logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SO‘Z TURKUMLARINI O‘RGANISH BILAN BOG‘LIQ HOLDA SO‘Z BIRIKMASI VA GAP TUZISHGA O‘RGATISH USULLARI

SO‘Z TURKUMLARINI O‘RGANISH BILAN BOG‘LIQ HOLDA SO‘Z BIRIKMASI VA GAP TUZISHGA O‘RGATISH USULLARI

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2029.6591796875 KB
Ko'chirib olish
SO‘Z TURKUMLARINI O‘RGANISH BILAN BOG‘LIQ HOLDA SO‘Z BIRIKMASI VA GAP TUZISHGA O‘RGATISH USULLARI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………..3 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA SO‘Z TURKUMLARINI O‘RGATISH METODIKASI 1.1. So‘z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asoslari………6 1.2. So‘z birikmasi va gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish …………………………………………………………………………………….19 II BOB. SO‘Z TURKUMLARINI O‘RGANISH BILAN BOG‘LIQ HOLDA SO‘Z BIRIKMASI VA GAP TUZISHGA O‘RGATISH USULLARI 2.1. So‘z birikmasi va gap ustida ishlash ………………………………….28 2.2. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida so‘z birikmasi va gap tuzish bo‘yicha didaktik o‘yinlardan foydalanish………………………………………..37 2.3. Dars ishlanma…………………………………………………………..52 III BOB. TAJRIBA-SINOV ISHLARINING TAHLILI VA NATIJALARI 3.1. Tajriba-sinov ishlarini tashkillashtirish va o‘tkazish metodikasi............57 3.2. Tajriba-sinov ishlari tahlili va yakuniy natijalari…………………...….57 XULOSA …………………………………………………………………...64 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………65 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida ta’lim jarayonini mazmunan boyitish, zamonaviy dars shakllarini joriy etish, ularni zamon talablariga mos holda qo‘llash, ilmiy tahlil qilish va haqqoniy yoritish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019- yil 15- iyun kuni O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi quriladigan hududga tashrif buyurganida, “Hamma o‘z tarixini ulug‘laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix hech qayerda yo‘q. Bu merosni chuqur o‘rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak” [I.7.3], - deb ta’kidlagan edi. Maktabda o‘quv predmeti sifatida tilni o‘rgatish tizimi tilning barcha tomonlarini, fonetikasi, leksikasi, so‘z yasalishi va grammatikasining o‘zaro ichki bog‘lanishlariga asoslanadi. So‘z turkumlarini o‘rganishdagi asosiy vazifa o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish lug‘atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish. O‘quvchilar shu paytgacha foydalanib kelayotgan so‘zlarning ma’nosini aniq tushunishga erishish, bog‘lanishli nutqda u yoki bu so‘zdan o‘rinli foydalanish malakasini oshirish hisoblanadi. Bu vazifalarni hal etish jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish usullari ham keng targ‘ib qilinadi. O‘quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko‘nikmalarini shakllantirsh, atrof-muhit haqidagi bilimlarni boyitish bilan bir vaqtda ularning nutqini o‘stirish vazifasi ham amalga oshiriladi. Ona tili darslari ijtimoiy foydali bo‘lishi uchun o‘quvchilarda o‘z fikrini grammatik to‘g‘ri, uslubiy aniq, izchil ifodalash ko‘nikmasini shakillantirishga qaratilishi lozim. Ona tili darslarida nutq o‘stirish ko‘rsatmasi grammatik materialni o‘rgatishda o‘quvchilarning tilimizdagi har bir so‘z turkumi yoki so‘z qismining rolini bilib olishlariga erishtiradigan metodik usullarni qo‘llashni talab etadi, ya'ni grammatik nazariya grammatik to‘g‘ri va aniq nutq malakalarini shakllantirishga, anglab, tushunib yozish malakalarini o‘stirishga amalda tatbiq etish uchun o‘rgatiladi. Darsda bolalar nutqini o‘stirish darsning mazmunida va 2 qo‘llanilgan vazifalar turlarida o‘z aksni topadi. Ona tili darsi o‘quvchilar taffakurini o‘stirish ustida ishlash maqsadiga yo‘naltirilganligiga qarab baholanadi. Bunda muayyan grammatik va imloviy materialni o‘rganish jarayonida shu materialni yaxshiroq o‘zlashtirishni ta'minlaydigan, aqliy faoliyatni talab qiladigan mashqlarni o‘tkazish tushuniladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari so‘z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe'l) bilan umumiy tanishtirilgandan so‘ng har bir leksik- grammatik guruh alohida o‘rganiladi. Bu so‘z turkumlarini o‘rganishning boshlang‘ich bosqichidayoq ularni taqqoslashga qulay sharoit yaratadi va shakllantiriladigan grammatik tushunchaning asosiy tomonlarini aniqroq ajratishga imkon beradi. Boshlang‘ich sinflarga so‘z turkumlarini o‘rgatish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish murakkab jarayon hisoblanadi, bitiruv malakaviy ishi shunga ko‘ra dolzarbdir. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. So‘z turkumlarini boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga o‘rgatish avvalo savod o‘rgatish davridan boshlanadi. Bunda o‘quvchilarga turli mavzuda qiziqarli rasmlar ko‘rstilib bu nima? bu kim? singari so‘roqlar beriladi. O‘quvchi esa ko‘z oldida govdalangan rasmni ko‘rib so‘roqlarga javob beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga so‘z turkumlari, gap va uning tuzilishi, so‘z birikmalarini o‘rgatishda K. Qosimovaning Ona tili o‘qitish metodikasi, maktab darsliklari yordam beradi. Ammo ushbu darsliklarda boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga so‘z turkumlarini o‘rgatish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish aynan o‘rgatilmagan. Ushbu bitiruv malakaviy ishi orqali o‘quvchilarga so‘z turkumlarini o‘rgatish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish masalasi o‘rganib chiqildi. Shuningdek, o‘rganilgan natijalar, bilimlarni boshlang‘ich ta’limda qo‘llash usullari ustida ish olib borildi. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Turli darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsliklari, yangi darsliklar. 3 Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Ushbu bitiruv malakaviy ishi orqali o‘quvchilarga so‘z turkumlarini o‘rgatish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatishning usullari ko‘rsatib berildi. Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari . Tadqiqotda o‘rganilayotgan muammoni hal etishda ilmiylik, xolislik, qiyosiy tahlil, tizimlilik tamoyillariga amal qilindi. Tadqiqotning metodologik asosini ishlab chiqishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev asarlari va ta’limga doir n о rm а tiv huquqiу hujj а tl а r da ilgari surilgan ilmiy-nazariy ko‘rsatmalar muhim rol o‘ynadi. Tadqiqot metodlari . Ilmiy tadqiqot ishini yozish jarayonida qiyosiy tahlil nazariyadan amaliyotga emas, balki amaliyotdan nazariy xulosalar chiqarish usuliga tayanildi. Tadqiqotning aprobatsiyasi . Bitiruv malakaviy ishi SamDU “Maktabgacha, boshlang‘ich ta’lim va texnologiya” kafedrasida bajarildi. Ishning natijalari haqida talabalarning ilmiy anjumanida chiqish qilingan, muhokamadan o‘tkazilgan, tegishli fikr-mulohazalar bildirilgan. Ilmiy ishning mavzusiga daxldor 1ta ilmiy maqola e`lon qilingan. Malakaviy bitiruv ishining tuzilishi va hajmi . Tadqiqot kirish, uch bob, umumiy xulosalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishning umumiy hajmi 67 betni tashkil qiladi. 4 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA SO‘Z TURKUMLARINI O‘RGATISH METODIKASI 1.1. So‘z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asoslari So‘z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi so‘zlarning leksik-grammatik, morfologik va sintaktik belgilariga ko‘ra turli guruhlarga ajratilishi, so‘z turkumlari ilmi hisoblanadi. So‘zlarni leksik-grammatik turkumlarga ajratishda uch belgiga e’tibor qaratish lozim: 1) leksik ma’nosi ( nimani ifodalashi, ya’ni shaxs, narsa, harakat yoki holat, belgi kabilarning umumiylashtirilgan ma’nolari), 2) morfologik (so‘zning turli shakillari tizimi), 3) sintaktik ( turli morfologik shakillarning sintaktik vazifa bajarishi) belgilariga ko‘ra asoslanadi. So‘z turkumlari ustida ishlash o‘quvchilarning muayyan guruhdagi so‘zlarning umumlashtirilgan ma’nolarini, kishilarning a’loqa vositasi sifatidagi rolini tushunib olishlariga qaratilishi lozim. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari so‘z turkumlari bilan umumiy tanishtirilgandan keyin har bir leksik-grammatik guruh alohida o‘rganiladi. Ushbu so‘z turkumlarini o‘rganishning boshlang‘ich bosqichidayoq ularni taqqoslashga qulay sharoit yaratadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son, fe’lning quyidagi xususiyatlarini bilib olishlari zarur. 1) so‘z nimani bildirishi (shaxs, narsa, belgi, miqdor, tartib, harakat yoki holat); 2) qanday so‘roqlarga javob bo‘lishi; 3) o‘zgarish-o‘zgarmasligi, qanday doimiy kategoriyalari mavjudligi; 4) gapda asosan qanday bo‘lak vazifasida kelishi; O‘quvchilar asosan mana shu o‘rgangan belgilari asosida so‘z turkumlarini taqqoslaydilar. Ular nimani o‘rganganlariga qarab, har bir so‘z turkumining grammatik belgilari haqidagi bilimlari asta kengayib ham chuqurlashib boradi. 5 Boshlang‘ich sinfda so‘zlar dastlab javob bo‘ladigan morfologik so‘roqlarga qarab guruhlanadi. 3- sinfda “So‘z turkumi” tushunchasi shakillantiriladi. O‘quvchilar ayrim so‘z turkumiga xos ba’zi belgilar ( so‘z turkumlarining umumlashtirilgan leksik ma’nolari, otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanilishi, bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar, ot, sifat, son, fe’llarning gapdagi vazifasi) bilan tanishtiriladi. 4- sinfda so‘z turkumlarining morfologik-sintaktik xususiyatlari haqidagi bilim chuqurlashtiriladi. O‘quvchilar otlarning egalik va kelishik bilan o‘zgarishini, sifat va sonning gapdagi vazifasini, kishilik olmoshlari va ularning kelishiklar bilan turlanishini, fe’llarda shaxs va zamonni o‘rganadilar. “O‘quvchilarda so‘z turkumlarini bilish ko‘nikmasi ularning belgilari yig‘indisini egallashlari asosida shakillantiriladi. Masalan , gul, guldor, gulladi so‘zlarining qaysi so‘z turkumiga oidligini bilish uchun 2- sinf o‘quvchisi quyidagicha fikr yuritadi : nima? – gul, bu so‘z narsani bildirayapti, ko‘plikda qo‘llanadi- gullar, bu-ot; guldor so‘zi qanday? so‘rog‘iga javob bo‘layapti, narsaning belgisini bildiryapti, bu- sifat; gulladi so‘zi nima qildi? So‘rog‘iga javob bo‘layapti, narsaning harakatini bildirayapti, bo‘lishsiz shakilda qo‘llanadi- gullamadi, bu-fe’l” [II.16.248] Boshlang‘ich sinflar dasturi o‘quvchilarni so‘z turkumlari ikki xil mustaqil va yordamchi so‘z turkumlariga bo‘linishi haqida tanishtirmaydi, ammo o‘qituvchi o‘quvchilarni so‘z turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi. O‘quvchilarga so‘z turkumlarini o‘rgatishdagi asosiy vazifa o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, lug‘atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish. O‘quvchilar shu paytgacha foydalanib kelayotgan so‘zlarning ma’nolarini aniq tushunishga erishish, nutqda u yoki bu so‘zdan o‘rinli foydalanish malakasini o‘stirish hisoblanadi. Ot so‘z turkumini o‘rgatish metodikasi. Ot- mustaqil so z turkumlaridan biri.ʻ U boshqa turkumlardan bir necha belgi — xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular quyidagilardan iborat: 1) ot yasalish xususiyatiga ega: ishchi, suhbatdosh, paxtakor, bog bon, oshpaz, Mirzacho l; 2) son-miqdorni bildirish xususiyatiga ega: ʻ ʻ bola — bolalar, daftar—daftarlar; 3) egalik ko rsatkichiga ega: otam, otang, otasi ʻ 6 — otamiz, otangiz, otalari; 4) kelishik shakllari bilan o zgaradi; maktab,ʻ maktabning, maktabni, maktabga, maktabda, maktabdan; 5) gapda barcha gap bo laklari vazifasida keladi ʻ Ot mavzusini o‘rganish so‘z turkumining umumlashtirilgan ma’nosi va grammatik belgilari aniq izchillikda, bir-biri bilan ilmiy asoslangan bog‘liqlikda o‘rganiladi. Shuningdek otdan nutqda to‘g‘ri foydalanish va to‘g‘ri yozish malakasini shakillantirish maqsadida bajariladigan mashqlar asta murakkablashtira boriladi. Til hodisasi sifatida otning xususiyatlari, uni o‘rganish vazifalari, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf uchun material hajmi, ularni o‘rganish izchilligi belgilab qo‘yilgan. Boshlang‘ich sinflarda otni o‘rgatish vazifalari quyidagilar: 1) “ot” haqida grammatik tushunchani shakillantirish; 2) kim? So‘rog‘iga javob bo‘lgan (shaxs bildirgan) otlardan, nima? so‘rog‘iga javob bo‘lgan, (narsa, hayvon, jonivor va boshqalarni bildirgan) otlarni aniqlash ko‘nikmalarini shakillantirish; 3) kishilarning familyasi, ismi, otasining ismi, hayvonlarga qo‘yilgan nomlar, geografik nomlarni bosh harf bilan yozish ko‘nikmasini shakillantirish; 4) otlarda son bilan tanishtirish; 5) otlarni egalik qo‘shimchalari bilan to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmasini shakillantirish; 6) otlarning kelishiklar bilan turlanishi, kelishik qo‘shimchalarining yozilishi haqida bilimlar berish; 7) o‘quvchilar lug‘atini yangi otlar bilan boyitish, ulardan nutqda aniq va o‘rinli foydalanish malakasini o‘stirish. 8) so‘zlarni tahlil qilish, taqqoslash va umumlashtirishni bilish. Yuqrida ko‘rib o‘tgan vaziyatlarimizning har biri alohida emas, bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq holda hal etiladigan masala hisoblamadi. Shu qatori “ot” mavzusini o‘rganishning muayyan bosqichida bajarish kerak bo‘lgan bir vaziyatni hal qilishga koproq e’tibor beriladi. Misol uchun 1-2- sinflarda so‘z turkumi sifatida otning belgilari o‘rganiladi. 3-sinfda esa otga atama beriladi. Birlik va ko‘plikda 7 qo‘llanishini o‘zlashtirishga ahamiyat qaratiladi. 4-sinfda esa otning egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi, kelishiklar bilan turlanishi, kelishik qo‘shimchalarining yozilishini o‘rganishga e’tibor qartiladi. O‘quvchilarning nutq va tafakkurini o‘stirish vazifasi mavzuni o‘rganishning barcha bosqichlarida hal qilinadi. So‘z turkumi sifatida ot muayyan leksik ma’nolari , grammatik belgilari bilan ajralib turadi. Barcha otlarning umumiy leksik ma’nosi shaxs va narsani ifodalash hisoblanadi. Ot jonli mavjudotlar, yer va osmonga oid narsalar, o‘simliklar, voqealar, tabiat hodisalari, belgi-xususiyat, harakat-holat, o‘rin va vaqt nomlarini bildiradi. Otlarning grammatik belgilari: birlik va ko‘plikda qo‘llanadi, egalik qo‘shimchalari ta’sirida o‘zgaradi, kelishiklar orqali turlanadi, gapda ko‘proq ega to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol va kesim vazifasida keladi. Ot nutqda sifat, son, olmosh, fe’l bilan birika oladi. Otning ma’nolari va grammatik belgilari biroz murakkab, shu bois o‘quvchilarda ot haqidagi bilim amaliy vazifalarni bajarish jarayonida sekin-asta shakillantirib boriladi. Otni o‘rgatishga tayyorlov bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi, ushbu bosqichda shaxs-narsalarni va ularning nomi bo‘lgan so‘zlarni farqlashga o‘rganadilar. So‘zning leksik ma’nosiga e’tibor ko‘proq qaratiladi, ma’nolarini hisobga olgan holda so‘zlarni guruhlash ko‘nikmasi shakillantiriladi. So‘zlarni leksik ma’nosi asosida guruhlash mashqlari taqqoslash,o‘xshash tomonlarini aniqlash, umumlashtirish ko‘nikmasini o‘stiradi. Shunday bo‘lsa ham grammatik tushunchani shakillantirish uchun o‘quvchilar so‘zning aniq ma’nosini yetarli bilmaydilar, so‘zning leksik ma’nosini bilish bilan birgalikda uning grammatik belgilarini ham o‘zlashtirishi zarur. Aniq predmetlarni yoki predmet sifatida tasavvur qilinadigan tushunchalarni ifodalaydigan otlar ma nosiga ko ra: atoqli va turdosh otlarga bo linadi. Birʼ ʻ ʻ xildagi predmet yoki hodisaning birini ajratib ko rsatuvchi otlar atoqli otlar ʻ sanaladi: Rustam, Olimjon, Jomboy, Mars, Venera, Boychibor kabilar. Bir jinsdagi predmetlarning umumiy nomi turdosh otlardir: gul, daraxt, qalam, daftar kabi. Ot 8 turkumi 3 xil grammatik kategoriyaga ega: 1) son kategoriyasi; 2) egalik kategoriyasi; 3) kelishik kategoriyasi. Otning funksional shakllari mavjud bo lib,ʻ ular ma lum bir qo shimcha grammatik ma no ifodalash, otlarning kategorial ʼ ʻ ʼ shakllariga xos bo lmagan biror sintaktik vazifasiga moslashish uchun xizmat ʻ qiladi. Otga xos funksional shaklning yasalishga ko ra 3 tipi mavjud: 1) sintetik ʻ shakl; 2) analitik shakl; 3) juft va takror shakl. Otning sintetik funksional shakllari o z ma no va vazifalariga ko ra quyidagi turlarga bo linadi: a) kichraytish shakli ʻ ʼ ʻ ʻ (baliqcha, yigitcha, kelinchak); b) erkalash shakli (opajon, bo taloq, qizaloq); d) ʻ hurmat shakli (onajon, opajon, dadamlar, akamlar, oyimlar); e) qarashlilik shakli (akamniki, maktabniki);. f) o rin belgisi (osmondagi, qirdagi, qishloqdagi); g) ʻ chegara shakli (uygacha, toqqacha, boqqacha); h) o xshatish shakli (Ozodday — ʻ Ozod kabi, sizlarday — sizlar singari). Otning analitik shakli ko makchi ʻ yordamida hosil bo ladi: qalam bilan (da), otam uchun (-ga) kabi. Otning juft ʻ shakli umumlashtirish, jamlik ma nolarini ifodalaydi: qozon-tovoq, qovuntarvuz. ʼ Otning takroriy shakli ko plik ma no-sini ifodalaydi: qatra-qatra yosh, ombor- ʻ ʼ ombor g alla. Otlarning yasalishi natijasida yasama otlar paydo bo ladi. Yasama ʻ ʻ otlar affiksatsiya, kompozitsiya, abbreviatsiya yo llari bilan yasaladi. Affiksatsiya ʻ ot yasashdagi eng mahsuldor usul bo lib, uning yordamida shaxs otlari (bo yoqchi, ʻ ʻ ishchi, maktabdosh, zargar, chorvador, tilshunos, etikdo z, oshpaz, kaptarboz, ʻ kitobxon); narsa-qurol otlari (ochqich, o sma, to plam, qirindi, ekin, suyunchi, ʻ ʻ tuzdon); o rin-joy otlari (bodomzor, O zbekiston, qarorgoh, ishxona, o tloq, ʻ ʻ ʻ Paxtaobod); mavhum ma noli otlar (yaxshilik, ishonch, yig‘ilish, radiolashtirish, ʼ odamgarchilik). Kompozitsiya usuli bilan ot yasashda qo shma otlar vujudga ʻ keladi: bilaguzuk, achchiqtosh, uchburchak, kungaboqar, olibsotar, ishlab chiqarish. Abbreviatsiya usuli bilan ot yasalganda, qisqartma otlar hosil qilinadi: BMT, SamDU, O zME kabi. Otlar gapda ega, to ldiruvchi, qaratqichli aniqlovchi, ʻ ʻ hol vazifalarida keladi. Sifat so‘z turkumini o‘rgatish metodikasi . Barcha so‘z turkumlaridan farqli ravishda sifat so‘z turkumini o‘rganish tizimi materialni leksik va grammatik tomondan izchillik bilan boyitib, murakkablashtirib borishni ko‘zda tutadi. 9 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida so‘z turkumlari ustida ishlash jarayoni murakkab jarayon bo‘lganligi bois, bosqichlarga bo‘ligan holda olib boriladi. Sifat so‘z turkumini o‘rganish jarayoni ham aynan shu shaklda, quyidagicha bo‘ladi: (DTS talablari bo‘yicha) 1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari birinchi va ikkinchi sinflarda sifatning leksik ma’nosini kuzatadilar (ya’ni sifat so‘z turkumiga mansub bo‘lgan so‘zlarning qanday ma’no anglatayotganini tushunib oladilar, so‘roqlar bera oladilar); 2. Uchinchi sinfda sifat so‘z turkumi sifatida o‘rganiladi, ya’ni unga xos bo‘lgan grammatik xususiyatlar asta -sekinlik bilan ochib boriladi; 3. Boshlang‘ich sinflarning to‘rtinchi bosqichida esa shu so‘z turkumi doirasida o‘rganilgan ma’lumotlar takrorlanib olinadi. Sifat darajalariga xos bo‘lgan ba’zi imloga bog‘liq bo‘lgan qoidalar o‘rgatiladi. Ushbu jarayonda “sifat darajlari” atamasi ishlatilmaydi, darajalarga xos bo‘lgan xususiyatlar ochilmaydi, faqat orttirma darajaga xos bo‘lgan orfografik qoidalar (tovush ortishiga uchrab yoziladigan so‘zlar, masalan, yam-yashil, ko‘m-ko‘k) tushuntiriladi. Ko‘rsatib o‘tilgan so‘zlar chiziqcha bilan yozilish kerakligi haqida tushuncha beriladi. Yuqorida tajribalar asosida keltirilgan ma’lumotlar olish jarayonida va shu jarayondan so‘ng ona tili va o‘qish darslarida o‘quvchilar nutqi yangi-yangi sifatlar bilan boyitiladi, ularga oldindan ma’lum bo‘lgan sifatlarning ma’nosiga aniqlik kiritiladi, ya’ni o‘quvchiga ongli ravishda tushuntiriladi. Boshlang‘ich sinflarda, umuman olganda qaysi bir bosqichda bo‘lmasin, sifat so‘z turkumini o‘rganish jarayoni ana shu so‘z turkumining lingvistik xususiyatlariga asoslanadi. Sifat so‘z turkumi predmetning belgisini bildiradi. Ushbu belgiga asoslanib, sifat quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1. Rang tusni bildiradigan sifatlar ( rang-tus sifatlari); 2. Predmetning hajmini bildiradigan sifatlar (hajm, o‘lchov sifatlari); 3. Ma’za-ta’m sifatlari; 4. Xarakater-xususiyat sifatlar; 5. Hid sifatlari; 6. Vazn-o‘lchov sifatlari; 7. Zamon-makon sifatlari ( bu sifatlar payt va o‘ringa qarab aniqlanadi). 10 Sifat so‘z turkumini o‘rganish jarayonidagi birdan-bir talab uni ot so‘z turkumi bilan bog‘lab o‘rganishdir. Shu bois o‘quvchiga birinchi sinfdanoq butun e’tibor sifat so‘z turkumini otga bog‘lashga qaratilishi kerak. Ushbu usulning qulay tomoni shundaki, bunda o‘quvchilar predmetning belgisini aytadilar va o‘quvchilarda so‘zlarni bir-biriga bog‘lash ko‘nikmasi o‘sib boradi. Ushbu usulga misol tariqasida “O‘rmonda ziyofat” she’rini o‘quvchiga tushuntirish jarayonini olishimiz mumkin. Bunda o‘quvchilar she’rdagi sifatlarni aniqlashda ot so‘z turkumidagi so‘zlar bilan bog‘lab aniqlaydilar. She’rdagi sifat so‘z turkumiga oid bo‘lgan so‘zlar: hashamdor, achchiq, tirik, chirik, chag‘ir kabi so‘zlar. Ushbu jarayonda o‘qituvchi lug‘at ustida ham ish olib boradi. Chunki chag‘ir kabi o‘quvchiga notanish so‘zlar uchraydi. Aniqlik kiritadigan bo‘lsak, o‘quvchilar bu jarayonda ot so‘z turkumi va sifat so‘z turkumidan tarkib topgan so‘z birikmasi tuzishni o‘rganadilar. Ammo bu davrda “so‘z turkumi” atamasi ishlatilmaydi. Keying bosqichga o‘tgan sayin bu tushunchaga xos bo‘lgan xususiyatlar chuqurlashib, aniqlashib boradi. Sifat so‘z turkumining ikki ma’no va grammatik xususiyatlari ustida ishlash quyidagi ikki vositani talab qiladi: 1. Leksik (morfologik); 2. Grammatik (sintaktik). 3-sinfda sifat so‘z turkumini o‘rgatishda birikuvchanlikka doir quyidagi qo‘shimcha mashq turlaridan foydalanish mumkin: 1. Sifat turkumiga mansub sozning birikuvchanligi buzilgan misollar beriladigan mashqlar. 2. So‘z birikmasi yoki gap mazmuniga mos sifatlarni qo‘yish lozim bo‘lgan mashqlar 3. Sifatni berilgan otlardan mazmunan mos keladigani bilan bog‘lab so‘z birikmasi tuzishga doir mashqlar. An’anaviy til o‘rganish jarayoni ko‘pincha takrorlash va eslab o‘rganishga qaratilgan. Ammo kichik yoshdagi maktab o‘quvchilari tajriba va jalb qilish orqali o‘rganishni xohlashadi. Ushbu qiziqarli va oson sifat so‘z turkumi bilan bog‘liq til 11 o‘yinlari bilan qanday qilib o‘rganishni qiziqarli qilish mumkinligini quyidagi tavsiyalar orqali bilish mumkin. O‘quvchilarning kundalik hayot tarzlari bilan integratsiya qilgan holatda quyidagi savollar vositasida ularning ongida sifat so‘z turkumi haqida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish mumkin. Masalan: o‘zingiz haqingizda qisqacha gapiring, fazilatlaringizni sanab o‘ting. Bu jarayonda xil xususiyat sifatlari shakllanadi. Bu jarayonda o‘quvchi sifat so‘z turkumi haqida bilim olish bilan birga sinfdagi do‘stlaring xarakter-xususiyatlarini ham bilib oladilar. Ikkinchi bir yo‘li sifatning mos kelishi nomi ostidagi interfaol metod sanaladi. Har bir kartada tur xil sifatlar yozilgan kartalar to‘plami yaratiladi. Shuningdek, pedagogga sifatlar bilan tavsiflanishi mumkin bo‘lgan ba’zi rasmlar (masalan, jurnallar rasmlar, sayohat risolalari va boshqalar) kerak bo‘ladi. Boshlang‘ich siflarda sifat so‘z turkumini o‘rgatish bosqichma-bosqich murakkablashib boradigan jarayon hisoblanadi. 1 - sinfda sifatning leksik ma’nosi o‘rganiladi. Turli xil sifat so‘z turkumiga oid so‘zlardan foydalaniladi biroq o‘quvchilarga sifat so‘z turkumi ekani aytilmaydi. Misol uchun 1 - sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” 1 - qismida har xil rasmlar keltirilgan, ushbu rasmlar qanaqa rangda ekanini topish va daftariga yozish vazifa qilib berilgan. Nanuna: yashil daraxt, oq ayiq, … Ushbu qismda sifatning qiyosiy darajasi haqida ham qoida keltirilgan ammo qiyosiy daraja deb nomlanmagan. Ikki narsani o‘zaro qiyoslaganda so‘zga -roq qo‘shimchasini qo‘shish mumkin. Masalan, katta – kattaroq, tez – tezroq. Akmal hammadan tezroq javob berdi. Nodira sotib olgan narsa menikidan kattaroq. 2-sifda ham sifatning leksik ma’nosini o‘rganish davom ettiriladi. 2 – sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” 1- qismida sifatni o‘tganishga doir turli mashqlar berilgan. Odam, hayvon yoki narsalarga xos sifatlarni aniqlash uchun qanday? yoki qanaqa? so‘rog‘ini beramiz. Masalan: ayyor tulki (qanday tulki? ) Quyidagi mashq ham aynan 2- sinf 2- qimdan keltirilgan: turli hayvonlar rasmi berilgan, ushbu hayvonlarning rangi, hajmini qiyoslovchi qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni ayting. Namuna: oq it – qora it; semiz ot – ozg‘in ot… 3- sinfda sifat so‘z turkum sifatida o‘rganiladi. O‘quvchilar matn ichidan sifat so‘z turkumiga oid so‘zlarni ajratib topa oladilar. 4- sinfda o‘quvchilar sifat haqida 12 kengroq ma’lumotlarga ega bo‘ladi, sifat turkumiga oid murakkab mashqlarni ham bajaradilar. Son so‘z turkumini o‘rgatish metodikasi . Narsaning, miqdori, sanog‘i yoki tartibini bildirib, qancha? nechta? nechanchi? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladigan so‘zlar son deyiladi. Boshlang ich sinflarda son uch yo nalishda o rganiladi:ʻ ʻ ʻ 1. Sonlarning talaffuzi va ma nosi ustida ishlash. ʼ 2. Sonlarning grammatik shakllari ustida ishlash. 3. Sonlarning imlosi ustida ishlash. Son so z turkumi boshlang ich ta’limda quydagicha o rganiladi: ʻ ʻ ʻ 2- sinfda nechta? qancha? so roqlariga javob bo lib, shaxs va narsaning ʻ ʻ sanog ini, nechanchi? so rog iga javob bo lib, shaxs va narsaning tartibini ʻ ʻ ʻ ʻ bildirishi. 3- sinfdan boshlab son so z turkumi tushunchasi kiritiladi, o quvchilarda son ʻ ʻ predmetning miqdorini bildirishini otga bog lanib kelishi yordamida aniqlash ʻ ko nikmalari o stirib boriladi. Bularni o rgatishda sonning leksik xususiyatlariga ʻ ʻ ʻ asoslanadi. Sonning leksik ma nosi uni ot bilan birga o rganishni taqozo etadi ʼ ʻ 4- sinfda sanoq va tartib sonlar, tartib sonlarning harf, rim, arab raqamlari bilan yozilishi. Qo sh undoshli so zlarning grammatik shakillangan sonlarning ʻ ʻ imlosi, sonlarning gramm, kilogramm, metr, litr, so m so zlari bilan qo llanishi va ʻ ʻ ʻ shu so zlar bilan bitta so roqqa javob bo lishi o rganiladi. ʻ ʻ ʻ ʻ Sonlar sifat singari belgi tasavvuri bilan aloqador bo‘lib, narsaning miqdori, sanog‘i va tartibiga ko‘ra belgisini ifodalaydi, masalan: beshta kitob, uchala talaba, birinchi kurs kabi. Son narsaning aniq yoki noaniq miqdorini ifodalash xususiyatiga egaligiga ko‘ra tildagi ko‘p, oz, bir oz singari umumiy miqdor bildiruvchi so‘zlardan farqlanib turadi. Sonlar quyidagi grammatik belgilarga ega: 1.Sonlar ot bilan birikkanda so‘z o‘zgartuvchi affikslar olmaydi, aksincha ularning o‘zi otning aniqlovchisi vazifasini bajaradi: O‘n sakkiz yashar yigit, birinchi o‘rinda bormoq. 13 2. Ba’zan son va sifat birgalikda otning aniqlovchisi vazifasini bajarishi mumkin. Bunday holda son aniqlovchi vazifasida kelgan sifatdan avval joylashadi: Beshta baland bino, uchta qora qo‘y. 3. Son gapda asosan aniqlovchi va kesim vazifasini bajaradi: Mehnat kishini uchta balodan saqlaydi: yurak siqishdan, axloqiy buzilishdan, muhtojlikdan. Bu xotinning joni bitta emas, mingta (A.Qahhor). 4. Ba’zan sonlar fe’l oldidan kelib, ravish singari hol vazifasini bajaradi: U ariqning labidagi oshrayhon bargidan uch-to‘rtta uzib keldi. 5. Sonlar boshqa so‘zlardan yasalmaydi, ya’ni son yasalish tizimiga ega emas. Biroq ba’zi sonlardan ot yoki fe’l yasalishi mumkin: uch+lik, ikki+lanmoq kabi. 6. Sonning o‘ziga qo‘shiluvchi -inchi, -ov, -ala, -ta, -tacha, -lab,-larcha affikslari shakl yasovchilar bo‘lib, sonning bir turidan boshqa turini hosil qiladi. Son otga bog‘langanda ular orasida maxsus hisob so‘zlar, ya’ni numerativlar ishlatiladi. Numerativlar kilogramm, gramm, botmon, pud, so‘m, tiyin, dona, nafar, hovuch, qarich, kilometr, qadam, gektar, soat, minut, daqiqa, soniya singari ot turkumiga mansub so‘zlardan tashkil topadi. Sonning ma’no turlari. Sonlar ma’no jihatdan, dastlab, ikki guruhga bo‘linadi: 1) miqdor son, 2) tartib son. Miqdor sonlar narsani sanash, donalash, taxminlash, taqsimlashga asoslangan umumiy qiymatini ifodalash uchun xizmat qiladi. Miqdor sonlar narsaning qiymatini ifodalash xususiyatiga ko‘ra uch guruhni tashkil qiladi: a) butun son narsa-buyumning miqdoriy butunligini ifodalaydi: bir kishi, uch o‘rtoq, ikkita daraxt kabi; b) kasr sonlar butun miqdorning qismini ifodalash uchun xizmat qiladi. Ular ko‘pincha bir necha sonning sintaktik usul asosida birikishdan hosil bo‘ladi: to‘rtdan bir, uchdan ikki. Shuningdek, kasr sonlar yarim, chorak, nim chorak kabi so‘zlar vositasida ham ifodalanadi; d) aralash sonlar butun va kasr sonlarning birligi asosida hosil bo‘ladi: bir yarim, ikki butun o‘ndan besh. Miqdor sonlar ma’no jihatdan sanoq son, dona son, chama son, jamlovchi son, taqsim son kabi turlarga bo‘linadi. Ular quyidagi xususiyatlarga egaligi bilan o‘zaro farqlanadi: 14 1.Sanoq sonlar bir turdagi narsaning umumiy sanog‘i, sonning nomini ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan: bir, ikki, uch, to‘rt, besh. Sanoq sonlar numirativ so‘zlarsiz va numerativ so‘zlar bilan ishlatiladi: besh kishi, o‘n yil, uch qop un, o‘n olti tonna bug‘doy kabi. Sanoq sonlar numerativ so‘zlarsiz yoki numerativ so‘zlar bilan qo‘llanib, ko‘plik affiksini qabul qilganda chama, taxmin ma’nosini ifodalaydi, masalan: soat beshlar bo‘ldi, oradan uch kunlar o‘tdi. Xuddi shuningdek, ma’no sanoq sonlarning juftlanishi orqali ham ifodalanishi mumkin. Masalan: Darchadan besh-olti kishishi kirib keldi. Sanoq sonlarning ba’zi turlarigagina 3-shaxs egalik affiksi qo‘shilib, ularni otlashtirishi mumkin: Biri olim, biri muallim. Sanoq sonlar hech qanday affikssiz ham otga ko‘chishi mumkin. Masalan: qirq, yetti, yigirma kabi aza marosimlari nomi shular jumlasidandir. Barcha sanoq sonlar o‘rtasida bir soni alohida grammatik xususiyatga egaligi bilan ajralib turadi. Uning bunday polisemantik xususiyati quyidagilarda ko‘zga tashlanadi: bir soni ot oldidan kelib, gumon, noma’lumlik ma’nosini hosil qiladi: Bugun sizni bir kishi so‘rab keldi. Bir soni miqdor bildiruvchi so‘zlar oldida kelganda ham shunday ma’nolar hosil bo‘ladi: bir talay, bir necha, bir oz, bir qadar. Holat ma’nosidagi fe’l, ot, sifat, ravish oldida kelib ma’noni kuchaytiradi: Mashina bir silkinib, to‘xtadi. Ertaga bir dam olmasam bo‘lmaydi. Uyushiq bo‘laklar yoki sodda gaplarda biriktirvuchi bog‘lovchi vazifasini bajaradi: Xursandligidan bir kuladi, bir yig‘laydi. Ayiruv-chegaralov yuklamasi vazifasini bajarishi mumkin: Mening ishonchim bir sensan. Bir soni jo‘nalish, chiqish kelishigi affiksi bilan hamda -day, affiksi bilan qo‘llanganda ravishga ko‘chadi: birga ishlamoq, birdan kirib kelmoq, birday qaramoq. 2. Dona sonlar bir turdagi narsani yakkalab, donalab sanaladigan umumiy miqdorini anglatadi va sanoq songa -ta affiksini qo‘shish orqali shakllanadi: beshta, o‘nta, ikkita. Biroq, -ta affiksi bir soniga qo‘shilganda r undoshi t tovushiga o‘zgaradi: bir+ta= bitta. Dona son hosil qiluvchi -ta affiksi numerativ so‘z o‘rnida ishlatiluvchi vosita sifatida ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi: Beshta qalam- besh dona qalam, to‘rtta talaba-to‘rt nafar talaba, yuzta qoramol-yuz bosh qoramol. 15 Ba’zan dona sonlar fe’l oldidan kelib, hol vazifasini bajaradi: Uning bitta gapirib, o‘nta kuladigan odati bor. 3. Taqsim sonlar narsaning miqdor jihatdan teng bo‘linganligini ifodalaydi. Taqsim son quyidagicha hosil bo‘ladi: a) sanoq songa -tadan qo‘shimchasini qo‘shish bilan: beshtadan, to‘rttadan; b) dona sonlarni takror qo‘llash orqali: ikkita – ikkita, to‘rtta – to‘rtta. Bunday holda takror qo‘llangan sonning ikkinchisiga –tadan affiksi qo‘shilishi ham mumkin: ikkita-ikkitadan kabi. Miqdor sonning bu turi numerativ so‘z bilan qo‘llanishi mumkin: ikki nusxadan, besh donadan, yuz kilogrammdan. Taqsim sonlar boshqa miqdor sonlar kabi ot va ot vazifasidagi so‘zlar yoki fe’l oldidan kelib, narsa yoki harakatning miqdoriy belgisini ko‘rsatadi: Navbatda turganlar bittadan, ikkitadan bo‘lib kela boshladi. Taqsim sonlar ham boshqa son turlaridan farqli ravishda egalik, kelishik va ko‘plik qo‘shimchalarini qabul qilmaydi. Demak, ular otlashmaydi. 4. Jamlovchi sonlar narsa miqdorini jamlab, to‘dalab ko‘rsatadi. Ular sanoq sonlarga -ov, -ala, -ovlon, -ovlashib qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil bo‘ladi. Jamlovchi sonning –ov, -ovlon affiksli shakli har doim 1-shaxs birlik shakldan tashqari, barcha egalik affiksi bilan qo‘llanib, gapda ot vazifasida ishlatiladi. Shu bois sonning boshqa turlaridan farqli ravishda gapda sifatlovchi-aniqlovchi vazifasinibajarmaydi: Uchovining maqsadi bir. Oltovlon ola bo‘lsa, og‘zidagin oldirar. 5. Chama son narsa miqdorini chamalab, taxminlab ko‘rsatish uchun ishlatiladi va quyidagicha yasaladi: 1) –tacha affiksi orqali: o‘ntacha, beshtacha; 2) –lab affiksi vositasida: o‘nlab, yuzlab; 3) –lar qo‘shim-chasi orqali: soat birlar bo‘ldi, o‘ntalar; 4) –larcha qo‘shimchasi orqali: o‘nlarcha, yuzlarcha; 5) sanoq yoki dona sonlarni juftlash orqali:bir-ikki, ikki-uch, uch-to‘rtta, besh–oltita; 6) chama sonlarni hosil qilishda ba’zi taxmin ma’nosidagi so‘zlar ham ishtirok etadi: o‘ttizga yaqin, yigirma chog‘li, kamida o‘nta, qariyb yuzta, yuzdan ortiq. Chama sonlar hisob so‘zlari bilan qo‘llanadi. Bunda chama ma’nosini hosil qiluvchi affikslar hisob so‘ziga qo‘shiladi: Maktab uzog‘i bilan yuz metrcha narida edi. Oradan bir yilcha vaqt o‘tdi. 16 6. Tartib sonlar narsaning joylashish tartibini, o‘rnini ifodalash bilan boshqa sonlardan farqlanadi. Ular sanoq songa -nchi, -inchi, -lamchi affiksini qo‘shish orqali hosil bo‘ladi: birinchi, ikkinchi, beshinchi, birlamchi, ikkilamchi kabi. Tartib sonlar boshqa son turlaridan farqli ravishda hisob so‘zlari bilan qo‘llanmaydi. Tartib son yasovchi affikslar bir soniga qo‘shilganda «ilk», «dastlabki», «oldingi» kabi so‘zlar bilan sinonim bo‘ladi: Qishning birinchi kunlarida qor qalin yog‘di. Tartib son yasovchi affikslar ikki soniga qo‘shilganda «boshqa» so‘ziga ma’nodosh bo‘ladi: Endi masalaning ikkinchi tomoniga e’tibor qarataylik. Fe’l so‘z turkumini o‘rgatish metodikasi. Fe l so z turkumini o rganishdagiʼ ʻ ʻ asosiy vazifalar: so z turkumi sifatida dastlabki tushunchalarni shakllantirish; ʻ o quvchilar nutqini fe llar bilan boyitish; og zaki va yozma nutqda fe ldan to g ri ʻ ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ foydalanish ko nikmasini shakillantirish, o quvchilarning aqliy faoliyatini ʻ ʻ rivojlantirish, grammatik mavzu bilan bog liq holda ayrim imloviy qoidalarni ʻ o zlashtirish. Ushbu vazifalar bir-biri bilan bog liq holda hal etiladi. ʻ ʻ Boshlang ich ta limda fe l ustida ishlash savod o rgatish davridan boshlanadi. ʻ ʼ ʼ ʻ Ushbu davrda o quvchining diqqati fe lning leksik ma nosiga qaratiladi. Fe l ʻ ʼ ʼ ʼ ustida ishlash mashqlarini " Alifbe" dagi so z va mashqlarni o qish, rasmga qarab ʻ ʻ gap tuzish bilan bog lab o tkaziladi. Ushbu jarayonda o qituvchi o quvchilar gap ʻ ʻ ʻ ʻ tuzishda mazmunga mos fe lni topishga, so z nimani bildirishini va qanday ʼ ʻ so roqqa javob bo lishini aniqlashga yordam beradigan vaziyat yaratadi. Masalan, ʻ ʻ bolalar bahorda daraxtlar gullashini, yangi kurtak ochishini biladi, shuning uchun ushbu jarayonga mos rasm ko rsatilib daraxtlar nima qilgan? singari savollar ʻ beriladi, o quvchilar fe l so z turkumi so roqlariga javob bo luvchi javoblarni ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ aytishadi. Fe l so z turkumini o rgatishga qararilgan darslar harakatni bildirgan ʼ ʻ ʻ so zlar mavzusini o rganishdan boshlanadi. Fe l leksik ma nosi va grammatik ʻ ʻ ʼ ʼ ma nosi ( harakat bildirishi ) mos keladigan nima qilayapti? suzayapti, uchayapti, ʼ gapirayapti, nima qildi? suzdi, uchdi, gapirdi singari misollardan foydalanish bilan, o quvchilar o zlari bajargan harakatlarni atishni so rab, ular bergan javobini ʻ ʻ ʻ (fe lni) so roqlari bilan doskaga yozib, suhbat o tkazish orqali tushuntiriladi. ʼ ʻ ʻ 17 1.2. So‘z birikmasi va gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish So z birikmasi — ʻ ikki yoki undan ortiq mustaqil so zning tobe grammatik ʻ aloqa (moslashuv, boshqaruv yoki bitishuv) asosida birikishi natijasida hosil bo lgan, borliqdagi narsa va hodisalarning nomini bildiradigan sintaktik tuzilma — ʻ nutq birligi: ignaning ko zi, kitobni o qimoq, oydin kecha… Har qanday so z ʻ ʻ ʻ birikmasi birdan ortiq mustaqil so zning birikuvidan hosil bo ladi, tuziladi va ikki ʻ ʻ qismdan — hokim va tobe qismdan tashkil topadi: oliy ma lumot (oliy — tobe ʼ qism, ma lumot — hokim qism). So z birikmasi komponentlarining tarkibiga ko ra ʼ ʻ ʻ sodda va murakkab turlarga bo linadi. Komponentlarining har biri bir so z ʻ ʻ shakliga teng bo lgan so z birikmasi ʻ ʻ sodda so z birikmasi ʻ hisoblanadi: sayroqi qush, tez yugurmoq kabi. Komponentlari yoki ulardan biri birdan ortiq so zdan, ʻ so z birikmasidan iborat bo lgan birikmalar ʻ ʻ murakkab so z birikmasi ʻ deyiladi. Masalan, oliy ma lumotli mutaxassis (oliy ma lumotli — tobe qism, mutaxassis — ʼ ʼ hokim qism). Tarkibidagi hokim qismning qaysi so z turkumidan bo lishiga ko ra so z ʻ ʻ ʻ ʻ birikmasining 2 turi farqlanadi: otli so z birikmasi va fe lli so z birikmasi. Otli so z ʻ ʼ ʻ ʻ birikmasi hokim komponenti fe ldan boshqa turkumga oid so z (ot, son, ravish) ʼ ʻ bilan ifodalangan so z birikmasidir (barcha o quvchilar, go zal qishloq va ʻ ʻ ʻ boshqalar). Fe lli so z birikmasi hokim qismi fe l bilan ifodalangan so z ʼ ʻ ʼ ʻ birikmalaridir (bog ni aylanmoq, kitob o qimoq, kabi). Tarkibidagi tobe so zning ʻ ʻ ʻ sintaktik vazifasiga ko ra 3 turi farqlanadi: aniqlovchili so‘z birikmasi (yangi ʻ kitob), to ldiruvchili so z birikmasi (ukamni o ynatdim) va holli so z birikmasi (tez ʻ ʻ ʻ ʻ gapirmoq, qishloqda yashamoq). So z birikmasi mazmun va ohang tugalligiga ega ʻ bo lmaydi, fikr ifodalamaydi va shu xususiyati bilan sintaktik birlik bo lmish ʻ ʻ gapdan farqlanadi. Teng bog‘lanish so‘z qo‘shilmasini, tobe bog‘lanish so‘z birikmasini hosil qiladi. Bundan tashqari so‘z birikmalari quyidagi turlarga bo linadi: ʻ 1) boshqaruvli ( tushum, jo‘nalish, o‘rin - payt va chiqish kelishigi qo‘shimchalari orqali bog‘lanish) , 18 2) bitishuvli ( ohang orqali bog‘lanish ) 3) moslashuvli ( qaratqich kelishik qo‘shimchasi va egalik qo‘shimchalari orqali bog‘lanish) Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida gapda so‘zlarning bog‘lanishini aniqlash ko‘nikmasini shakillantirish muhim sintaktik va nutqiy jarayon hisoblanadi. So‘z birikmasi gapning bir qismi sifatida ajratiladi va boshlang‘ich sinflarda uning muhim belgilari o‘rganiladi. “So‘z birikmasi” atamasi boshlang‘ich sinf darsliklariga kiritilmagan, ta’rifi berilmaydi. Lekin kichik yoshdagi o‘quvchilar quyidagi muhim belgilarni bilishlari kerak: 1. So‘z birikmasi mazmun va grammatik tomonlama bog‘langan ikki so‘z hisoblanadi. 2. So‘z birikmasida bir so‘z hokim ikkinchi so‘z tobe bo‘ladi. Hokim so‘zdan tobe so‘zga so‘roq beriladi, tobe so‘z shu so‘roqqa javob bo‘ladigan so‘zdir. So‘z birikmasi leksik-grammatik birlik bo‘lib,tugallangan fikr ifodalamaydi va shu jihati bilan gapdan farqlanadi. So‘z birikmasi nutqda gap ichida ishlatiladi. So‘z birikmasiga oid o‘quvchilarga quyidagi mashq ishlab chiqildi: Matndan so‘z birikmalarini toping va daftaringizga yozing. Mana bugun men kutubxonadan yangi kitob oldim. Kitobim menga juda ham qiziq tuyular edi. Tezroq uyga borsamda mutolaani boshlasam. Men uchun kitob o‘qimoq, bog‘ni sayr qilishdan ko‘ra qiziqroq. Ammo uyga kelganimda birinchi bo‘lib ukamni o‘ynatdim, oyimga uy ishlarini qilishga yordam berdim. So‘ngra dars qilishga kirishdim. Har bir so‘z turkumida so‘z yasalishining xarakterli xususiyatlari mavjud. 3- sinf o‘quvchilari gapdagi so‘z birikmalarini topadilar, ammo u so‘z birikmasidagi so‘zlar o‘zaro qanday, ya’ni nimalar yordamida bog‘langanini tushuntira olmaydilar. 4- sinf o‘quvchilari gapdagi so‘z birikmasini topadilar va so‘z birikmasi tarkibidagi so‘zlar o‘zaro so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalar yoki ohang yordamida bog‘langanini tushunadilar, bog‘lanish grammatik vositalar bilan ifodalanishini ko‘rsatadilar. 19 So‘z birikmasi tarkibidagi so‘zlardan biri hokim, ikkinchisi tobe bo‘ladi. So‘z birikmasi boshqaruv, bitishuv, moslashuv usullari orqali hosil bo‘ladi. So‘z birikmasi gapdan farqlanadi. Gap fikr bildirib komunikativ ( aloqa qilish), kognitiv (fikr almashish) vazifalarini bajaradi. So‘z birikmasi esa tushuncha ifodalab nominativ (nomlash, atash) vazifasini bajaradi. So‘z birikmalari tuzilishiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi: 1) oddiy so‘z birikmalari 2) murakkab so‘z birikmalari So‘z shakli bilan so‘zning yoki ikki so‘z shaklining bog‘lanmasi oddiy so‘z birikmasi hisoblanadi: keng dala, maktab hovlisi… Biror qismi frazeologik ibora yoki murakkab tushunchani bildiradigan turg‘un birikma bilan ifodalanadigan so‘z birikmasi ham oddiy so‘z birikmasiga misol bo‘ladi. Masalan: yulduzni benarvon uradigan odam, yog‘ tushsa yalagudek qiz… Birikmaning qismlaridan biri yoki har ikkisi so‘z birikmasi bilan ifoda etiladi. Masalan: oliy ma’lumotli mutaxasis, mehnat qilishni sevadigan odam… So‘z birikmasi haqidagi yuqorida keltirib o‘tilgan ma’lumotlar boshlang‘ich sinflarga o‘rgatilmaydi, lekin so‘z birikmasini o‘rganishning asosi hisoblanadi. Gap . Fikr almashish, muloqot gaplar orqali amalga oshadi. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga gap tuzish, gaplarni to‘g‘ri o‘qish va yozish, gapni mazmunini tushunishga o‘rgatish savod o‘rgatish davridan boshlanadi. O‘quvchilarga nutq, nutqning og‘zaki va yozma shaklda bo‘lishi, u gaplardan hosil qilinishi haqida tushuncha beriladi. Bunda kitobdagi mazmunli, o‘quvchi bir 20So’z birikmasi Bosh so’z Ergash so’z ko‘rgandan gap tuza oladigan rasmlardan foydalniladi. O‘qituvchi berilgan rasm yuzasidan o‘quvchilarga qisqa savollar beradi, o‘quvchilar esa ko‘rib turgan rasmi orqali gap tuzib savollarga javob berishadi. Savod o‘rgatish davri tugab o‘quvchilar o‘qish, yozish ko‘nikmalarini egallagandan so‘ng, so‘z birikmasi va gaplar tuzish kengroq miqyosda o‘rgatiladi. Morfologiya va leksika, fonetika va orfografiya sintaksis asosida o‘zlashtirilgani uchun tilni o‘rganishda gap ustida ishlashi asosiy o‘rin egallaydi. Gap nutqni asosiy birligi hisoblanadi, boshlang‘ish sif o‘quvchilari ot, sifat, son, fe’l va ularni muhim kategoriyalarini tizimdagi rolini gap orqali bilib oladilar. 1- sinfda o‘quvchilarga gap haqida boshlang‘ich tushunchalar beriladi. Masalan gap tugallangan fikrni bildirishi, so‘zlardan tashkil topishi, gap oxiriga ma’lum tinish belgisi qo‘yilishi singari. 2- sinfda o‘quvchilar gap haqida nazariy tushunchalarga ega bo‘ladilar. Masalan: gap kim yoki nima haqida aytilayotgani, qanday so‘roqlarga javob bo‘la olishi bosh bo‘laklarni o‘rganishga muqaddima hisoblanadi. 3- sinf yangi bir bosqich hisoblanadi. O‘quvchilar bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarni, hokim va tobe bog‘lanishlarni, so‘zlarni qo‘shimchalar orqali bog‘lanishi haqidagi malumotlarga ega bo‘ldi. 4- sinfda uyushiq bo‘laklarni o‘rganish bilan gap bo‘laklari haqidagi bilimlar oshib boriladi. Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan sintaktik materiallar kam bo‘lsa ham, butun o‘quv yili davomida boshqa mavzularga singdirilgan holda gap tuzishga, uni tahlil qilishga o‘rgatib boriladi. Mashq. Tulki – ayyor Ayiq – polvon, bahaybat Ilon -yovuz Qo‘y - yuvosh Ot -ziyrak It - vafodor Sher – kuchli, jasur, qo‘rqmas Tuya – sabrli, chidamli Eshak – ahmoq Toshbaqa – imillagan, sekin To‘tiqush – mahmadona, sergap Hayvonlar ta’riflangan namunadagidek gaplar tuzing va yozing Namuna: O‘rmonda, qo‘rqmas sher yashar edi. 21 3- sinf ona tili (eski) darslikda gap va gapning maqsadiga ko ra turlariniʻ mashqlar bilan qoidalari asosida tahlil qilamiz. “Gap tugallangan fikrni bildiradi. Yozuvda har bir gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlanadi, oxiriga tinish belgisi qo‘yiladi” [II.20.30] 73- mashq. Har bir qatorda berilgan so‘zlardan alohida gap tuzing. mevazor, akam, bilan, bordik, bog‘ga shaftoli, olma, bog‘da, olxo‘ri, pishgan [II.20.30] “Biror narsa-voqea haqida xabarni bildirgan gap darak gap deyiladi. Darak gap oxirida ovoz pasayadi. Darak gapning oxiriga nuqta (.) qo‘yiladi” [II.20.32] 80- mashq. O‘qing. Matnda nechta gap borligini ayting. Ular ifoda maqsadiga ko‘ra qanday gaplar? Maktabimiz o‘quvchilari yaxshi ish boshladilar ular hozirdanoq noyob gul urug‘larini yig‘yaptilar fevral oyida urug‘ni tuproqli yashikda undiradilar bahor kelishi bilan ko‘chatlarni maktab gulzoriga o‘tqazadilar Har bir gapning boshlanishi va oxirini aniqlab ko‘chiring [II.20.33] “Biror narsa haqida so‘rash maqsadini bildirgan gap so‘roq gap deyiladi. So‘roq gapning oxiriga so‘roq (?) belgisi qo‘yiladi” [II.20.35] 84- mashq. O‘qing. Matn nima haqida ekanligini ayting. Laylo buvisining yoniga xomush kirib keldi. — Buvijon, gulim kasal bo‘lib qoldi. — Qayerdan bilding? — Ana, bargi so‘ligan. Endi nima qilamiz? — O‘zing tuzata qol, qizim. — Dori quti qayerda, buvijon? — Dori qutini nima qilasan? Bu gulga dori kerak emas. — Unda nima qilay? — Tagini yumshat, suv quy. Guling tuzalib ketadi. „G‘uncha“dan 22 So‘roq gaplarni ko‘chirib yozing. O‘zingiz bilgan gul nomlaridan beshta yozing. Ularni qatnashtirib darak va so‘roq gaplar tuzing. [II.20.35] 88- mashq. She’rni ifodali o‘qing, so‘roq gapni aniqlang. Xayol nima Xayol – maqsad har yerda Kim bilar Kuchingizni sinar u. Xayol yoinki otmi Harakat qilganlarga Fikr qushin uchirgan Doimo bo‘ysunar u. Yo qo‘shaloq qanotmi (Po‘lat Mo‘min) Ko‘chiring. So‘roq gapning oxiriga so‘roq belgisini qo‘ying. [II.20.36] “Buyurish, maslahat, iltimos mazmunini bildirgan gaplar buyruq gap deyiladi. Buyruq gapning oxiriga nuqta qo’yiladi” [II.20.39] 96- mashq. O‘qing. 1. Kuching yetadigan ishga urin. Qo‘lingdan kelmaydigan ishga urinma. 2. Hamma joyda ko‘chada, uyda odobli bo‘ling. 3. Ko‘cha harakati qoidalariga rioya qiling. 4. Chiroyli yozishni mashq qilgin.5. Darvozani yop, Roziq. Ko‘chiring. Gaplar qanday mazmun bildirayotganini ayting. [II.20.39] “Kuchli his-hayajon, quvonch, ajablanish bilan aytilgan gap his-hayajon gap deyiladi. His-hayajon gapning oxiriga undov (!) belgisi qo‘yiladi” [II.20.40] 99- mashq. O‘qing. Kuz keldi. Bog‘da qip-qizil olmalar va sap-sariq noklar pishdi. Ishkomlarda uzumlar tovlanadi. Muso bularni ko‘rib, juda quvondi va otasiga dedi: — Eh, kuz qanday ajoyib fasl! 23 Nima uchun oxirgi gapdan keyin undov belgisi qo‘yilganligini tushuntiring. [II.20.41] Voqelikni va unga bo lgan munosabatni ifoda qilish uchun grammatikʻ jihatdan shakillangan, ohang va mazmun jihatdan nisbiy tugallikka ega bo lgan ʻ so z yoki so zlar bog lanmasiga ʻ ʻ ʻ gap deyiladi. Gapning asosiy belgilari quyidagilar: 1. Gap asosan so zlarning ma lum grammatik qoidalari asosida birikuvidan ʻ ʼ hosil bo ladi. Masalan: dars boshlandi ʻ 2. Gapning yana muhim belgilaridan biri hukm(predikativlik)dir. So zlovchining aytilayotgan fikriga bo lgan munosabati ifoda qilinadi. Hukm ʻ ʻ modallik, zamon, shaxs-son kotegoriyalarini o z ichiga oladi. Hukm so zlarning ʻ ʻ predikat munosabatiga kirishuvi bilan (ega va kesm aloqasi) ifodalanadi. Misol uchun: Yoshlar mustaqil vatanga sodiq bo ling! ʻ 3. Gap ohang (intonatsiya) tugalligiga ega. Ohang bir tomondan bir qancha so zlar bir gapni tashkil etganligini ko rsatsa, ikkinchi gapning tugallanganligini ʻ ʻ ko rsatadi. Bu esa yozuvda turli tinish belgilari orqali ifodalanadi. Masalan: ular ʻ butun vujudi bilan ishga sho ng ib ketishgandi-yu, ammo texnika yetishmasdi. ʻ ʻ (Ch.A.) Oltinsoy tongi naqadar go zal! (Sh.R.) Yuragimni hech sezasanmi men ʻ sevaman, sen sevasanmi? ( Qo shiq ) Birinchi gapda xabar ohangi bo lgani uchun ʻ ʻ (.), ikkinchi gapda his- hayajon ohangi bo lgani uchun (!), uchunchi gapda so roq ʻ ʻ ohangi bo lgani uchun (?) belgilari qo yilgan. ʻ ʻ 4. Gap fikriy jihatidan nisbiy tugallikka ega. Bu esa ma lum sharoit bilan ʼ bog liq. Ba zan bir so z ham gap bo la olishi mumkin. Misol uchun: Kuz oltin fasl. ʻ ʼ ʻ ʻ Pishiqchilik. To kin- sochinlik. ʻ Har qanday gapning tuzilishi jihatdan turlarini uning grammatik asosi belgilab beradi. Gapning grammatik asosini bosh bo laklar: ega va kesim tashkil etadi. Gap ʻ tarkibidagi grammatik asosning ishtirokiga ko ra gaplar tuzilishi jihatdan ikki turga ʻ bo linadi: sodda gaplar va qo shma gaplar. ʻ ʻ Bitta grammatik asosga ega bo lib ma lum bir fikr va his- hayajonni ʻ ʼ ifodalovchi gaplar sodda gaplar deyiladi. 24 Ikki va undan ortiq grammatik asosdan iborat bo lib, nisbatan murakkabroqʻ fikrni ifodalovchi gaplar qo shma gap deyiladi. ʻ Masalan: Chor atrofga yoyganda gilam Aslo yo qdir bundayin ko klam. (H.O.) ʻ ʻ Til bilan dil dushman bo lmaydi ʻ O ldirmaydi qo shiqni qo shiq. (R.H.) ʻ ʻ ʻ Keltirilgan misollarning birinchisi sodda gap bo lib, uning grammatik asosi ʻ bitta ega kesimdan (yo qdir, ko klam), ikkinchi gap esa qo shma gap, uning ʻ ʻ ʻ grammatik asosi ikkita 1) dushman bo lmaydi, 2) o ldirmaydi qo shiq. ʻ ʻ ʻ Sodda gaplar grammatik asosning tarkibiga ko ra ham ikki xil bo ladi 1) ikki ʻ ʻ tartibli gaplar 2) bir tarkibli gaplar. Grammatik asosi ikki bosh bo lakdan iborat bo lgan gaplar ikki tarkibli gaplar ʻ ʻ deyiladi. Masalan: Solihlar esga olinganda Allohning rahmati nozil bo ladi ʻ ( Tusiy). Ushbu gapning grammatik asosi ega (solihlar) kesim (hosil bo ladi) dan ʻ iborat. Grammatik asosi bir bo lakdan iborat bo lgan gaplar bir tarkibli gaplar ʻ ʻ deyiladi. Masalan: oyni etak bilan yopib bo lmas. Bu gapning grammatik asosi ʻ faqat kesim ( yopib bo lmas) dan iborat. ʻ Sodda gaplar, ikkinch darajali bo laklarning ishtirokiga ko ra yig iq va yoyiq ʻ ʻ ʻ gaplarga bo linadi. ʻ Ega va kesimdan tashkil topgan sodda gaplarning bir ko rinishi yig iq gap ʻ ʻ deyiladi. Masalan: Qor tindi. Hammayoq oppoq. Tarkibida bosh bo laklardan tashqari ikkinchi darajali bo laklar ham ishtirok ʻ ʻ etgan gaplar yoyiq gap deyiladi. Masalan: Aziz va ulug bo lgan Allohga bir soat ʻ ʻ astoydil tavajjuh qilish quyosh nuri tushadigan barcha narsadan yaxshiroqdir. ( Abduni Zajjoj). Bu gapda aziz va ulug bo lgan( aniqlovchi) Allohga ʻ ʻ ( to ldiruvchi), bir soat ( aniqlovchi), astoydil tavajjud qilishing ( aniqlovchi), ʻ yaxshiroqdir ( kesm). Shu boisdan ushbu gap yoyiq gapdir. 25 Yuqoridagi ma’lumotlarga tayanib quyidagi mashqni bajaring: Berilgan yig‘iq gaplarni yoyiq gaplarga aylantirib yozing. Fe’llar qaysi nisbatda qo‘llanganini ayting. 1. Uylar qurildi. 2. Topshiriq bajarildi. 3. Kanallar qazildi. 4. Ko‘priklar qurildi. 5. Hosil yig‘ib olindi. 6. Qazilma boyliklar qazib olindi. 7. Suv chiqarildi. 8. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarildi. 9. Ko‘ylak tikildi. 10. Igna sanchildi. 11. Ariq qazildi. 12. Tomosha qilindi. 13. Munosabat bildirildi. 14. Imzo chekildi. 15. Tashrif buyurildi. 26 II BOB. SO‘Z TURKUMLARINI O‘RGANISH BILAN BOG‘LIQ HOLDA SO‘Z BIRIKMASI VA GAP TUZISHGA O‘RGATISH USULLARI 2.1. So‘z birikmasi va gap ustida ishlash So z birikmasi ustida ishlash. Tilda leksik, sintaktik va saviyali nutqqaʻ ajratiladi. So z birikmasiga leksik saviyadan sintaktik saviyaga o tish halqasi ʻ ʻ sifatida qaraladi. So z birikmasi odatda gap ichida ishlatiladi. O quvchilarga so z ʻ ʻ ʻ birikmasini o rgatish fikr elementi ustida ishlash hisoblanadi. Boshlang ich ta lim ʻ ʻ ʼ sohasida so z birikmasi ustida ishlashda quyidagi mashq turlaridan foydalanish ʻ mumkin. 1. Bosh so zdan ergash so zga so roq berish, so zlarning o zaro bog lanishini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ aniqlash. Salima yaxshi o qiydi. Kim (o qiydi)? - Salima. (Salima) Nima qiladi?- ʻ ʻ o qiydi. Qanday (o qiydi)? - yaxshi. Yaxshi o qiydi- so z birikmasi. ʻ ʻ ʻ ʻ 2. Gapda so zlarning o zaro bo lanishini chizmada ko rsatish. Bu ʻ ʻ ʼ ʻ o quvchilarni asta-sekin murakkab qurilmalarni tuzishga o rgatadi. ʻ ʻ 3. Matnda uchragan so z birikmasining ma nosini tushuntirish. ʻ ʼ 4. Matnda yoki faoliyat jarayonida uchragan yangi so z bilan so z birikmasi ʻ ʻ tuzish. Mashqning ushbu turi so zning ma nosini chuqur tushunishga va undan o z ʻ ʼ ʻ nutqida foydalanishga yordam beradi. 5. So z turkumlarini o rganish bilan bog liq holda so z birikmasi tuzdirish ʻ ʻ ʻ ʻ usullari. Ot so z turkumi o tilganda, ot va sifat bilan, ot va boshqa ot bilan, fe l ʻ ʻ ʼ o tilganda, ot va fe l bilan so z birikmalari tuzdiriladi. ʻ ʼ ʻ So z birikmasi tuzishga yo l qo yilgan xato gap tuzishda ham xatoga olib ʻ ʻ ʻ keladi, shuning uchun uni oldini olish darkor. Masalan: O quvchi nutqida uchraydi: ʻ Darsga bo ldim ʻ Sinfni guli Maktabni jihozi Sardorni ruchkasi 27 To g risi esa: ʻ ʻ Darsda bo ldim ʻ Sinfning guli Maktabning jihozi Sardorning ruchkasi O‘quvchilar ko proq xatoga yo l qo yiladigan so z birikmalarini yig ib borish ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ xatoning oldini olishga qaratilgan mashqlar bajarishga imkon beradi. So z ʻ birikmasi ustida ishlash grammatik, imloviy va har xil mashqlarni aniq va to g ri ʻ ʻ bajarishga xizmat qiladi. Shu uchun ham so z birikmasi ustida o rni bilan ʻ ʻ maqsadga muvofiq ishlab borish orqali gap va bog lanishli gap tuzishga oid nutqiy ʻ mashqlarga o tishi kerak. ʻ Umumiy o‘rta ta'lim o‘quvchilariga ona tili fanidan qo‘yiladigan talablar: (4-sinf) Lingvistik kompetensiya Sintaksis: gaplardagi ega, kesimni farqlaydi; Matn bo‘yicha savol tuzadi, berilgan savollarga javob yozadi; Mashq matnidagi so‘z birikmalarini to‘g‘ri yozadi; Gapning maqsadiga ko‘ra turlarini farqlaydi; gaplarda va matnlarda tinish belgilari( nuqta, vergul, so‘roq)ni to‘g‘ri qo‘llaydi. Biz foydalanayotgan til turli birliklardan, vositalardan iboratdir. Ularning har biri tilda o‘zining muhim asosiy vazifasini bajaradi. Tahlil qilinganda til birliklari ajratiladi, aniqlanadi va izohlanadi. Til birligi bir-biridan vazifasi, ifoda materiali, tuzilishi, tizimdagi o‘rni bilan farqlanadigan til hodisasidir: gap, so‘z birikmasi, so‘z, tovush, qo‘shimcha. Tilning asosiy ijtimoiy vazifasi fikrni shakllantirish, uni ifodalash, odamlar orasida fikr almashuv vositasi bo‘lib xizmat qilishdir. Tilning fikrni shakllantirish vazifasi so‘zlar, qo‘shimchalar va ularda mujassamlashgan ma'nolar yordamida amalga oshsa, fikrni ifodalash, uni birovga yetkazish vazifasi gap orqali o‘z aksini topadi. So‘zlarning tildagi muayyan qonun-qoidalar asosida o‘zaro birikuvidan so‘z birikmasi va gaplar hosil bo‘ladi. So‘z birikmalari va gaplar o‘z qurilishi hamda ifoda mazmuniga ko‘ra farqlanadi. So‘z birikmalari va gaplarning qurilishi hamda 28 ifoda xususiyatlarini o‘rganuvchi til bo‘limi sintaksis deyiladi. Sintaksis yunoncha "syntaxis" so‘zidan olingan bo‘lib, yopishtirish, bog‘lash demakdir. Sintaksis so‘zlarning bir-biriga bog‘lanishi hamda gap tuzilishi qonun-qoidalarini o‘rgangani uchun unda: 1) so‘z birikmasi sintaksisi; 2) gap sintaksisi kabi bo‘limlar mavjud. Har qaysi til o‘zining nutq tovushlari, so‘zlari (iboralari) va qo‘shimchalaridagi imkoniyatlarini sintaksisda, ya'ni gap qurilishida namoyon qiladi. Sintaksis tilimiz imkoniyatlarining ko‘zgusidir. Gapda so‘zlarning bog‘lanishini aniqlash. Gapda so‘zlar o‘zaro teng va tobe bog‘lanadi. Ushbu bog‘lanish grammatik bog‘lanish deyiladi. Tobe bog‘lanish deganda so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi va gapda ega va kesimning bog‘lanishi nazarda tutiladi. Gapda so‘roqqa javob bo‘luvchi har bir mustaqil so‘z grammatik bog‘lanishda ishtirok etadi. Biz Navoiy, Fuzuliy, Mashrab g‘azallarini o‘qidik gapidagi grammatik bog‘lanishlar sonini aniqlaymiz. Ushbu gapda Navoiy, Fuzuliy, Mashrab so‘zlari bitta teng bog‘lanishni hosil qiladi. Gapdagi tobe bog‘lanishlarni aniqlaymiz:1) biz o‘qidik - ega va kesimning tobe bog‘lanishi; 2) g‘azallarini o‘qidik - so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi; 3) Navoiy g‘azallarini - so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi; 4) Fuzuliy g‘azallarini - so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi; 5) Mashrab g‘azallari - so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishidir. Demak, gapda tobe bog‘lanishlar soni 5 ta, 1 ta teng bog‘lanish bilan birgalikda 6 ta grammatik bog‘lanish bor. Gapda 6 ta tobe bog‘lanish bo‘lib, 5 tasi so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishidir. Gapda 5 ta so‘z birikmasi bor. Sohibqiron ayol qadriga, go‘zalligiga ichki muhabbat bilan qaragan gapidagi grammatik bog‘lanishlar sonini aniqlaymiz. Gapdagi qadriga, go‘zalligiga so‘zlari bitta teng bog‘lanishni hosil qiladi. Tobe bog‘lanishlar sonini aniqlaymiz: 1) sohibqiron qaragan - ega va kesimning tobe bog‘lanishi; 2) muhabbat bilan qaragan - so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi; 3) ichki muhabbat - so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi; 4) go‘zalligiga qaragan - so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi; 5) qadriga qaragan - so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi; 6) ayol qadriga - so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi; 7) ayol go‘zalligiga - so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi. Demak, ushbu 29 gapda 1 ta teng bog‘lanish va 7 ta tobe bog‘lanish, jami 8 ta grammatik bog‘lanish bor. 7 ta tobe bog‘lanishdan 6 tasi so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishidir. Gapda 6 ta so‘z birikmasi bor. Eslatma. Moslashuvli bog‘lanish deganda so‘z birikmasida so‘zlarning moslashuv usulida bog‘lanishi hamda ega va kesimning shaxs-sondagi moslashishi ham nazarda tutiladi. Sohibqiron ayol qadriga, go‘zalligiga ichki muhabbat bilan qaragan gapida moslashuvli bog‘lanishlar soni 3 ta: 1) sohibqiron qaragan - ega va kesimning shaxs va sondagi moslashuvi; 2) ayol qadriga - so‘z birikmasida so‘zlarning moslashuv usulida bog‘lanishi; 3) ayol g o‘zalligiga - so‘z birikmasida so‘zlarning moslashuv usulida bog‘lanishi. Moslashuvli so‘z birikmalari soni esa 2 ta: 1) ayol qadri; 2) ayol go‘zalligi. Tobe bo‘lakning hokim bo‘lakka bog‘lanish yo‘llari. Bog‘lar, qushlar, sayra so‘zlarini alohida talaffuz etsangiz, shu so‘zlar ifodalagan alohida narsa va harakatlar haqidagina ma'lumot bergan bo‘lasiz. Siz esa "bog‘larda qushlar sayrashi" haqidagi fikrni ifodalamoqchisiz. Buning uchun so‘zlarni bir-biriga bog‘laysiz. Birinchi so‘zga o‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasini qo‘shasiz, chunki "sayrash" harakati qayerda sodir etilganini bayon qilmoqchisiz. Sayramoq so‘ziga harakatning bajarilish vaqtiga qarab zamon bildiruvchi qo‘shimchalardan birini qo‘llaysiz. Natijada sayramoqda yoki sayradi shakli hosil bo‘ladi. Sayra so‘ziga qo‘shilgan -moqda va -di shakllari zamon ma'nosini bildirishi bilan birga III shaxs, tasdiq ma'nolarini ham ifodalaydi. Sayramoqda va sayradi so‘zi nima? so‘rog‘iga javob bo‘luvchi va bosh kelishikda kelishi lozim bo‘lgan hamda sayrash xususiyatiga ega bo‘lgan narsalarni bildiruvchi so‘zni hamda qayerda? so‘rog‘iga javob bo‘lib o‘rinni bildiruvchi so‘zni talab qiladi. Natijada Bog‘larda qushlar sayramoqda gapi hosil bo‘ladi. Bu gapda uchta gap bo‘lagi ikkita bog‘lanishni hosil qilyapti: 1) bog‘larda sayramoqda; 2) qushlar sayramoqda. Birinchi bog‘lanishda bog‘larda so‘zi qayerda sayramoqda? so‘rog‘iga; ikkinchi bog‘lanishda esa qushlar so‘zi nimalar sayramoqda? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. So‘roqqa javob bo‘layotgan so‘z so‘roq talab qilayotgan (so‘roq bog‘lanib kelayotgan) so‘zga kelishik, shaxs-son, zamon qo‘shimchalari va ko‘makchilar yordamida bog‘lanadi. Tobe bog‘lanishda o‘zaro bog‘langan bo‘laklar so‘roq 30 berish orqali aniqlanadi. Qaysi bo‘lakkdan so‘roq berilsa, shu bo‘lakka tobe hisoblanadi. Masalan, Bahorda chiroyli gullar ochildi gapidagi tobe bog‘lanishlarni so‘roq berib aniqlaymiz. Nimalar ochildi - gullar ochildi. Demak, gullar so‘zi ochildi so‘ziga tobe bog‘langan. Qachon ochildi - bahorda ochildi. Demak, bahorda so‘zi ochildi so‘ziga tobe bog‘langan. Qanday gullar- chiroyli gullar. Demak, chiroyli so‘zi gullar so‘ziga bog‘langan. Gapda quyidagi tobe bog‘lanishlar mavjud: 1) gullar ochildi; 2) bahorda ochildi; 3) chiroyli gullar. Tobe bog‘lanish doimo ikki qismdan iborat bo‘ladi: tobe bo‘lak va hokim bo‘lak. So‘roq bog‘lanib kelgan qism hokim, so‘roqqa javob bo‘lib keluvchi qism tobe bo‘lak sanaladi. Masalan, chiroyli (qanday?) ko‘ylak, go‘zal (qanday?) mamlakat, dalaga (qayerga?) bormoq. Tobe bo‘lak hokim bo‘lak bilan kelishik, egalik, shaxs-son qo‘shimchalari, ko‘makchilar va ohang yordamida bog‘lanadi. Bunday bog‘lanish ikki xil sintaktik birlikni hosil qiladi: I) gap; 2) so‘z birikmasi. Ta'limdan asosiy maqsad bolalarga bilim berishgina emas, balki bilim olish yo‘llarini o‘rgatish, ularni ta'lim jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirish demakdir. Yangicha ijtimoiy, iqtisodiy sharoitda ona tilini o‘qitish mazmunini takomillashtirish, darslarni jahon andozalariga mos ravishda tashkil qilish o‘quvchi faolligini oshiradigan muhim omillardan hisoblanadi. Nutqiy faoliyatda har bir til hodisasining o‘z o‘rni, o‘z vazifasi bor. Yoshlar til imkoniyatidan vaziyatga qarab foydalanish malakasiga ega bo‘lishlari, o‘z fikrini aniq ifodalashga, zarur bo‘lgan so‘z va gap shakllari, ibora va tasviriy ifodalarni tanlay va qo‘llay bilishlari davr talabidir. Buning uchun ona tili o‘qituvchisi o‘z ixtisosligini puxta bilishi, ilg‘or pedagogik texnologiya hamda zamonaviy o‘quv-texnik vositalaridan yaxshi xabardor bo‘lishi lozim. Shundagina ta'lim samarasi ham, o‘qitish darajasi ham yuqori bo‘ladi. Gap ustida ishlash o quvchilar nutqini o stirishdagi muhim jarayonʻ ʻ hisoblanadi. Gap ustida ishlashning asosiy vazifasi o quvchilarni to g ri va aniq ʻ ʻ ʻ gap tuzib, tugallangan fikr bildirishga o rgatishdan iboratdir. Gap nuqt birligi ʻ bo lib, aloqa maqsadida xizmat qiladi. Boshlang ich sinf o quvchilarni uchun eng ʻ ʻ ʻ 31 muhimi gap nutq birligi ekanligidir. Nutqqa oid mashqlarga qo yilgan talablar gapʻ ustida ishlash mashqlariga ham taalluqlidir. Gap grammatik tomondan to g ri ʻ ʻ tuzilgan birlik ana shuning uchun grammatika bilan chambarchas bog liq bo lib, ʻ ʻ bu jarayonda gap qurilishi, gapda so zlarning bog lanishi va gapning turlari ustida ʻ ʻ ishlash juda ham muhimdir. Gap nutq va til birligi bo lib tugallangan mazmunni ʻ bildiradi. O quvchi boshlang ich sinflarda beriladigan sintaktik materiallar hajmida ʻ ʻ faqat ona tili darslarida emas, balki boshqa darslarda, maktabdagi barcha mashg ulot jarayonlarida gap tuzish, uni tahlil qilish va qayta tuzishga o rgatib ʻ ʻ boriladi. Gap ustida ishlashga oid mashqlar juda xilma-xil bo lib, analiz va sintezning ʻ ustunligiga va o quvchilarning mustaqillik darajasiga ko ra tasnif qilinadi. ʻ ʻ Analiz yoki sintezning ustunligiga qarab gap ustida ishlash mashqlari ikkiga bo linadi: ʻ 1. Analitik mashqlar. Ya ni tuzilgan tayyor matndan olinagan tayyor gaplarni ʼ tahlil qilish; 2. Sintetik mashqlar, mustaqil gap tuzishga qaratilgan mashqlar. Analitik mashqlar sintetik mashqlarga debocha hisoblanadi, ular parallel holda yoki sintetik mashqdan keyin analitik mashqlar o tkaziladi. ʻ Gapda so‘zlar mazmunan o‘zaro bog‘lanadi.Gapda so‘zlarning bog‘lanishi so‘roqlar yordamida aniqlanadi. Mashq : O‘qing. Matnda nechta gap borligini ayting. Osmonni qora bulut qopladi momaqaldiroq qattiq gumburladi kuchli shamol qo‘zg‘aldi barglar havoda aylanib uchdi yerga yomg‘ir tomchilari tushdi Ushbu mashqda gaplar oxiriga tinish belgilarini qo‘ying, gaplar ifoda maqsadiga ko‘ra qaysi turga mansubligini ayting. Mashq. Gaplarni o‘qing. Avval bosh bo‘laklarni so‘roqlar yordamida belgilang, keyin ularga mazmunan bog‘langan so‘zlarni ham so‘roq berib aniqlang. 32 1. Yoqimli kuy odamni allalaydi. 2. Nay ovozi mayin yangradi. 3. Xushovoz xonanda tinglovchilarga yoqdi. 4. Jangovar qo‘shiq safimizni mustahkamlaydi. 5. Behzod rassomlik to‘garagiga qatnaydi. Ikkinchi va to‘rtinchi gaplarni ko‘chiring. Gapdagi so‘z birikmalarini chizma orqali aniqlang. O quvchilarning mustaqilliligi, bilish jarayonining faolligiga ko ra gap ustidaʻ ʻ ishlash mashqlari uch guruhga bo linadi: ʻ 1. Namuna asosidagi mashqlar 2. Konstruktiv mashqlar 3. Ijodiy mashqlar Namuna asosidagi mashqlar aniq to g ri tuzilgan sintaktik qurilmalarni amaliy ʻ ʻ o zlashtirishni, ularning ichki bog lanishini, mazmunini tushunishni ko zda tutadi. ʻ ʻ ʻ Bunday mashqlar ichida analitik mashqlarga, shuningdek gapni kuzatish, eshitish, uni o qishga muhim o rin beriladi. ʻ ʻ Namuna asosidagi mashqlarga quyidagilar kiradi: 1. Gap ustida ishlashning eng oddiy, boshlang ich shu bilan birga, eng zaruriy ʻ shakli namunani o qish, intonatsiyasi, ifodaliligi ustida ishlash, gapning asosini va ʻ mazmunini tushuntirish, ba zan gapni yodda saqlab yodlash hisoblanadi. Gapni ʼ o qish va kuzatish nutq o stirishga katta yordam beradi. Gap intonatsiyasi ustida ʻ ʻ ishlash gap mazmunini va bog lanishini tushunishga, namunalarga qarab uni ʻ o zlashtirish va yodda saqlashga, gap qurilishini yaxshi tushunishga yordam ʻ beradi. Ushbu jarayonda nutqdan gapni intonatsiyaga qarab ajratishga, intonatsion tugallanganlikni ifodalashga, darak, so roq, his- hayajon gaplarning ʻ intonatsiyasiga, uyushiq bo lakli gaplar, bo g lovchisiz qo shma gaplardagi sanash ʻ ʻ ʻ ʻ ohanggiga, bog langan qo shma gap intonatsiyasiga e tibor berish kerak. ʻ ʻ ʼ 2. Savol asosida gap tuzish. Bunda berilgan savol javob uchun asos bo ladi va ʻ "namuna" vazifasini bajaradi. Savolda uning asosiy mazmuniga emas balki barcha so zlarni va sintaktik qurilishining chizmasi ham beriladi. Masalan: terimchilar ʻ dalada nima terdilar? ( Terimchilar dalada paxta terdilar ). Savollar asta sekin 33 murakkablashib boradi. Oldin qisqa so roq bergan bo lsak, endi so roqlargaʻ ʻ ʻ yanada qo shimcha so roq qo shib boriladi. ʻ ʻ ʻ Konstruktiv mashqlarga gap tuzish va uni qayta tuzishga qaratilgan mashqlar kiradi. Bunday mashqlar grammatik tushuncha va qoidaga asoslanadi. Konstruktiv mashqlarning turlari quyidagilar: 1. Aralash berilagan so zlardan gap tuzish yoki tartibsiz berilagan gaplardan ʻ matn tuzish. Bunda so zlar grammatik materialning o rganilishiga qarab 3 ʻ ʻ variantda berilishi mumkin: A) so zlar tayyor ishlatiladigan shaklda beriladi: terdilar, terimchilar, paxta, dalada ʻ (terimchilar dalada paxta terdilar); B) o rganimgan grammatik materialni hisobga olib, ba zi so zlar bosh shaklda, ʻ ʼ ʻ boshqalari tayyor shaklda beriladi. Masalan, " Otlarda birlik va ko plik" mavzusi ʻ o tilgach bo g da, bog bon, qaradi, gullar shaklida berilishi mumkin; ʻ ʻ ʻ ʻ D) barcha so zlar bosh shaklda beriladi: bog , sayr qilmoq, bola ʻ ʻ Mashq. Maqoladagi o rni almashgan so zlarni joy-joyiga qo yib, maqolni ʻ ʻ ʻ davom ettiring. bola, yetti, bir, mahalla ... sariq, tagi, sabr ... Duo, olma, oltin ... Yugurmoq, somonxona, buzoq. Halol, osh, ko cha ... ʻ Mashq. O rni almashgan gaplarni o z o rniga qo yib matnni qayta o qing. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Matnga o zingiz sarlavha qo ying. ʻ ʻ U maktabda sinfdoshlari bilan juda inoq. Salima bugun maktabga ertaroq bordi. Ustozlari ham uni doim a lochi deb maqtaydi. Uni do stlari juda ham yaxshi ʼ ʻ ko rishadi. U kelajakda ustoziga o xshagan, o quvchilarga bilim beruvchi ustoz ʻ ʻ ʻ bo lmoqchi. Salima ona tili, matematika, ingliz tili, geografiya fanlarini yaxshi ʻ ko radi. ʻ 2. Nuqtalar qo yilmagan, bosh harf yozilmagan matndan gaplarning ʻ chegarasini ajratish. 34 Mashq. Matnda keltirilgan gaplarni chegaralang va tinish belgilarini o zʻ joyiga qo ying. ʻ Yoz bolalar ushbu faslni juda ham yaxshi ko rishadi chunki ushbu faslda ʻ mevalar g arq pishadi ariqlarda to lib suvlar oqadi bolalar har xil o yinlar ʼ ʻ ʻ o ynashadi ayni maktabdagi ta til ham ushbu yoz fasliga to g ri keladi. ʻ ʼ ʻ ʻ 3. Berilgan sodda gapni so roqlar yordamida bosqichli yoyish mashqi. ʻ Masalan: Daraxtlar gullay boshladi. Nima uchun gullay boshladi? Bahor kelgani uchun daraxtlar gullay boshladi. 4. Berilgan sintaktik chizma asosida gap tuzish. 5. Berilgan gapga o xshash, masalan uyushiq egali yoki kesmli sodda yoyiq ʻ gap tuzish. Ushbu jarayonda o qituvchilarga Quyosh yoritadi va isitadi kabi gap ʻ beriladi, o quvchi esa "Sarvar o qidi va ishladi" kabi gap tuzadi. ʻ ʻ 6. Ikki- uch sodda gapdan bitta uyushiq bo lakli sodda gap tuzish. ʻ Masalan: " Zinnura bugun dars tayyorladi" " Zinnura bugun ukasiga qaradi" gaplardan uyushiq bo lakli " Zinnura bugun dars tayyorladi va ukasiga qaradi" gapi ʻ tuziladi. Ijodiy mashqlarda o quvchilar o zlari erkin ravishda gap tuzadilar. ʻ ʻ Boshlang ich sinflarda ijodiy mashqlaring quyidagi turlaridan keng foydalaniladi: ʻ 1. Gap tuzish uchun mavzu beriladi, o quvchilar shu mavzuga mos gap ʻ tuzadilar: "Issiq yoz", "Bahor kelgach", "Olma daraxti" singari. 2. Narsa rasmi yoki sujetli rasm beriladi, o quvchilar rasm asosida bir yoki bir ʻ nechta gap tuzadilar. Masalan: 35 3. Ikki-uchta tayanch so z beriladi, o quvchilar shu so zlarni qatnashtirib gapʻ ʻ ʻ tuzadilar. Tayanch so z sifatida bolalarning falol lug atiga aylantirish zarur bo lgan ʻ ʻ ʻ so zlar tanlanadi. ʻ Masalan: ota-ona, opa, aka, uka, singil, maktab, sinf, o qituvchi... ʻ Mashq. Ushbu tayanch so zlardan foydalanib kichik bir matn tuzing. Matnda ʻ berilgan so zlar qatnashsin. ʻ Tayanch so zlar: oila, vatan, muqaddas, ota-ona, do st, mehr. ʻ ʻ 2.2. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida so‘z birikmasi va gap tuzish bo‘yicha didaktik o‘yinlardan foydalanish Maktab ostonasiga ilk bor qadam qo‘ygan jajji bola undan qat'iy tartib- intizom talab etuvchi muhitga tezgina moslashib, kirishib keta olmaydi. Shuning uchun o‘qituvchi dars jarayonlarida o‘quvchilar zerikib qolmasligi ta'limiy o‘yinlardan ko‘proq va o‘rinli foydalanishi maqsadga muvofiqdir. Bolalarning ijodiy fikrlashini rivojlantirishga xizmat qiladigan o‘quv topshiriqlari boshlang‘ich ta'lim darslikarida ham o‘z aksini topadi. Mazkur topshiriqlar turli usullar bilan o‘qituvchi hamkorligida o‘quvchilar tomonidan mustaqil bajarishi balki hamkorlikda ijobiy natijaga yetkazilishi lozim. Didaktik o‘yinlarga xos bo‘lgan jihat shundan iboratki, bunday o‘yinlar musobaqa tarzida tashkil etiladi. Natija so‘ngida o‘quvchi va guruhlarga rag‘bat yoki ballar berilishi, shubhasiz, o‘quvchilarda topshiriqni bajarishga ishtiyoqni oshirishga sabab bo‘ladi. Bu orqali o‘quvchilarning grammatik savodxonligi, ijodiy fikrlash qobiliyati, topqirligi, nutqi va shu fanga muhabbati ancha oshishiga erishish mumkin. Shu bilan bir qatorda o‘qituvchining qo‘shimcha adabiyotlarga murojaat qilishi va ulardan foydalanishi, o‘quvchi yoshlarning boshqa fanlar bilan ham jiddiy shug‘ullanish ehtiyojini tug‘diradi. Shunini inobatga olgan holda, o‘qituvchi dars jarayonlarining samarali bo‘lishi uchun turli o‘yin-topshiriqlardan 36 va boshqotirmalardan unumli va samarali foydalanishi maqsadga muvofiqdir. Bugungi davr talabi ham har bir o‘qituvchidan mahorat, ijodkorlik, eng asosiysi, tinimsiz mehnat talab qiladi. Ayni shularni yoldan chiqarmagan holda boshlang‘ich sinf ona tili darslarini o‘tishda qo‘llash mumkin bo‘lgan ayrim didaktik o‘yinlar, boshqotirmalar va ulardan foydalanish metodlarini o‘rganib chiqish juda muhimdir. Bunday didaktik o‘yinlarni yanada ko‘plab o‘ylab topish va ulardan dars jarayonida foydalanish ham mumkin. Bu esa yuqorida aytib o‘tilganidek, o‘qituvchining ijodkorligiga, izlanuvchanligiga, mahorati va tinimsiz qiladigan mehnatiga bog‘liq. Ma'lumki, didaktik o‘yinlar o‘quvchilar malaka va ko‘nikmalariga ko‘ra, murakkablik darajasiga qarab guruhlanib, soddadan murakkablik dinamikasiga qarab yuqorilab boradi. Ushbu sabablarni nazardan chetda qoldirmay, har bir dars jarayonida yoki ayni mavzular yuzasidan didaktik o‘yinlarni tanlab olishda e'tiborli bo‘lish o‘qituvchining asosiy vazifalari sirasiga kiradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ona tilidan grammatik bilimlar berishda didaktik o‘yinlardan foydalanish samarali natija beradi, chunki kichik maktab yoshidagi bola hali o‘yin faoliyatidan ajralmagan bo‘ladi. Shuning uchun boshlang‘ich sinf o‘quvchilari fonetikadan bir qator bilimlarni egallaydilar. Unli, undosh tovushlarni talaffuz qilish, taqqoslash asosida farqlaydilar. Undosh tovushlarning jarangli va jarangsiz talaffuz etilishi, jufti bor, jufti yo‘q jarangli va jarangsiz undosh tovushlar haqida amaliy bilim oladilar. Bu borada boshlang‘ich sinflarda qo‘llaniladigan tekshirish metodi tovushlarning jarangli yoki jarangsiz ekanligini anglab olish imkonini yaratadi. Bu o‘z navbatida to‘g‘ri yozishda qo‘l keladi. Shuningdek, boshlang‘ich sinflarda bo‘g‘in va uning turlari, urg‘uli va urg‘usiz bo‘g‘inlar, tovushlarning bir-biriga ta'siri haqida ham amaliy bilimlar oladi. Bularning hammasini o‘zlashtirib olish bir qator murakkabliklar tug‘diradi. Shu sababli boshlang‘ich sinflarda fonetikaga oid didaktik o‘yinlardan foydalanish qo‘l keladi. 37 Yuqorida aytib o‘tilganlardan kelib chiqqan holda, quyida aynan boshlang‘ich ta'limda qo‘llash mumkin bo‘lgan didaktik o‘yinlardan biri — «So‘z tuzish» o‘yini haqida qisqacha ma'lumot berish lozim. «So‘z tuzish» o‘yini savod o‘rgatish davrida o‘tkaziladi. Bu o‘yinlarni bajarish o‘quvchilarga tovushning so‘z hosil qilishidagi ahamiyatini to‘laroq anglab olish imkonini yaratadi. Bolalar ushbu didaktik o‘yinda ishtirok etar ekan, ularda so‘zlarning turli-tuman usullar bilan hosil bo‘lishiga katta qiziqish uyg‘onadi. O‘zlari hosil qilgan yangi so‘zlardan zavq olishga muvaffaq bo‘ladilar. So‘z tuzish o‘yini savod o‘rgatishning tarkib - tahrir (analitik -sintetik) tovush metodi asosida o‘rganiladi. Ma'lumki, ushbu metodning ikkinchi qismi tuzish, qurish, birlashtirish singari qator ma'nolarni bildiradi. So‘z tuzish o‘yini aynan so‘zga xilma-xil tovushlarni, bo‘g‘inlarni qo‘shish orqali hosil bo‘ladi, “So‘z tuzish” ta'limiy o‘yinini bajarishda o‘quvchilar so‘zga turli xil usullar bilan tovush qo‘shib yangi so‘z hosil qiladilar. Bu esa ularning lug‘at boyliklarini ortishiga katta hissa qo‘shadi. Demak, bundan ko‘rinib turibdiki, so‘z tuzish o‘yini singari qator didaktik o‘yinlar o‘quvchilarda nafaqat o‘yin faoliyatiga qiziqishni oshiradi, balki o‘yin orqali lug‘atlarida so‘zlar safining kengayishiga ham juda xizmati qiladi. Bundan tashqari o‘quvchilarda lingvistik kompetensiyalarning rivojlanishida asos hosil bo‘la boshlaydi. Bu esa keyinchalik o‘quvchilarning nutqi ravon, yozma bayon qilish ko‘nikmasining yaxshi shakillanishiga xizmat qiladi. Bolalarga bilim berish, har bir dars mazmunini boyitish, qiziqarli mashg`ulotlarni dars jarayoniga singdirishni talab qiladi. Psixologlarning aniqlashicha bolalar o‘qituvchining oddiy tushuntirishi orqali egallab olgan ma`lumotlarga qaraganda turli xil ruhiy kechinmalar orqali o‘zlari mulohaza yuritib mustaqil bajargan ishlari vositasida o‘zlashtirilgan bilimlarini uzoq vaqt esda saqlab qoladilar. Chunki o‘quvchi mustaqil mashqlarni bajarishda faoliyat ko‘rsatib, avval olgan bilimlariga tayangan holda ko‘plab o‘quv materiallarini hayolidan o‘tkazadi. O‘xshash hodisalarni bir-biri bilan taqqoslaydi. O‘zicha mulohaza yuritib mustaqil fikrlar chiqaradi. O‘qituvchining tayyor holda bergan ma`lumotidan o‘quvchi fikrlash faoliyati to‘la ishga kirishmasdan to‘g`ri javobni 38 o‘zlashtirib oladi. O‘xshash hodisalarga duch kelishi bilan o‘qituvchi bergan bilimni amaliyotga taqbiq qilishda qiynalib qoladi. Davlat ta`lim standarti va amaldagi maktab dasturlarida o‘quvchi egallashi kerak bo‘lgan materiallar ancha murakkab bo‘lib, bolalarning bu bilimlarni bosqichma-bosqich egallab olishlarini, kengaytirib, rivojlantirib borishlarini taqozo etadi. Boshlang‘ich ta'lim jarayonida o‘yinli texnologiyalardan foydalanish metodikasini ishlab chiqishdan iboratdir. Mazkur ishni bajarishda quyidagi vazifalarni tahlil qilishga harakat qildik: Boshlang‘ich ta'lim jarayonini texnologiyalashtirish muammolari o‘rganish. 1.Ta'limiy o‘yinlar va ularning ta'lim samaradorligini oshirishdagi o‘rnini tadqiq etish. 2.Hozirgi kunda boshlang‘ich ta'lim jarayonida o‘yinli texnologiyalardan foydalanish darajasini aniqlash. 3.Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish darslarida didaktik o‘yinlardan foydalanish metodikasini va tavsiyalar ishlab chiqish. Yuqorida keltirib o‘tilgan tavsiyanomaning nazariy ahamiyati ta'limiy o‘yinlar va ularning boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ta'lim-tarbiyasidagi o‘rniga oid nazariy tahlillar bilan belgilanadi, amaliy ahamiyati esa izlanishlarimiz davomida ishlab chiqilgan ta'limiy o‘yinlardan boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish darslarida foydalanishga doir tavsiyalar bilan aniqlanadi. Boshlang‘ich ta'lim sohasi o‘quvchilar ta'limiy faoliyatida ham, o‘qituvchilarning pedagogik faoliyatida ham muhim davr hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining ta'limiy o‘yinlarga bo‘lgan munosabati ancha jiddiy. Ularning ko‘pchiligi qator o‘yinlarni boshlang‘ich sinflar darslarida foydalanish uchun qulayligini aytib o‘tdilar. Lekin bu o‘yinlar deyarli bir xil edi. Bundan tashqari «Didaktik o‘yinlardan darsning qaysi qismida ko‘proq foydalanasiz?» deb so‘raganimizda, 15 nafar boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi «Asosan dam olish daqiqalarida va o‘tgan mavzni mustahkamlashda» deb javob berdilar. Vaholanki, o‘rinli foydalanilgan didaktik o‘yinlar boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish darslarida yangi mavzuni bayon qilishda va mustahkamlashda eng qulay metod hisoblanadi. Zero, o‘yin bilimlarni o‘zlashtirish yo‘lidagi har qanday 39 mashaqqatlarni osongina yengib o‘tishga, qiyin jarayonni o‘yinlar bilan uyg‘unlashtirgan holda yengillatishga yordam beruvchi ta'lim usulidir. Darslarning shu asnoda tashkil etilishi barkamol shaxs tarbiyasida muhim qadam bo‘lib xizmat qiladi. Ta'lim jarayonida tashkillashtiriladigan didaktik o‘yinlar ham o‘quvchilar tafakkurini rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Didaktik o‘yinlarga dam olish yoki vaqt o‘tkazish vositasi emas, balki ta'lim beruvchi faoliyat deb qarash lozimdir. «Hikoya» didaktik o‘yini. O‘qituvchi doskaga bir nechta so‘z yozib qo‘yadi. O‘quvchilar mustaqil ravishda shu so‘zlar ishtirokida hikoya tuzadilar. Shu jarayonda ularning lug‘at boyligi oshishi bilan birga, gaplarni to‘g‘ri tuzish, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, ijodiy va mustaqil fikrlash qobiliyati o‘stiriladi. O‘qituvchining vaqti-vaqti bilan rag‘batlantirishi o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini yanada orttiradi. Bu o‘yindan darsdan tashqari mashg‘ulotlarda, to‘garaklarda ham bemalol foydalanish mumkin. Masalan: Dilfuza, qor, yomg‘ir, maktab, kitob. «U kim? Bu nima?» didaktik o‘yini. Stol ustiga bir nechta predmetlar terib qo‘yiladi. O‘qituvchi shu predmetlardan xohlagan birortasini ta'riflaydi. O‘quvchilar shu belgilar orqali gap nima haqida borayotganligini topadilar. Bu o‘yinning afzallik tomoni shundaki, uni dars davomida o‘quvchilar diqqatini jamlash, qo‘llariga dam berish maqsadida yoki yangi tovushlar bilan tanishtirish va yangi mavzuni bayon qilish jarayonida foydalanish mumkin. Ushbu o‘yin o‘quvchilarda ziyraklik, sinchkovlik sifatlarini va mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishga imkon yaratadi. Masalan: U bilim manbayi. Undan hamma foydalanadi. Ayniqsa o‘quvchilarga u juda ham zarur. (javob: kitob) «Topag‘on» didaktik o‘yini. O‘qituvchi biror belgi orqali savol beradi. O‘quvchilar shu belgini o‘zida aks ettirgan predmetlar nomlarini aytadilar. Eng ko‘p to‘g‘ri javob topgan o‘quvchilar g‘olib hisoblanadi. Bu o‘yinni o‘tkazish o‘quvchilarga so‘z turkumlari to‘g‘risidagi dastlabki ma'lumotlar berish jarayonini 40 yengillashtiradi. Bundan tashqari, hozirjavoblik, mustaqillik, ziyraklik, ijodkorlik singari sifatlarni shakllantiradi. Savol: Nima oq rangda? Javob: qog‘oz, qor, paxta, buvimning sochlari, .. «Bo‘lishi mumkin emas» didaktik o‘yini. O‘yin davomida o‘qituvchi matnni o‘qiydi, o‘quvchilar bo‘lishi mumkin bo‘lmagan voqealar ifodalangan jumla yoki gapni topishlari kerak. Hazil-mutoyiba bilan o‘tadigan ushbu o‘yin ziyraklik, sinchkovlik va kuzatuvchanlikni talab qilishi bilan birga, hikoya tinglash ko‘nikmasini shakllantirishga ham juda katta yordam beradi. Namuna: Seshanba dam olish kuni bo‘lgani uchun Qobiljon maktabga bormadi. U singlisi Vazira bilan hayvonot bog‘iga bordi. Ular hayvonot bog‘ida suvda suzib yurgan sherni, qafasda sayrayotgan baliqlarni va kattakon vahshiy bulbulni ko‘rdilar «Davom ettir» didaktik o‘yini. Bu o‘yinda o‘qituvchi hikoya boshlaydi. O‘quvchilar hikoyani mustaqil davom ettiradilar. Bunda o‘quvchilarda ijodkorlik, mustaqil fikrlash qobiliyati rivojlanib boradi. Bayon yoki insho kabi ijodiy ishlar yozish ko‘nikmasi shakillanadi va so‘z boyligi ortadi. Bundan tashqari, ularda o‘ziga ishonch hissi ortib boradi. «Davom ettir» o‘yinidan ona tili, o‘qish darslarida balki darsdan tashqari mashg‘ulotlarda ham foydalanish mumkin. Masalan: «Bugun men ertalab barvaqt ishga ketayotganimda ... «Zanjir» didaktik o‘yini. O‘qituvchi o‘yinni boshlab o‘quvchilarga bitta so‘z aytadi, o‘quvchilar bu so‘z qaysi harf bilan tugagan bo‘lsa, shu harf bilan boshlanuvchi so‘zni topib aytadilar. So‘z o‘yini shu tarzda davom etiriladi. Bu o‘yin 1-sinflarda so‘zlar, yuqori sinflarda esa maqollar, tez aytishlar, hikmatli so‘zlar yoki she'riy baytlar orqali o‘tkazilishi mumkin. Bunday didaktik o‘yinlarning o‘tkazilishi o‘quvchilarning xotirasini mustahkamlaydi, hozirjavoblikka, mustaqil fikrlashga undaydi. Bu o‘yindan ona tili va o‘qish darslarida, dam olish daqiqalarida, darsni boshlashdan avval o‘quvchilar diqqatini to‘plab olish maqsadida foydalanish mumkin. 41 «Rebus». Rebus boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida juda sodda ko‘rinishda berilib, surat, belgilar asosida hal etiladigan boshqotirmadir. Rebuslarni hal etish uchun, avvalambor, suratda nima tasvirlanganini topish kerak bo‘ladi, shundan keyin shartli belgilar asosida yangi so‘z hosil qilinadi. Shu tariqa rebus hal etiladi va u erda qanday so‘z yashiringani topiladi. «Krossvord». Krossvord o‘yinini o‘tkazish uchun o‘quvchilar yoshiga mos holda juda sodda ko‘rinishdagi krossvordlar tuzib olinadi. O‘quvchilar mustaqil ravishda javoblarni topib krossvordga yozadilar. Krossvordlar dastlab o‘qituvchi boshchiligida hal etiladi. O‘quvchilarda krossvordlarni hal etish ko‘nikmalari paydo bo‘lgandan keyin o‘qituvchi nazorati ostida mustaqil hal etadilar va ishlanadi. «Krossvord» o‘yini o‘quvchilar dunyoqarashini o‘stirish bilan bir qatorda ularning so‘zlar ma'nosini yodda saqlab qolishlariga ham imkon beradi. O‘yin avvalida katakchalarga so‘zlarni o‘qituvchi yozib bergan bo‘lsa, keyingi so‘zlarni o‘quvchilar ham navbat bilan o‘zlari yozishlari mumkin. Katakchalarni to‘ldirishda o‘quvchilarning bevosita ishtiroki ularning o‘yinga bo‘lgan qiziqishlarini tobora oshirib boradi. Agar krossvordda kalit so‘z bo‘lsa, katakchalar to‘ldirib bo‘lingach, o‘qituvchi ajratib ko‘rsatilgan (qalin chiziq bilan chegaralangan) katakchalarda yozilgan so‘zlarni o‘quvchilar bilan birgalikda topadi va o‘qiydi. O‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatishda krossvordlardan darsda va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda foydalanish mumkin. Harakatli o‘yinlar. «U nima qilyapti?» («Pantomimo»). O‘quvchilardan biri bolalar oldiga chiqib ovozsiz harakatlar qiladi. O‘quvchilar jamoasi birgalikda uning harakatlarini izohlab berishlari kerak. Bunday o‘yin o‘qish va ona tili darslarida o‘quvchilar nutqini o‘stirish bilan birgalikda ularni topqirlik va hozirjavoblik ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. «Jonli hikoya». O‘qituvchi so‘zlar yozilgan qog‘ozlarni o‘quvchilarga tarqatib, hikoya o‘qib beradi (Qog‘ozlarda yozilgan so‘zlar birgalikda shu hikoyani hosil qiladi). O‘qituvchi hikoyani ikkinchi marta o‘qib berganda o‘quvchilar qo‘llaridagi qog‘ozlarni to‘g‘ri ketma-ketlikda joylashtirishlari kerakki, qog‘ozlardagi yozilgan so‘zlar bir butun gapni, gaplar esa hikoyani hosil qilsin. Bu 42 o‘yinni o‘tkazishda darslikdagi hikoyalar yoki darslikdan tashqari hikoya va ertaklardan foydalanish maqsadga muvofiq. «Quruvchi». Bu o‘yindan o‘quvchilarni guruhlarga bo‘lib, o‘tgan mavzuni yoki yangi mavzuni mustahkamlash qismida yoki darsdan tashqari mashg‘ulotlarda foydalanish mumkin. O‘qituvchi oldindan darsga tayyorgarlik ko‘rib, qog‘ozdan yoki penoplast bo‘lakchalaridan g‘ishtchalar yasaydi, bu g‘ishtchalarga savol yozilgan qog‘ozchalarni yopishtirib chiqadi. G‘ishtchalar soni o‘quvchilar soniga teng yoki undan ko‘p bo‘lishi kerak. Guruhlarga «minora» yoki «devor» qurish uchun joy ajratiladi. Har bir guruhdan bittadan o‘quvchi chiqadi va g‘isht chani olib savolni o‘qiydi. Agar savolga to‘g‘ri javob topa olsa o‘zlarining «maydon»chalariga teradilar. Agar noto‘g‘ri javob bersalar o‘qituvchi g‘ishtchani o‘quvchidan olib qo‘yadi. O‘yin shu tarzda barcha o‘quvchilar savollarga javob berib bo‘lgunlarigacha davom etadi. Qurilish maydonchasida eng ko‘p g‘isht tergan o‘quvchilar guruhi g‘alaba qozonadi. «So‘z o‘yini». O‘quvchilar guruhlarga yoki bo‘lmasa qatorlarga ajratiladi. Har bir guruh boshidagi o‘quvchiga bir-birinikidan ajralib turadigan harf yozilgan qog‘oz tarqatiladi. O‘yin boshlangunga qadar guruh ishtirokchilari qog‘ozda qanday harf yozilganligini ko‘rmasliklari kerak. O‘qituvchi buyruq berishi bilanoq boshlovchi o‘quvchilar qog‘ozni o‘nglab unda yozilgan harf bilan boshlanadigan so‘z topib yozadilar va orqada turgan o‘quvchiga uzatadilar. Orqada o‘tirgan o‘quvchi ham shu harf bilan boshlanadigan so‘zni yozib keyingi o‘quvchiga uzatadi. Shu taxlit barcha o‘quvchilar so‘z topib yozishlari kerak. Guruh yoki qator oxiridagi o‘quvchi o‘yin tugagach, qog‘ozni o‘qituvchiga olib kelib topshiradi. O‘yinni birinchi bo‘lib tugatgan va so‘zlarni to‘g‘ri yozgan o‘quvchilar guruhi g‘olib hisoblanadi. «Sirli xat». Pochtachi kiyimidagi bola sinfga kiradi va shunday deydi: «Men bir qancha sirli xat oldim. Bu xat ustiga kimga tegishliligi yozilmagan, unda faqat savollar yozilgan. Menimcha, kim shu savollarga to‘g‘ri javob bersa, xat shu o‘quvchiga tegishli bo‘ladi». Shundan so‘ng «pochtachi» xatjild ustiga yozilgan savollarni o‘qiydi. Savollarga kim to‘g‘ri javob bersa, xat o‘sha o‘quvchiga 43 topshiriladi. Xatjild ichidagi qog‘ozda o‘quvchini rag‘batlantiruvchi so‘zlar yozilgan bo‘ladi. Bu o‘yindan o‘quvchilar diqqatini jamlash, ta'lim jarayonining qiziqarli bo‘lishi va samaradorligini oshirish yo‘lida foydalanish mumkin. Ilmiy adabiyotlarda didaktik o‘yinlarni uyushtirishda darsning asosiy didaktik maqsadini hisobga olish kerakligi ko‘rsatib o‘tilgan. O‘yindan darsning barcha bosqichlarida foydalansa bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh va psixologik xususiyatlari har bir sinfda bir-biridan keskin ajralib turadi. Olti-etti yoshli o‘quvchilarning diqqati turg‘un bo‘lmasligi sababli o‘yinga ko‘proq moyillik bildirishadi. Shu sabab dars davomida o‘yinlardan ko‘proq foydalanishga to‘g‘ri keladi. Keyingi sinflarda o‘quvchilar maktab sharoitiga ancha moslashadi, bilim olishga qiziqishlari yanada ortadi. Endi ularni ancha jiddiy ishlarga tayyorlay borish mumkin. Ammo bu holat ta'lim jarayonida o‘yinlardan foydalanishni kamaytirish kerak degani emas. Agar 1-sinfda o‘quvchilarni o‘yin ko‘proq qiziqtirsa, keyingi sinflarda o‘yinning mazmuni, natijasini anglashga ehtiyoj tug‘iladi. Ular o‘z imkoniyatlari va qobiliyatlarini ko‘rsatish imkoni bo‘lgan o‘yinlarda ishtirok etishga intila boshlaydilar. Didaktik o‘yinlar quyidagi 2 bosqichda amalga oshiriladi: 1-bosqich: Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarni darsgacha bo‘lgan vaqtda tayyorlaydi. Tayyorgarlik jarayoni shundan iboratki, o‘quvchilar darsga kerakli o‘quv qurollarini oldindan tayyorlaydilar, mavzuga oid materiallar bilan mustaqil tanishadilar, darslik va boshqa nazariy materiallarni ko‘zdan kechirib chiqadilar. 2-bosqich: Bu bosqichda o‘quvchilarga o‘yin mohiyati tushuntiriladi, rollar bo‘lib beriladi, manbalar bilan tanishtiriladi va o‘yin amalga oshiriladi. Didaktik o‘yinlarni o‘tkazishda o‘qituvchining o‘rni juda ham muhim. O‘qituvchi o‘yin va uning qonun-qoidalarini o‘quvchilarga yetkazadi va o‘yinda bevosita ishtirok etib ular bilan hamkorlikda faoliyat yuritadi. Turli talablarni bajarishda namuna bo‘lib xizmat qiladi, qo‘shimcha ma'lumotlar berib boradi. Didaktik o‘yinlar quyidagi talablarga javob berishi kerak. 44 - tanlangan didaktik o‘yinlar o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga mos bo‘lishi; - har bir o‘yin pedagogik va psixologik jihatdan asoslangan bo‘lishi; - o‘zlashtirilgan bilimlarni takrorlash va mustahkamlashga yordam berishi; - bir xildagi o‘yinlarning ko‘p takrorlanishiga yo‘l qo‘ymaslik; - o‘yinni o‘tkazishdan avval o‘qituvchi ham, o‘quvchilar ham puxta tayyorgarlik ko‘rishi; - o‘yin yakunida g‘olib va bilimdon o‘quvchilarni rag‘batlantirib borish. Biz yuqorida misol tarzida keltirgan didaktik o‘yinlar barcha qonun-qoidalar va prinsipial talablarga rioya qilib o‘tkazilsa, o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatishga samarali ta'sir qilishi hecham shubhasizdir. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida o‘yinli texnologiyalardan foydalanish bo‘yicha metodik tavsiyalar: Savod o‘rgatish davrida qo‘llaniladigan grammatik o‘yinlar o‘quvchi imkoniyatlarini to‘la ishga solish, har bir tovush va harfning eng nozik tomonlariga, mayda detallariga alohida diqqat bilan qarashga undaydi. Bu davrda qo‘llaniladigan grammatik o‘yinlar ham hilma-hil bo‘lib, o‘quvchiga bilim berish, uni toliqishdan saqlash , o‘zi bajargan ishdan zavqlanish imkoniyatini yaratishi kerak. 1-sinf o‘quvchilariga bilim berish o‘yin asosiga qurilsagina samarali natijalarga erishish mumkin . Bu yoshdagi bolalarni toliqtirmaslik, o‘qish va yozuv darslarini qiziqarli tashkil etish, sidirg`ali o‘qish, husnixat malakalarini shakllatirish va mustahkamlash uchun yozuv mashg`ulotlarini to‘g`ri tashkil qilsh usullarini, o‘yin shaklida uyushtirish zarur. O‘quvchilar bilan grammatik o‘yinlar uyushtirilar ekan, ularga barcha o‘quvchilarni to‘g`ri va chiroyli yozuvda xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yadigan o‘quvchilarni ko‘proq jalb qilish kerak . Boshlang`ich sinf o‘quvchilari fonetikadan bir qancha bilimlarni egallaydilar. Unli, undosh tovushlarni talaffuz qilish, taqqoslash asosida farqlaydilar. Undosh tovushlarning jarangli va jarangsiz talaffuz etilishi, jufti bor yoki jufti yo‘q jarangli va jarangsiz undosh tovushlar haqida amaliy bilim oladilar. Bu borada boshlang`ich sinflarda qo‘llaniladigan tekshirish metodi tovushlarning jarangli 45 yoki jarangsiz ekanligini anglab olish imkonini yaratadi. Bu o‘z navbatida to‘g`ri yozishda qo‘l keladi. Shuningdek bu sinflarda bo‘g`in va uning turlari, urg`uli va urg`usiz bo‘g`inlar, tovushlarning bir-biriga ta`siri haqidagi amaliy bilimlarni oladi. Bularning barchasini o‘zlashtirib olish bir qator murakkabliklar tug`diradi. Shu boisdan boshlang`ich sinflarda fonetikaga oid didaktik o‘yinlardan foydalanish qo‘l keladi. “So‘z tuzish “ o‘yini. O‘yin savod o‘rgatish davrida o‘tkaziladi . Bu o‘yinlarni bajarish o‘quvchilarga tovushning so‘z hosil qilishidagi ahamiyatini to‘laroq tushunib olishga imkon beradi. O‘quvchilar ushbu o‘yinda ishtirok etar ekan, so‘zlarning turli- tuman usullar bilan hosil bo‘lishi ularda katta qiziqish uyg`otadi. O‘zlari hosil qilgan yangi so‘zlardan bevosita zavq olishga muvaffaq bo‘ladi. So‘z tuzish o‘yini savod o‘rgatishning tarkib – tahrir (analitik –sintetik) tovush metodi asosida bajariladi. Ushbu metodning ikkinchi qismi tuzish, qurish, birlashtirish singari ma`nolarni bildiradi. So‘z tuzish o‘yini ham aynan so‘zga hilma-hil tovushlarni, bo‘g`inlarni qo‘shish orqali hosil bo‘ladi. Bu o‘yinni bajarishda so‘zga turli xil usullar bilan tovush qo‘shib yangi so‘z hosil qiladi. Orfografik ko‘nikmalar bolalarda asta- sekin shakllanib mashq ishlash, grammatik va orfografik tahlillar orqali o‘zlashtirib boriladi. Ushbu qoidalarni o‘zlashtirib olishda ham bolalarning ixtiyoriy diqqatini bir nuqtaga to‘plash talab qilinadi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar juda ham o‘yinlarni yaxshi ko‘rish bilan birga, o‘yin orqali ba`zi grammatik orfografik qoidalarni juda tez o‘zlashtirib oladilar va uni uzoq vaqt esda saqlab qolishadi. Shuning uchun orfografik qoidalarni o‘zlashtirib olishda ham turli xil o‘yinlardan foydalanish o‘qituvchiga katta yordam beradi deb qaraladi. -rabot va -obod qo‘shimchali so‘zlar yozish o‘yini. 1. Xayrabot 1. Yangiobod 2. Qo‘shrabot 2. Xalqobod 3.Toshrabot 3.Chinobod 4.Oqrabot 4. Dehqonobod 5.Xotinrabot 5.Hayitobod 46 Morfologik materiallar boshlang`ich sinflarda ancha keng ko‘lamda o‘rganiladi. To‘rt yil boshlang‘ich sinf o‘qish davomida o‘quvchilar so‘z va uning ma`nolari, so‘z shakli, so‘zning morfologik tarkibi yuzasidan bir muncha bilimga ega bo‘lib oladilar. So‘z turkumlari, uning asosiy, qo‘shimcha va o‘ziga xos belgisi ustida nazariy hamda ko‘proq amaliy bilimlarga ega bo‘ladi. Boshlang`ich sinf ona tili o‘quv dasturlari o‘quvchilarning xususiyatlarini ularning yilma-yil aqliy, axloqiy va jismoniy jihatdan o‘sib borishini hisobga olgan holda bosqichli ketma-ketlik tamoyili asosida yaratilgan. Shunga asosan har bir mavzuning o‘quvchilar tomonidan oson o‘zlashtirib olinadigan qismi quyi sinflarda, murakkabroq qismi keyingi sinflarda o‘rganiladi. Ba`zi so‘z turkumlari boshlang`ich ta`limning hamma sinflarida o‘rganiladi. Dastlab uning asosiy belgisi- narsa-buyum nomini, belgisini, sanog`ini va harakatini bildirishi o‘rganiladi, o‘quvchining shu olgan bilimlari asosida qanday so‘roqqa javob bo‘lishi singari qo‘shimcha belgisi ham o‘zlashtirilib olinadi. O‘quvchilar sinfdan- sinfga o‘tib ulg`ayib borishi bilan so‘z turkumlarining o‘ziga xos belgisi ham o‘rganilib bilimlar kengayadi.O‘quv materialining bunday o‘rganilishi bir sinfda egallangan bilimlarning keyingi sinflarda yana takrorlanishini taqozo etadi. O‘quvchiga beriladigan bilim bolalarning ilgarigi sinflarda olgan bilimlari poydevoriga quriladi. Bu o‘quvchining ilgari olgan bilimiga tayanib xilma-xil grammatik o‘yinlarni uyushtirish imkonini beradi. Chunki mavzu yuzasidan ma`lum darajada bilim va ko‘nikmalar bo‘lgandagina uyushtiriladigan grammatik o‘yinda o‘quvchining faol qatnashishiga imkon yaratiladi. Yana bir tomoni o‘quvchi o‘zida bor bilimlar asosida mashg`ulotga ijodiy yondashadi va faoliyat ko‘rsatadi. Morfologiyada o‘quvchilar har bir grammatik hodisaning o‘xshash va farqli tomonlarini o‘rganishadi. Ularni taqqoslash orqali turli va qiziqarli grammatik o‘yinlar uyushtirish mumkin. Bunday mashg`ulotni morfologiyani o‘rganishga bag`ishlangan har bitta darsda ham qo‘llash mumkin. Masalan atoqli otlarni o‘tganda uni turdosh ot bilan, kelishik qo‘shimchalarni o‘tganda ularni o‘zaro taqqoslash mumkin bo‘lsa, ot yasovchi qo‘shimchalarni o‘rganganda bir-biriga 47 yaqin bo‘lgan ikki so‘z yasovchi qo‘shimcha yordamida grammatik o‘yin uyushtirish mumkin. Boshlang`ich sinflarda morfologiya o‘rnida so‘z atamasi ishlatiladi. O‘quv - chilar leksikologiya va so‘z yasashga oid bilimlarni ham so‘z bo‘limida o‘rga ni - sha di, shu sababli biz ham tilshunoslikning yuqoridagi bo‘limlariga oid o‘yin larni morfologik o‘yinlar majmuasida berishni lozim deb bildik. “Kerak so‘zni tanlab ol» o‘yini. Bu o‘yin o‘quvchilarni so‘z birikmasi bilan amaliy tanishtiradi. Garchi boshlang‘ich sinflarda so‘z birikmasi yuzasidan nazariy bilim berilmasa ham, u haqida o‘quvchilar bir qator ma`lumotlar oladi. Amalda so‘z birikmasi tuzadilar. Ushbu o‘yinni o‘tkazish uchun o‘qituvchi ko‘chma xattaxtaga so‘zlarni ikki ustun qilib yozib chiqadi. O‘quvchilar xattaxtadagi so‘zlar bilan tanishadi, keyin chap tomondagi so‘zlardan mosini qo‘yib ko‘chirish topshiriq qilib topshiriladi. O‘yinni butun sinf bo‘yicha ham parta qatorlari orasida ham o‘tkazish mumkin. Qaysi guruh topshiriqni tez va to‘g`ri bajarsa, g`olib jamoa hisoblanadi. O‘yin bolalarning ijodiyliigni tarbiyalaydi, o‘quvchilarda ziyraklik, sinchkovlik sifatlarini va mustaqil fikrlash malakasini shakllantirishga juda katta yordam beradi. Maktab o‘quvchilarining qiziqib bajaradigan mashg‘ulotlaridan biri rebuslar sanaladi. O‘quvchi rebuslarni bajarish, o‘qish uchun fikrlashi, izlanishi va ijodiy faoliyat ko‘rsatishi zarurdir. Rebuslarda aytilayotgan fikr to‘g‘ridan-to‘g‘ri harflar orqali bayon qilinmay va balki narsalar va turli xil belgilar vositasida beriladi. O‘quvchi ularni kuzatib, belgilarni so‘zga aylantiradi. Matnda berilgani kabi ayrim so‘zlarni bir butunligicha olsa, ba’zilaridagi harflarni almashtirishi, yoki harf qo‘shish orqali rebusni (yechadi) o‘qiydi. Bu mashg‘ulotlarda tovushlar va harflar ustida uch xil ish bajaradi: tovush almashtiriladi, tovush qo‘yiladi, tovush tushiriladi. Ularning har birini bajarishda muallif tomonidan matnda berilgan ishoralarga amal qilinadi. 48 Mashg‘ulotni bajarish o‘quvchining fikrlashini o‘stiradi, bir qator so‘zlarning yozilishini bilib olishga imkon yaratadi. O‘z navbatida maqollar, hikmatli so‘zlar, aforizmlarni mustahkam, esda saqlab qolish imkonini beradi. Bularning hammassi bola tasavvurining kengayishi va mavhum tafakkurining o‘sishiga olib keladi. Rebuslar bugungi kunda paydo bo‘lgan mashg‘ulot emas. Uni birov o‘ylab chiqqani ham yo‘q. “Rebuslar tarixini uzoq o‘tmishdan izlash mumkin, chunki rasm jumboqlar qatoriga tosh yozuvlari va ierogliflarni ham qo‘ysa bo‘ladi. Adabiy rebuslarning boshlanishi esa XI asr Pikardiya (Fransiya)dagi voqealar bilan chambarchas bog‘liq. Bu yerda har yili so‘zamollar “de rebus dual geruntum” (bo‘layotgan ishlar haqida rasmli qiziq sharhlar) tuzishardi. Davrlar o‘tishi bilan “rebus” (ya’ni “narsalar yordamida”) nomigina saqlanib qoldi. 1582-yili Eg‘en Taburo (1548-1590) rebuslarning dastlabki to‘plamini ishlab chiqdi” [II.1.25] Rebusda qandaydir jumboqlar ifodalanadi. O‘quvchi uni mavhum fikrlash orqali o‘qib, o‘rganib oladi. Hozirgi kunda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining darsliklarida ham bir qator rebuslar berilgan. Ular o‘quvchilarning yoshini, fikrlash faoliyatini hisobga olgan holda, sodda shaklda tuzilgan. Bir qaraganda ularni tushunish ko‘p qiyinchilik tug‘dirmaydi. Biroq uni to‘g‘ri bajarish, o‘qituvchi faoliyatiga bog‘liq. Boshlang‘ich sinf darslarini qiziqarli tashkil etish bilim o‘zlashtirish jarayonidagi mashaqqatlarni osongina yengib o‘tishga qo‘l keladi. Shu maqsadda bitiruv malakaviy ishini bajarish davomida izlanishlar olib bordik, boshlang‘ich ta'limning tarixi va mazmuni, didaktik o‘yinlar, ularning turlari bilan tanishib chiqdik va tajriba-sinov ishlarini olib bordik. Natijada, quyidagi xulosalarga keldik: 49 1. Boshlang‘ich sinf darslari uzluksiz ta'lim tizimida bilimli yoshlarni tayyorlashdagi muhim davr hisoblanadi. Shu tufayli doimiy ravishda amaliyotchi o‘qituvchilar, tadqiqotchilar metodist olimlar faoliyatining muhim tadqiqot ob'ekti bo‘lib kelmoqda. 2. Boshlang‘ich sinf darslari asosan alifbe, ona tili va o‘qish darslari shaklida amalga oshirilib, bunday darslarda analitik, sintetik metod, harfiy metod bilan birgalikda ta'limiy o‘yinlardan ham keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. 3. Kichik maktab yoshidagi bolalar hayoti va faoliyatida asosiy yetakchi o‘rin tutadi. Ular har bir topshiriq yoki vazifani o‘yin bilan uyg‘unlashtirgan holda amalga oshirishga harakat qiladilar. Tajribali boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari o‘yindan bolalar uchun yangi va murakkab bo‘lgan ta'lim jarayonini qiziqarli tashkil etish usuli sifatida foydalana oladilar. 4. Ta'limiy o‘yinlar boshlang‘ich ta'lim jarayonini qiziqarli tashkil etish bilan birga bolalarni aqlan, jismonan chiniqtirish vazifalarini o‘taydi. 5. Boshlang‘ich ta'lim jarayonida ona tili va o‘qish darslarining tashkil etilganligi joriy holatini o‘rganish asosida haligacha ta'limiy o‘yinlarning imkoniyatlaridan to‘liq foylanilmayapti, degan xulosaga keldik. 6. Boshlang‘ich ta'lim jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanishga doir metodik qo‘llanmalar, ko‘rsatmalar, ko‘rgazmali qurollar tayyorlanishi va nashr etilishi hozirgi kun talablaridan biridir deb qaralmoqda. 50 2.3.Dars ishlanma Fan: Ona tili (4-sinf) Mavzu: Fe’l so‘z turkumi yuzasidan tahlil Maqsadlar: a) ta’limiy: o‘quvchilarni o`tilgan mavzu bilimlarini mustahkamlash va yangi mavzu bo`yicha yangi bilimlar berish ona tilidagi qoidalar va to`g`ri yozish ko`nikmalarini shakllantirish va ularning nutq ravonligi haqida ma`lumotlar berish b) tarbiyaviy: o quvchilarda berilgan rasmlar hamda savollar ustida ishlashʻ orqali vatanga muhabbat hissini uyg‘otish; d) rivojlantiruvchi: o quvchilarning og‘zaki nutq ko nikmalarini rivoj ʻ ʻ - lantirish, mavzu doirasida lug‘at boyligi hamda yozma savodxonligini oshirish. Milliy o quv dasturidagi malaka talablari bilan mosligi: ʻ Og‘zaki nutq : kichiklar, tengdoshlari hamda kattalar bilan suhbat hamda muhokama jarayonida muloqot odobiga (bir-birini hurmat qilish, so‘zga chiqishni hurmat bilan so‘rash, mavzu yoki matn yuzasidan navbat bilan gapirish) rioya qiladi; suhbat yoki muhokama jarayonida boshqalarning fikriga munosabat bildira oladi; Yozma nutq: fikr ifodalashda nuqta, vergul, so‘roq hamda undov belgilarini to‘g‘ri qo‘llay oladi; o‘zining hamda oila a zolarining shaxsiy ma’lumotlarini ʻ (ismi, familiyasi, manzili) yoza oladi; Tinglab tushunish: to‘rtinchi sinf darajasiga mos matnlarda voqea-hodisa, shaxs, narsa yoki joy haqidagi ma’lumotlar so‘zlovchi tomonidan ochiq ifodalanganda savollarga javob bera oladi; sinf darajasiga mos badiiy yoki informativ matnni tinglash jarayonida voqea-hodisa sodir bo‘layotgan makon hamda zamon haqida taxmin qila oladi, taxminlarini asoslab bera oladi. Lingvistik kompetensiya: tovushlarni taniydi, ularni harflarga moslashtira oladi, tovushlarni qo‘shib so‘z hosil qila oladi, tovushlar joylashuvini o‘zgartirib yoki tovushni olib tashlab yangi so‘z hosil qila oladi; bo‘g‘inlarni taniydi, ularni qo‘shib so‘zlarni talaff uz qila oladi, bo‘g‘inlarni birlashtirib, joylashuvini o‘zgartirib yoki bo‘g‘inni olib tashlab yangi so‘z hosil qila oladi; 51 Darsning turi: yangi bilim beruvchi: Darsning metodi: savol javob, tushuntirish Darsning jihozi: mavzuga oid ko‘rgazma, tarqatmalar, kitob Darsning borishi: I. Tashkiliy qism, sinf tozaligi, o‘quvchilar bilan salomlashish: Salom aziz bolalarim, Ona yurt egasisiz, Gulu rayhon bolalarim. Istiqlol ertasiz Qani tinglang so‘zlarim Bo‘ling aqlu rasolar, Jajji o‘g’il-qizlarim. Ham bilimdon donolar. II. O`tgan mavzuni mustahkamlash. O‘quvchilarni bilim va ko‘nikmalari tekshiriladi savollar orqali uyga berilgan vazifa so‘ralib o‘quvchilar baholanadi. 107-mashq. “Tabiiy fanlar” darsligidan yoki ensiklopediyalardan foydalanib, sayyoralar va koinot haqida ma'lumot topib do‘stlaringiz bilan o‘rtoqlashing. [II.3.83] 52 Tushunchalar tahlili metodi Tushunchalar Gap Tahlili Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari Darak gap So‘roq gap His hayajon gap III. Yangi mavzu bayoni: 108-mashq. Fe’llarni jadval asosida tahlil qiling. [II.3.84] 109-mashq. [II.3.84] “Bumerang” ta’limiy o‘yini. Bir o‘quvchiga so‘z aytib, koptokni bering, o‘quvchi esa shu so‘zga fe’l yasovchi qo‘shimchalardan mosini qo‘yib, koptokni qaytaradi. Namuna: iz-izla, toza-tozala, yaxshi-yaxshilan. IV. Yakuniy bosqich . Testni bajaring. 1. Fe'l- so z turkumi qanday so roqlarga javob bo ladi?ʻ ʻ ʻ A) Kim? Nima? B) Qanday? Qanaqa? D) Nima qildi? Nima qiladi? E) Qancha? Nechta? 2. Fe'l- so z turkumi gapda qanday vazifani bajaradi? ʻ A) Ega 53 B) Kesim D)Ikkinchi darajali bo‘lak E) Ega va kesim 3.Bo lishsiz fe'l qanday hosil qilinadi?ʻ A) -ma qo shimchasi qo shiladi. ʻ ʻ B) Qo shimcha qo shilmaydi. ʻ ʻ D) -lar qo shimchasi qo shiladi. ʻ ʻ E) Hosil qilinmaydi. Muammoli vaziyat Shaxslarning harakatini aniqlang. 1.Shifokor haydaydi. 2.Bog‘bon ta'lim tarbiya beradi. 3.Haydovchi davolaydi 4.O qituvchi parvarish qiladi. ʻ Amaliy ko nikma ʻ Fe'l- so‘z turkumi harakatni anglatishni, gapda kesim vazifasini bajarishini bilish. O‘quvchilar 3 ta guruhga bo‘linishadi va bo‘lishli fe’llarni bo‘lishsiz fe’llarga aylantiradi. I guruhga II guruhga III guruhga Yozdi - yozmadi O ‘ qidi - o ‘ qimadi Aytdi-aytmadi Isiyapti-isimayapti Borayapti-bormayapti Chizdi-chizmadi Bordi-bormadi Keldi-kelmadi Saqlaydi-saqlamaydi Ishlaydi-ishlamaydi Uxlayapti-uxlamayapti Chiqayapti-chiqmayapti Arralayapti- arralamayapti Yasaydi-yasamaydi Ko‘radi-ko‘rmaydi V. O‘quvchilarni rag’batlantirish. Darsni yakunlash. Darsda faol qatnashgan o‘quvchilar rag’bat kartochkalari bilan rag’batlantiriladi. 54 VI. Uyga vazifa: 110-mashq. Berilgan so zlardan fe'llar hosil qiling va gap tuzing. [II.3.84]ʻ Namuna: ko‘z-ko‘zla, so‘z-so‘zla, qars-qarsillar; Qag’-qag’illa, bosh-boshla, miyov-miyovla. 55 III BOB. TAJRIBA-SINOV ISHLARINING TAHLILI VA NATIJALARI 3.1. Tajriba-sinov ishlarini tashkillashtirish va o‘tkazish metodikasi Tajriba-sinov va uning maqsadi. Tajriba-sinov bu - biror bir sohaga (jumladan, ta'lim sohasiga) olib kirilayotgan yangilikni (yondashuv, metodika, o‘quv-metodik majmualarni) sinovdan o‘tkazish va dastlabki xulosalarga ega bo‘lish jarayoni. Dastlabki xulosalarga ko‘ra, shu yangilikni (yondashuv, metodika, o‘quv metodik majmualarni) joriy etish yoki joriy etmaslik bo‘yicha qaror qabul qilinadi. Tajriba-sinovning vazifasi. Tajriba-sinov ishlari odatda uzoq muddat davom etganligi tufayli muayyan bosqichlarga ajratilgan holda amalga oshiriladi. Tajriba-sinovning ajratiladigan bosqichlarida (respublika, viloyat yoki shahar va tuman darajasida, maktablararo, maktab darajasida, tajriba-sinov maydoni) o‘tkazilishi mumkun. Tajriba-sinov ishlarining (muddati, o‘quv materialini hajmiga ko‘ra bir qancha mavzular, chorak, o‘quv yili, bir necha yilni qamrab olinishi) va Tajriba-sinov ishlarining barcha bosqichlari o‘zining aniq maqsad va vazifalarning belgilanib olinadi. Dastlab tajriba-sinov ishlarining dasturi ishlab chiqilishi, unda tajriba-sinovga oid tadbirlar rejasi, kutilayotgan natijalar, unga erishilganlik darajasini belgilash usullari aks ettirilishi kerak. Tajriba-sinov ishining muayyan davri yakunlariga ko‘ra hisobotlar, ma’lumotnomalar tahlillar o‘tkazib borilishi lozim. 3.2. Tajriba-sinov ishlari tahlili va yakuniy natijalari Bitiruv malakaviy ishi bo‘yicha nazariy izlanishlar yak nlangandan so‘ng,ս boshlang‘ich sinf o‘q vchilarining nutqini o‘stirish texnologiyasini amalga ս oshirish ch n pedagogik tajriba-sinov ishlari o‘tkazildi. B nda Samarqand ս ս ս viloyati Narpay tuman XTB tasarr fidagi 31- m miy o‘rta ta’lim maktabining ս ս ս boshlang‘ich sinflari tanlandi. O‘q vchilarning ս so‘z turkumlarini o‘rganish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatishda qisqaroq vaqt ichida 56 natijaga erishish ch n y qori boshlang‘ish sinflar, ya’ni 4-sinflarni jalb qilishniս ս ս ma’q l ko‘rdik. B nda 4-“A” sinf tajriba sinfi, 4-“B” sinf nazorat sinfi sifatida ս ս tanlab olindi. B sinflarda o‘q vchilar soni q yidagicha: ս ս ս 4-“A” sinf – 27 nafar, 4-“B” sinf – 25 nafar. Jami respondentlar 52 nafar, sh ndan tajriba sinfida 27 nafar, nazorat sinfida ս 25 nafar o‘q vchi tanlandi. ս Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqini o‘stirish uchun biz ona tili fani misolida tajriba-sinov o‘tkazishga qaror qildik. 4-sinf ona tili darsligi o‘q vchilar o‘rganishi kerak bo‘lgan q yidagi ս ս ma’l motlardan iborat: ս Tovushlar va harflar Unli tovushlar va harflar Undosh tovushlar va harflar Yonma-yon kelgan unli va undosh harflar Talaffuzi va yozilishida farq qiladigan undoshlar X va H undoshlari Tutuq belgili so‘zlar talaffuzi va imlosi Undoshlari yonma-yon kelgan so‘zlarning talaffuzi va imlosi Ma’nodosh,shakldosh va zid ma’noli so‘zlar Ma’nodosh so‘zlar Zid ma’noli so‘zlar Shakldosh so‘zlar So‘z va so‘z tarkibi So‘z yasovchi qo‘shimchalar So‘zlarni o‘zaro bog‘lovchi qo‘shimchalar Asos va qo‘shimchalarni aniqlash So‘z turkumlari Ot so‘z turkumi Otlarning egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi 57 Egalik qo‘shimchalarinining birlik va ko‘plik ma’nosida ifodalanishi Egalik qo‘shimchalarining unli va undoshdan keyin qo‘llaniladigan shakllari Ijodkorlik ishi-Loyiha ishi Otlarning kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llanilishi Bosh kelishik Ijodkorlik soati-Loyiha ishi Qaratgich kelishigi Tushum kelishigi Ijodkorlik soati-Loyiha ishi Jo‘nalish kelishigi O‘rin-payt kelishigi Chiqish kelishigi Ijodkorlik soati-Loyiha ishi Ot yasovchi qo‘shimchalar Ijodkorlik soati-Loyiha ishi Sifat-so‘ turkumi Sifatlarning otga bog‘lanishi Ijodkorlik soati-Loyiha ishi Sifatlarning ma’no munosabati O‘z va ko‘chma ma’nodagi sifatlar Sifatlarning ma’no turlari Rang-tus, maza-ta’m bildiruvchi sifatlar Ijodkorlik soati-Loyiha ishi Shakl bildiruvchi sifatlar Xil-xususiyatni bildiruvchi sifatlar Sifatlarning o‘zi bog‘langan so‘zlar bilan yozilishi Sifat yasovchi qo‘shimchalar Sifatlarning imlosi Matndan sonlarni topish va tahlil qilish Ijodkorlik soati-Loyiha ishi 58 Son-so‘z turkumi So‘roqlar yordamida sonni topish Sonlarning turlari Tartib sonlar Ijodkorlik soati-Loyiha ishi Sanoq va tartib sonlar yordamida birikma hosil qilish Harfiy ifodalar Ijodkorlik soati-Loyiha ishi Matndan sonlarni topish va tahlil qilish Kishilik olmoshlari Kishilik olmoshlari kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llash Ijodkorlik soati-Loyiha ishi Matndan kishilik olmoshlarini aniqlash Kishilik olmoshlarini gaplarda to‘g‘ri qo‘llash Fe’l so‘z turkumi Berilgan fe’llarni ma’nolarga ko‘ra guruhlab yozish Fe’llarni o‘zi bog‘langan so‘z bilan qo‘llanilishi Bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar Bo‘lishli fe’llardan bo‘lishsiz fe’llar hosil qilish Matnda fe’llarni to‘g‘ri qo‘llash Fe’l yasovchi qo‘shimchalar Fe’l yasovchi qo‘shimchalarning imlosi Fe’llarning kelishik qo‘shimchalari bilan bog‘lanishi Gap. Gapda tinish belgilarining qo‘llanilishi Fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishi Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari Ijodkorlik soati-Loyiha ishi Fe’l so‘z turkumi yuzasidan tahlil Matn ustida ishlash 59 2023-2024- o‘quv yilining II semestrida tajriba-sinov sinfi sifatida tanlab olingan 4-“A” sinfida darslar bitiruv malakaviy ishimiz asosida tashkil etildi. Darslar boshlang‘ich sinf o‘qit vchisi (4-“A” sinf rahbari G.Hamroyeva ) bilanս hamkorlikda olib borildi. O‘quvchilar guruh va juft-juft bo‘lib ishlashdi, o‘qit vchi ս tomonidan belgilangan chegaralar doirasida materialni o‘rganish hajmi va tezligini m staqil ravishda nazorat qilishga o‘rgatildi. B nda darslik bilan m staqil ishlash, ս ս ս o‘q vchilarning m staqil k zatishlari, og‘zaki mashqlar, yozma, grafik, amaliy ս ս ս ishlar kabi amalga oshirish s llaridan foydalanib, o‘quvchilarning nutqi ustida ս ս ishlandi, turli gaplar tuzishga o‘rgatildi. Maqsadlarni shakllantirish bosqich ida o‘qit vchi o‘quvchilar bilan m staqil ս ս ravishda nutqlarini o‘stirish texnologiyasi olib bordi. Axborot to‘plash bosqichi zar r nutqiy faoliyat darajasining haqiqiy holatini ս va belgilangan maqsad bilan bog‘liq holda fanlarni t sh nishga imkon berdi. B ս ս ս bosqichda o‘q vchining zar r s byektiv tajribasi akt allashtirildi, sh bosqichda ս ս ս ս ս m ammo ham qo‘yildi. Prognozlash va qaror qab l qilish bosqichlarining tartibi ս ս nutqiy faoliyat darajasi o‘q v vaziyatiga, darsning maqsadiga, o‘q v jarayoniga ս ս qarab ham o‘zgartirib t rildi. ս O‘qit vchi tomonidan qaror qab l qilish o‘quvchilarning nutqini samarali ս ս shakllantirish va o‘q v materialini samarali o‘zlashtirish ch n ta’lim holatini ս ս ս rivojlantirishning maqb l variantini tanlashdan iborat bo‘ldi. Boshqar v qarori ս ս darsning t rli bosqichlarida rejalashtirilgan nutq o‘stirishni amalga oshirish ch n ս ս ս optimal o‘qitish s llarini aniqlashni o‘z ichiga oldi. Yechim sh nchaki nutq ս ս ս o‘stirish rejasi emas, balki vaziyatni o‘zgartirishga va maktab o‘q vchilarining ս nutqiy faoliyatini shakllantirishga olib keldi. So‘z turkumlarini o‘rganish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish usullarini baholash bo‘yicha tajriba-sinov natijalari. Tajriba-sinov bo‘yicha olib borilgan izlanishlarda boshlang‘ich sinf o‘q vchilarining nutqiy faoliyatini shakllantirish ս bo‘yicha ishchi faraz aniqlab olindi. 60 Tajriba-sinovning dastlabki bosqichlarida boshlang‘ich sinf o‘q vchilariningս nutqini o‘stirishning metodik jihatlari o‘rganildi. Boshlang‘ich sinf o‘q vchilarining nutqini o‘stirish ս uchun dars mashg‘ lotlarining o‘qitish shakli va mazm ni ishlab chiqildi hamda sh asosida ս ս ս mashg‘ lotlar olib borildi. ս Tajriba-sinov sinflarida boshlang‘ich sinf o‘q vchilarining nutqini o‘stirish ս bo‘yicha o‘tkazilgan mashg‘ lotlardan so‘ng topshirilgan nazorat natijalari nazorat ս g r hlarida an’anaviy sl bda o‘tilgan mashg‘ lotlar natijalariga nisbatan qancha ս ս ս ս ս farq qilganligini ko‘rsatamiz. 4-“A” tajriba sinfida ona tili fani ni o‘qitishda boshlang‘ich sinf o‘q vchilarining ս so‘z turkumlarini o‘rganish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish usullari asosida o‘tkazilgan darslardan so‘ng nazorat g r higa nisbatan ս ս q yidagi natijani berdi. ս 3.1-jadval Boshlang‘ich sinf o‘q vchilarining ս so‘z turkumlarini o‘rganish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish usullari asosida 4-sinflarda ona tili fanidan o‘tkazilgan darslardan so‘ng tajriba-sinov natijalari: Fan nomi Jam i o‘q vchilar ս Tajriba-sinov sinfi 4-“A” sinf Jam i o‘q vchilar ս Nazorat sinfi 4-“B” sinf 2 ball 3 ball 4 ball 5 ball 2 ball 3 ball 4 ball 5 ball Ona tili 27 2 5 14 6 25 3 8 10 4 Foizlarda 100% 7,4 % 18,5 % 52 % 22,2 % 100% 12 % 32 % 40 % 16 % O‘rtacha o‘zlashtirish ko‘rsatgichi 3,88 3,6 61 O‘rtacha o‘zlashtirish ko‘rsatkichi – sinfdagi hamma o‘q vchilarning olganս ballari qo‘shilib, o‘q vchilar soniga bo‘lingan. ս B ndan kelib chiqib, o‘q vchilarning fan bo‘yicha o‘rtacha o‘zlashtirish ս ս ko‘rsatkichini q yidagicha hisobladik. ս H o'o'k= Σ i=1 M T i/M; B yerda, M – o‘q vchilar soni, T ս ս i – i-chi o‘q vchining fan bo‘yicha ս o‘zlashtirish ko‘rsatkichi, i= 1,M . 4-“A” sinfi o‘q vchilarning ona tili fanini o‘zlashtirish ko‘rsatgichi 4- “B” ս sinf o‘q vchilarning ona tili fanini o‘zlashtirish ko‘rsatgichidan ս ≈ 6% ga y qori. ս 62 XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, xalqimizda ta’lim har doim tarbiya bilan uzviy bog‘lanib kelingan. Shuning uchun maktab darsliklarimiz, jumladan, boshlang‘ich sinf darsliklari ham ta’lim, tarbiya bera oladigan qilib tuzilgan. Biz ushbu bitiruv malakaviy ishimizda eski ona tili darsliklari, ona tili va o‘qish savodxonligi, yangi darsliklar malumotlaridan namunalar keltirdik. O‘quvchilarga so‘z turkumlarini o‘rgatish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish usullarini yangi metodlar va mashqlar yordamida kengroq tushuntirib o‘tdik. O‘quvchilarga ta’lim berish oson emas, mana shunday murakkab jarayonga o‘z hissamizni qo‘shgan bo‘lsak ko‘zlangan maqsadga erishgan bo‘lamiz. Bitiruv malakaviy ishimizda boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ona tili (4-sinf) ona tili va o‘qish savodxonligi (1-3-sinflar) va yangi ona tili (4-sinf) darsliklaridagi ot, sifat, son, fe’l so‘z turkumlar, so‘z birikmalari va gap mavzulari yoritildi. O‘quvchilarga so‘z turkumlarini o‘rgatish avvalambor savod o‘rgatish davridan boshlanishi, so‘ngra oddiydan murakkabga qarab yo‘nalishi qoidalar va mashqlar yordamida keltirib o‘tildi. Ushbu bitiruv malakaviy ishidan maqsad o‘quvchilarga so‘z turkumlarini o‘rgatish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘tgatishni yangi usullarini qo‘llash edi. Ana shu maqsad mohiyatidan kelib chiqib, bitiruv malakaviy ishining har bir bobida o‘quvchilarga so‘z turkumlarini o‘rgatish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish usullarini aniq izchillikda o‘rgatishni asosiy vazifa qilib oldik. Bitiruv malakaviy ishining “Boshlang‘ich sinflarda so‘z turkumlarini o‘rgatish metodikasi” bobida so‘z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asoslari, so‘z birikmasi va gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish o‘rganildi. “So‘z turkumlarini o‘rganish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish usullari” bobida mavzu yuzasidan so‘z birikmasi ustida ishlash usullari, gap ustida ishlash, boshlang‘ich sinf ona tili darslarida so‘z birikmasi va gap tuzish bo‘yicha didaktik o‘yinlardan foydalanish masalalari ko‘rib chiqildi va tahlil qilindi. 63 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. “О‘zbekistоn Respublikаsi Xаlq tа’limi tizimini 2030-уilgаchа rivоjlаntirish kоnsepsiуаsini tаsdiqlаsh tо‘g‘risidа”gi О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 5712-sоnli Fаrmоni, 2019- уil 29-аprel. 2. “Tа’lim tо‘g‘risidа”.О‘zbekistоn Respublikаsining Qоnuni. 23.09.2020- уildаgi О‘RQ-637-sоn. 3. Umumiу о‘rtа tа’limning milliу о‘quv dаsturi. Оnа tili. 1-11-sinf. Lоуihа_2 4. 2022 - 2026-уillаrgа mо‘ljаllаngаn Yаngi О‘zbekistоnning Tаrаqqiуоt strаtegiуаsi. О zbekistоn Respublikаsi Prezidentining Fаrmоni, 29.01.2022-уildаgiʻ PF-60-sоn. 5. Sh.M.Mirziyoyev. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. –T.:O‘zbekiston, 2016. 6. Sh.M.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz, -T.: O‘zbekiston, 2017. 7. Sh.M.Mirziyoyev. “O‘qituvchi va murabbiylar - yangi O‘zbekistonni barpo etishda katta kuch,tayanch va suyanchimizdir”. Murojaat.–Toshkent, “Boshlang‘ich ta’lim” jurnali, 2020-yil, № 10, 3-bet II. Darslik, o‘quv qo‘llanmalar: 1. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida didaktik o‘yinlardan foydalanish(umumiy o‘rta ta’lim maktablarining boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun uslubiy ko‘rsatma) J.Xudoyqulov. Samarqand VXTXQTMOHM, 2020- yil 36 b 2. D.D. Baynazarova. Ona tili 3-sinf yangi darslik. (I.II.III.IV qismlar) Novda, Toshkent-2023 64 3. D.D. Baynazarova. Ona tili 4-sinf yangi darslik. (I.II.III.IV qismlar) Novda, Toshkent-2023 4. Hamroyev M. Ona tilidan ma’ruzalar majmuasi. – T., 2007 5. Hamroyev A.R. Po‘latova Y. A. Ona tili o‘qitish metodikasi. Darslik. – Toshkent, 2021, 385 b. 6. Jumayev R.X. Ona tili o‘qitish metodikasi. Darslik. Buxoro: “Durdona”, 2021, 120 b. 7. Kuravov Saydullo Ona tili 2-sinf yangi darslik. (I.II.III.IV qismlar) Novda, Toshkent-2023 8. K.Qosimova., S.Fuzailov., A.Ne’matova Ona tili 2-sinf uchun darslik. Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2018 9. Matchonov S. va b. O‘qish kitobi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4- sinfi uchun darslik. - T.: “Yangiyo‘l poligraph service”, Toshkent, 2020. 10. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 1-qism [Mаtn]: dаrslik 1-sinf uchun / I. Аzimоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 104 b. 11. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: 1-sinf uchun dаrslik / I. Аzimоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 104 b 12. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi. 1-qism [Mаtn]: dаrslik 2-sinf uchun /K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 120 b 13. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: dаrslik 2-sinf uchun / K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 120 b 14. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 1-qism [Mаtn]: dаrslik 3-sinf uchun / K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2022. – 144 b. 15. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: 3-sinf uchun dаrslik / K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 144 b 16. Qosimova K., Matjonov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o‘qitish metodikasi. Darslik. – T.: “Noshir”, 2009, 352 b. 17. Qodirova F., Qodirova M. Bolalar nutqini o‘stirish nazariyasi va metodikasi.O‘quv qo‘llanma. – Toshkent, 2006. 65 18. Qodirova Saodat Abdukarimovna Ona tili o‘qitish metodikasi ( Nutq o‘stirish metodikasi) .O‘quv qo‘llanma, - Buxoro, “Kamolot” nashri , 2022. 19. R. Ikromova, X. G‘ulomova, SH. Yo‘ldosheva, D. Shodmonqulova Ona tili 4-sinf uchun darslik „O‘qituvchi“ nashriyot-matbaa ijodiy uyi. – Toshkent, 2017. 20. S. Fuzailov., M.Xudoyberganova., Sh.Yo‘ldosheva Ona tili. 3- sinf uchun darslik. “O‘qituvchi” nashriyoti- matbaa ijodiy uyi. – Toshkent, 2016. 21. T. G‘afforova., E. Shodmonov., X. G‘ulomova Ona tili. 1- sinf uchun darslik «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati – Toshkent, 2017. 22. G‘ulomova X. v.b. 4- sinfda ona tili darslari. Metodik qo‘llanma. ”O‘qituvchi”. – T.: 2012. 23. G‘ulomova H. Yuldasheva Sh., 4-sinfda ona tili darslari. Metodik qo‘llanma. – T.: 2003. III. Internet saytlari: 1. www.samdu.uz 2. www.pedagog.uz 3. www.phrases.org.uk/meanings/proverbs 66

SO‘Z TURKUMLARINI O‘RGANISH BILAN BOG‘LIQ HOLDA SO‘Z BIRIKMASI VA GAP TUZISHGA O‘RGATISH USULLARI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………..3 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA SO‘Z TURKUMLARINI O‘RGATISH METODIKASI 1.1. So‘z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asoslari………6 1.2. So‘z birikmasi va gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish …………………………………………………………………………………….19 II BOB. SO‘Z TURKUMLARINI O‘RGANISH BILAN BOG‘LIQ HOLDA SO‘Z BIRIKMASI VA GAP TUZISHGA O‘RGATISH USULLARI 2.1. So‘z birikmasi va gap ustida ishlash ………………………………….28 2.2. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida so‘z birikmasi va gap tuzish bo‘yicha didaktik o‘yinlardan foydalanish………………………………………..37 2.3. Dars ishlanma…………………………………………………………..52 III BOB. TAJRIBA-SINOV ISHLARINING TAHLILI VA NATIJALARI 3.1. Tajriba-sinov ishlarini tashkillashtirish va o‘tkazish metodikasi............57 3.2. Tajriba-sinov ishlari tahlili va yakuniy natijalari…………………...….57 XULOSA …………………………………………………………………...64 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………65 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida ta’lim jarayonini mazmunan boyitish, zamonaviy dars shakllarini joriy etish, ularni zamon talablariga mos holda qo‘llash, ilmiy tahlil qilish va haqqoniy yoritish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019- yil 15- iyun kuni O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi quriladigan hududga tashrif buyurganida, “Hamma o‘z tarixini ulug‘laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix hech qayerda yo‘q. Bu merosni chuqur o‘rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak” [I.7.3], - deb ta’kidlagan edi. Maktabda o‘quv predmeti sifatida tilni o‘rgatish tizimi tilning barcha tomonlarini, fonetikasi, leksikasi, so‘z yasalishi va grammatikasining o‘zaro ichki bog‘lanishlariga asoslanadi. So‘z turkumlarini o‘rganishdagi asosiy vazifa o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish lug‘atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish. O‘quvchilar shu paytgacha foydalanib kelayotgan so‘zlarning ma’nosini aniq tushunishga erishish, bog‘lanishli nutqda u yoki bu so‘zdan o‘rinli foydalanish malakasini oshirish hisoblanadi. Bu vazifalarni hal etish jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish usullari ham keng targ‘ib qilinadi. O‘quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko‘nikmalarini shakllantirsh, atrof-muhit haqidagi bilimlarni boyitish bilan bir vaqtda ularning nutqini o‘stirish vazifasi ham amalga oshiriladi. Ona tili darslari ijtimoiy foydali bo‘lishi uchun o‘quvchilarda o‘z fikrini grammatik to‘g‘ri, uslubiy aniq, izchil ifodalash ko‘nikmasini shakillantirishga qaratilishi lozim. Ona tili darslarida nutq o‘stirish ko‘rsatmasi grammatik materialni o‘rgatishda o‘quvchilarning tilimizdagi har bir so‘z turkumi yoki so‘z qismining rolini bilib olishlariga erishtiradigan metodik usullarni qo‘llashni talab etadi, ya'ni grammatik nazariya grammatik to‘g‘ri va aniq nutq malakalarini shakllantirishga, anglab, tushunib yozish malakalarini o‘stirishga amalda tatbiq etish uchun o‘rgatiladi. Darsda bolalar nutqini o‘stirish darsning mazmunida va 2

qo‘llanilgan vazifalar turlarida o‘z aksni topadi. Ona tili darsi o‘quvchilar taffakurini o‘stirish ustida ishlash maqsadiga yo‘naltirilganligiga qarab baholanadi. Bunda muayyan grammatik va imloviy materialni o‘rganish jarayonida shu materialni yaxshiroq o‘zlashtirishni ta'minlaydigan, aqliy faoliyatni talab qiladigan mashqlarni o‘tkazish tushuniladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari so‘z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe'l) bilan umumiy tanishtirilgandan so‘ng har bir leksik- grammatik guruh alohida o‘rganiladi. Bu so‘z turkumlarini o‘rganishning boshlang‘ich bosqichidayoq ularni taqqoslashga qulay sharoit yaratadi va shakllantiriladigan grammatik tushunchaning asosiy tomonlarini aniqroq ajratishga imkon beradi. Boshlang‘ich sinflarga so‘z turkumlarini o‘rgatish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish murakkab jarayon hisoblanadi, bitiruv malakaviy ishi shunga ko‘ra dolzarbdir. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. So‘z turkumlarini boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga o‘rgatish avvalo savod o‘rgatish davridan boshlanadi. Bunda o‘quvchilarga turli mavzuda qiziqarli rasmlar ko‘rstilib bu nima? bu kim? singari so‘roqlar beriladi. O‘quvchi esa ko‘z oldida govdalangan rasmni ko‘rib so‘roqlarga javob beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga so‘z turkumlari, gap va uning tuzilishi, so‘z birikmalarini o‘rgatishda K. Qosimovaning Ona tili o‘qitish metodikasi, maktab darsliklari yordam beradi. Ammo ushbu darsliklarda boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga so‘z turkumlarini o‘rgatish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish aynan o‘rgatilmagan. Ushbu bitiruv malakaviy ishi orqali o‘quvchilarga so‘z turkumlarini o‘rgatish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatish masalasi o‘rganib chiqildi. Shuningdek, o‘rganilgan natijalar, bilimlarni boshlang‘ich ta’limda qo‘llash usullari ustida ish olib borildi. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Turli darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsliklari, yangi darsliklar. 3

Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Ushbu bitiruv malakaviy ishi orqali o‘quvchilarga so‘z turkumlarini o‘rgatish bilan bog‘liq holda so‘z birikmasi va gap tuzishga o‘rgatishning usullari ko‘rsatib berildi. Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari . Tadqiqotda o‘rganilayotgan muammoni hal etishda ilmiylik, xolislik, qiyosiy tahlil, tizimlilik tamoyillariga amal qilindi. Tadqiqotning metodologik asosini ishlab chiqishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev asarlari va ta’limga doir n о rm а tiv huquqiу hujj а tl а r da ilgari surilgan ilmiy-nazariy ko‘rsatmalar muhim rol o‘ynadi. Tadqiqot metodlari . Ilmiy tadqiqot ishini yozish jarayonida qiyosiy tahlil nazariyadan amaliyotga emas, balki amaliyotdan nazariy xulosalar chiqarish usuliga tayanildi. Tadqiqotning aprobatsiyasi . Bitiruv malakaviy ishi SamDU “Maktabgacha, boshlang‘ich ta’lim va texnologiya” kafedrasida bajarildi. Ishning natijalari haqida talabalarning ilmiy anjumanida chiqish qilingan, muhokamadan o‘tkazilgan, tegishli fikr-mulohazalar bildirilgan. Ilmiy ishning mavzusiga daxldor 1ta ilmiy maqola e`lon qilingan. Malakaviy bitiruv ishining tuzilishi va hajmi . Tadqiqot kirish, uch bob, umumiy xulosalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishning umumiy hajmi 67 betni tashkil qiladi. 4

I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA SO‘Z TURKUMLARINI O‘RGATISH METODIKASI 1.1. So‘z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asoslari So‘z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi so‘zlarning leksik-grammatik, morfologik va sintaktik belgilariga ko‘ra turli guruhlarga ajratilishi, so‘z turkumlari ilmi hisoblanadi. So‘zlarni leksik-grammatik turkumlarga ajratishda uch belgiga e’tibor qaratish lozim: 1) leksik ma’nosi ( nimani ifodalashi, ya’ni shaxs, narsa, harakat yoki holat, belgi kabilarning umumiylashtirilgan ma’nolari), 2) morfologik (so‘zning turli shakillari tizimi), 3) sintaktik ( turli morfologik shakillarning sintaktik vazifa bajarishi) belgilariga ko‘ra asoslanadi. So‘z turkumlari ustida ishlash o‘quvchilarning muayyan guruhdagi so‘zlarning umumlashtirilgan ma’nolarini, kishilarning a’loqa vositasi sifatidagi rolini tushunib olishlariga qaratilishi lozim. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari so‘z turkumlari bilan umumiy tanishtirilgandan keyin har bir leksik-grammatik guruh alohida o‘rganiladi. Ushbu so‘z turkumlarini o‘rganishning boshlang‘ich bosqichidayoq ularni taqqoslashga qulay sharoit yaratadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son, fe’lning quyidagi xususiyatlarini bilib olishlari zarur. 1) so‘z nimani bildirishi (shaxs, narsa, belgi, miqdor, tartib, harakat yoki holat); 2) qanday so‘roqlarga javob bo‘lishi; 3) o‘zgarish-o‘zgarmasligi, qanday doimiy kategoriyalari mavjudligi; 4) gapda asosan qanday bo‘lak vazifasida kelishi; O‘quvchilar asosan mana shu o‘rgangan belgilari asosida so‘z turkumlarini taqqoslaydilar. Ular nimani o‘rganganlariga qarab, har bir so‘z turkumining grammatik belgilari haqidagi bilimlari asta kengayib ham chuqurlashib boradi. 5

O'xshashlar

YORDAMCHI SO‘Z TURKUMLARINI O‘QITISHDA KLASTER METODIDAN FOYDALANISH
O‘zbek tili (ona tili) darsliklarida sifat so‘z turkumini o‘rgatish
SO‘Z TURKUMLARINING GAP BO‘LAKLARIGA IXTISOSLASHUVI (FUNKSIONAL-SEMANTIK VA SINTAKTIK-STILISTIK TAHLILDA)
Son so‘z turkumi haqida
O`zbek tilida so`z turkumlarini o`qitishning amaliy asoslari