resurslari va infratuzilma ob’ektlarini kartografik ta’minlash va geografik axborot tizimlari (GAT) asosida mintaqaviy turizmni tizimli kartaga olishni ilmiy asoslarini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borish muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son « O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 5 yanvardagi PF- 5611-son « O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida»gi farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 16 avgustdagi PQ-3217-son « 2018-2019-yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Qarorida hamda mazkur faoliyatga doir boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda keltirilgan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi Turizm sohasini iqtisodiyotda tutgan o‘rni o‘ta yuqoriligi, uning rivojlanishi fonida dunyoning ko‘plab mamlakatlari yuqori daromadlar olayotganligida, xuddi shunday mamlakatimizda ham mazkur sohaga keng e’tibor qaratilayotganligida namoyon bo’ladi. Tadqiqot ob’ekti: Samarqand viloyatining turistik xususiyatlari sanaladi. Tadqiqot predmeti esa Samarqand viloyati bo‘yicha turizm sohasini baholash va kartalashtirishni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi. 1 Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son «Oʼzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʼyicha Harakatlar strategiyasi toʼgʼrisida» gi Farmoni. 3

Tadqiqot maqsadi: turistik mavzudagi kartalarning mintaqaviy tizimini yaratishning ilmiy va amaliy asoslarini GAT texnologiyalari yordamida ishlab chiqish va takomillashtirishdan iborat . Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: tadqiqot oldiga qo`yilgan asosiy masalalar ishning maqsad va vazifalaridan kelib chiqadi. Dissertatasiya ishiga qo`yilgan bosh masala turistik faoliyatni tashkil etishni yanada takomillashtirish muayyan darajada sayohatchilar uchun qiziqish uyg‘otadigan ob’ekt va hodisalar haqida to‘liq, zamonaviy va ishonchli kartografik ma’lumotga bog‘liq. Viloyat hududi, uning tarixi, tabiati, aholisi, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, turizm ob’ektlari va turizm infratuzilmasi, turizm omillari haqida ma’lumotlar aks ettirilishi uchun tizimli kartaga olish zarurligini ko‘rsatadi. Jamiyatda shakllangan sharoitlar kompleksi va omillari hududning turistik potensialini belgilaydi, bu esa hudud turizmining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Turizm taraqqiyotini quyidagi bir qator omillar bilan belgilash maqsadga muvofiqligini ko‘rsatib berish dissertatsiya ishiga qo`yilgan asosiy g`oya hisoblanadi. Mavzu bo`yicha adabiyotlar tahlili: Mazkur fanni rivojlantirishning ko‘pgina muhim nazariy va amaliy muammolari bilan xorijiy davlatlaridan R.Davidson, U.Ziltener, O.Martin, H.Pechlaner, R.Blanshar, A.Mariotti, N.Leiper, I.G.Kohl, Corneliu Iatu, MDH davlatlarida A.YU.Aleksandrova, N.N.Baranskiy, YU.A.Vedenin, S.R.Erdavletov, P.N.Zachinyaev, I.I.Pirojnik, YU.D.Dmitrevskiy, N.S.Mironenko, M.B.Birjakov, I.T.Tverdoxlebov, D.V.Nikolaenko, N.S.Falkovich kabi olimlar o‘z ilmiy tadqiqotlarida turizm sohasini yanada takomillashtirishga oid takliflarni ishlab chiqqanlar. O‘zbekistonda ham turizm geografiyasining ayrim muammolari bo‘yicha A.A.Rafiqov, A.S.Soliev, A.N.Nigmatov, S.B.Abbasov, SH.A.Azimov, A.Z.Zokirov, M.Hoshimov, R.Xayitboev, N.T.SHamuratova, X.M.Mamatqulov, I . S . Tuxliev, K . B . Urazov, M.R.Usmonov, N.E.Ibodullaev, SH.T.YAkubjonova, R.Usmanova , SH.G‘.SHomurodova, B . SH . Safarov, N . S . Ibragimov, SH.A.Xolmurodov va O‘.B.Badalov kabi olimlar tomonidan Toshkent, 4

Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, Xorazm, Jizzax viloyatlari va Farg‘ona vodiysi misolida turizmning iqtisodiyotga ta’siri, ekoturizm, agroturizm masalalari ancha keng yoritilgan. Tadqiqotda qo`llanilgan usullar: Tadqiqotda geografik taqqoslash, tarixiy- geografik, kartografik, statistik, laboratoriya, ekspeditsiya, tayanch-nuqtalar hamda GIS metodlaridan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati dissertatsiyadagi ilmiy-nazariy xulosalar, tavsiyalar, kartografik va boshqa birlamchi materiallar, Samarqand viloyati turistik sohasini kompleks baholash, turizm infratuzilmasini yanada yaxshilash bo‘yicha metodik yondashuvlarni takomillashtirilganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati Samarqand viloyati turistik sohasini kompleks rivojlantirishda tabiiy, madaniy turizm va rekreatsiya resurslaridan oqilona foydalanishga, yangi turistik marshrutlar ishlab chiqishga hamda turizm infratuzilmasini takomillashtirishga xizmat qiladi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Samarqand viloyati turistik resurslari baholangan. Olingan natijalar va baholash ishlari asosida turli masshtabli turistik kartalar yaratilganligi dissertatsiya ishining ilmiy yangiligi hisoblanadi. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi: Dissertatsiya ishi kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Kirish qismida dissertatsiya ishining dolzarbligi, tadqiqot ob`ekti, prtedmeti, maqsadi va vazifalari, tadqiqot asosiy masalalari, qo`yilgan g`oya, adabiyotlar tahlili, tadqiqotda qo`llanililgan usullar, tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati, ilmiy yangiliklari bayon qilingan. Dissertatsiyaning birinchi bobida turizmni tadqiq qilishning ilmiy-metodik masalalari yoritib berilgan. Ikkinchi bobida asosiy e’tibor GAT texnologiyalari negizida viloyat turizmini baholash, tahlil qilish hamda uni takomillashtirish va kartalshtirish asoslarini ishlab chiqish masalalariga qaratilgan. Turizmni kartografik ta’minlash usullarini takomillashtirish masalalari uch i nchi bobda yoritilgan. 5

O'xshashlar

Andijon viloyatining turistik rekratsion resurslari.
URBOEKOTIZIM TUPROQLARI HOLATINI EKOLOGIK BAHOLASH” (SAMARQAND SHAHRI MISOLIDA)
SAMARQAND VILOYATIDA DINIY TURIZMNI RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI
SAMARQAND VILOYATIDA EKOTURIZM ISTIQBOLLARI
Saralash algoritimi va ularni baholash