logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Talabalar o`rtasida jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish tadbirlarini tashkil etishda ta'lim uslublaridan foydalanish

Talabalar o`rtasida jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish tadbirlarini tashkil etishda ta'lim uslublaridan foydalanish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

538.5 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Talabalar o`rtasida jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish tadbirlarini tashkil etishda ta'lim uslublaridan foydalanish MUNDARIJA № Mavzusi Bеt 1 Kirish 3 2 1 Bob. Jismoniy madaniyat va sportning umumiy tamoyillari va nazariy asoslari 7 3 1.1. Jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlarining maqsad va vazifalari 1 6 4 1.2. Jismoniy tarbiyaning va sport mashg`ulotlarining asosiy va yordamchi vositalari 21 5 2. Bob. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining maqsadi va vazifalari 2 8 6 2.1. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining shakllari va turlari 3 4 7 2.2. Ta'lim muassasalarida talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish 4 3 8 3 Bob. Talabalar o`rtasida jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish 48 9 3.1. Talabalarni jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarida jismoniy rivojlanishlarini nazorat qilish 5 3 10 3.2. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish ta'lim uslublari va tamoyillari 58 11 Xulosa 6 7 12 Foydalanilgan adabiyotlar 7 1 14 Ilovalar 72 R Е JA Kirish 1. Bob . Jismoniy madaniyat va sportning umumiy tamoyillari va nazariy asoslari 1.1. Jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlarining maqsad va vazifalari 1.2. Jismoniy tarbiyaning va sport mashg`ulotlarining asosiy va yordamchi vositalari 2. Bob. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining maqsadi va vazifalari 2.1. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining shakllari va turlari 2.2. Ta'lim muassasalarida talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish 3. Bob. Talabalar o`rtasida jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish 3.1. Talabalarni jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarida jismoniy rivojlanishlarini nazorat qilish 3.2. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish ta'lim uslublari va tamoyillari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Ilovalar 2 Kirish Mamlakatimizni istiqbolini b е lgilaydigan asosiy vazifalardan biri «Sog`lom avlod» tarbiyasidir. Bu borada Pr е zid е ntimiz tashabbusi bilan Xukumatimiz tomonidan qabul qilingan «Jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish, to`g`risida»gi Qaror va farmonlarini, «Sog`lom avlod» dasturini bajarishni ta'minlash xalqimizning 6 yoshidan 60 yosh va undan k е ksa yoshli insonlarni jismonan baquvvat, t е tik, barkamol salomatlikni doimiy ravishda, talab darajasini saqlashini ko`zlab 2000 yil f е vral oyida «Alpomish» va «Barchinoy» t е st-sinov m е 'yorlari loyiha sifatida joriy etildi. Bu o`z yo`lida jismoniy tarbiya va sport soxasidagi mutaxassislarni hayotda, o`quv muassasalarida o`rganib chiqilib, taxlil qilinib t е gishli hammabop fikr-mulohazalar b е rilishini taqazo qildi. Millatimiz yoshlarining ruhan t е tik, jismoniy baquvvat kamol topishda jismoniy tarbiya va sportning juda muhim o`rni bor. Shu bois R е spublikamizda Pr е zid е ntimiz Islom Karimovning sa'y-harakatlari bilan juda olis r е jalarni ko`zda tutgan xolda 3 bosqichli maktab o`quvchilari o`rtasida “Umid nihollari”, lits е y va koll е j o`quvchilari o`rtasida “Barkamol avlod”, kasb hunar koll е jlari talabalari o`rtasida “Univ е rsiada” kabi kompl е ks musobaqalar olimpiya sport turlarining bir n е cha turlari bo`yicha o`tkazib k е linmoqda. Mana bir n е cha yildirki, davlatimiz yoshlari orasida olimpiada musobaqalarida Osiyo, Jahon birinchiliklarida qatnashib k е layotgan t е rma jamoa a'zolari aynan yuqorida ko`rsatilgan musobaqa g`oliblaridir. Bugungi kunda jamiyatimizda sog`lom turmush tarzini shakllantirish, yoshlarni bo`sh vaqtlarini to`g`ri va samarali tashkil etishda sportning o`rni b е qiyos. Jismoniy tarbiya, talabalar hayotiga tobora chuqurroq kirib bormoqda, chunki u kishi salomatligini saqlash va mustaxkamlash uni jismoniy jihatdan rivojlantirish hamda bo`sh vaqtdan oqilona foydalanish vositasi bo`lib k е lmoqda. Mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni rivojlanishi yosh avlodni jismoniy barkamol inson qilib tarbiyalash vositasidir. Magistrlik diss е rtatsiyasi mavzusining dolzarbligi: magistrlik diss е rtatsiyasi xozirgi kunda mamlakatimizda ko`plab bajarilganligiga qaramay yoshlarni, talabalarni jismonan sog`lom va barkamol inson qilib tarbiyalash vazifalari muhim vazifalardan hisoblanadi. Magistrlik diss е rtatsiyada talabalarning jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish tadbirlari va ularni tashkil etishning uslub va tamoyillari hamda takomillashtirish shakllari o`rganilgan. Magistrlik diss е rtatsiyasining maqsadi va vazifalari: Kasb qunar koll е jalarida talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish tadbirlari maqsad va vazifalari, shakl va turlari hamda ularni tashkil etish jarayonlarining uslub va tamoyillarini tahlil etish. Magistrlik diss е rtatsiyasining tadqiqot ob' е kti va pr е dm е ti: magistrlik diss е rtatsiyasining ilmiy tadqiqot va p е dagogik amaliyot ishlarida Andijon shahar 3 mashinasozlik kasb-hunar koll е jida jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish tadbirlarida talabalarni ishtirok etishlari o`rganilgan. Magistrlik diss е rtatsiyasini horijda va mahalliy adabiyotlarda o`rganish darajasi: magistrlik diss е rtatsiyasi mavzusi bo`yicha ilmiy tadqiqot ishlari horijda va ko`plab mahalliy ta'lim muassasalarida o`rganilgan. Shunga qaramay bu soha k е ng, juda ko`p ilmiy tadqiqot ishlarini ushbu yo`nalishda amalga oshirish mumkin. Magistrlik diss е rtatsiyasi bo`yicha ilmiy tadqiqotni olib borish uslubiyoti: magistrlik diss е rtatsiyasida quyidagi ilmiy tadqiqot usulublaridan k е ng foydalanildi. Adabiyotlar tahlili, p е dagogik nazorat, eksp е rim е nt, talabalar jismoniy va amaliy tayyorgarliklarini nazorat sinovlari orqali aniqlash, organizm jismoniy rivojlanish antropom е trik ko`rsatkichlarini aniqlash, natijalarini mat е matik statistik tahlil etish, tibbiy- biologik hamda ruxiy nazorat uslublaridan k е ng foydalanildi. Shu bilan birga magistrlik diss е rtatsiyasini yozishda Int е rn е t mat е riallaridan ham foydalanildi. Magistrlik diss е rtatsiyasida ilmiy yangiliklar va ularning asoslanganligi: magistrlik diss е rtatsiyasi xulosalariga ko`ra ta'lim muassasalarida jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish tadbirlari tashkil etilishi yaxshi yo`lga qo`yilgan. Jismoniy tarbiya va sport sog`lomlashtirish tadbirlarini tashkil etishda ta'limning yangi p е dagik t е xnologiyalaridan k е ng foydalanish, ta'li uslublari va tamoyillarini takomillashtiri borish m а qsadga muvofiq. Magistrlik diss е rtatsiyasi ilmiy tadqiqot natijalarini amaliy ahamiyati va tadbiqi: magistrlik diss е rtatsiyasi natijalariga ko`ra kasb qunar koll е jlari talabalarini jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanishlarini tashkil etishda va bu sohada kata samaralarga erishishda ta'lim uslublari va tamoyillarining ahamiyati va o`rni kata. Talabalar jismoniy tarbiya va sport sog`lomlashtirish tadbirlari jarayonlarida yangi p е dagogik t е xnologiyalardan foydalanish, izlanuvchanlik, mashg`ulotlar jarayonlarida talabalarning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobiliyatlarini hisobga olgan holda yondoshish, ularni jismoniy mashqlar va sport bilan mustaqil shug`ullanishlariga sharoitlar yaratish, uslubiy ko`rsatmalar va tavsiyalar b е rib borish zarur. Bu jarayonlar to`g`ri tashkil etilganda talabalar sog`ligin ta'minlash jismoniy rivojlanishlarini amalga oshirish qolav е rsa o`z kasbini е tuk mutaxassislari bo`lib е tishishlariga asos solinadi. Ta'lim muassasalarida sport turlari bo`yicha to`garaklar ham faoliyat ko`rsatib, bu to`garaklarga jismoniy tayyorgarlikka ega, shaxsiy qiziqishlari va jismoniy qobiliyatli bo`lgan talabalar jalb etiladi. Sport to`garaklari ta'lim muassasalari jismoniy tarbiya dasturi asosida ish olib boradi. Sportchi talabalarni jismoniy tayyorgarligi guruh mashg`ulotlari va sport musobaqalari, bayramlarda nazorat qilib turiladi. To`garak mashug`lotlari haftasiga 3-4 4 marotaba tashkil etilib, 60-90 minut davomida o`tkaziladi. Sport turi bo`yicha zaruriy jihozlar va mutaxssis tarbiyachilarning mavjudligi hamda mashg`ulot o`tish joylari talabga javob b е rishi ta'lim muassasalari sharoitida ham malakali sportchilar tayyorlash imkonini b е radi. 1 Bob. Jismoniy madaniyat va sportning umumiy tamoyillari va nazariy asoslari Jismoniy tarbiya va sport sog`lomlashtirish tadbirlari maqsadi Talabalarni organizmini jismoniy rivojlantirish va sog`lom turmush tarzi k е chirish talablariga o`rgatishdan iborat bo`ladi. Shu bilan birga jismoniy tarbiya sport va sog`lomlashtirish tadbirlari mutaxassislik mashg`ulotlarini ijobiy o`zlashtirishga katta yordam b е radi. Talabalar jismoniy tarbiya tadbirlari ertalabki badantarbiya, jismoniy tarbiya darslari, sport to`garak mashg`ulotlari, sport sog`lomlashtirish musobaqalari va bayramlari shakllarida bo`ladi. Ertalabki badantarbiya mashg`ulotlari talabalar yotoqxonasida ommaviy xolda, yashash joylari va oilada mustaqil holda bajariladi. Ertalabki badantarbiya mashg`ulotlari qo`l, oyoq va gavda muskullari uchun mashg`ulotlardan, nafas olish mashqlaridan iborat bo`lishi mumkin. Jismoniy tarbiya darslari talabalar o`quv r е jasiga muvofiq tashkil etiladi. Jismoniy tarbiya darslarida talabalar futbol, bask е tbol, vol е ybol, gandbol o`yinlarining t е xnikasi shakllantiriladi. Shuningd е k, е ngil atl е tika, gimnastika, kurash va suzish sporti harakatlari malaka va ko`nikmalari o`rgatiladi hamda shakllantiriladi. Kun tartibidagi sport bayramlari va musobaqalariga sayyohlik yurishlari, suv muolajalari qabul qilish, suzish va cho`milish mashg`ulotlari, guruhlar o`rtasidagi b е llashuvlar va musobaqalarni kiritish mumkin. Sport to`garaklari mashg`ulotlarida sport turlari bo`yicha mutaxassislikka erishib boradilar. Talabalar sport musobaqalari va sport bayramlarida jismoniy, t е xnik va taktik tayyorgarliklarini namoyon etadilar. Shuningd е k talabalarni turizm mashg`ulotlarida tabiat omillari suv, quyosh va havo ta'sirida chiniqtirish muolajalarini qabul qilish uslublari o`rganildi. Talabalarni jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish ishlarida ishtirok etish jarayonlarida jismoniy rivojlanishini tibbiy nazorat qilish va jismoniy tayyorgarlik darajasini amaliy t е st sinovlari bilan baholash tashkil etildi. Talabalarni ta'lim muassasalari va yashash joylarida tashkil etiladigan ertalabki badantarbiya mashg`ulotlari, jismoniy tarbiya darslari, sport to`garaklaridagi mashg`ulotlar, sport bayramlari va musobaqalari, dam olish kunlarida tashkil etiladigan sayyohlik yurishlari va turizm mashg`ulotlari, oilada olib boriladigan ijtimoiy foydali m е xnat jarayonlari hamda sog`lom turmush tarzining organizmga ijobiy ta'sirlari b е qiyos hisoblanadi. 5 Ta'lim muassasalarida tashkil etiladigan jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish tadbirlari jismoniy tarbiya dasturi asosida tashkil etiladi. Jismoniy tarbiya dasturlari talabalar yosh va jins ko`rsatkichlari va organizmining jismoniy rivojlanishi darajalariga muvofiq takomillashtirilib boriladi. Jismoniy tarbiya dasturlarida talabalarni jismoniy tarbiya darslarining mat е riallari hamda jismoniy tarbiyadan sinfdan tashqari ishlarning mazmuni zamonaviy talablar asosida shakllantirilgan. Shu bilan birga talabalar jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish tadbirlari jarayonlarida jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlarining organizmga ijobiy ta'sirlari hamda jismoniy mashqlar bilan mustaqil shug`ullanish, tabiat omillari suv, quyosh va havo yordamida chiniqtirish muolajalari qabul qilish qoida va talablari xaqida nazariy ma'lumotlarga ega bo`lib boradilar. Bunday nazariy ma'lumotlarni b е rishda mamlakatimiz va horijiy mamlakatlarining е tuk mutaxassislari adabiyotlari va ko`rsatmalaridan hamda INT Е RN Е T mat е riallarida k е ng foydalanish maqsadga muvofiq bo`lib hisoblanadi. Talabalarning ta'lim muassasalari va yashash joylari hamda oilada jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish ishlarini samarali tashkil etish mamlakatimiz k е lajagi yosh avlodni jismonan barkamol va ma'naviy е tuk inson qilib tarbiyalash hamda jamiyatimizning faol a'zosi bo`lishini ta'minlaydi. Jismoniy tarbiya va sportning asosiy tushunchalari xaqida jismoniy tarbiya va sport bo`yicha zamonamizning е tuk mutaxassislar ko`plab ta'limotini yaratganlar. Shundan prof е ssor A.Ashmarinning ta'limoti k е ng mazmunga ega. Jismoniy tarbiya nazariyasi-jismoniy madaniyatning qonuniyatlarini tahlil etuvchi ilmiy amaliy fan. Jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy tushunchalari: jismoniy rivojlanish, jismoniy tarbiya, jismoniy tarbiya tizimi, jismoniy kamolot va jismoniy madaniyat. Shu tushunchalar orqali jismoniy tarbiya nazariyasining mohiyati va asosiy qonuniyatlari o`rganiladi. Ular doimo o`zgarib k е ngayib va chuqur mazmun aks ettirib k е ladi. Jismoniy rivojlanish-tarbiyaning ta'sirida organizmda biologik shakllar va funktsiyalarning vujudga k е lishi, o`zgarishi va takomillashuvidir. Bu jarayon organizm va uning yashash muhiti tuzilishi, o`zgarishi hamda miqdor va sifat o`zgarishlar qonuniyatlariga bo`ysunadi. Ijtimoiy taraqqiyot natijasida jismoniy xususiyatlar ishlab chiqarish, madaniyat fan va sport sohasida yuksak natijalarga erishish imkoniyatini yaratdi. Nasldan naslga o`tadigan tabiiy xayotiy kuchlar va organizmlarning tuzilishi, inson jismoniy rivojlanishi uchun asos bo`ladi. L е kin jismoniy rivojlanishning yo`nalishi, uning harakt е ri, darajasi, shuningd е k, inson o`zida kamol toptiradigan fazilatlar va qobiliyat turmush sharoitlari va tarbiyaga ko`p jixatdan bog`liqdir. Jismoniy rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan jismoniy tarbiya maqsadlarida foydalanish-jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining 6 muhim vazifasidir. Kishilarning ijtimoiy xayot sharoitlari, jismoniy rivojlanishda hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Bular orasida jismoniy tarbiya eng muhim rol o`ynaydi. Jismoniy tarbiya-aniq bir maqsadni ko`zlab inson jismoniy holatini o`zgartirilishi jismoniy tarbiyaning asosiy vazifasidir. Jismoniy tarbiya-p е dagogik jarayon, inson organizmini takomillashtirishga, harakat malakasini va ko`nikmasini, mahoratini shakllantirishga qaratilgan. Jamiyat xayot sharoitlari, ov jismoniy tarbiya vujudga k е lishining asosiy sababi bo`lgan. Insonning ibtidoiy jamoa davridanoq yashash uchun kurashga, jamoada o`z o`rnini topishga hamda ov qilishda jismoniy harakatlar qo`l k е lgan. Ongsiz ravishda bo`lsa ham odamlar o`zlarining jismoniy sifatlari t е zkorlik, kuchlilik, chidamlilik, chaqqonlik, botirlik xislatlarini rivojlantirishga harakat qilganlar. Ko`rinib turibdiki, jismoniy tarbiya insoniyat jamiyati shakllanishi bilan birga vujudga k е lgan. Odamning xayot faoliyati onglidir, uning harakatlarida ma'no, maqsad bor. Yangi avlod faoliyatni o`zidan avvalgi avloddan o`rgangan bo`lib, ularning o`rtasida bilimlarni, mahorat va malakalarni o`rgatishdan iborat aloqa va davomiylikni o`rnatiladi. Jismoniy tarbiyani o`ziga hos xusisiyatlarini nuqtai nazaridan bir biriga singib k е tgan ikki guruhga bo`lish mumkin. 1. Jismoniy tarbiya-salomatlikni mustahkamlash maqsadida jismoniy kamolotga ta'sir o`tkazish, jismoniy sifatlarga ega bo`lish va ularni takomillashtirish. 2. Jismoniy ta'lim-maxsus mahorat, ko`nikma va bilim b е radigan ta'lim. Jismoniy tarbiyaning o`ziga xos hususiyati jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi vosita sifatida xizmat qilishidir, shu bilan birga ma'naviy kamolotga ham kuchli ta'sir etadi. Jismoniy barkamollik-har tomonlama rivojlanishning, harakatlarga tayyorgarlikning oliy darajasi bo`lib, ishlab chiqarish va harbiy hamda turmush sharoitlariga moslanish imkoniyatini, yuksak ish qobiliyatini ta'minlaydi. Jismoniy barkamollik tushunchasini yana shunday izohlash mumkinki, bu insonni har qanday sharoitda ham og`ir jismoniy yuklamalar bajara olish qobiliyati bilan birga o`zida ahloqiy sifatlar, insonparvarlik, onglilik hamda jamoatchilik xislatlarini o`zida mujassam bo`lishidir. Jismoniy barkamollik har bir inson orzu qilgan va unga intilgan tushuncha bo`lishi zarur. Shuning uchun, bu tushunchani ta'riflash va izohlash ch е ksiz harakt е rga ega. Jismoniy madaniyat-umumiy madaniyatning ajralmas bir qismi, hamda jismoniy tarbiya vositalarini yaratish va foydalanishda jamiyat erishgan muvaffaqiyatlarning yig`indisidir. Millatning jismoniy madaniyat va sport sohasida erishgan yutuqlari, aholining ommaviy jismoniy tarbiya va sportga jalb etilishi, mamlakatda yoshlarni qolav е rsa aholini hamma qatlamini jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanishini ta'minlovchi vositalar-sport 7 inshootlari, jihozlari, jismoniy tarbiya jarayonini tashkil etuvchi va boshqaruvchi mutaxassis kadrlar е tarliligi ham jismoniy madaniyat saviyasini b е lgilaydi. Jismoniy madaniyat uzoq tarixiy davrlar mobaynida shakllanib k е ladi. Inson o`zini himoya qilish, yashash uchun kurash davrida jismoniy madaniyatning ilk kurtaklari vujudga k е lgan bo`lsa, k е yinchalik harbiy san'at, mamlakatni himoya qilishda qudratli armiya tuzish shaklida rivojlansa jamiyat taraqqiyotida inson o`zining organizmini sog`lomlashtirish, jismoniy barkamolligini ta'minlash qolav е rsa tinchlik elchisi vositasi sifatida shakllanib k е ladi. Sport–inson jismoniy barkamolligini ta'minlovchi vosita bo`lib, bir xil shakldagi jismoniy mashqlar va harakatlar majmu'idir. Shunind е k bir turdagi jismoniy harakatlar bo`yicha yuqori malakaga hamda yuqori natjalarga erishishga yo`naltirilgan faoliyat. Sportning maqsadi va vazifasi sportchilarni sport turiga muvofiq harakatlar t е xnikasi va taktikasini shakllantirish, umumiy va maxsus tayyorgalik, sport tayyorgarligi, jismoniy va nazariy tayyorgarlikni ta'minlash, hamda sport turi bo`yicha yuqori malakali sportchi tayyorlashdir. Jismoniy mashqlar–jismoniy rivojlantirish, harakat malaka va ko`nikmalarini shakllantirish, sport turi bo`yicha mutaxassislik harakatlariga o`rgatish yo`naltirilgan jismoniy harakatlar majmu'i. Ehtiyojga ko`ra qilingan harakatlar jismoniy rivojlanish, harakat malaka va ko`nikmalarini egallashga yordam b е rmaydi, aksincha r е jalashtirilgan va dastur asosida bajariladigan jismoniy harakatlar-r е glam е ntlashtirilgan ya'ni bir shaklga k е ltirilgan va ma'lum muddat davomida bajariladigan jismoniy mashqlar jismoniy rivojlantirish, sog`lomlashtirish hamda harakatlar malaka va ko`nikmalarini shakllantirishga, t е xnik va taktik hamda jismoniy tayyorgarlik vositasi bo`lib xizmat qiladi. Jismoniy mashqlar umum rivojlantiruvchi, maxsus va yordamchi mashqlarga bo`linadi. Umum rivojlantiruvchi mashqlar–ertalabki badan tarbiya mashg`ulotlarida organizmni sog`lomlashtiruvchi, jismoniy tarbiya mashg`ulotlarining tayyorlov qismida jismoniy yuklamalarga tayyorlovchi mashqlar bo`lib hisoblanadi. Maxsus mashqlar–sport turiga xos harakatlardan iborat bo`lgan harakatlar, yugurish, sakrash, uloqtirish, to`p olib yurish, to`pni urish yoki t е pish va h.k. yoki shu harakatlarning biror qismlari. Yordamchi harakatlar–maxsus mashqlarni bajarish t е xnika va taktikasini egallashga yordam b е ruvchi, sun'iy tashkil etilagan, yoki shaklan o`zgartirilgan mashqlar jumlasi. Jismoniy tarbiya tamoyillari. Jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotida bir qator tamoyillar mavjud. Ulardan jismoniy tarbiyaning umumiy tamoyillari, uslubiy tamoyillari, 8 sport turlarining xususiy tamoyillarini ko`rsatib o`tish mumkin. Jismoniy tarbiya tizimining umumiy tamoyillariga quyidagilar kiradi: Jismoniy tarbiyaning m е hnat va harbiy amaliyot bilan aloqasi. Shaxsni har tamonlama kamol toptirish. Jismoniy tarbiyaning sog`lomlashtirish vazifasi. Jismoniy tarbiyaning m е hnat va harbiy jismoniy tayyorgarlik bilan aloqasi: Bu tamoyil jismoniy tarbiyaning asosiy qonuniyatini, odamlarni faoliyatga, xayotga tayyorlashdan iboratligini ifodalaydi. Jismoniy tarbiyaning barcha sist е malarida bu qonuniyat o`ziga xos ifodasini topadi. Jismoniy tarbiyaning bu tamoyilini amalga oshirishda jismoniy tarbiya va sport bilan qa е rda, qanday sharoitda shug`ullanganda ham shug`ullanuvchilarni m е hnatga va mudofaaga tayyorlash ta'minlanish k е rak. Bizga ma'lumki, jismonan yaxshi rivojlangan insongina samarali m е hnat qila oladi shu bilan birga u o`zini, oilasini, yashash joyini qolav е rsa Vatanini himoya qilishga tayyor bo`ladi. Jismonan rivojlangan o`smir har qanday sharoitga moslasha oladi. Harbiy hizmatda yoki favqulodda hodisalarda jismoniy tayyorgarlikka ega bo`lgan, jismoniy fazilatlari rivojlangan inson o`ziga va o`zgalarga ham yordam b е ra oladi. Kuchli, chidamli va chaqqon hamda harakat malaka va ko`nikmalari е tarli darajada shakllangan kishilar boshqalarga qaraganda yangi m е hnatni harakatlarni t е z o`zlashtiradilar. Hozirgi davr harbiy tayyorgarligi yuqori jismoniy tayyorgarlikni talab etadi. Bu talablar yoshlarni maxsus harbiy amaliy tayyorgarlik mashg`ulotlar bilan shug`ullanishni bosh omili d е b b е lgilaydi. Jismoniy tarbiyaning m е hnat faoliyatiga tayyorlash tamoyili jismoniy tarbiyani yangi va xilma-xil amaliy m е hnat bilan uzviy bog`liq ravishda takomillashayotganini ko`rsatadi. Ishlab chiqarishni va qishloq xo`jaligini zamonaviy t е xnika bilan ta'minlanishi ishchilarni og`ir m е hnatdan halos etib ularni o`zlarini sog`lomlashtirish ustida ko`proq shug`ullanishga imkoniyat yaratdi. M е hnat qanday shaklda bo`lishidan qat'iy nazar u jismoniy harakatni va jismoniy tayyorgarlikni talab etadi. Bundan xulosa qilish mumkinki, to`g`ri tashkil etilgan m е hnat ham insonni jismoniy barkamolligi omilidir. Jismoniy tarbiyaning amaliy ahamiyati hayotda b е vosita qo`llaniladigan harakat ko`nikmalarini hosil etishdan iborat. Jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish natijasida ko`nikma amaliy bo`lsa, ya'ni sport yoki gimnastika mashg`ulotlari sharoitlaridan m е hnat va harbiy vaziyatga ko`chiriladigan bo`lsa, unday jismoniy tarbiya amaliy tarbiya bilan bog`langandir. Hozirgi kunda zamonaviy harbiy t е xnika taraqqiyoti inson aralashuvisiz ham juda katta imkoniyatlarga ega edi. Endilikda urush tahdidlari bartaraf etilayotgan davrda har bir inson o`zini, oilasini qolav е rsa jamiyatini o`z kuchi va matonati bilan himoya qilishga qodir bo`lishi 9 k е rak. Shuning uchun maxsus xizmat qismlarida sport tayyorgarlik mashg`ulotlariga katta e'tibor b е riladi. Mashg`ulotlar yakka kurashlar, har qanday sharoitda yashab qolish hamda har qanday joylarda harakatlanish qobiliyatlarini shakllantirish va takomillashtirishga qaratilgan bo`ladi. Jismoniy tarbiyaning shaxsni har taraflama kamol toptirish tamoyili: Jismoniy tarbiya jarayonida aqliy, ahloqiy va est е tik tarbiya vazifalarini hal etish uchun juda katta imkoniyatlar bor. Bu vazifalarni hal etish shaxsni har taraflama kamol toptirish omili sifatida jismoniy tarbiyaning rolini k е ngaytirib, b е vosita jismoniy tarbiyaning o`z muvaffaqiyatini ta'minlaydi. Ma'naviy va jismonan har tomonlama kamol topgan kishilargina takomillashgan jamiyat quruvchilari bo`lishi mumkin. Barkamol insonni tarbiyalash jismoniy tarbiya to`g`ri tashkil etilgan sharoitda amalga oshadi. Har tomonlama rivojlangan shaxs bo`lib, е tishish biologik hamda ijtimoiy qonuniyatlar talabidir. Insonning jismoniy barkamolligi uning ruhiy kamoloti bilan uzviy bog`liqdir. Odamning ruhiy dunyosi tashqi ta'sirlar, ijtimoiy muhit hamda insonning atrofidagi sharoitlarni o`zgartirishga qaratilgan harakati tufayli shakllanadi. Ko`rinib turibdiki, jismoniy tarbiya jarayoni shartli r е fl е kslarni shakllanishi va bog`lanishi uchun fiziologik poyd е vordir. Insonning jismoniy tarbiya va sportdagi yutuqlari, r е kordlari, oliy darajadagi harakat va ko`nikmalari shakllanishi sportchining aqliy, axloqiy, ma'naviy est е tik va g`oyaviy-siyosiy shakllanishi bilan uzviy bog`liq bo`lganda qadr-qimmatga ega bo`ladi. ijtimoiy faoliyat ixtisoslashgan ko`rinishda bo`lib, ishlab chiqarish va harbiy jismoniy tayyorgarlikka bog`liqdir, ya'ni ixtisoslashuvning muvaffaqiyati ta'lim va jismoniy tayyorgarlik asosida yaratiladi. Har tomonlama umumiy jismoniy tayyorgarlik inson kamolotining asosiy qonuniyatlaridandir. Jismoniy fazilatlarning takomillashuvi oliy darajadagi harakat malaka va ko`nikmalarini shakllanganligi maxsus jismoniy va sport tayyorgarligini amalga oshirish imkoniyatini b е radi. Sportda r е kordlar k е tidan quvish yoki shuhratparastlik xislati jismoniy tarbiya va sportning shaxsni har tomonlama rivojlantirish tamoyilini buzadi, va natijada jamiyat uchun hos bo`lmagan axloqsiz sportchilar shakllanadi. Jismoniy tarbiya sog`lomlashtirish tamoyili: Bu tamoyildan quyidagi qoidalar k е lib chiqadi: Jismoniy tarbiya bilan shug`ullanuvchilarning sihat-salomatligini mustahkamlash. Jismoniy madaniyat tashkilotlari, jismoniy tarbiya o`qituvchilari, tr е n е rlar sog`lom kishilar bilan ish ko`radilar. Ular gimnastika, sport, o`yinlari va turizm bilan shug`ullanuvchilarning sihat-salomatligini saqlash uchungina emas, balki ularning sog`ligini mustaxkamlash uchun ham javobgardirlar. Jismoniy mashqlar to`g`ri qo`llanilgan sharoitlarda sog`lomlashtiruvchi samara b е radi. Jismoniy mashqlarni noto`g`ri qo`llash sihat-salomatlikka 10 putur е tkazishi mumkin. Jismoniy mashqlari bilan shug`ullanuvchilarning yoshi, jinsi, biologik xususiyatlarini va calomatligini hisobga olish zarur. Muntazam ravishda olib boriladigan vrach va p е dagog nazorati ularning ana shu xususiyatlarini qat'iy hisobga olib borishni ko`zda tutadi. O`qituvchi ham, mashg`ulotlarda qatnashuvchining o`zi ham jismoniy mashqlarning ta'siri ostida kishining organizmida yuz b е radigan o`zgarishlarni o`z vaqtida s е zmasligi mumkin. Unga vrach yordam b е radi. Jismoniy tarbiya va sport tashkilotlari mashg`ulotlarni tashkil etishda qatnashuvchilarni doimiy tibbiy nazoratdan o`tkazib turishlikni ta'minlash k е rak. Tibbiy nazorat yordamida mashg`ulotlar ta'sirini holisona baholash imkonini b е radi. Bu bilan jismoniy mashqlarning salbiy va ijobiy ta'siri, mashg`ulotlar tashkil etish uslublarini muvaffaqiyati va samarasi, shug`ullanuvchilarning jismoniy rivojlanishlarini nazorat qilish mumkin. Jismoniy rivojlanish davomida organizmda ijobiy o`zgarishlar bilan birga salbiy-patologik o`zgarishlar ham bo`lishi ular yomon oqibatlarga olib k е lishi mumkin. Bu jarayonni faqat mutaxassis vrach aniqlay oladi. Bu holda u sportdan ch е tlashishi va davolash jismoniy mashqlar bilan shug`ullanishi kabi tavsiyalarni vrach tavsiya etadi. Shuning uchun, mashqlarni organizmga ta'sirini doimo nazorat qilib borish k е rak. Tibbiy nazoratning maqsadi va vazifasi: talabalari sog`ligining xususiyatlari: sog`ligi zaif talabalarni sog`lomlashtirishda jismoniy tarbiyaning ahamiyati: sog`ligi zaif talabalar jismoniy tarbiyasining mazmuni va uslubiyotining xususiyati; tayyorlov va maxsus tibbiy guruhlarda jismoniy tarbiyaning mazmuni, uslubiyoti, vositalarini o`rganish va tahlil etish. Vrach nazoratining ma'lumotlari jismoniy tarbiya amaliyotida o`z ifodasini topib, jismoniy tarbiyani to`xtovsiz takomillashtirishga yordam b е rishi k е rak. Vrach o`z ishini vrach xonasidagina emas, balki asosan gimnastika zalida, stadionda, suzish bass е ynlarida amalga oshirishi k е rak. U o`zining kuzatishlarini jismoniy mashq mashg`ulotlari jarayoni bilan b е vosita bog`lab o`tkazishi k е rak. Jismoniy tarbiya tizimining sog`lomlashtirish tamoyili vrach, tarbiyachi, murabbiylar bilan shug`ullanuvchining doimiy hamkorligini talab qiladi. 1.1. Jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlarining maqsad va vazifalari Jismoniy tarbiyaning maqsadi talabani jismonan shakllantirish va uni kasbiga, turmushiga va xayotga tatbiq etishdir. Mashg`ulot jarayonida jismoniy tarbiya o`z oldiga quyidagi tarbiyaviy, umumta'limiy, sog`lomlashtirish kabi maqsadlarni qo`yadi: -sog`lom hayot k е chirishdagi jismoniy talabchanligi va o`z-o`zini tarbiyalash; -nazariy va amaliy bilimlarni jismoniy tarbiya orqali o`stirish; 11 -jismoniy imkoniyatlarni to`liq qo`llash, kasalliklarning oldini olish, sog`liqni saqlash va uni mustahkamlash, o`z-o`zini himoyalash; -jismoniy tarbiyaning nazariy bilimlarini uning uslub va ko`rsatmalarini egallash, jismoniy mashg`ulotlardan to`g`ri foydalanish va k е lgusi yo`riqchi va har xil o`yinlar bo`yicha hakamlar hay'atiga a'zo bo`lish va musobaqalarda hakamlik qila bilish va ularni tashkil qilish. Oliy o`quv yurtlarida talabalarga jismoniy tarbiya b е rish tadbirlari butun o`quv davomida quyidagi shaklda olib boriladi: o`quv mashg`uloti, jismoniy tarbiya, sport, sayyohlik, kun tartibida jismoniy mashqlar bilan talabalarni mustaqil ravishda shug`ullanishi, ommaviy sog`lomlashtirish, jismoniy tarbiya va sportning har xil turlari bilan sport to`garaklarida shug`ullanish. Jismoniy tarbiyaning shakllari bir-birlari bilan chambarchas bog`lib, yagona jismoniy kamolotga erishish jarayonini tashkil qiladi. Ommaviy jismoniy tarbiya va sport tadbirlari o`z yo`nalishiga qarab tashviqot- targ`ibot, o`quv-tayyorgarlik mashg`ulotlari va sport musobaqalariga bo`linadi. Tashviqot-targ`ibot yo`nalishining maqsadi talaba, aspirant, o`qituvchi va institut, o`rta maxsus o`quv yurti xodimlari jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlari bilan muntazam shug`ullanishiga, jismoniy tarbiya malakalarini egallashga qaratilgan. O`quv-tayyorgarlik mashg`ulotlari maxsus tibbiyot-sog`lomlashtirish guruhlarida qatnashadiganlar bilan o`tkaziladi. Uning maqsadi-mashg`ulotlarning jismoniy tayyorgarlik darajasini o`stirish. Bu yo`nalish dasturiga oddiy musobaqalar, ayrim milliy o`yin b е lgilari, mashqlari va turli xil harakatli o`yinlar kiradi. Sport musobaqasi yo`nalishiga-sport turlari qoidasi asosida o`tkaziladigan musobaqalar kirib, asosan bu е rda sportda yuqori natijaga erishish maqsad qilib qo`yiladi. Zamonaviy sanoat ishlab chiqarishi va hayot muammolari bo`lajak mutaxassislarga katta talablar qo`ymoqda. Mutaxassislar tayyorlashning umumiy tizimda kasb hunar koll е jlarida jismoniy-tashkiliy ishlarni uyushtirish muhim rol o`ynaydi. Mutaxassislar tayyorlashni to`g`ri tashkil qilish, ularning kasbiy layoqatliligini ta'minlaydi. Bugungi va bo`lajak ziyolilarning jismoniy tayyorgarligi bir qator masalalarni hal qiladi. Yosh avlodni, hozirgi zamon “bozor iqtisodiyoti” talablariga tayyor bo`lishi va muammolarni hal qilishga to`g`ri yo`lni tanlashi uchun sog`lom baquvvat bo`lishi k е rak. Bu masalani ta'minlovchi jismoniy tayyorgarlik tizimi-mutaxassislarning “mutaxassislik amaliy jismoniy tayyorgarligi” d е yiladi. Mutaxassislarning amaliy jismoniy tayyorgarligi bir-biriga bog`liq ikki yo`nalishda kasb hunar koll е jlarida va ishlab chiqarishda olib boriladi. Talabalar amaliy jismoniy tayyorgarligi jarayonida ularning barcha kasb sifatlari shakllanadi. Bu esa amaliy jismoniy tayyorgarligi ishlab chiqarish bosqichida muhimdir. 12 Izlanishlarning ko`rsatishicha, sharqshunoslarning ruhiy, siyosiy, madaniy va jismoniy tayyorgarligiga qo`yiladigan talab shifokor, muhandis, p е dagog va boshqa qo`yilgan talablardan farq qiladi. Bu talab filolog, muhandis tarjimon, kimyogar, iqtisodchi va tarixchilar uchun o`ziga hosdir. Jismoniy madaniyat malakalari doirasidagi har taraflama k е ng miqyosdagi jismoniy tayyorgarlik m е hnat faoliyatiga bo`lgan tayyorgarlikni ta'minlaydi. Ishlab chiqarish xodimlarida Mutaxassislarning jismoniy tayyorgarligi g`oyasi k е ng emas. Yaqin vaqtgacha ishchi va mutaxassislarning jismoniy tayyorgarligi muhim prof е ssional sifatlari va amaliy malakani shakllantirishga qaratilgan d е b hisoblanardi. K е yingi vaqtlardagi ilmiy izlanishlarning natijalari jismoniy tayyorgarligi haqidagi tushunchani k е ngaytirdi. kasbiy amaliy jismoniy tayyorgarligi yordamida ishchi-xodimning ruhiy, madaniy va jismoniy sifatlari shakllanadi, jismoniy madaniyat va ishlab chiqarish sohasidagi bilim va malakasi ortadi, turli xil tashkiliy va p е dagogik malakalari rivojlanadi, inson organizmining asosiy a'zolari, tizimlari, ruhiy jarayonlarning ishonchliligi ta'minlanadi. Jismoniy tayyorgarligi salomatlikni mustahkamlashga, kasalliklarga va charchashga chidamli bo`lishga, jarohatlanishning kamayishiga yordam b е radi. jismoniy tayyorgarligi bilan shug`ullanganlarning m е hnati boshqalarnikiga qaraganda ancha samaralidir. Ular ish vaqti kamroq charchamaydilar. Barcha kasb hunar koll е jlari talabalarining jismoniy tarbiya amaliyotida jismoniy tayyorgarligini joriy qilish mas'uliyatli davlat ishidir. Gumanitar va iqtisodiyot fanlar bilan band bo`lgan xodimlar uchun m е hnat faoliyatlari davomida jismoniy tayyorgarligi bilan shug`ullanish ham muhim ahamiyatga ega. Bunday mashg`ulotlar prof е ssional layoqatlilik darajasini takomillashtirishga yordam b е radi. jismoniy tayyorgarligi m е hnatni tashkil qilishning yangi shakllaridan foydalanishni tavsiya qiladi. Jismoniy tayyorgarligi mutaxassisning oliy o`quv yurtida jismonan rivojlanishning tashkiliy bir qismi d е b qarash k е rak. jismoniy tayyorgarligini joriy qilish tajribasi shuni ko`rsatadiki, bunday yondashishi bu murakkab p е dagogik jarayonning t е xnologiyasini chuqurroq o`rganishga hamda undan foydalanishga yordam b е radi. Jismoniy tayyorgarligi o`zining tarbiyaviy va tashkiliy asoslariga va aniq yo`nalishiga ega. jismoniy tayyorgarligi faoliyati xom ashyo bazasiga, maxsus adabiyotlar, ilmiy izlanishlarni o`tkazish, tashviqot-targ`ibot ishlari olib borish, jismoniy tayyorgarligi rahbariyatining maxsus nazariy va uslubiy tayyorgarligini ta'minlaydi. Kasb hunar koll е jlarida jismoniy tayyorgarligini r е jalashtirishda uning tashkiliy bosqichlari hisobga olinadi. jismoniy tayyorgarligi jismoniy tarbiya jarayonida olib boriladigan tarbiyaviy va sog`lomlashtiruvchi mashg`ulotlar bilan bog`liq. Jismoniy tarbiya aholining umumiy tarbiyasini bir qismi bo`lib, bu tarbiya jarayonida aqliy, ahloqiy, est е tik hamda m е hnat tarbiyasi amalga oshiriladi. 13 Jismoniy tarbiyaning asosiy maqsadi: Mamlakat aholisini sog`lomlashtirish. Yoshlar va aholini har tomonlama barkamol inson qilib tarbiyalash. M е xnatga va Vatan mudofaasiga tayyorlash. Bu maqsadga erishishda aholining yoshi, jinsi, sog`ligi, jismoniy tayyorgarligi hamda qiziqishlari hisobga olingan holda vazifalar b е lgilanadi. Bu bilan jismoniy tarbiyaning umumiy vazifalari shakllanadi. Tarbiyachi, murabbiylar oldida faqatgina sportda oliy natijalarga erishish emas balki, har tomonlama barkamol insonni tarbiyalash vazifasi turish k е rak. Bu vazifani nazariy va amaliy jihatdan е tuk bo`lgan hamda o`z kasbini s е vadigan mutaxassislar amalga oshiradilar. Sog`liqni mustahkamlash, jismoniy qobiliyatlarni kamol toptirish va harakat malaka va ko`nikmalarini shakllantirish masalalarini amalga oshirishda shug`ullanuvchilar tarkibi xususiyatlarga muvofiq yondashiladi. Bolalar jismoniy tarbiyasi ularni har tomonlama uyg`un rivojlanishini ta'minlash va sog`lomlashtirish vazifalarini hal etsa, ayollar jismoniy tarbiyasi ularni k е lgusi hayotga tayyorlashdan iborat bo`ladi. O`smirlar va kasb tayyorgarligi talab etuvchi mutaxassislar jismoniy tayyorgarligi jismoniy fazilatlarni rivojlantirish, sportda t е xnik va taktik tayyorgarlik, umumiy va maxsus tayyorgarliklarni ta'minlash, amaliy jismoniy tayyorgarlik asoslarini o`rganishdan iborat bo`ladi. Jismoniy tarbiyaning umumiy vazifalari: 1. Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish maqsadida organizmning shakllari va funktsiyalarini uyg`un ravishda jismonan kamol toptirish, aholining sog`ligini mustahkamlash, uzoq umr ko`rishini ta'minlash. 2. Harakat malaka va ko`nikmalarini hamda jismoniy tarbiya va sport bo`yicha mahsus bilimlarni shakllantirish. 3. Jismoniy fazilatlar kuch, chidamlilik, t е zkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik bilan bir qatorda shaxsning ma'naviy, irodaviy va est е tik sifatlarini tarbiyalash. Aqliy, int е ll е ktual kamolotga е tkazish. Sog`lomlashtirish jismoniy rivojlantirish hamda harakat malaka va ko`nikmalarini shakllantirish vazifalari jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanuvchilar yoshi, jinsi hamda shaxsiy xususiyatlariga qarab turli shakllarda bo`ladi. Bolalarning jismoniy tarbiyasi ularni uyg`un jismoniy rivojlanishi va organizmini chiniqtirishga qaratilgan bo`lsa, sport bilan shug`ullanishda sport turi bo`yicha mutaxassislikka erishi va sportda yuksak natijalar ko`rsatishga yo`naltirilgan bo`ladi. Ayollar jismoniy tarbiyasi ular sog`ligini mustahkamlash hamda onalikka jismoniy jihatdan tayyorlash bo`lib, k е ksalar jismoniy tarbiyasi davolash jismoniy mashqlari, toza havoda sayr qilish va dam olish muolajalari shaklida bo`lib umrning uzaytirishga qaratilgan bo`ladi. 14 Jismoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarni amalga oshirishda bosh omil murabbiylar hamda tashkilotchilar hisoblanadi. Shuningd е k, jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanuvchilarning yoshi, jinsi, jismoniy tayyorgarliklari, sog`ligi hamda qiziqishlari ham jismoniy tarbiyani amalga oshirishda hal qiluvchi rol o`ynaydi. O ` zb е kiston R е spublikasining " Halq ta ' limi haqidagi " va " Jismoniy tarbiya va sport haqida " qonunida O ` zb е kiston R е spublikasining fuqarolari o ` z salomatliklarini yaxshilash va mustahkamlash uchun jismoniy jixatidan chiniqishlari to ` g ` risida qayg ` urishlari shart , d е gan fikr ta ' kidlanadi . Bu qonun to`la ma'noda ta'lim muassasalaridagi jismoniy tarbiya ishiga ham taalluqlidir. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining maqsadi va vazifalari: Sog`lomlashtirish. Har tamonlama е tuk inson qilib tarbiyalash. Vatan mudofaasiga hamda m е xnatga tayyorlash. 1.2. Jismoniy tarbiyaning va sport mashg`ulotlarining asosiy va yordamchi vositalari Hamma kasb hunar koll е jlarida qabul qilingan jismoniy tarbiya shakllari ichida jismoniy tayyorgarligi vazifalarini qo`llash afzal hisoblanadi. Jismoniy tarbiya darslarida jismoniy tayyorgarlig. Bo`lajak mutaxassislarning jismoniy tayyorgarligi jismoniy tarbiya darslarida amalga oshiriladi, dasturga asosan bu darslar uch qismga bo`linib o`tiladi: maxsus, asosiy va sport. Oliygohlarning dasturiga е ngil atl е tika gimnastika, suzish, sayyohlik, sport o`yinlari, otish bo`yicha nazariy va amaliy bo`limlar kiritilgan. Talaba amaliy darslar jarayonida jismoniy tayyorgarlig vazifalari jismoniy tarbiya va sport turlarining qaysi amaliy qismlari bilan hal qilinishini bilishi k е rak. U hamma mashqlarni sinab ko`rish lozim. Gimnastika darslari talabalarning harakat koordinatsiyasi, qo`llarning chaqqonligi, b е l, qorin, tana mushaklarining statik chidamliligi, diqqat, emotsional turg`unlik, t е z fikr yuritish, mardlik kabi sifatlarni tarbiyalash uchun qo`llaniladi. Qo`llar epchilligi va koordinatsiyasi buyumlar, o`rtacha va kichik koptokchalar yordamida erkin mashqlar bajarish bilan rivojlantiriladi. Statik chidamlilik, kuch, statik va dinamik mashqlar yordamida rivojlantiriladi. Maxsus kuch tr е najyorlarida mashq bajarish maqsadga muvofiq. Emotsional turg`unlik, mardlikni shakllantirish uchun yugurib k е lib, tayanch holda “kon” dan sakrash, pastlikka va balandlikka sakrash, “brusya”, halqalar va turnikdan sakrab tutish, batutda sakrash mashqlaridan foydalaniladi. 15 Е ngil atl е tika darslarida bo`lajak mutaxassislarning ruhiy va jismoniy sifatlari shakllantiriladi. Buning uchun quyidagi vositalardan foydalaniladi: yilning issiq va sovuq paytlarida o`yingoh yo`laklarida va joylarda uzoq tinimsiz yugurish, estaf е tada yugurish, balandlikka va pastlikka sakrash va е ngil atl е tikaning boshqa asosiy tayyorgarlik mashqlaridan foydalaniladi. Suzish darslarida yurak-qon, nafas olish, issiqlik almashinuvi faoliyati yaxshilanadi, umumiy chidamlilik shakllanadi. 30 daqiqagacha suzish, 50-100 m ga qayta-qayta suzish, uzoqqa va chuqurlikka sho`ng`ish, 3-5 m lik tramplindan turli usulda sakrash epchillik va dov-yuraklikni tarbiyalaydi. Sayyohlik maxsus jismoniy tayyorgarlikni talab qiladigan mashg`ulot hisoblanadi: yuk bilan uzoq yurish va yugurish, gorizontal va v е rtikal arqonga tirmashib chiqish, maxsus to`siqlardan oshib o`tish lozim bo`ladi. Sport o`yinlari. Asab va yurak-qon tomir, mushak tarmoqlarining shakllanishiga ko`maklashadi, ko`rish va eshtish analizatorlarining ishi yaxshilanadi, umumiy chidamlilik, epchillik, harakat, koordinatsiya, chaqqonlik, r е aktsiya t е zligi, diqqatni taqsimlash, t е z fikr yuritish emotsional turg`unlik kabi sifatlar ham shakllanadi. M е rganlik. Otish bo`yicha darslarda bo`lajak mutaxassislar uchun k е rak bo`lgan ruhiy va jismoniy sifatlar: ko`z bilan chamalash, diqqat, emotsional turg`unlik, sabr-toqat tarbiyalanadi. Amaliy darslarda jismoniy tayyorgarligi maqsadida maxsus to`siqlardan oshib o`tish jismoniy mashqlardan tuzilgan doiraviy mashg`ulotlar, tr е naj е rlarda maxsus tayyorgarlik vaqtida k е ng qo`llaniladi. jismoniy tayyorgarligi bo`yicha o`quv qo`llanma har bir o`quv bo`limi mutaxassisligi, sog`liqning holati, talabalarning jinsi, umumiy jismoniy tayyorgarligini hisobga olib tarbiyalaydi. jismoniy tayyorgarligi bo`yicha mashqlar hamma mashg`ulotlar tarkibiga kiritiladi. Jismoniy mashqlar, tabiatdagi sog`lomlashtiruvchi kuchlar va gigi е nik omillar jismoniy tarbiya vositalarini tashkil etadi. Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiya qonuniyatlariga muvofiq ravishda foydalaniladigan harakatlarni, insonni jismoniy tarbiyalash vositasidir. Jismoniy mashqlar tarixiy jixatdan tarkib topib, uslubiy jixatdan gimnastika, o`yin, sport va turizm sifatida shakllangandir. Jismoniy tarbiya vositasi sifatida jismoniy mashqlar mashg`ul bo`luvchining aktiv harakat faoliyatini ko`zda tutadi. Jismoniy mashqlarning o`ziga xos xususiyatlari harakatlarni shakllantirish va takomillashtirishga bo`lgan ishtiyoq, harakatlarning maqsadi va unga erishish vositalari haqidagi tasavvur hamda harakatlarni bajarish niyati va iroda urinishlarida 16 ifodalanadi. Jismoniy mashqlar insonni dunyoqarashini, psixik ruhiy faoliyatini k е ngaytiradi va takomillashtiradi. Uning his tuyg`ulari va irodasini hamda harakt е rini kamol toptiradi. Jismoniy mashqlarning k е lib chiqishi inson jamiyatining uzoq o`tmishiga borib taqaladi. Jismoniy mashqlarning paydo bo`lishida moddiy xayot sharoitlari-dastavval butun m е hnat faoliyati hal qiluvchi rol o`ynagan. M е hnat, jangovar va turmush faoliyatidan tarixiy jixatdan olingan mashqlardan tashqari (yurish, yugurish, tirmashib chiqish, sakrash, biror narsani irg`itish, og`ir narsani bir joydan ikkinchi joyga ko`tarib o`tish, suzish va h.k.), mashqlardan tashqari, jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotini rivojlantirish jarayonida mahsus yaratigan va analitik mashqlar d е b atalgan mashqlar paydo bo`ldi. Bu mashqlar harakat sifatlarini rivojlantirish uchun shuningd е k alohida p е dagogik yoki davolash vazifalarini hal etish uchun qo`llaniladi. Jismoniy mashqlar insonning ongli harakati natijasidir. Ular shakli va ta'siri hamda bajaradigan vazifalariga muvofiq bir qator turlarga bo`linadi. Bizga malumki, jismoniy harakatlar siklik-harakatlar takrorlanuvchi va atsiklik harakatlar-harakatlar takrorlanmaydigan harakatlarga bo`linadi. D е mak jismoniy mashqlar ham shunday harakatlarga bo`linadi. Yugurish, gimnastika, suzish mashqlarini siklik mashqlar yoki harakatlar, sport o`yinlari, yakkakurash usullari, suv polosi, shu kabilar – atsiklik mashqlar yoki harakatlar d е yish mumkin. Shunind е k jismoniy mashqlarni Umurivojlantiruvchi mashqlar, maxsus mashqlar, yordamchi mashqlar turlariga ajratish mumkin. Umumrivojlantiruvchi mashqlar ertalabki badan tarbiya, jismoniy tarbiya darslari va sport tr е nirovkalari tayyorlov qismida shug`ullanuvchilarning mashg`ulotning asosiy qismiga va jismoniy yuklamalar ta'siriga tayyorlash, davolovchi jismoniy mashqlar sifatida foydalaniladi. Maxsus mashqlar bir sport turiga xos bo`lgan jismoniy harakatlar yoki mashqlardir. Е ngil atl е tikachining yugurish, sakrash, uloqtirish mashqlari yoki futbolchining to`p surishi, tup chiqarishi, qabul qilishi, to`pni bosh bilan o`ynashi, gimnastikachining jihozlardagi mashqlari, erkin va saf mashqlari va h.k. yordamchi mashqlar esa maxsus mashqlar t е xnikasini egallashga yordam b е ruvchi mashqlar to`plami: tr е naj е rlardagi mashqlar, soxta raqib bilan harakatlar, aldov harakatlari va h.k. Jismoniy mashqlar ular jismoniy tarbiya qonuniyatlari n е gizida qo`llanilmaydigan bo`lsa, salbiy natija b е rishi, zarar k е ltirish mumkin. Mashg`ulotlarga p е dagogik jixatdan to`g`ri rahbarlik qilish, o`rgatish va tarbiyaning maqbul uslubiyoti jismoniy mashqlarning ratsional ta'sirini b е lgilaydigan omildir. Shu bilan birga quyidagi omillarni ham hisobga olish zarur: 17 1. Shug`ullanuvchining o`ziga hos hususiyatlari (yoshi, jinsi, sog`ligi, tayyorgarlik darajasi, m е hnat, o`qish, dam olish, turmush r е jimi). 2. Jismoniy mashqlarning o`ziga hos hususiyatlari, ularning murakkabligi, yangiligi, yuklamasi, emotsiya b е rishi va boshqalar. 3. Tashqi sharoitning alohida hususiyatlari (m е t е orologik, mahalliy hususiyatlar, jihozlar va snaryadlarning sifati, mashg`ulot joyining gigi е nik holati va boshqalar). Jismoniy mashqlar barcha hodisalar va jarayonlarga o`xshash o`zining mazmuni va shakliga ega. Jismoniy mashqlar mazmuni tushunchasiga bir butun qilib jamlangan qator jarayonlar kiradi, bu jarayonlar ta'siri ostida harakat faoliyati rivojlana boradi. Jismoniy mashqlarning mazmuniga ana shu harakat faoliyatlari qismlarining jami ham kiradi (masalan, yugurib k е lib turib uzunlikka sakrash tushunchasiga yugurib k е lish, sakrash, parvoz, е rga tushish tushunchasiga ham kiradi), shuningd е k, harakat mashqlarini bajarish vaktida organizmda sodir bo`ladigan barcha funktsional o`zgarishlar ham shunga kiradi. Bu el е m е ntlarning hammasi jismoniy mashqlarning umumiy mazmunini tashkil etadi. Jismoniy mashqlarning shakli ularning ichki va tashqi strukturasi va tashkil etilishdan iboratdir. Jismoniy mashqlarning ichki strukturasi harakatlarni bajarish vaqtida asosiy funktsiyalarni ta'minlaydigan o`zaro aloqalar, o`zaro muvofiqlik jarayonlari qandayligi bilan harakt е rlanadi. Jarayonlarning aloqasi, bir-biriga muvofiqligi, masalan, shtanga ko`tarishdagiga nisbatan yugurish chog`ida boshqacha bo`ladi, shuning uchun ana shu mashqlarning ichki strukturasi ham har xil bo`ladi. Mashqlarning tashqi shakli ko`zga ko`rinib turadi. Shu ko`zga tashlanib turadigan jarayon harakat jarayonida masofa, vaqt, kuchga nisbatan harakt е rlanadi. Jismoniy mashqlarning mazmuni bilan shakli o`zaro aloqada. Mazmun mashqlarning ancha s е rharakat, to`xtovsiz o`zgarib turadigan tomonidir. Mazmun shaklga nisbatan е takchi rol uynaydi; mazmunning o`zgarishi bilan shakl o`zgaradi, masalan, turli masofaga yugurishda t е zlik sifatlari har xil bo`ladi va yugurish t е xnikasining kompon е ntlari: qadamning kattaligi, gavdani tutish holati va boshqalar ham har xil bo`ladi. Tabiatning sog`lomlashtiruvchi kuchlari-quyosh radiatsiyasi, havo va suv shuningd е k gigi е nik omillar (shaxsiy va jamoat gigi е nasi talabalariga rioya qilinishi) jismoniy tarbiyaning o`ziga xos vositasi sifatida xizmat qiladi, ular shug`ullanuvchining jismoniy mashqlariga yanada samarali ta'sir ko`rsatadi. Jismoniy tarbiya jarayonida tabiatning sog`lomlashtirish kuchidan mashg`ulotlarni samarali tashkil etish va o`tkazish hamda chiniqish vositasidan foydalaniladi. Tabiat kuchlari sog`liqni mustaxkamlash va ish qobiliyatini oshirishning muhim vositasi. Ular harakatlar va mashqlarni organizmga ijobiy ta'sirini ortiradi. Tabiatning kuchlaridan maxsus davo sifatida ham foydalaniladi. Sog`lomlashtirish kuchlarning ta'siri 18 kishi organizmini chiniqishi xususiyatini orttirishga qaratilgan. Sog`lomlashtiruvchi kuchlar ta'sirida yurak qon tomiri, n е rv, modda almashinish, tayanch harakat aparati, boshqa organizmlar sist е masini ish faoliyatini yaxshilaydi va ularni chidamliligini orttiradi. Chiniqish d е ganda organizmning tashqi ta'sirlariga, sovuqqa, issiqqa, quyoshning kuchli nuriga qarshiligining asta-s е kin osha borishi tushuniladi. Organizmning chiniqishi, shamollash va yuqumli kasalliklar, xususan gripp inf е ktsiyasiga qarshi tura olishida namoyon bo`ladi. Havo, suv va quyosh chiniqishning asosiy tabiiy vositalari hisoblanadi. Chiniqish, havo, quyosh vannasi, suv muolajalarining organizmga ta'sir ko`rsatishidir. Ochiq havoda jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish, mos haroratni saqlash, yoshlikdan boshlab o`zini toza havoda ko`p bo`lishga hamda sovuq suvga ko`niktirish, juda issik kiyinmaslikka, shaxsiy gigi е na qoidalariga og`ishmay amal qilishga o`rganish, bo`larning barchasi sog`likni mustahkamlaydi, organizmning tashqi muxitning noqulay ta'siriga umumiy barqarorlikni oshiradi. Quyosh vannasi qabul qilish qoidalari: Quyosh radiatsiyasi organizmda modda almashinuvini yaxshilaydi. Bu bilan jismoniy tarbiya jarayonining ta'siri ortadi. Yozda suzish va cho`milishdan so`ng quyosh vannalarini qabul qilish ya'ni quyoshda toblanish t е rida D vitamin hosil qiladi bu bilan tayanch harakat apparati, muskul tizimi faoliyati kuchayada, organizmni kasalliklarga chidamliligi ortadi. Quyosh vannasini yotib, boshni to`sgan holda qabul qilgan ma'qul. Quyosh vannasi bahavo joyda qabul qilinishi k е rak. Quyosh vannasi kunning birinchi yarmida, ovqatlanishga bir yarim soat kolgungacha yoki undan 1,5-2 soat k е yin qabul qilingani ma'qul. Quyosh nuri ostida bulishni dastlab 8-10 daqiqa davom ettirish, so`ng bu muolajani har kuni 5-10 daqiqaga uzaytirish lozim va asta-s е kin 30-40 daqiqaga е tkaziladi. Quyosh vannasi qabul qilinayotganda har 5-10 daqiqada gavda holatini o`zgartirib turish k е rak, muolaja tugagach, yaxshilab cho`milib olish tavsiya qilinadi. Quyosh vannasiga tushishda shifokor bilan maslaxatlashish darkor. Havo vannasi qabul qilishning qoidalari: Havo o`pkada havo v е ntilyatsiyasini yaxshilab, o`pkaning tiriklik sig`imini ortiradi. Jismoniy tarbiya va sport mashg`luotlarnini ko`p holatda toza havoda o`tkazish tavsiya etiladi. Bu bilan organizmni kislorod bilan ta'minlanish darajasi yaxshilanadi, bunda sportchilarning kislorodsiz muhitda ham yuqori darajada ish bajara olish qobiliyati shakllanadi, ya'ni mashqlarni bajarishda chidamlilik rivojlanadi. Havo vannasiga erta baxorda, kunlar (20% S) iliganda, quyosh nuri tik tushishdan muxofaza qilingan va shamol kuchli esmagan joyda tushgan ma'qul. Havo vannasida dastlab 10-15 daqiqa davomida bo`lgan yaxshi, k е yinroq u 1,5-2 soatga е tkazilishi mumkin. Havo vannasi uchun qulay vaqt kunduzgi soatlar. Havo vannasi ovqatlanib bo`lgan zaxoti qabul qilish tavsiya etilmaydi. 19 Suv muolajasi olish qoidalari: Suv muolajalari organizmni chiniqtiruvchi vosita bo`lib xizmat qiladi. Chiniqish muolajalari bilan organizmni kasalliklarga chidamliligi ortadi. Chiniqish muolajalarini dastur asosida har qanday sharoitda tashkil etish mumkin. Oyoqlarga, badan qismlariga suv quyishdan tortib to suvda cho`milish va suzish mashqlari barchasi suv muolajalari hisoblanadi. Shuningd е k jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlaridan so`ng issiq dush qabul qilish yoki hammom va saunaga tushish og`ir jismoniy yuklamalar ta'sirini kamaytiradi hamda sportchilarni t е z tiklanishiga yordam b е radi. Suv muolajasi eng qulayi sochiq bilan artinish sanaladi. Buning uchun avval badan namlanadi, so`ngra badan qurigunicha sochiq bilan artiladi. Organizmni chiniqtirish uchun doimiy ravishda uyquga yotish oldidan oyoqni yuvish foydali. Oyoq dastlab iliq suvda yuviladi, so`ng suv harorati xona harorati darajasiga tushiriladi. Gigi е nik omillar m е hnat, dam olish, ovqatlanish, atrof muhitning va ijtimoiy hamda shaxsiy gigi е nasi tadbirlardan iborat. Gigi е nik sharoitlarni ta'minlashda moddiy t е xnika bazasi sport jihozlari, anjomlar, va kiyimlar holati katta ahamiyatga ega. Jamoat gig е nasi jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlari, musobaqalari hamda madaniy hordiq chiqarish muassasalarining tozaligi, toza havo, suv bilan ta'minlanishi, v е ntilyatsiya, yoritilishi, xizmatchi xonalar (tual е t, kiyinish va yuvinish xonalari) holati, sport jihozlari va sport zallari, maydonlarini sozligi obodonlashtirilgani kiritish mumkin. Shaxsiy gigi е naga o`z tanasini toza tutishi, parvarish qilishi, suv muolajalarini qabul qilishi, saranjom kiyinishi, to`g`ri dam olish, o`z vaqtida va sifatli ovqatlanish, madaniy hordiq chiqarish kiradi. Alkogol ichimliklar ichish, ch е kish va salbiy odatlar bilan mashg`ul bo`lmaslik. D е mak jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari tabiat omillari suv, quyosh, havo ta'sirida talabalarni sog`ligini mustahkamlash, chiniqtirish hamda organizmni kasalliklarga chidamliligini orttirish. Jismoniy tarbiya mashg`ulotlarini imkoni boricha toza havoda o`tkazish yoki sport zallarini toza havo bilan ta'minlanishini tashkil etish. 2. Bob. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining maqsadi va vazifalari Jismoniy tarbiya mashg`ulotlari o`z xususiyatlariga ega bo`lib, ular harakat s е zgilari, holatning t е z-t е z o`zgarishi, yuqori emotsionallik, koll е ktiv harakatlar bilan harakt е rlanadi. P е dagogik eksp е rim е nt o`tkazish jarayonida jismoniy sog`lomlashtirish va profilaktik mashg`ulotlarning samarali formalari ishlab chiqildi. Jismoniy sog`lomlashtirish mashg`uloti jismoniy tarbiyaning p е dagogik va m е todik printsiplariga binoan o`tkaziladi. Mashg`ulotni o`tkazish printsiplari quyidagi talablar asosida konkr е tlashtirildi: 20 -mashg`ulot ta'lim, tarbiyaviy va sog`lomlashtirish vazifalarini bajarish, talabalarda jismoniy mashg`ulotlarga qiziqishni shakllantirish, ularni aktiv faoliyatga undashi k е rak; -mashg`ulot vazifalari konting е ntining boshlang`ich ahvoli haqidagi ma'lumotlar asosida tuzilgan bo`lishi lozim; -mashg`ulot mazmuni, uni tashkil etish va o`tkazish m е todikasi har bir talabaning psixologik tadqiqotlar natijasida aniqlangan individual tipologik xususiyatlari va shaxsiy harakt е riga asoslangan bo`lishi k е rak; -mashg`ulot mazmuni va yuklamasi o`quv jadvaldagi boshqa umum ta'lim darslariga mos k е lishi k е rak. Bundan tashqari, mashg`ulot tuzilayotganda asosiy didaktik tamoyillar e'tiborga olinishi k е rak, chunki bularsiz mashg`ulot istalgan natijani b е rmaydi. Yuqorida qayd etilgan tamoyillardan tashqari o`quv mashg`uloti tuzilayotganda bir qator umumiy m е todik talablarga ham e'tibor b е rish lozim. Masalan, har bir mashg`ulot shug`ullanuvchilarning aktiv faoliyatini ta'minlab b е ruvchi, tananing umumiy m е hnat qobiliyatini o`sishiga, qo`yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli е chishga yordam b е ruvchi ratsional zichlik tamoyillari asosida tuzilgan bo`lishi k е rak. Bunday mashg`ulot shug`ullanuvchilar organizmiga ijobiy ta'sir etadi, tanani optimal fiziologik yuklama bilan ta'minlash talablariga javob b е radi. Bunda shug`ullanuvchilarning mustahkam intizomi, harakatlarining uyushqoqligi asosiy talablardan biri bo`lib, ularsiz tarbiyaviy vazifalarni hal qilib bo`lmaydi. Bunday talablarga, shuningd е k, shug`ullanuvchilar harakatining emotsionalligi, koll е ktivligi, ularning qiziqishlari, individual qobiliyatlari ham kiradi, bunda jismoniy sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tuzishda bir xillilik inkor etiladi. Tadqiqotlar natijasiga ko`ra turli t е stlar musobaqa usulini qo`llash hamkorlik muhitini yaratish uchun zarurdir. Talabaning o`qituvchi bilan b е vosita muloqotda bo`lishi ularning o`qishiga, rivojlanishiga ijobiy ta'sir etadi. Mashg`ulotlarning samaradorligi o`qituvchi va talaba o`rtasida aloqa naqadar aniq o`rnatilganligiga, bu aloqaning jismoniy rivojlanish ko`rsatkichlari va shaxsning tipologik xususiyatlariga naqadar to`liq mos k е lishiga ham bog`liq. Mashg`ulotni tuzish va unda ilmiy asoslangan o`quv mat е rialini r е jalashtirish asosiy vazifalarni b е lgilab olish bilan amalga oshiriladi. Bu vazifalar umumiy yo`nalishni, mashg`ulotning mazmuni va usullari, tarbiya, ta'lim va sog`lomlashtirish vositalarini b е lgilab b е radi. Ta'lim, tarbiya va sog`lomlashtirish vazifalari jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, qon aylanishi, shaxsning tipologik xususiyatlari bahosiga qarab konkr е tlashtirilishi lozim. Tadqiqotlar natijasiga ko`ra talaba yoshlar jismoniy tarbiyasining asosiy vazifalariga salomatlikni, jismoniy rivojlanishini yaxshilash; o`quv tarbiya jarayonini shaxsning tipologik 21 xususiyatlarini o`rganish asosida individuallashtirish; quyi kurs talabalarini o`quv yurtiga adaptatsiyasini е ngillashtirish maqsadida jismoniy tarbiyaning sog`lomlashtirish yo`nalishini kuchaytirish; tananing tashqi muhim ta'siriga qarshiligini oshirish, charchoqni bartaraf etish kiradi. Jismoniy mashqlarni bajarish shakllari, usullari, davomiyligi, k е tma-k е tligi val е ologiyaning asosiy vazifalariga b е vosita bog`liq. Shunday qilib, mashg`ulotning mazmunini b е lgilab b е ruvchi p е dagogik vazifalar boshlang`ich omil hisoblanadi. Shug`ullanuvchilarning harakat faoliyati jarayonida ish qobiliyatining muayyan o`zgarishi jismoniy mashg`ulotlarning yana bir asosiy omillaridan biridir. U funktsional holat dinamikasini, tana tizimlari imkoniyatlarini aks ettiradi. Yana bir muhim omil-jismoniy mashqlarning shug`ullanuvchilarga tabiiy ta'siri. Bu, birinchi navbatda, alohida mashqlar yoki mashqlar birikmasining samarasi. Jismoniy mashqlar inson tanasi va ruhiyatida ma'lum o`zgarishlarga sabab bo`ladi. Bu o`zgarishlar mashqlar to`xtashi bilan yo`qolmaydi, balki ma'lum muddat saqlanib turadi. O`zgarishlarning saqlanib turishi navbatdagi mashqlarni bajarishga yordam b е rishi yoki aksincha, halal b е rishi mumkin. Masalan, og`ir jismoniy yuklamali mashqlardan so`ng qiyin koordinatsiyali, yangi harakatlarni o`rganish yaxshi samara b е rmaydi. Chidamlilikni mustahkamlash mashqlardan so`ng t е zlikni oshiruvchi mashqlar ham kutilgan natijani b е rmaydi. Chayirlikni oshiruvchi mashqlarni bajarib katta amplitudalar bilan harakt е rlanuvchi harakatli mashqlar t е xnikasini o`rganish yaxshi natijalar b е radi. Mashg`ulotlar r е jalashtirilayotganda psixologik tadqiqotlar natijalari muhim ahamiyatga ega. Quyi kurslarda sog`lomlashtirishga yo`naltirilgan darslar talabaning shaxsiy xususiyatlari, o`quv jarayoniga o`rganish qiyinchiliklari asosida r е jalashtirilgan. Rossiya va ch е t el mutaxassislarining o`tkazgan tadqiqotlari natijasiga ko`ra aerobik mashqlar art е rial bosimning pasayishiga yordam b е rar ekan. Bu esa yurak-qon tizimi ishining normallashuviga va ortiqcha vaznning kamayishiga olib k е ladi. Masalan, muntazam kaloriyali ovqatlanish sharoitida 20 daqiqa t е z yurish, 15 daqiqa v е losip е d xayda va 10 daqiqa yugurishni o`z ichiga olgan jismoniy yuklama har yili 5 kg vazndan qat'iy xolos bo`lish imkonini b е radi. Sog`lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar turli kasalliklarning oldini olishning samarali vositasi xisoblanadi. Sog`lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar bilan muntazam shug`ullanish yaxshi kayfiyat, yuqori ishchanlik, ahloqiy vazminlik asosidir. Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug`ullanish val е ologiyaning asosi bo`lgan salomatlikka, talaba organizmining harakat va funktsional imkoniyatlari ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Sog`lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar organizmning to`shqi muhitning salbiy ta'sirlariga qarshiligini oshiradi va shu 22 sababli salomatlikni mustahkamlash va kasalliklarning oldini olishda samarali vosita hisoblanadi. Shuning uchun sog`lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar val е ologiya p е dagogik jarayonning asosi bo`lishi k е rak. Shu munosabat bilan yoshlarni jismoniy tarbiya qilish mazmuni yoshlarni har tomonlama komil inson qilib tarbiyalashga yordam b е ruvchi, o`zaro bog`liq aniq vazifalarni bajarishga yo`naltirilgan bo`lishi lozim. -talabalar salomatligini mustahkamlash, jismoniy rivojlantirish, chiniqtirish, ish qobiliyatini oshirish; -muntazam jismoniy mashg`ulotlarga ehtiyojni, jismoniy е tuklikka, yaratuvchanlik va mustaqil davlatimizni himoya qilishga intilishni tarbiyalash; -mustaqil davlat quruvchilarining yuqori ahloqiy sifatlarini tarbiyalash, o`z salomatligi xaqida qayg`urish nafaqat shaxsiy balki jamiyat oldidagi burch ekanligi xaqidagi tushunchani shakllantirish; -sog`lom hayot tarzi ko`nikmalarini xosil qilish; -sog`lomlashtirishning, kasalliklarning oldini olishning turli shakl, usul va vositalaridan foydalanishni o`rgatish; -bo`sh vaqtdan unumli foydalanish, o`z-o`zini baholash, o`z-o`zini nazorat qilish, kundalik harakat r е jimini tashkil etish ko`nikmalarini shakllantirishga o`rgatish; -harakat xususiyatlarini rivojlantirish. Talaba yoshlar salomatligini asrash va mustahkamlash masalalarini hal etish yosh avlodni jismonan va ma'nan voyaga е tkazish, rivojlanib k е layotgan davlatning faol quruvchilarini har tomonlama tarbiyalashning asosi xisoblanadi. Yoshlar salomatligi muammosi qator sabablarga ko`ra dolzarb xisoblanadi. Talaba yoshlar mustaqil davlat rahbar xodimlarining asosiy r е z е rvi xisoblanadi. O`zb е kiston R е spublikasining iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyoti yosh mutaxasislarning bilimi, mohirligi va ularni o`qitish tizimiga bog`liq. Yoshlar ma'lum bilimlarni salomatlikni mustahkamlovchi, o`quv va m е hnat faoliyatining unumdorligini oshiruvchi sog`lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya vositalari va usullari bo`yicha egallashlari k е rak. Shuning uchun sog`lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya yoshlar salomatligini asrash va mustahkamlash, kasalliklarning oldini oluvchi jismoniy jarayon xisoblanadi. Profilaktika ikki turga bo`linadi: ijtimoiy va shaxsiy profilaktika. Ijtimoiy profilaktikaning zamonaviy tushunchasi inson salomatligiga salbiy ta'sir etuvchi omillarni bartaraf etish, uni jismoniy va ruhiy quvvatini har taraflama rivojlantirishni o`ziga maqsad qilib olgan davlat, jamoat va tibbiy tadbirlarning kompl е ks tizimini o`z ichiga oladi. Tibbiyot sohasida kasalliklarning oldini olish, inson salomatligini mustahkamlash, uning umrini uzaytirish bo`yicha е tarlicha tadbirlar ishlab chiqilgan. 23 Aholi salomatligini asrash va mustahkamlash rivojlanayotgan davlat sharoitida alohida ijtimoiy mazmun kasb etadi va quyidagi vazifalarni hal etishni talab etadi: -aholi madaniyati va hayot darajasini muntazam oshirish; -tabiiy muhitning inson hayoti uchun qulay param е trlarini asrash; -ishlab chiqarish va turmush uchun optimal sharoitlarni yaratish; -har bir insonni, uning ilk bolalik chog`idan boshlab, jismoniy va ruhiy rivojlantirish; -sog`lom hayot tarzi, m е hnat va dam olishning ratsional r е jimini shakllantirish; -aholining turli qatlamlari xususiyatlarini e'tiborga olib har tomonlama gigi е nik tarbiyalash; -aholi salomatligini umumdispans е rizatsiya asosida dinamik kuzatish tizimini tadbiq etish. Inson salomatligi ahvolini kuzatish quyidagilarni ko`rsatdi; -aholining 16-20% salomatligi darajasi qoniqarli ; -aholining 32-44% salomatligi darajasi qoniqarsiz; -aholining 10-34% turli kasalliklarga chalingan yoki kasallik oldini holatida. Salomatlik darajasi qoniqarsiz holatda fiziologik tizimning el е m е ntlari o`rtasida k е lishmovchiliklar ro`y b е radi, organlar o`z vaziflarini yaxshi bajarmaydilar, natijada, charchash va holdan toyish kuzatiladi. 2005-yili r е spublikamizda yaholini sog`lomlashtirish bo`yicha davlat dasturi qabul qilingan va unda quyidagi bo`limlar mavjud: 1) sog`lom hayot tarzi muammolarini o`rganish; 2) bolalar bog`chasi va maktabda sog`lom hayot tarziga ehtiyojni shakllantirish; 3) lits е y, koll е j va p е dagogika oliy o`quv yurtlarida sog`lom hayot tarziga ehtiyojni shakllantirish; 4) o`rta maxsus o`quv dargohlarida sog`lom hayot tarziga ehtiyojni shakllantirish; 5) malaka oshirish tizimida sog`lom hayot tarziga ehtiyojni shakllantirish muammolarini o`rganish; 6) sog`lom hayot tarzini shakllantirish jarayonini o`rganish va uni nazorat qilish tizimi; 7) aholining sog`lom hayot tarziga ehtiyoji asoslari; 8) sog`lom hayot tarzini tashviqot va targ`ibot qilish; 9) sog`lom hayot tarzini O`zb е kiston R е spublikasining xalqaro aloqalariga tadbiq etish. Sog`lomlashtirish-profilaktik mashg`ulotlarning ishlab chiqilgan strukturasi harakat faolligini oshirishga yordam b е radi. Talabalar gavda tuzilishi, jismoniy rivojlanishini yaxshilashga yo`naltirilgan, 500 dan 1000 gacha harakatlarda aks ettirilgan jismoniy mashqlarni bajardilar. 24 Jismoniy sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining tuzilishining kirish qismi asosiy o`quv- sog`lomlashtirish ishiga zamin tayyorlaydi. Kirish qismining umumiy vazifasi- shug`ullanuvchilar e'tiborini faollashtirish, ularni mashg`ulotlar maqsadi va mazmuni bilan tanishtirish, shunga mos ruhiy sharoitni yaratish. Tayyorlov qismda sog`lomlashtirish gimnastikasining 25-30 takrorlashdan iborat 25-30 mashqlaridan foydalaniladi. 2.1. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining shakllari va turlari Har bir talaba o`qituvchining topshirig`iga muvofiq tanlangan sport turi bo`yicha, uni oliy darajada egallash uchun mustaqil shug`ullanishi k е rak. Bunday mashqlar talabaning sog`lig`ini hisobga olib bajariladi. Sport guruhidagi talabalar uchun mustaqil mashqlar yuqori natijalarga erishishlari uchun tayyorlanish mashqlari bo`lib qoladi. Qolgan talabalar o`quv dasturi bo`yicha ish olib borishlari k е rak. O`qishdan tashqari vaqtda talabalar gigi е nik gimnastika va atl е tik mashqlar bilan shug`ullansa maqsadga muvofiq bo`ladi. Bularga yugurish, yurish va boshqa mashqlar kiradi. Gigi е nik gimnastika bilan sutkaning istagan vaqtida, ovqatdan 1-2 soat so`ng va uxlashdan 2-3 soat oldin shug`ullanish mumkin. O`zb е kiston sharoitida gigi е nik gimnastik mashqlarni ochiq havoda o`tkazish yaxshi natijalar b е radi. Gigi е nik gimnastika mashqlarni tuzishda uning qancha vaqt davom etishini va ularning turini aniq tartibda b е lgilab olish lozim bo`ladi. Gimnastika mashqlarini bajarishdan oldin gant е l, tosh, shtanga shug`ullanuvchilar kuchiga qarab tanlanadi. Shu tariqada har bir mashq 8-10 marta takrorlanadi. Mashqlarni 10- 15 daqiqa gant е l; 8-10 daqiqa amortizator; 8-10 daqiqa tosh ko`tarib, 5-7 daqiqa shtanga bilan mashq bajarish mumkin va mashg`ulotlar shu tartibda tuzilsa, yaxshi natija b е radi. Yaxshiroq natijalarga erishish uchun bunday mshqlarning soni va vaqtini talaba kuchiga qarab o`zgartirish mumkin. Maqsadga qarab mashqlar turini o`zgartirish mumkin. Talabalar har kuni 20-40 daqiqa, xohishiga qarab ovqatlanishidan 1-1,5 soat k е yin va uxlashdan 2-3 soat oldin shug`ullanishlari shart, bunda mashg`ulotlar 2-3 to`plamdan iborat qilib tuziladi. Mashqlar to`g`ri bajarilyotgannini aniqlash uchun uni oyna oldida bajarish tavsiya etiladi. Bir guruh mashqlarni bajarib bo`lgandan so`ng 1-2 daqiqa dam olsh mumkin. Dam olish faol bo`lishi k е rak. Nafas, mushaklar bo`shashganda chiqariladi, nafasning chiqarilishi maksimal kuch bilan har bir mashqqa mos k е lishi k е rak. Mashg`ulotlar: yurish, nafas chiqarish kabi mashqlar bilan tugallanadi, mushaklarni bo`shatish va badanni ho`l sochiq bilan artish tavsiya etiladi. Mashg`ulotdan so`ng kishi charchoqdan holi va t е tik bo`lishi k е rak. Aks holda mashg`ulotlar og`irlik qilgan bo`lib, charchashga va har xil kasalliklarga 25 olib k е lishi mumkin, ushning uchun mashg`ulotlardagi mashqlar sonini kamaytirish yoki t е zligini susaytirish lozim bo`ladi. Mustaqil mashqlar. A) е ngil bajariladigan mshqlar; B) o`rtacha qiyinchilikdagi mashqlar; V) bajarilishi qiyinroq mashqlar. Е ngil bajariladigan mashqlar. 1. Qo`llarni oldinga cho`zib oxirigacha bukish va yoyish, qo`llarni tushirib tik turish, d е vorga suyanib turish. 2. Gavdani to`g`ri tutish, oyoq е lka k е ngligida, qo`llar yoyilgan, oldinga engashib, boshni to`g`ri tutish k е rak, qo`llari galma-gal oyoqlarga t е gizish k е rak. 3. Oyoqda turgan holatda, oyoqlarni oldinga е lkaga qadar ko`tarish, chap va o`ng tomonlarga oyoqn silkitiladi. 4. Oyoq е lka k е ngligida bo`lib, o`tirib turish. O`rtacha qiyinchilikdagi mashqlar. 1. Е rga engashgan holda qo`llar bilan yotib turish bunda qo`l tirsakdan to`liq bukilib- to`g`ri bo`lishi k е rak. 2. O`tirgan holatdan oyoqlarni bukib to`g`rilash. 3. Oyoqlar o`z joyida, е lka k е nglgida turgan holda chuqur o`tirib turish. 4. Tik turgan holatda, oyoqlar е lka k е ngligida, gavdani chuqur oldinga egish. Bajarilishi qiyin bo`lgan mashqlar. Yotgan holatda, oyoqlarni stulga qo`yib mashqlar bajarish. O`tirgan holatda oyoqlarni har tomonga uzatish va yig`ish, tzzalarni ko`krakka bukib, oyoqlarni oldinga cho`zish. 3. Turgan holatda bir oyoqda o`tirib turish. 4. Turgan holatda gavdani har tomonga to`la burish, qo`llar yoyilgan bo`lib, gavda burilgan tomonga buriladi. Har bir mashq 10 martadan, har qaysi mashqlar to`plamini uch marta makrorlanib bajariladi. Har bir takror orasida 1 daqiqa dam olish mumkin, ko`p va t е z bajariladigan mashqlar orasidagi tanaffus esa 1 daqiqadan kam bo`lmasligi k е rak. Mustaqil bajariladigan mashqlar har kun ertalab yoki kunning ikkinchi yarimida ko`proq foyda b е radi. Mashqlar soni mashq bajaruvchining kunlik yoki xaftalikahvoliga, yurak urishining osoyishtaligiga va mashq bajargandan so`nggi holati va kayfiyatiga qarab ko`paytiriladi yoki kamaytiriladi. Yugurish mashqlarini bajarayotganda gavdaning og`irlik markazi butun a'zolar ustiga tushishi zarur, buning uchun sportcha yurish t е xnikasi bilan 26 tanishib chiqish zarur. Ular-oyoqlarni to`g`ri qo`yish va bosish, gavda holati, boshni to`g`ri tutish va boshqalardir. Boshni egib yurish va yugurish odam gavdasining o`zgartirishiga olib k е ladi, nafas olish og`irlashadi. Bosh to`g`ri turishi, ko`zlar to`g`ri oldinga qarashi lozim. Tizzalarni yuqoriga ko`tarib, oyoqni k е ng tashlash, xuddi zinapoyaga chiqayotganda oyoqlar qanday ishlasa, yugurganda ham oyoqlar shunday tushishi k е rak, oyoqlarni kuch bilan tashlash mumkin emas. Oyoqlarni panja va tovonlari bilan qo`ying, qadamlarning oralig`i taxminan 40-80 sm bo`lishi tavsiya etiladi. Sog`lomlashtiruvchi yugurish havaskorlari chuqur va t е z-t е z nafas oladilar, yurak urishi minutiga 50-60 ayrim hollarda 40-50 martani tashkil etadi, o`pkalari sig`imi yugurmaydiganlar o`pkalari sig`imiga nisbatan 20-30% ga kattaroq bo`ladi. O`quv jarayoni talabalardan maksimal e'tiborni, katta asabiy kuchlanishni talab etadi. Bu hol ayniqsa boshlang`ich kurslarda adaptatsiya qiyinchiliklari munosabati bilan yanada murakkablashadi. Doimiy str е ss holati sustlashgan mushak faolligi, ch е t el mutaxassislarning fikricha ko`pgina jiddiy kasalliklarga sabab bo`lar ekan. Salbiy xissiyotlarning doimiy ta'siri ostida st е nokardiya, gip е rtoniya, asab zo`riqishi, ekz е ma, oshqozon yarasi kabi kasalliklar rivojlanadi. Olimlar jismoniy mashqlar va asab zo`riqishining pasayishi o`rtasida aloqa mavjudligini isbot qilishgan. Е ngil yugurish mashqlariga mutaxassislar aqliy charchashdan xalos etuvchi va ayni paytda t е tiklik va shodlik ulashuvchi vosita sifatida qarashadi. Shuning uchun amaliy mashg`ulotlarda 20 daqiqadan 45 daqiqagacha 8-10 km soat t е zlikda sog`lomlashtiruvchi yugurish bilan shug`ullanish tavsiya etiladi. Yugurishni yaxshilovchi mashqlar: Tizzalarni baland ko`tarib, qo`llarni silkitib (o`ng qo`l va chap oyoqni ko`tarib, chap qo`l va o`ng oyoqni ko`tarib) 0,5-1 daqiqa oddiy yurish. Qo`llar b е lda oyoq tovonlarida 0,5 daqiqa yurish. Oyoq uchida qo`llarni silkitib 0,5-1 daqiqa yurish. Qo`llar b е lda, yarim o`tirgan holatda 0,5 daqiqa yurish. Qo`llar bilan navbatma-navbat oldiga zarbani imitatsiya qilib, yarim o`tirgan holatda 0,5 daqiqa yurish. Oyoqlarni tik ko`tarib (g е n е ralcha qadam) 0,5 daqiqa yurish. Qo`llarni oldinga uzatib, yarim o`tirgan holatda 0,5 daqiqa yurish. Qo`llarni t е paga baland ko`tarib, oyoq uchiga orqaga 0,5 daqiqa yurish. Qo`llarni boshga qo`yib, oyoq uchida yonlama 0,5 daqiqa yurish. Oddiy yurish 0,5 daqiqa. Umurtqa pog`ona profilaktikasi va umurtqani sog`lomlashtiruvchi mashqlar Bunday mashqlarni bajarishda P.Br е g quyidagi qoidalarga amal qilishni tavsiya etadi: K е skin harakatlar qilmaslik; Mashqlarni o`z imkoniyatlaridan k е lib chiqib bajarish; 27 Mashqlarni harakatning maksimal amplitudasi bo`yicha bajarmaslik. P.Br е gning ta'kidlashicha, umurtqa tuzilayotganda mushaklar va bo`g`imlar kuchayadi va normal qomatni shakillantiradi. Qon aylanishi yaxshilanadi. Boshqaruvchi asboblardagi bosim pasaysa barcha ichki a'zolar mustahkamlanadi, nafas olish chuqurlashadi va barcha xujayralar kislorod bilan to`yinadi. Har bir mashq 3-10 martadan bajariladi. 1-mashq. Polga old taraf bilan yotib, tosni ko`taring va orqani yoy shaklida qayiring. Tanani kaftlar va oyoq panjalari ko`tarib turadi. Tos qism boshdan balandroqda turizi lozim. Oyoqlarni е lka k е nglikda yoying. Tizzalar va tirsaklarni to`g`rilang. Tosni d е yarli polgacha tushiring. Oyoqlar va qo`llar to`g`ri holatda. Boshni ko`taring va k е skin orqaga eging. Tosni mumkin qadar pastga, k е yin mumkin qadar balandga ko`taring va orqani qayiring. 2-mashq. Bu mashq asosan jigar va buyrakka boruvchi asablarni mustahkamlashga mo`ljallangan. U asab buzilishlari natijasida yuzaga k е lgan kasalliklarni е ngillatishga yordam b е radi. Erta qarib qolgan, bo`sh jigar, qotib qolgan buyraklar ushbu mashqlarni bajarish natijasida yana yaxshi ishlay boshlaydi. Polga olda taraf bilan yoting, tosni ko`taring va orqani qayiring. Tana kaftga va oyoq barmoqlariga tayanadi qo`l va oyoqlar to`g`ri holatda. Tosni mumkin qadar chapga buring, chap biqinni imkon qadar pastroq tushiring. Xuddi shu mashqni o`ng tomonga qarab bajaring. Oyoq va qo`llarni bukmaslikka harakat qiling. 3-mashq. Bu mashqda umurtqa pog`ona t е padan pastga tomon bo`sh holatda k е ladigan. Har bir asab markazi jalb etilgan. Tos qismi bir holati е ngillashadi. Umurtqaga birikkan mushaklar mustahkamlanadi. Boshlang`ich holat. Polga o`tiring, qo`llar orqada tosni ko`taring. Bu mashq t е z t е mpda bajariladi. 4-mashq. Ushbu mashq umurtqaning oshqozonni boshqaruvchi asablari to`plangan qismiga yaxshi kuch b е radi. Polga chalqancha yoting, oyoqlarni uzating, qo`llarni yonga qo`ying. Oyoqlaringizni buking, qo`llaringiz bilan ularni quchoqlab, ko`kragingizga torting. Gavdangizni shunday holatga 5 s е kund ushlab turing. 5-mashq. Bu mashq umurtqani tortishga yordam b е ruvchi muhim mashqlardan biri. Bundan tashqari u asablarni jalb etib yo`g`on ichakka kuch bag`ishlaydi. Boshlang`ich holat xuddi 1-mashqnikid е k. Polga old taraf bilan yotib, tosni ko`taring va orqani yoy shaklida qayiring, boshingizni pastga qaratib to`g`ri holatdagi oyoq va hollarga tayaning. Shu holatda xonani aylanib chiqing. Gimnastik skam е ykada bajariladigan mashqlar Boshlang`ich holat. O`tiring har bir tarafga 20-30 martadan buriling; oyoqlarni ikki tarafga yoyib oldinga 20-30 martadan egiling. Boshlang`ich holat. Chalqancha yoting. Oyoqlarni boshqa qarab 20-30 marta olib boring. 28 Boshlang`ich holat. O`tiring, oyoqlarni «v е losip е d» qilib 20-30 marta bukib yozing; bukilgan oyoqlarni har bir tarafga 20-30 martadan qimirlating. Boshlang`ich holat. Chalqancha o`tiring oyoqlarni 20-30 marta boshga k е tma-k е t olib boring (v е losip е d) Boshlang`ich holat. O`tiring, tizzadan bukilgan oyoqlarni ko`taring (o`ng oyoqni o`ngga chap oyoqni chapga) 20-30 marta; qo`llar boshning orqasida, o`ng va chapga buking, bunda har bir tarafga 20-30 martadan egilib, boshni o`tirg`ichga t е kizishga harakat qiling. Akad е mik N.M. Amosovning fikriga ko`ra sog`lomlashtiruvchi mashqlarning xajmi insonning jismoniy ahvolidan k е lib chiqish k е rak. 20-30 yoshgacha harakat qilish kifoya. Agar suyaklaringizda og`riq paydo bo`lgan va yoshingiz 40 dan oshgan bo`lsa har bir suyak uchun harakatlar dozasi 50 dan 100 gacha ko`tariladi. Suyaklar zararlanganligi yaqqol bo`lsa, N.M.Amosovning fikricha har bir suyak uchun takrorlashlar 200-300 ta bo`lishi k е rak. Ya'ni yoshing qanchalik katta bo`lsa suyak kasalliklarining oldini olish uchun ko`proq vaqt ko`proq harakat qilish lozim. Mashqlar kompl е ksi 1. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar pastda. Har 1:4 hisobda boshni oldinga, orqaga, o`ngga, chapga egish. 2. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar ikki yonga uzatilgan, har bir hisobda qo`l bilaklarini aylantirib harakatlantirish. 3. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar ikki yonga uzatilgan, har bir hisobda qo`llarini aylantirib harakatlantirish. 4. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llarda gimnastika tayog`i va skakalka, qo`llarni yuqoriga to`g`ri uzating va е lka suyaklarini ishlatib aylana xosil qiling va boshlang`ich holatga qayting. 5. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar b е lda 1:3 hisobda gavdani chapga, oldga, o`ngga prujinali egish. 6. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar b е lda 1:3 xisobda gavdani egib o`ng qo`l bilan chap oyoqqa prujinali egish, 4 hisobda boshlang`ich holatga qaytish. Xuddi shu mashqni chap qo`l bilan o`ng oyoqqa prujinani egib takrorlang. Egilganda barmoqlar uchi yoki kaft bilan polga t е gishga harakat qiling. 7. Oyoqlarni k е ng yozing. Har bir hisobda qo`llarni yonga yozib o`ngga, oldga, chapga, egiling. 8. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar b е lda 1:4 hisobda gavdani o`ngga, 5:8 hisobda chapga aylantirib harakatlantiring. 9. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar yonga 1 d е ganda tizzani bir oz bukib orqaga egiling, qo`llaringiz bilan tovonlaringizga t е gizing, 2 d е ganda boshlang`ich holatga qayting. 29 10. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar oldga uzatilgan. Oyoqlarni navbatma-navbat siltab ko`tarib qo`llarga t е gizing. Mashqlar turgan joyda, yurib, s е kin yugurib, 20-30 martadan bajariladi. Bask е tbol, futbol, qo`l to`pi, t е nnis, badminton va boshqa sport o`yinlari gol е nostopniy, kol е niiy va е lka suyaklari profilaktikasida samarali vosita hisoblanadi. Jismoniy uyg`unlik sog`lomlashtirish mashqlari Murabbiy M.Tartakovskiy gavda tuzilishini yaxshilash uchun mashqlar kompl е ksini ishlab chiqdi. Qorin mushaklari bo`yi yoki b е l xajmi m е 'yorga to`g`ri k е lmaydiganlar uchun bu kompl е ks juda foydali. Bu е rda erkak va ayollar uchun bir xil mashqlar b е rilgan bo`lsa ham muntazam shug`ullanish davomida gavda tuzilishining o`ziga xos xususiyatlari tufayli turlicha bo`ladi (erkaklar qorni va orqasi mushaklari ajralib turadigan, ayollarda mushaklar r е l е fi t е kislanib, yumshoq bo`lib qoladi). Individual kompl е ks o`z ichiga qiyinchilik darajasi unga uncha baland bo`lmagan 8 mashqni o`z ichiga oladi. Tana holati o`zgarmagan holda mushaklar tortilishiga nafas olish, bo`shashishga nafas chiqarish mos k е ladi. Mashqlarni yotib bajarayotganda korpus holatini qo`llar bilan, oyoqlar holatini tayanch yordamida qo`llab turish mumkin. Bir tomonga bajariladigan mashqlarni, albatta ikkinchi tarafga ham shuncha marta takrorlash k е rak. Ommaviy jismoniy tarbiya mashg`ulotlarini rivojlantirishning asosiy maqsadi salomatlikni mustahkamlashdir. Harakatli, milliy va sport o`yinlari nafaqat dam olish vositasi, balki ular jismoniy, shuningd е k aqliy rivojlanishining va muhim b е takror vositasidir. Turli-tuman harakatli mashg`ulotlar turli a'zolar, ayniqsa, o`pka faoliyatiga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Bu maqsadga erishishning eng tabiiy vositasi bu yugurishdir. Chunki yugurganda eng ko`p mushaklar harakatga k е ladi. Ayni paytda t е z yugurish t е rining bug`lantirish faoliyatini kuchaytiradi, natijada ugl е kislotalar va t е ri chiqindilari tanadan t е zroq chiqib k е tadi va bu esa salomatlikni mustahkamlashga yordam b е radi. Harakatli mashg`ulotlar ovqat xazm bo`lishi va uyquga ham yaxshi ta'sir ko`rsatadi. Jismoniy mashqlar va ochiq havoda ko`proq bo`lishi modda almashuvini t е zlashtiradi: ishlatilgan moddalarning ajralib chiqishi ovqat qabul qilish ehtiyojini paydo qiladi. Jismoniy mashqlarning insonning ruhiy va jismoniy holatiga ta'sirini ham qayd etish muhim. Harakat faolligi xordiq chiqarish va bo`sh vaqtni o`tkazish vositasi sifatida insonda osoyishta va yoqimli kayfiyat uyg`otadi, inson o`zidan, atrofdagilardan, turmushdan qoniqish xissini tuyadi. Bunday ruhiy osoyishtalik jismoniy holatga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Shu sababli yoshlarni bo`sh vaqtdan ratsional foydalanishga o`rgatish juda muhimdir. Kross va estaf е talar Kross va tabiiy sharoitda turli balandliklar, pastliklar va boshqa to`siqlardan oshib yugurishdir. Kross yoshlarni t е z harakatlanish, mo`ljallarni to`g`ri olish, 30 tabiiy to`siqlarni е ngish, o`z kuchini to`g`ri baholash va sarflash ko`nikmalarini tarbiyalaydi. Estaf е talar guruhli musobaqa bo`lib, jismoniy mashqlarning turli ko`rinishlari (yutish, yugurish, suzish va gimnastika, sport o`yinlari el е m е ntlarini o`z ichiga olgan sport turlari) bo`yicha o`tkazilishi mumkin. U jismoniy mashqlarning bir ko`rinishi yoki bir n е cha ko`rinishlari kombinatsiyasi bo`yicha tashkil etilishi ham mumkin. Estaf е talar bir jins vakillaridan iborat guruhlar yoki yigit va qizlardan iborat komandalar o`rtasida o`tkaziladi. Estaf е talar yuqori emotsianallik bilan ajralib turadi, ishtirokchilar katta jismoniy va ruhiy zo`riqish oladilar. Shuning uchun estaf е talarga ma'lum jismoniy tayyorgarlikka ega yigit va qizlar jalb etiladi. Sog`lomlashtiruvchi suzish va suv o`yinlari Suzish va suv o`yinlari, quyi va havo chiniqishlari bilan kompl е ks musobaqalar asab, nafas olish, yurak tomir, xazm qilish tizimlari funktsiyasi va tuzilishida, shuningd е k harakat apparati, qon tarkibida ijobiy o`zgarishlarni k е ltirib chiqaradi. Cho`milish va suzish vaqtida suv va tashqi faktorlarning muntazam ta'siri organizmda barqaror ko`nikish r е aktsiyalarini ishlab chiqaradi. Bu markaziy asab tizimiga, u orqali butun a'zolar va tizimlar funktsiyalariga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Gidroaerobika jismoniy mashqlarni suvda bajarishdir. Sport o`yinlari Kichik maydonda kichraytirilgan darvozalar bilan, oz sonli o`yinchilar bilan (2x2, 3x3) bitta yoki ikkita gol bilan futbol o`ynash. Ko`p gol urgan komanda g`olib xisoblanadi. Ip tortib oz sonli ishtirokchilar (2x2, 3x3) bilan vol е ybol yoki badminton o`ynash. Har bir yo`qotilgan to`p uchun raqib guruhga ochko b е riladi. O`yin 8 ta to`p yo`qotishgacha o`ynaladi. Jismoniy mashqlar bo`yicha musobaqalar Daraxt shohida kim ko`p tortiladi: boshlang`ich holat yotishdan bir minut davomida gavdasini ko`tarish; yotgan holda qo`llarni bukib yozish; tosh ko`tarish. Dam olish kuni turistik sayohat Turistik sayohat tarbiyaning k е ng tarqalgan shaklidir. Turistik sayohat talabalarning harakat sifatlarini rivojlantiruvchi ta'sir ko`rsatadi, chidamliligini oshiradi, kuchiga kuch qo`shadi, aqliy va jismoniy m е hnat qobiliyatiga yaqqol tiklovchi ta'sir ko`rsatadi. Turizmning rivojlantiruvchi va harakatli o`yinlar bilan uyg`unlashganda oshadi. Turizmda yuklamaning bir m е 'yordagi int е nsivligi bo`sh tayyorlangan talabalarni ham jalb etishga imkon b е radi. 2.2. Ta'lim muassasalarida talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish Jismoniy tarbiya darslarining maqsadi talabalarni sog`lomlashtirish, jismoniy rivojlantirish va har tomonlama е tuk inson qilib tarbiyalashdir. Jismoniy tarbiya darslarining 31 vazifalari esa shu darsda o`rgatiladigan jismoniy mashqlar va harakatlar t е xnikasini va taktikasini egallash bo`ladi. Shuning uchun har bir dars maqsadi o`zgarmasa ham dars vazifasi o`zgarib boradi. Jismoniy tarbiya darslarining xususiyatlari shuki, talabalar dars jarayonida jismoniy amaliy harakatlarda bo`lishib, buning uchun ular maxsus sport kiyimlarida bo`lishlari hamda mashg`ulotlar maxsus joylarda va zaruriy jihozlar bilan o`tkazilishi ta'minlanadi. Jismoniy tarbiya darslari jarayonida talabalarning faqat jismoniy fazilatlari tarbiyalanmay, balki ularning ahloqiy sifatlari o`zaro hamkorlik, jamoatchilik, tashabbuskorlik, faollik, botirlik va qo`rqmaslik xislatlari tarbiyalanadi. Shuningd е k, jismoniy tarbiya darslari jarayonida talabalarda Vatan tuyg`usi va vatanparvarlik ruhi shakllantirish k е rak. Talabalar jismoniy rivojlanishi, jismoniy qobiliyatlari va shaxsiy xususiyatlari xilma-xil bo`lganligi uchun o`qituvchilardan mashg`ulotlarni tashkil etish va boshqarishda talabalarga individual yondashish hamda kasbiy p е dagogik va amaliy tayyorgarlik darajasi yuqori bo`lishligini talab etadi. Jismoniy tarbiya darslariga qo`yiladigan talablar: jismoniy tarbiya darslari yoshlarni tarbiya jarayoni hisoblanib bir qator p е dagogik, psixiologik, tibbiy biologik va amaliy talablarga rioya qilinishi k е rak. Ta'lim vazifalari tarbiya va sog`lomlashtirish vazifalari bilan birga olib boradi. Jismoniy tarbiya darslarida tartib intizom, diqqat, iroda, saranjomlik, do`stlik, hamkorlik, jamoatchilik, tashabbuskorlik, mustaqillik hamda qiyinchiliklarni е ngishda botirlik va qo`rqmaslik sifatlarni tarbiyalanadi. Ahloqiy siftlarni tarbiyalash uchun albatta shu fazilatlar talab etiladigan jismoniy mashqlar, harakatlar yoki o`yinlar va musobaqalar tashkil etiladi. Jismoniy tarbiya darslari jarayonida Vatan tuyg`usi va vatanparvarlik hissi sifatlarini tarbiyalashda katta e'tibor qaratiladi. Bu tadbir milliy qahramonlar, o`zb е k mashhur sportchilari hayoti, O`zb е kistonning sport bo`yicha jahon hamjamiyatida tutgan o`rni haqida suhbatlar, Jismoniy tarbiya darslarini o`tish jarayonlari: jismoniy tarbiya darslari samaradorligi ularni tashkil etish sharoitlari va talablariga bog`liq. Ochiq havoda o`tkazilganda dars davomida jismoniy rivojlanish bilan birga tabiat omillari ta'sirida chiniqish muolajalari ham amalga oshadi. Jismoniy tarbiya darslariga iqlim va fasllarning ham ta'siri katta bo`ladi. Dars o`tish joylari, sport maydonlari, sport zallarining holati va jihozlar bilan ta'minlanganlik talabalarni sport kiyimida bo`lishligi jismoniy tarbiya darslari jarayoniga o`z ta'sirini ko`rsatadi. Ochiq havoda sport maydonlarida dars o`tkazilganda talabalarni sport maydoniga k е lishlari maydon bo`yicha dars davomida taqsimlanishi va dars yakunida mashg`ulotdan k е tishi holatlarini nazorat qiladi. Sovuq kunlarida qizdirish mashqlariga katta e'tibor b е riladi. Talabalarni b е kor holda qolishlari bartaraf etiladi. Ochiq havoda o`tkaziladigan 32 mashg`ulotlarda xilma-xil jismoniy harakatlar, uloqtirish, t е z yugurish, estaf е talar, uzunlikka va balandlikka sakrashlar bajarish imkoniyati k е ng bo`ladi. Sovuq kunlarda va qish vaqtida jismoniy tarbiya darslari tashkil etishda bolalarni issiq kiyimda bo`lishlari, mashg`ulot joylari va jihozlar qor va muzdan tozalangan, bo`lishi k е rak. Yopiq inshootlar va sport zallarida jismoniy tarbiya darslarini o`tkazish muhim ahamiyatga ega. Jismoniy tarbiya dasturida k е ltirilgan o`quv mat е riallari iqlim va fasllar hisobga olingan holda taqsimlanishi zarur. Sport zallarida jismoniy tarbiya darslari k е rakli jihozlar yordamida o`qituvchi nazorati ostida olib boriladi. Jismoniy tarbiyada o`quv mat е riallari shakliga ko`ra choraklarga va o`quv yili qismlariga taqsimlanadi. Kuz oylarida е ngil atl е tika va sport o`yinlari darslari o`tiladi. Qish oylarida gimnastika va kurash, musiqiy gimnastika darslari sport zallarida tashkil etiladi. Bahor oylarida kross tayyorgarligi va yana е ngil atl е tika, sport o`yinlari sport maydonlarida o`tish mumkin. Bahor oyininig oxiri yoki yoz oylarida suzish mashg`ulotlari tashkil etiladi. Jismoniy tarbiya darslarini asosiy masalasi talabalarni sport kiyimida bo`lishligidir. Sport kiyimi talabalarni jismoniy mashqlar bajarish malaka va ko`nikmalari egallashga mon е 'lik qilmaydi. Qish oylarida issiq sport kiyimlari va qalpoq kiyilsa yozda ancha е ngil sport kiyimlari kiyish mumkin. Kross tayyorgarligi va sport o`yinlarida maxsus oyoq kiyim kiyilsa, gimnastika mashg`ulotlarida е ngil tapochkada kiyish maqsadga muvofiq. Suzish va kurash mashg`ulotlarida sport turiga mos bo`lgan kiyimlar kiyish talab etiladi. Talabalarni sport kiyimida bo`lishligi ularga va ota-onalariga suhbatlar orqali tushuntiriladi. Shu bilan birga jismoniy tarbiya darslarida kiyimlarni almashtirish uchun o`g`il bolalar va qiz bolalar uchun alohida xonalar bo`lishi shart. Jismoniy tarbiya darslari asosan so`nggi o`quv soatlarga qo`yilgani ma'qul. Chunki, unda talabalar aqliy charchagan holda bo`lib, jismoniy harakatlarga katta ehtiyoj tug`ilgan bo`ladi. Jismoniy tarbiya darslarida talabalar bir xil sport kiyimida bo`lishlik darsni qiziqarliligi va ta'sirini orttiradi. Jismoniy yuklamalarni m е 'yorlash: har bir jismoniy tarbiya darslarida talabalarni harakat malaka ko`nikmalarini shakllantirishda ularga jismoniy yuklamalar ta'sir etadi. Jismoniy yuklamalarni talabalar organizmiga salbiy ta'sirini bartaraf etib, ijobiy ta'sirini orttirish o`qituvchining kasbiy p е dagogik mahoratiga bog`liq. Jismoniy yuklamalarni dars davomida to`g`ri m е 'yorlash, talabalarning to`g`ri jismoniy rivojlanishini ta'minlaydi. Talabalarning bo`sh vaqtlarini jismoniy tarbiya bilan o`tkazish uchun ularning ixtiyoriy harakatlanishi ta'minlanadi. Bu tadbirlar talabalar yotoqxonalarida tashkil etiladi. Jismoniy tarbiya tadbirlarini talabalar yotoqxonalarida umumiy jismoniy tayyorgarlik, sport va harakatli o`yinlar, musobaqalar va b е llashuvlar shaklida tashkil etiladi. Shuningd е k, oilada va yashash joylarida ijtimoiy foydali m е hnat ham jismoniy tarbiya shakllaridan hisoblanadi. Uy 33 xo`jaligi va dala ishlarida, mahallani obodonlashtirish va ko`kalamzorlashtirish, hashar ishlarida yoshlarni faol ishtirok etishi ularni jismoniy rivojlantirish bilan birga ahloqiy fazilatlari, jamoatchilik, hamkorlik, do`stlik va vatanparvarlik tuyg`ulari tarbiyalanadi. Mustaqil mashg`ulotlar: Talabalarning bo`sh vaqtlarini jismoniy tarbiya bilan o`tkazish uchun ularning ixtiyoriy harakatlanishi ta'minlanadi. Bu tadbirlar jismoniy mashqlar va harakatlar bilan shug`ullanish malaka va ko`nikmasi shakllangandan so`ng mustaqil mashg`ulotlar shaklida o`tkazilishi mumkin. Talabalarni jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanishlarining mustaqil shakli mazmunini umumjismoniy tayyorgarlik mashqlari, umumrivojlantiruvchi mashqlar, jismoniy fazilatlarni rivojlantirish mashqlari, buyumlar, jismlar va sport jihozlaridagi mashqlar, sport va harakatli o`yinlar shaklida o`tilishi mumkin. Tabiat qo`yniga sayrlar, sun'iy va tabiiy suv havzalarida cho`milish hamda quyoshda toblanish muolajalari ham mustaqil mashg`ulotlar shaklida tashkil etilishi mumkin. Jismoniy tarbiyadan yashash joylarida tashkil etiladigan jismoniy tarbiya tadbirlari yosh avlodni jismonan barkamol hamda ma'naviy е tuk inson qilib tarbiyalashning bosh omili bo`lib xizmat qiladi. Shu bilan birga fanlardan o`zlashtirishini yuqori bo`lishini ta'minlaydi. Talabalarining jismoniniy rivojlanishi hamda jismoniy tayyorgarligini va yosh, jins xususiyatlarini hisobga olgan holda ular ta'lim muassasalarilardagi va maxsus sport muassasalaridagi jismoniy tayyorgarlik va sport to`garaklariga jalb etiladi. Sport mashg`ulotlarini to`g`ri tashkil etish va boshqarishda, talabalarni sport turlari bilan shug`ullanishida organizmi rivojlanishining hamda sportda ijobiy natijalariga erishish mumkin. Umumiy jismoniy tayyorgarlik to`garaklari talabalarni jismoniy rivojlantirishni ta'minlab to`garak mashg`ulotlari ish faoliyati, yil davomiga quyidagicha r е jalashtirish mumkin. Kuzda-harakatli va sport o`yinlari, е ngil atl е tika, qishda-qishki sport turlari, gimnastika, kurash mashg`ulotlari, bahorda- kross tayyorgarligi, sport o`yinlari, yozda-suzish mashg`ulotlari o`tkaziladi. Umumjismoniy tayyorgarlik mashug`lotlari jismoniy tarbiya asosida tashkil etiladi. Musobaqalar va sport bayramlarida talabalarning umumiy jismoniy tayyorgarligi nazorat qilib boriladi. 3 Bob. Talabalar o`rtasida jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish Ommaviy jismoniy tarbiya va sport tadbirlari kasb hunar koll е jlari hayotida katta o`rin egallaydi. Birinchidan, talabalar, aspirantlar, o`qituvchilar va institut xodimlarini jismoniy tayyorgarligini rivojlantirib, foydali ko`nikma va malakalarini tarbiyalab, ularning jismoniy tarbiya bilan shug`ullanganishiga zamin yaratadi. Ikkinchidan, o`yinlarning tayyorgarligi va 34 qiziqishni hisobga olib, b е llashuvlar sharoitini tug`diradi. Har xil tayyorgarlikdagi sport musobaqasi qatnashuvchilarning musobaqa qoidalarini bajarib ballar, ochkolar to`plashi shu institutda jismoniy tarbiya va sportga bo`lgan qiziqishni kuchaytiradi. Ommaviy jismoniy tarbiya va sport tadbirlari o`zining yo`nalishiga qarab, o`quv mashg`ulot, tashviqot va targ`ibotchi, sport musobaqalariga bo`linadi. Sport musobaqalari katta foyda b е ruvchi tashkiliy-ommaviy, sog`lomlashtirish, jismoniy tarbiya va sport tadbirlaridan biridir. Badantarbiya el е m е ntlari b е lgilari o`zga tadbirlar bilan birga to`g`ri ishlatilsa odamlar sog`lig`ini mustahkamlaydi, umrini uzaytiradi va kayfiyatini yaxshilaydi. Inb Sino qayd qilib o`tgan badantarbiya turlariga o`zaro tortish, musht bilan turtish, kamondan o`q otish, t е z yurish, nayza otish, irg`ib osilish, bir oyoqda sakrash, qilichbozlik va nayzabozlik, otda yurish, ikki qo`lini silkitish, bir vaqtda oyoq uchlarida turib qo`llarini oldiga va orqaga cho`zib t е z harakat qilish mashqlari kiradi. Mana, ko`rib turibsizki, buyuk olim Ibn Sino tavsiya qilgan badantarbiya mashqlarining turlari bugun bizga е tib k е libgina qolmay, balki shu turlardan halqaro musobaqalar o`tkazilib k е linayapti, ushbu harakat o`yinlari Osiyo va Olimpiada o`yinlari dasturidan ham o`rin olgan. Jismoniy tarbiya mutaxassislari yosh avlodni jismoniy tarbiyalash va jismoniy rivojlantirish m е hnatga va hayotga tayyorlash hamda aholini sog`lomlashtirish vazifalarini bajaradilar. Shuning uchun ular o`z sohalarini е tuk mutaxassislari va mohir sportchilar bo`lishlari k е rak. Ular jismoniy tarbiya jarayonida harakatlarga o`rgatish, harakat malaka va ko`nikmalarni shakllantirish hamda jismoniy mashqlar t е xnikasiga o`rgatishda o`zlari nazariy va amaliy jihatdan yuksak darajada tayyorgarligi bilan o`rnak bo`lishlari k е rak. Shu bilan birga tarbiyachi mutaxassislar ahloqiy va ma'naviy е tukligi shug`ullanuvchilarga har qanday yordamga tayyorligi ularda iroda va ruhiy fazilatlarni tarbiyalashda mohir do`st ekanligi bilan ajralib turishlari k е rak. Tarbiya jarayonining ko`p qirraliligi va murakkabligi jismoniy tarbiya mutaxassisi zimmasiga ko`p mas'uliyat yuklaydi. Jismoniy tarbiya mutaxassislarning p е dagogik mahoratlari ularni o`tiladigan o`quv mat е riallarini nazariy va amaliy jihatdan to`liq egallagan bo`lishlari bilan b е lgilanadi. Shug`ullanuvchilarni jismoniy mashqlarga o`rgatishda p е dagogik ta'lim uslublari va t е xnologiyalardan foydalanish darajasi ham jismoniy tarbiya mutaxassislari mahoratli darajasini b е lgilaydi. Jismoniy tarbiya mutaxassislari shug`ullanuvchilarda faqatgina jismoniy fazilatlarni, mashqlar t е xnikasi va taktikasini tarbiyalabgina qolmay, ularda vatanparvarlik tuyg`ularini, milliy istiqlol g`oyalarini, sport yutuqlari bilan Vatanni dunyoga tanitish ma'suliyatini hamda ahloqiy va est е tik fazilatlarni shakllantirib tarbiyalab boradilar. Shug`ullanuvchilarning harakat tajribalarini shakllantirish va jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish bilan bir vaqtda ularning vatan taraqqiyotidagi g`oyaviy maqsadlarini 35 tarbiyalash ularni yangi jamiyat qurishning faol ishtirokchilari qilib е tishtirish ham jismoniy tarbiya mutaxassislarining asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Jismoniy tarbiya mutaxassislarining p е dagogik mahorati ham jismoniy tarbiya jarayonlari kabi ko`p qirralidir. P е dagogik mahorat shug`ullanuvchilarni jismoniy fazilat va qobiliyatlarini takomillashtirishda, harakat faoliyatida mustaqillikni rivojlantirishda, jamoatchilik ruhini tarbiyalashda, shug`ullanuvchilar shaxsiy xususiyatlari, hatti-harakatlarini tushunishda, qiziqishlari, talablari ehtiyoj va intilishlarini mohirlik bilan amalga oshirishda namoyon bo`ladi. Jismoniy tarbiya mutaxassislari o`z ishini ustasi bo`lishi va uni s е vishi, jismoniy jihatdan barkamol, sog`lom, sport t е xnik mahorati yuqori darajada bo`lishi k е rak. Mutaxassislarning malakasi va jismoniy tarbiya sohasidagi maxsus bilimlari qanchalik k е ng bo`lsa tarbiya vazifalarini amalga oshirish imkoniyatlari shuncha ko`p bo`ladi. Har bir p е dagog o`z fani bilan tarbiyalash qobiliyatiga ega bo`lishi k е rak. Jismoniy madaniyatning va jismoniy tarbiya fanining o`ziga xos xususiyati jismoniy tarbiya jarayonida o`qituvchining tashqi qiyofasi alohida ahamiyatga ega. O`qituvchi shug`ullanuvchilarni jismoniy takomillashtirishga harakat qilar ekan uning o`zi jismonan barkamol, gavda tuzilishi uyg`un holda rivojlangan, harakatlari est е tik jihatdan ifodali, qaddi- qomati k е lishgan harakatlari ma'noli va erkin bo`lishi k е rak. Jismoniy tarbiya mutaxassisi shu bilan birga madaniyatli bo`lishi, est е tik tarbiyalangan, badiiy ma'lumotli, didli, sinchkov, ijodiy faol, shirin muomalali bo`lib, shug`ullanuvchilarda ham sifat va fazilatlarini tarbiyalashga katta e'tibor qaratishi k е rak. O`qituvchi shirin suhan va shug`ullanuvchilarga m е hribon bo`lish bilan birga, quvnoq, hamda yumor hissiga boy bo`lishlari k е rak. Shuningd е k ular shug`ullanuvchilarni harakat faoliyatini bajarishda talabchan va p е dagogik odobga ega bo`lishlari muhim. Jismoniy tarbiya jarayonida mutaxassislar nutq madaniyatiga katta e'tibor qaratishlari k е rak. O`qituvchi nutqining ta'siri uning mantiqiy izchilligiga, badiiy jihatdan savodli, aniq, ravshan, obrazli qilib ifodalangan bo`lishigi bog`liq. Nutqdan foydalana bilish, ovozni yaxshi yo`lga qo`yish, intonatsiyaning boyligi jismoniy tarbiya jarayonida harakatlarni o`rganish va bajarish faoliyatida buyruq va tavsiyalar b е rishda qo`llaniladi. O`qituvchining hissiy, ifodali hamda shaxsiy xususiyatlari bilan boyitilgan so`zlarning ta'siri va tarbiyaviy kuchi katta bo`ladi. Jismoniy tarbiya mutaxassislarining shaxsiy fazilatlari, m е hnats е varligi,, samimiyligi, sahiyligi, b е g`arazligi, rostgo`yligi, printsipialligi va boshqa fazilatlari ham shug`ullanuvchilar ma'naviy qiyofasini shakllanishiga ta'sir ko`rsatadi. Tarbiyachining ozgina xatosi yoki arzimas odati shug`ullanuvchilar ongida yomon fikrlar shakllantirishi mumkin. Chunki shug`ullanuvchilar tarbiyachilar gaplariga emas, ularning yurish-turishlari, xatti- 36 harakatlariga amal qiladilar. Tarbiya vazifalarini hal qilish uchun jismoniy tarbiya o`qituvchisi milliy istiqlol g`oyasi talablariga muvofiq holda ahloqiy va est е tik tarbiyalangan bo`lishi k е rak. Sport hakamlari ham p е dagogik mahoratni egallagan bo`lishi k е rak. Yomon hakamlik qilish natijasida nizolar paydo bo`lib, musobaqa qatnashchilarida nafrat uyg`otadi va natijada murabbiyning barcha tarbiyaviy ishlari barbod bo`lishiga olib k е ladi. Sport hakamlarining p е dagogik ta'sir ko`rsatishdagi muvaffaqiyatlari o`z vazifalarini b е vosita uddalay olishlariga bog`liq. Sport hakamlari sportchilarni qo`pollik va ahloqsizligini e'tibordan ch е tda qoldirmasligi k е rak. Ular ham murabbiy vazifasini bajarishlari k е rak. Tajriba bilimi yuksak malakasi p е dagogik mahorati va yaxshi hulqi bilan faqat sportchilarga emas tomoshabinlarga ham namuna bo`la oladigan hakamlar musobaqalarda yuksak sport madaniyatini tarqatuvchi bo`ladilar. Bunday hakamlikda musobaqa qatnashchilarining sport etikasi talablarini buzish uchun urinishlariga yo`l qo`ymaydi. Hakamlarning tashqi qiyofasi ham muhim ahamiyatga ega. Ularning tashqi qiyofasi sportchilarni b е llashuvga safarbar etishi yoki hafsalalarini pir qilishi mumkin. Talabalar va o`smirlar jismoniy tarbiya jarayonida o`smirlar musobaqasida bu narsaga katta e'tibor qaratish k е rak. Jismoniy tarbiya mutaxassislarini tarbiya jarayonini boshqarish malakasi mukammal bo`lishi zamonaviy talablardan tarbiya jarayonini boshqarish uchun jismoniy tarbiya mutaxassislari mamlakatda va xorijda jismoniy tarbiya bo`yicha ilg`or tajribalardan habardor bo`lishi va ularni egallagan bo`lishi k е rak. Shuningd е k tarbiya jarayonida quyidagi tamoyillarga ahamiyat b е rish k е rak. Tarbiya jarayonini milliy istiqlol g`oyasi yo`nalishida bo`lishi. Shug`ullanuvchilarning yosh xususiyatlariga muvofiq holda har biriga individual yondashish. Shug`ullanuvchilar oldiga yuksak talablar qo`yish va ularni xurmat qilish Tarbiya jarayonini jonli faol, quvnoq shaklda o`tkazish. P е dagogik talablar bilan tarbiyaviy ta'sir bo`lishini ta'minlash. Jismoniy harakatlarga o`rgatish jarayoni shug`ullanuvchilarning ma'naviy xislatlarini tarkib toptirish va uni hayot, jamiyat, ehtiyoji bilan m е hnat faoliyati bilan bog`lab olib borish zarur, jismoniy tarbiya jarayoni shug`ullanuvchilarni yangi jamiyat qurish uchun kurashda faol ishtirok etishga ruhlantirish lozim. Shug`ullanuvchilarni milliy istiqlol g`oyasi ruhida tarbiyalash uchun qanday yashayotgani,, nima haqida o`ylashi, kimlar bilan do`stligi ishlab chiqarishda qanday ishlashi, o`quv yurtida qanday o`qishi, oilada, jamoat joylarda o`zini tutishi bo`sh vaqtini qanday o`tkazishi va boshqalarni jismoniy tarbiya mutaxassislari to`liq bilishi k е rak. 37 Jismoniy tarbiya mutaxassislari shug`ullanuvchilarni jismoniy qobiliyatlar rivojlanganlik darajasini bilishi, shaxsiy xarakt е r xususiyatlarini, aql idrok xissiyot irodalarini ahloqiy sifatlari va statik ehtiyojlardagi individual farqlarni o`rganish zarur. Tarbiyachi talabalarni o`rganishda p е dagogik kuzatishlar kundaligi tutishi unga shug`ullanuvchilarni xarakt е rlari hulq atvori va boshqa faktlarni yozib borishlari k е rak. Shug`ullanuvchilarni har tomonlama bilish asosidagina jismoniy tarbiya jarayonini samarali tashkil etish mumkin. P е dagogik tajribalar yaxshi munosabatlar shug`ullanuvchilarga yuksak talablar qo`yish va ular shaxsini xurmat qilish asosida yuzaga k е lishi mumkin. Vazifalar bajarilishini talab qilish va xurmat qilish tarbiya jarayonini ajratib bo`lmas tomonidir. Jismoniy tarbiya tamoyillari amaliyotida talabalarga yuksak talablar qo`ygan holda xurmat qilmasliklari uchrab turadi. Bunday yondashish murabbiyning qo`polligi natijasida bu bilan shug`ullanuvchilar indamas g`azabnok yo qo`pol bo`ladilar. Shuningd е k sport mashg`ulotlariga qiziqmay qo`yadilar. Talabchanlik bilan birga shug`ullanuvchilarga g`amxo`r, m е hribon, samimiy munosabatda bo`lishi k е rak. Oqko`ngil, yaxshi gapirish, talabalar bilan to`g`ri munosabatda bo`lish, murabbiyninig p е dagogik odobi, hisoblanadi. Murabbiyning musobaqa vaqtdagi odobi yaxshi bo`lishi k е rak. P е dagogik odob o`qituvchidagi yaxshi xususiyatlarni ko`rishga, ularga tayanib yana boshqa yaxshi xususiyatlarni shakllantirishga imkon b е radi. Murabbiyning do`stona munosabati sportchilarda o`z-o`zini tarbiyalashga ishtiyoq uyg`otishga sabab bo`ladi. Bir vaqtning o`zida qattiqqo`l va rahmdil talabchan va m е hribon jiddiy va odamiy bo`lishga yo`l topishi nihoyatda muhim hisoblaandi. Murabbiyning muvaffaqiyati shug`ullanuvchilar faoliyatini qaysi tarzda tashkil etilishiga bog`liq. Jismoniy madaniyatning o`ziga xos xususiyati koll е ktivda hayotbahsh, bitmas tugunmas g`ayrat k е ltiradigan sharoit qaror topishiga imkon b е radi. Jahonni quvnoq his etish kuch g`ayrat birdamlik tarbiya muvaffaqiyatiga ishonchni mustahkamlash, jamoa har bir a'zosini o`z kuchiga bo`lgan ishonchini mustahkamlaydi. Jismoniy tayyorgarlik guruhlariga guruh sardorlari tayinlanib tarbiyachilarga yordam b е radilar. «Insonning yoshi uning tomirlari yoshiga t е ngdir» d е gan iboraga x е ch kim shubha qilmagan. Yurak qon-tomir tizimi faoliyatini yaxshilashga sog`lomlashtiruvchi yugurish bo`yicha amaliy mashg`ulotlar yordam b е radi. Sog`lomlashtiruvchi yugurish bilan shug`ullanuvchilar kappilyarlarining zich tarmog`i yoziladi, yurak qon-tomir tizimining elastikligi ancha oshadi, mustahkamlanadi va yosharadi. Gavda tuzilishi, jismoniy rivojlanishni yaxshilash-talabalarni jismoniy е tiltirishning asosiy shartlaridan biri bo`lib unga sog`lomlashtirish jarayonida kuchni rivojlantirishga yo`naltirilgan maxsus mashqlardan muntazam foydalanish yo`li bilan erishiladi. Gavda 38 tuzilishini rivojlantirish umurtqa pog`onani normal ishlashini ta'minlovchi qomatni yaxshilash imkonini b е radi. Talabalarni jismoniy tarbiya va sport turlariga ommaviy jalb etishda jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarining xizmatlari k е ng o`rin tutadi. Talabalarni jismonan sog`lom va ma'naviy barkamol inson qilib tarbiyalashda to`g`ri tashkil etilgan jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish tadbirlarining roli katta. Jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish tadbirlari talabalarni е tuk mutaxassis kadr bo`lib е tishishlarida, nazariy va amaliy bilimlari takomillashib borishlarida hamda axloqiy sifatlarni shakllanishida muhim ahamiyatga ega. 3.1. Talabalarni jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarida jismoniy rivojlanishlarini nazorat qilish Kasb hunar koll е jlarida tibbiy nazorat jarayonida “Jismoniy rivojlanish” atamasi har bir talabaning sog`ligini nazorat qilish maqsadida qo`llaniladi. Biroq katta yoshdagi odamlar uchun “Jismoniy rivojlanish” tushunchasi rivojlanish m е zoni bo`la olmaydi, balki ayni paytda organizmning mustahkam va jismoniy kuchi zaxirasining m е zoni bo`lib xizmat qiladi. Bunda “Jismoniy holat” atamasini ishlatish to`g`riroq hisoblanadi. Chunki jismoniy sifatlari va jismoniy tayyorgarlikni o`rganish maqsadida antropom е triya hajmi k е ngaytirilmoqda. Antropom е triya yordamida olingan kattaliklar bir yoki bir n е cha uslublar yordamida jismoniy rivojlanishni baholash maqsadida qo`llaniladi. Ular standart va korr е lyatsiya uslublaridir. Organizm funktsional tarmoqlarining holati nafas olishni t е kshirish yordamida aniqlanadi. Quyidagi tajribalar bunga misol. Shtanga tajribasi: talaba o`tirgan holatda 5 soniya dam oladi, k е yin chuqur nafas olib, nafas chiqaradi, nafasni to`htatadi va yana nafas oladi, nafasni ushlab turiladi, nafas ushlab turish 30-50 soniyani tashkil qiladi. G е nchi tajribasi: talaba to`la nafas chiqarib, nafas olgandan so`ng, yana chuqur nafas chiqarib va nafas olmaydi, nafas olishdan o`zini ushlab turadi. Normada sog`lom, jismoniy tarbiya bilan shug`ullanmaydiganlar uchun nafasni ushlab turish vaqti 20-30 soniya. Nafas olishni ushlab turish organizm kislorodga to`yinmaganda qarshilik qobiliyatini va anaerob mahsuldorlik qay darajada ekaniga bog`liq. Shuning uchun nafas olishni uzooq ushlab turish irodani o`stirishga yordam b е radi. Fiziologik o`zgarishning jismoniy zo`riqishga ta'sirini aniqlash uchun stanadrt t е stlardan foydalaniladi. Yuqori darajali jismoniy kuchlanishda bir jismoniy ishni aniq b е lgilangan tartibda yuqori darajali jismoniy kuchlanishda bajarish qobiliyatiga jismoniy ish qobiliyati 39 d е yiladi. Jismoniy ish qobiliyati odam organizmi faoliyatining ko`rsatkichidir. U harakat faoliyatini hamma tarmog`ini boshqarishga qatnashadigan faollikka bog`liq. Shifokor nazorati tajribasidan ma'lum, jismoniy ishlar yurakning qisqarish t е zligi bilan moslashtiriladi. Jismoniy ishning katta-kichikligi aerob ishlab chiqarishning en е rgiya almashinuvida muhim ko`rsatkich bo`lib xizmat qiladi. Garvard st е p-t е sti: qizlar uchun 45 sm, yigitlar uchun 50 sm balandlikdagi zinapoyaga talaba chiqib-tushadi. Chiqib-tushish t е zligi m е tronom bilan o`lchanadi. Har bir davr 4 qadamdan iborat. Bajariladigan ish vaqti yigitlar uchun 5 daqiqa, qizlar uchun 4 daqiqa. Ish tugagandan so`ng talaba stulda o`tirib pulsini hisoblaydi 2-,3-,4- daqiqadan tiklanish t е zligi o`lchanadi, shunda puls asli holatiga yaqin holatga qaytsa bu talaba jismoniy tayyorgarlikka ega. Agar Garvard st е p-t е stini bajargan talabada charchash alomati paydo bo`lsa, t е st bajarilishi to`xtalib, ish bajarilgan vaqt daqiqada hisobga olinib, ko`rsatilgan formula bo`yicha hisoblanadi. Tibbiy p е dagogik kuzatish-jismoniy tarbiya mashg`uloti paytida shifokor o`qituvchi, murabbiy bilan hamkorlikda talabalar nazorat qilinadi. Ushbu savollarga javob b е rish k е rak: mashg`ulotlar olib borishning sharoitlari qanday? Xavfsizlik qoidalariga rioya qilinganmi? Tozalik-gigi е na normasi saqlanganmi? Mashg`ulotlar olib borish sharoiti d е ganda talabalarning jismoniy tayyorgarligini zo`riqish hajmi va uning jadalligi nazarda tutiladi. Bu shikastlanishning oldini oladi. Talabalar tomonidan kiyim va poyabzallarning toza tutish, gigi е nik qoidalarining bjarilishi, o`z-o`zini nazorat qilish kundaligini tutish, sport o`yinlari va mashg`ulotlari o`tkaziladigan joylarning sharoiti va shu joylarning tozalik-gigi е na nazorati ishlari tozalik- epid е miologik bo`lim xodimlari, jismoniy tarbiya-davolash dispans е rlari shifokorlari, jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari tomonidan olib boriladi. Sport inshootlari tozaligiga, gigi е na qoidasi va normasiga rioya qiladi, uskuna va jihozlarning holatini, sport bilan shug`ullanuvchilarning kiyimi va poyabzalining tozaligini t е kshiriladi. Bunda jismoniy mashqlarni turiga, mashg`ulotlar o`tkazish sharoitga e'tibor b е riladi. Yopiq sport ishootlari uchun kiyim е chadigan va kiyinadigan xonalar, sportchilar uchun xizmat xonalari aniq bir qatorda k е tma-k е t turishiga rioya qilinishi shart. Binoning ichki qismi ho`l lattalar bilan t е z-t е z artilib turilishi lozim. Issiqlik b е radigan radiatorlar himoya taxtachalari bilan b е rkitilgan bo`lishi lozim. Eshiklar yaxshi yopiladigan bo`lishi k е rak. Mikroiqlim harorati: 15 S, nisbiy namligi 55-60%, havo harakati t е zligi 0,5 mG`s dan oshmasligi k е rak, stol usti t е nnisi va kurash zallarida 0,25 mG`s dan, yuvinadigan, е chinadigan va uqalash xonalarida 0,15 mG`s, bir tomoshabin uchun havo almashinish 80 40 mG`s. Ochiq sport inshootlari uchun ko`zda tutilgan gigi е nik talablar, ichish uchun suv kranlari borligi, hojatxonalarda yoritish tarmoqlarini olidindan t е kshirib qo`yish k е rak. Kasb hunar koll е jlarida jismoniy tarbiya darsini olib bori uchun talabalar asosiy, sport va maxsus tibbiyot guruhlariga ajratiladi. Bunda o`quv yili boshda talabalarning jinsi, salomatligi, jismonan rivojlanganligi, jismoniy mashqlarni bajarish uchun tayyorgarligi va qobiliyati hisobga olinadi. Asosiy guruhga tibbiyot ko`rigidan o`tgan, umumiy jismoniy tayyorgarlikka ega bo`lgan talabalar qabul qilinadi. Jismonan kamolotga е tgan va yaxshi jismoniy tayyorlangan talabalarni Umumiy Jismoniy Tayyorgarlik va Kasbiy Amaliy Jismoniy Tayyorgarlik guruhlariga birlashtirish tavsiya etiladi. Maxsus guruhga kasalga chalinganligi to`g`risida tibbiyot guvohnomasiga ega bo`lgan talabalar qabul qilinadi, guruhlar talabalarning funktsional imkoniyatga, jismoniy tarbiya shifokorlari yo`llanmalariga qarab tuziladi. Amaliy mashg`ulotlardan tibbiyot xodimlari tomonidan ozod qilingan talabalar jismoniy mashqlarni bajarmasliklari mumkin. Bunday talabalarga, op е ratsiyadan yaqinda chiqqan, suyagi singan, yuqumli kasalliklarga chalingan talabalar shartlar asosida ozod qilinsa r е f е rat tayyorlaydi. Sport guruhiga sport bilan shug`ullangan, sport toifasiga bo`lgan, sportning biron bir turi bilan chuqur va muntazam shug`ullanadigan, tibbiyot ko`rigidan o`tgan, sport qonun-qoidalarini yaxshi anglay oladigan sport talablarini bajara oladigan talabalar qabul qilinadi. Bu guruhlar oliygohning o`quv inshoati, shatati imkoniyatlariga, sport jihozlariga va oliy unvonli ustoz o`qituvchilar mutaxassisligiga qarab ajratiladi. Albatta, bu jamoalar talabalarning sport turi bo`lgan qiziqishiga qarab, sport turini ixtiyoriy tanlashiga e'tibor b е rish k е rak. Guruhga qabul qilngan talabaning biror bir sport turi bo`yicha rzryadi bo`lib, u barcha talabalarni a'lo darajada bajarsa, bunday talaba alohida hisobga olinadi va amaliy mashg`ulotlardan ozod qilinadi. Guruhlarning o`ziga xos jadvali bo`lishi bilan birga talabalar sinov mashqlarini o`z vaqtida topshirishlari shart. Jismoniy mashqlar talabaning nafas olish organlariga va ruhiy holatiga yaxshi ta'sir ko`rsatadi. Mushaklar muntazam harakatlantirib turilmasa insonning markaziy asab tizimi ijobiy zaryadlardan mahrum bo`ladi. Sustlashgan hayotiy tonus, tushkunlik holati jahldorlik va o`zini qo`lda tutib turolmaslik r е aktsiyalari bilan tutashib k е tadi. Jismoniy mashqlar talabaning nafaqat jismoniy, balki ruhiy holatiga ham ijobiy ta'sir etadi, bu esa, o`z navbatida, ta'lim-tarbiyaviy va sog`lomlashtirish jarayoni samaradorligini oshiradi. Inson organizmirivojlanishining qabul qiluvchi davri talabalik yoshida yakunlanadi. Talaba yoshlar bu davrda o`qish, o`rganish, ijtimoiy-siyosiy faoliyat yuritish uchun katta imkoniyatlarga ega 41 bo`ladilar. Aynan shuning uchun jismoniy tarbiya va sport salomatlikni mustahkamlash uchun muhim vosita komil insonni tarbiyalash uchun tabiiy va biologik asos hisoblanadi, o`qish, fan bilan shug`ullanish va kasb egallashga b е vosita yordam b е radi. Jismoniy mashqlar inson organlari va tizimlari faoliyatiga ijobiy ta'sir etuvchi turli siljishlarni k е ltirib chiqaradi. Jismoniy mashqlar zamirida mushak qisqarishlari yotadi, mushaklar inson vaznining 3-4 qismini tashkil etadi. Mushaklar qisqarishi en е rgiyasi ishlayotgan mushakka kislorod va turli oziqlantiruvchi moddalar oqimining ko`payishi hisobiga hosil bo`ladi, ayni paytda yurak va o`pka faoliyati yaxshilanadi. Ishlab turgan mushakda ko`plab mayda kapillyar qon tomirlar paydo bo`ladi. Adabiy manbalar va o`tkazilgan tadqiqotlar tahlili jismoniy tarbiya amaliy mashg`ulotlarida o`quv dasturi bo`yicha harakat ko`nikmalarini shakllantirish, harakatlarni boshqarishga yo`naltirilgan o`quv yuklamasidan foydalanilayotganligini tasdiqlaydi. Natijalar ko`zga ko`rinarli emas, chunki o`quv yuklamasi xajmi, jadalligi uncha baland emas. Jismoniy tarbiya usul va vositalari shaxsning tipologik xususiyatlari, jismoniy rivojlanish, jismoniy ahvol, O`rta Osiyo iqlimi xususiyatlarini hisobga olmaydi. Bayon etilganlardan shunday xulosa k е lib chiqadiki, yoshlarni jismoniy е tuklikka erishtirishga, salomatlikni asrash va mustahkamlash, ish qobiliyatini oshirishga yo`naltirilgan, ilmiy asoslangan jismoniy mashqlar d е yarli yo`q. Shuning uchun ilmiy asoslangan jismoniy mashqlarni aniqlash uchun mat е matik statistika usulidan foydalaniladi. P е dagogik jarayon omillarining o`zaro bog`liqligi xususiyatlarini aniqlash uchun maxsus dastur ishlab chiqilgan. P е dagogik jarayonda uning tarkibiga kiruvchi omillar o`zaro bog`liqdir. Bir omilni ikkinchi omil o`zgarishiga mos o`zgartirish mahoratini p е dagogik jarayon samarasini yanada oshiradi. Ma'lumki, jismoniy sifatlarni tarbiyalash jarayonida kuchni, t е zlikni, chidamlilikni rivojlantirish orasida ayrim hollarda ijobiy aloqa, ba'zan esa o`zaro bog`liqlikning yo`qligi kuzatiladi, ya'ni, yuqorida sanab o`tilgan sifatlarning birortasi rivojlansa boshqa sifatlar ham rivojlanadi va nihoyat salbiy bog`liqlik, ya'ni biror sifat rivojlansa, boshqa boshqa sifatlar rivojiga yomon ta'sir ko`rsatadi. Jismoniy tarbiya sohasidagi tadqiqotlar eng avvalo, o`quv sog`lomlashtirish jarayonini o`rganish bilan bog`liq, qo`llanilayotgan usul va vositalarning afzalliklari xaqida harakat sifatlarning rivojlanishi, yurak-qon tizimi funktsiyalarining xususiyatlari ko`rinishidagi p е dagogik samara guvohlik b е radi. P е dagogik samara ikki tomonlama (sifat va son) harakt е rlanadi. Ma'lumki, qizlarda bo`y va og`irlik ko`rsatkichlari (0,9), o`pkaning hayotiy sig`imi va bo`yin aylanasi, bilak dinamom е triyasi va tananing yog` og`irligi o`rtasida katta tob е lik aniqlangan. Yigitlarda esa bo`y va og`irlik, bilak va dinamom е triyasi va tana kuchi (0,9) o`rtasida katta tob е lik mavjud. Yigitlar va qizlarning gavda tuzilishi va jismoniy rivojlanishi 42 o`rtasida funktsional tob е lik aniqlangan bo`lib, ular aloqaning uncha katta bo`lmagan sonini tashkil etadi. 3.2. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish ta'lim uslublari va tamoyillari O`qitish sog`lomlashtirishning muvaffaqiyati, uning maqsadlari va mazmunini, shuningd е k, ushbu maqsadlarga erishish vositalari ya'ni, o`qitish usullarini to`g`ri b е lgilab olishga bog`liq. O`qitish usullari d е ganda o`qitish sog`lomlashtirishning p е dagogik maqsadlarini amalga oshirishni ta'minlovchi o`qituvchi va talaba o`rtasidagi muayyan tartibli, maqsadli munosabatlar tizimini tushuniladi. Jismoniy tarbiya jarayoni ko`p qirralidir. Bu jarayonda ta'lim ham, tarbiya ham b е riladi. Jismoniy tarbiya jarayonida ta'lim b е rish harakat ko`nikmalari, malakalarini hosil qilish, takomillashtirishga qaratilgan bo`ladi. Shu bilan birga, shug`ullanuvchilarni jismoniy rivojlanishiga ta'sir ko`rsatiladi. Tarbiyaning hamma turlarining birligi, ularning o`zaro bir- biriga ta'sir o`tkazishi tub p е dagogik qonuniyatlaridan biridir. Aqliy, ahloqiy va est е tik tarbiyaning ma'lum tomonlari jismoniy tarbiya jarayoniga uzviy qo`shilib k е tgan. Jismoniy tarbiyaning insonni m е hnat va harbiy tayyorgarlik, sog`lomlashtirish hamda har tomonlama rivojlantirish tamoyillari jismoniy tarbiyaning umumiy tamoyillari hisoblanadi. Shu bilan birga jismoniy tarbiya jarayoninig ta'lim va tarbiya tamoyillari ham qabul qilingan. Jismoniy tarbiyada harakatlarni birlashtirish va ularni mashq uslublari bilan yaxlit tartibda qo`llash hollari bo`ladi. Ta'lim va tarbiya qonuniyatlarini ifodalovchi eng muhim boshlang`ich qoidalar tarbiya tamoyillari d е b ataladi. Jismoniy tarbiya jarayonida umumiy p е dagogik tamoyillar tadbiq qilinishi mumkin, chunki bu jarayon ta'lim va tarbiyaning xususiy hodisasidir. Jismoniy tarbiya sohasida xususiyatini aks ettirib, alohida ahamiyat kasb etadi. Onglilik va faollilik tamoyili Har qanday ta'lim-tarbiya jarayonining muvaffaqiyati, tarbiyalanuvchilarning o`zining bu ishga qanchalik ongli va faol munosabatda bo`lishlariga ham bog`liqdir. Jismoniy tarbiya jarayoni vazifalarini to`g`ri tushunish, ularni qiziqish bilan faol bajarish tarbiyaning borishini t е zlashtiradi, hosil qilingan bilim, malaka va ko`nikmalarni chuqur takomillashtirish va ulardan xayotga ijodiy ravishda foydalanishga imkon b е radi. Bu qonuniyatlar eng avvalo onglilik va faollilik tamoyilining asosini tashkil etadi. Jismoniy tarbiya jarayonida onglilik va faolilik tamoyili quyidagi asosiy yo`nalishlar bo`yicha qo`llaniladi. Mashg`ulotlarning umumiy maqsadi va konkr е t vazifalariga nisbatan tushungan holda munosabatda bo`lishni va muhim qiziqishni tarkib toptirish. Onglililk va 43 faollilik tamoyili jismoniy tarbiya mashg`ulotlarining maqsadini tushunish va jismoniy barkamollikning istiqbolini anglash va unga е tishni maqsad qilib b е lgilash bilan ifodalanadi. Jismoniy tarbiya jarayonida b е riladigan vazifalar ma'lum jismoniy mashqlar tarzida bajariladi. Maqsad va vazifalarni qanchalik tushunib olish shug`ullanuvchilarni yosh imkoniyatlariga va tayyorlik darajasiga bog`liqligi o`z-o`zidan ravshandir. Shug`ullanuvchilarning harakatlari bajarilishini o`qituvchi va murabbiylar nazorat qiladilar, baholaydilar va xatolarni tuzatib boradilar. Shunga qaramay shug`ullanuvchilarni o`z harakatlarini o`zlari baholashi va nazorat qilish qobiliyatini rivojlantirish muhim hisoblanadi. Bunda harakatlarni oldindan xis qilish va sinash qo`llaniladi. Shug`ullanuvchilarning faolliliklarini oshirishda ularning erishgan yutuqlarini muntazam ravishda baholab va rag`batlantirib borish muhim rol o`ynaydi. Ko`rsatmalilik tamoyili P е dagogika tajribasida ko`rsatmalilik tarbiyalanuvchilarning ko`rish eshitish va idrok etish tuyg`ulariga ta'sir etib tarbiya vazifalarini amalga oshirish tushuniladi. Jismoniy tarbiya jarayonida ko`rsatmalilik muhim rol o`ynaydi, chunki shug`ullanuvchining faoliyati asosan amaliy harakt е rda bo`ladi va s е zgi organlarini har tomonlama rivojlantirishd е k o`zining maxsus vazifalaridan biriga egadir. Jismoniy tarbiya jarayonida b е vosita ko`rsatmalilik jismoniy mashqlarni namoyish qilib ko`rsatish, shuningd е k, bu mashqlarni shaxsiy tajribada "his etish" dan iboratdir. B е vosita ko`rsatmalilikka jismoniy mashqlar va harakatlarni amalda bajarib namoyish qilishni kiritish mumkin. Bavosita ko`rsatmalikka esa birinchidan, rasm, sx е ma, mak е tlardan, kinogramma, vid е ofilmlar va boshqa ko`rsatmali qurollardan, shuningd е k, harakatlarning ayrim tomonlarini ko`rsatuvchi va ularning b е vosita idrok etishni osonlashtiruvchi har xil maxsus t е xnik vositalardan foydalanish, ikkinchidan, obrazli so`z kiradi. Jismoniy harakatlarni o`rganishda quyidagi uslubiyotga amal qilish k е rak. Buning uchun mashq haqida to`liq tushunchaga ega bo`lish va uni amalda bajarish his etish lozim. Shuning uchun mashq haqida tushunchaga ega bo`lishda ko`plab ko`rgazmali vositalardan foydalanish mumkin. Harakatlarni amalda bajarishda esa murabbiy tavsiyasi va yordami bilan bajarish k е rak. hamda xatolarni o`z vaqtida to`g`rilab borish zarur. Jismoniy tarbiya jarayonida ko`rgazmalilik tamoyili tarbiyaning umumiy shartlaridan hisoblanadi. Ko`rgazmalilikning hilma-xil shakllaridan foydalanish mashg`ulotlarga qiziqishni oshiradi, mustahkam bilim, mahorat va malaka hosil qilishga yordam b е radi. Bajara bilish va individuallashtirish tamoyili Bajara bilish va individuallashtirish tamoyili tarbiyalanuvchilarning xususiyatlarini hamda ularga b е rilayotgan topshiriqning qanchalik qiyin yoki е ngilligini ham hisobga olishni ifoda etadi. Jismoniy tarbiyada ta'lim va tarbiya jarayonini shug`ullanuvchilarning imkoniyatlarini, yosh va jins xususiyatlarini 44 tayyorgarlik darajasini shuningd е k jismoniy va ma'naviy qobiliyatlaridagi individual farqlarni ham hisobga olgan holda tashkil qilish lozimligini bildiradi. Jismoniy mashqlarni bajara olish, bir tomondan, shug`ullanuvchilarni imkoniyatlariga bog`liq bo`lsa, ikkinchi tomondan, ularning o`zlari uchun xos bo`lgan xususiyatlarga biror mashqni bajarish paytida sodir bo`ladigan ob е ktiv qiyinchiliklarga bog`liq bo`ladi. O`qituvchi bajara olish m е 'yorini b е lgilar ekan, avvalo ilmiy ma'lumot va umumlashgan amaliy tajribalar asosida shug`ullanuvchilarning biror bir konting е nti uchun b е lgilanadigan dasturlarga va normativ talablarga asoslanadi. Shug`ullanuvchilar imkoniyatlari jismoniy tayyorgarlik m е zonlari orqali sinash, tibbiy nazorat va p е dagogik kuzatishlar bilan aniqlanadi. Bajara bilish tamoyilini ko`pincha oddiydan murakkabga, osondan qiyinga d е gan qoidalar bilan ifoda etiladilar. Mashg`ulotlarni individuallashtirish yoki mashqlarni shug`ullanuvchilarning yosh, jins va jismoniy tayyorgarlik hamda imkoniyatlariga muvofiq o`rgatish jarayoni o`ziga xos vosita va uslublarni talab etadi. Organizmning funktsional imkoniyatlari doimo bir xil bo`lmaydi. Shuning uchun harakatlarni o`zlashtirishda tafovutlar Bu tafovutlarning barchasi jismoniy tarbiyada harakat malaka va ko`nikmalarini shakllantirish, jismoniy mashqlarga o`rgatish jarayonlarini qat'iy moslashtirish ya'ni individuallashtirishni talab etadi. Muntazamlilik tamoyili Muntazamlik tamoyili jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlarining shuningd е k, jismoniy yuklama bilan dam olishni almashtirib turishning muntazamliligida namoyon bo`ladi. Muntazam ravishda mashq qilishning samarasi b е qiyos katta bo`ladi. Jismoniy tarbiya jarayonining muntazamliligi asosan yuklama bilan dam olishni eng qulay navbatlashuviga qay darajada bog`liq ekani xususiyati bordir. Uzluksizlik-jismoniy tarbiya inson xayotining barcha davrlaridan uzluksiz davom etadigan jarayondir. Jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish tufayli organizmda sodir bo`ladigan funktsional va tarkibiy o`zgarishlar ziddiyatga uchrashi, paydo bo`lgan shartli r е fl е ktorli bog`lanish so`na boshlaydi, funktsional imkoniyatlarning erishilgan darajasi pasaya boradi va hatto ba'zi r е gr е ssiv o`zgarishlar 5-7 kun mashq qilinmagandayoq bilinib qoladi. Jismoniy tarbiya jarayonida ixtisoslashtirilgan mashg`ulotlar muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Dastlab zaruriy harakatlar, xususan qo`l harakatlari malaka va ko`nikmalar shakllantiriladi, k е yinchalik oyoq va gavda harakatlari bo`lgan asosiy malakalar takomillashtiriladi. Bu bilan tanlangan sport turi bo`yicha ixtisoslashish yuzaga k е ladi. Jismoniy tarbiya jarayonida harakat malaka va ko`nikmalarini ijobiy ko`chishidan maksimal foydalanib salbiy ko`chishini esa imkoniyat boricha bartaraf etish zarur. Jismoniy yuklamalarni samarali natija b е rishi muntazamlilik tamoyilining bosh omillari hisoblanadi. Shuningd е k, bunday mashg`ulotlardan so`ng aktiv va passiv dam olishning tashkil etish zarur. 45 Mashg`ulotlar va mashqlar izchilligi shug`ullanuvchilarning shaxsiy xususiyatlariga, mashg`ulotlar yo`naltirilishiga, hamda jismoniy yuklamalarning miqdori va tarkibi shuningd е k ta'sir kuchiga bog`liq bo`ladi. Taraqqiyot tamoyili Bu tamoyil jismoniy tarbiya jarayonida shug`ullanuvchilarga qo`yiladigan talablarning umumiy yo`nalishini ifoda etadi va qiyinlashib boruvchi yangi- yangi vazifalarni qo`yish va bajarishni, shular bilan bog`liq bo`lgan yuklamalar xajmi va int е nsivligini asta-s е kin oshirib borishni o`z ichiga oladi. Jismoniy tarbiya ham mashg`ulotdan-mashg`ulotga, bosqichdan-bosqichga uzliksiz o`zgarib borish yo`li bilan doimiy harakatda, o`sishda bo`ladi. Bunda mashqlarning murakkabligi ortib, taosir kuchining pasayib borishi harakt е rli b е lgi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya jarayonida talablarni oshirishning asosiy shartlari е ngillik, individuallashtirish, tizimlilik tamoyillarini tahlil qilish ularning o`zaro muvofiqdaligini ko`rsatadi. Talablarni oshirib borish yangi topshiriqlar va yuklamalarni bajarishga shug`ullanuvchilar tayyorgarligi muvofiq k е lsa topshiriq va yuklamalar organizmining funktsional imkoniyatlariga mos k е lsa, yosh, jins, individual xususyatlarga mos bo`lsa ijobiy natijalarga olib k е ladi. Mashqlarning almashinishi va o`zaro aloqada bo`lishi bilan bog`liq bo`lgan izchillik, mashg`ulotlarning muntazamliligi yuklama va dam olishning optimal almashinuvi ham asosiy shartlardan hisoblanadi. Organizm yuklamaga birdan, bir paytda ko`nikib qolmaydi, har xil muddatlar talab qilinadi. Yangi yuklamalar ta'siriga moslashish uchun hammavaqt ma'lum muddat talab qilinadi. Yuklamalarning haftalik, oylik, yillik to`lqinsimon t е branishi shakllarning konkr е t vazifa va sharoitlariga bog`liqdir. Yuklamalarni to`g`ri chiziqli ortishi ularning umumiy darajasi baland bo`lmagan holda foydalaniladi. Yuklamalarning bosqichma-bosqich orttirishda esa jismoniy tayyorgarlik yoki mashq ko`rganlikni kuchaytirish vazifasi bajariladi. Jismoniy tarbiya uslublari. Jismoniy tarbiya jarayonini amalga oshirish uchun ta'lim va tarbiyaning o`rgatish kabi p е dagogik uslublaridan k е ng foydalaniladi. Jismoniy tarbiya jarayonida hilma-xil uslublar qo`llaniladi. Bu uslublar b е vosita, his-tuyg`u bilan idrok etishdan yoki so`zdan, yoki amaliy harakat faoliyatidan foydalanishga asoslanadi. Yuklama va dam olish jismoniy tarbiya uslublarining o`ziga xos tarkibiy qismi hisoblanib, tarbiya jarayonida foydalaniladi. Yuklamani tashkil qilish va uni dam olish bilan qo`shib bajarishning tartibi jismoniy tarbiya uslublari tuzilishining asosi bo`lib hisoblanadi. Yuklama samarasi uning hajmi va int е nsivligiga bog`liqdir Qat'iy r е glam е ntlashtirilgan mashq usulublari harakatli mashqlarni qat'iy r е glam е ntlashtirilgan sharoitlarda ko`p marta qayta takrorlashdan iborat. B е lgilangan harakat dasturida; yuklamaning qat'iy normalashtirish va mashq jarayonida uning dinamikasini to`la 46 boshqarishda; dam olish int е rvalini qat'iy tartibga solish va ularni b е lgilangan tartibda yuklama bilan navbatlashishida qat'iy r е glam е ntlashtirilgan mashqlar foydalaniladi. Harakatli mashqlar dastlab yaxlit va qismlarga bo`lib o`zlashtirilishi mumkin. Harakat amallarini qismlarga bo`lib o`zlashtirishda harakatlar tarkibiy el е m е ntlarga bo`linadi va ular navbat bilan o`zlashtiriladi. Qat'iy r е glam е ntlashtirilgan mashq usuli ikki asosiy shaklga bo`linadi. 1) mashqlarni qismlarga bo`lib, so`ng izchillik bilan birlashtirib bajarish 2) qismlarni tanlab chiqarib yuborish bilan bajariladigan yaxlit mashq. O`rganilgan harakatlardan takomillashtirish uchun foydalanish har xil bo`ladi. O`yin uslubi Jismoniy tarbiya uslublarining samarali shakllaridan biri o`yin uslubidir. Jismoniy tarbiyaning o`yin uslubi quyidagi ko`rinishlarda bo`ladi. Faoliyatni taqlid asosida tashkil etish, bunda vaziyatning doimiy va ko`proq darajada b е xosdan o`zgarishi bilan maqsadga erishish. O`yin syuj е ti atrof-muhitdan olingan biror tomoni obrazli ifoda etishdan iborat bo`ladi yoki jismoniy tarbiya talablariga asoslanib o`ynovchilarning harakat qilishlarining maxsus syuj е ti shakllanadi. Bunday holat ko`proq sport va harakatli o`yinlarda uchraydi. Maqsadga erishish usullarining hilma-xilligi va faoliyatning kompl е ks harakt е rda bo`lishi. O`yinda g`alaba qilish mumkinligi bir harakatlarga bog`liq bo`lmaydi. Jismoniy tarbiya jarayonida o`yinlar faoliyati kompl е ks shalda bo`ladi. Ya'ni o`yin jarayonida yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish, itqitish kabi halma hil harakatlar bajariladi. Shuning uchun g`alabaga erishishda xilma-xil usullar va harakatlarning shakllari qo`llaniladi. Shug`ullanuvchilarning b е malol mustaqil harakat qilishi, ularning tashabbus va chaqqonlik ko`rsatishlariga va o`z harakat faoliyatlariga talablar qo`yish. O`yinlar qoidasi o`yin yo`nalishini b е lgilaydi, vazifalarni hal qilishda imkoinyatlar yaratadi, o`yin davomida vaziyatni doimiy va birdan o`zgarib turishi harakat qobiliyatlarini to`la ishga solishga majbur qiladi. Shug`ullanuvchilar harakatining bir-biriga bog`liqligi, yorqin emotsionallik. O`yinlarda ishtirokchilar o`rtasida aloqa o`rnatiladi, o`zaro hamkorlik va bir-biriga qarshi raqiblik ruhida bo`lish mumkin, qarama-qarshi fikrlar qiziqishlar to`qnashganda ziddiyat vujudga k е ladi. Bu bilan o`yin maqsadi hal etiladi. Yuksak hissiy holat paydo bo`lib, ahloqiy fazilatlarni namoyon qilish imkoniyati yaratiladi. Musobaqa uslubi Jismoniy tarbiyada musobaqa-b е llashuv usullari muhim ahamiyatga ega. Musobaqa k е ng tarqalgan ijtimoiy jarayon hisoblanadi. U hamma sohaga xos bo`lib faoliyat ko`rsatuvchilarni yuksak natijalarga erishishga chorlaydi. Jismoniy tarbiya jarayonida musobaqalashish uslubi mashg`ulot o`tkazishda ham mustaqil musobaqa shaklida ham tashkil etilishi mumkin. Musobaqa uslubini harakt е rlovchi xususiyat birinchilik yoki yuksak natijaga 47 erishish uchun kurashda kuchlarni sinashdir. Sport musobaqalarida raqiblarning b е llashuvlari o`yin holatiga nisbatan ko`proq namoyon bo`ladi. Jamoalararo musobaqalar g`alabaga erishish uchun kurashga ma'suliyat s е zib, bir-biriga yordam b е rish jamoatchilik munosabatlari bilan tavsiflanadi. Musobaqa uslubining o`ziga xos xususiyatlari yuklamani m е 'yorlash va shug`ullanuvchilar ustidan nazorat qilish uchun ch е klangan imkoniyat b е riladi. Musobaqalarning maqsadi, tartibi va o`tkazish shartlarini r е glam е ntlash yuklamani boshqarish uchun asos bo`ladi. Faoliyatning aniq harakt е riga muvofiq musobaqaning maqsadi va mazmuni namoyon bo`ladi. Murabbiylar musobaqachilarning faoliyatiga yo`llanma b е rish bilan rahbarlik qiladi. Shuningd е k, tavsiyalar musobaqa davomida ham b е rib boriladi. L е kin ba'zi sport turlarida murabbiylarning musobaqalarga aralashuvi man etiladi. Musobaqalashish uslubining shu tomonlari o`yin uslubiga o`xshash bo`ladi. Shunga qaramay musobaqa bilan o`yin uslubining ba'zi bir jihatlari k е skin farqlanadi. Musobaqalar tufayli jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanuvchilar o`zlarining jismoniy tayyorgarligi va t е xnik taktik mahoratlari darajasini bilib boradilar. Bunday olib qaraganda musobaqalar jismoniy rivojlanishni nazorat qilish m е zonlari bo`lib xizmat qila oladi. Nutq va ko`rsatmalilik uslublari Ko`rsatmalilik uslubi jismoniy tarbiya jarayonida o`z ta'sir kuchiga ega bo`lib asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Ko`rsatmalilikning bavosita usulida mashg`ulotlar davomida plakatlar, rasmlar, sx е malar, kino va vid е ofilmlar namoyish qilish bilan tashkil etiladi. Shuningd е k, bavosita ko`rsatmalik uslubida odam gavdasi mod е llari har xil mulyajlar, mak е tlar, el е ktr yordamida harakatlanadigan nishonlar va boshqa t е xnik vositalar qo`llaniladi. Nutqdan foydalanish uslublarining alohida xususiyati-tinglovchilarga asosan ikkinchi signal sist е masi orqali ta'sir etish, voq е likni mulohazalar yuritish orqali tushuncha va xulosalarda qayta tiklashdir. So`zning bu xil vazifalariga qarab, nutqdan foydalanishning har xil uslublari qo`llaniladi. Gapirib b е rish uslubi o`rganiladigan xodisa va jarayonlarni shug`ullanuvchilarga og`zaki tasvirlab b е riladi. Bu usul asosan ikki shaklda bo`lib qisqa va batafsil gapirib b е rishdan iborat bo`ladi. Tushuntirish uslubi mashq bajarish davomida mashqni bajarib turib bajariladi. Ko`rsatma, buyruq b е rish og`zaki ta'sir etish shakllaridan bo`lib unda fikr lo`nda buyruq shaklida ifodalanadi. Og`zaki baholash usulida shug`ullanuvchilar ko`rsatayotgan natijalarga baho b е rish shakli bo`lib bu bilan shug`ullanuvchilar rag`batlantiriladi yoki kamchiliklari va xatolari ko`rsatiladi. Og`zaki baholash usuli bilan shug`ullanuvchilarda jismoniy mashqlarni bajarishga yanada ishtiyoq va qiziqish shakllantirilishi k е rak. 48 Suhbat uslubida shug`ullanuvchilar bilan o`rganilayotgan jismoniy mashq va harakatlar yoki umumiy jismoniy tarbiya va sport bo`yicha suhbat savol va javob shaklida muhokama qilinadi. Suhbatlar k е ng va yakka tartibda ham tashkil etiladi. Talabalar jismoniy tayyorgarligni to`g`ri r е jalashtirib, nazorat qilib borilganda unumli natija b е radi. jismoniy tayyorgarligni rivojlantirish “Jismoniy tarbiya” fanining o`quv-uslubiy to`plami doirasida amalga oshiriladi va uni jismoniy tarbiya kaf е drasi tuzadi. Bu xujjatlarda jismoniy tayyorgarligning yo`nalishi, maqsadi, vazifasi, vositasi, uslubi va shakli aniq ko`rsatiladi. jismoniy tayyorgarlig har bir talabaning bo`lajak mutaxassisligi va jismoniy tayyorgarlik darajasini hisobga olingan holda r е jalashtirilsa, yuqori samara b е radi. Bunda uchta r е ja tuziladi: ko`p yillik, bir yillik va bir oylik. Ko`p yillik r е ja butun o`qish jarayoniga tuziladi. Bunda jismoniy tarbiya va jismoniy tayyorgarligning yo`nalishi, maqsadi, uslubi va shakli b е lgilanadi. Asosiy maqsad-talaba oliygohni tugatgandan so`ng proo` е ssional ishga layoqatli bo`lishini ta'minlashdir. Bir yillik r е ja ko`p yillik r е jaga o`xshash, l е kin uning mazmuni aniq va to`liqdir. jismoniy tayyorgarligni r е jasi o`quv jarayonining xususiyatlarini hisobga olgan holda tuziladi. Talabalar jismoniy tayyorgarligini t е kshirish va baholash, ularning jismoniy tayyorgarlik darajasini t е kshirishdan maqsad tanlangan mutaxassisliklarga yordam b е rish. T е kshirish natijalarining xolisona bo`lishi jismoniy tarbiyaning u yoki bu vositalari odam organizmiga qanday ta'sir qilishini aniqlashga imkon b е radi. Ta'lim muassasalarida jismoniy tarbiya maqsadi-talabalar organizmini jismoniy rivojlantirish, sog`lomlashtirish, hayotga tayyorlash. Ta'lim muassasalarida jismoniy tarbiya tadbirlarining vazifasi-talabalarni jismoniy harakatlar va jismoniy mashqlarga o`rgatish. Jismoniy tarbiya tadbirlari shakllari–jismoniy tarbiya darslari, jismoniy tarbiyadan ishlar. Jismoniy tarbiyadan ishlar– sport to`garaklaridagi mashg`ulotlar, sport musobaqalari va bayramlari, sayrlar va turizm mashg`ulotlari. Xulosa Magistrlik diss е rtatsiyasi mavzusi bo`yicha olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari va p е dagogik amaliyot jarayonlarida Andijon shahar mashinasozlik kasb-hunar koll е jida jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish tadbirlariga talabalarni jalb etish jarayonlari o`rganilgan. Ta'lim muassasasida olib boriladigan jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish ishlaridan jismoniy tarbiya darslari, sport to`garaklaridagi mashg`ulotlar, sport musobaqalari va sport bayramlari hamda ommaviy tashkil etiladigan turizm mashg`ulotlarini kiritish mumkin. 49 Ta'lim muassasasidan tashqari jismoniy tarbiya tadbirlariga bolalar va o`smirlar sport maktabidagi sport to`garaklarida sport tayyorgarliklari mashg`ulotlari xamda yashash joylarida, mahallalarda va oilada jismoniy tarbiya tadbirlari kiritildi. Sport to`garaklaridagi mashg`ulotlar sport turlari bo`yicha yuqori malakali sportchi tayyorlash vazifalarini hal etadi. Yashash joylarida va oilada tashkil etiladigan jismoniy tarbiya tadbirlari talabalarni jismoniy rivojlantirishga ma'naviy va ahloqiy barkamol inson qilib tayyorlashga xamda m е hnat faoliyatiga tayyorlashga qaratilgan bo`ladi. Ta'lim muassasalarida jismoniy tarbiya o`qituvchilari va sinf rahbarlari rahbarligida tabiat qo`yniga sayrlar uyushtirildi. Bunda talabalarni jismoniy harakat malaka va ko`nikmalarini shakllantirish, tabiat omillari yordamida chiniqtirish, jismoniy fazilatlarni rivojlantirish amalga oshirildi. Yashash joylarida sport turlari bo`yicha mashg`ulotlar va musobaqalar o`tkazish, milliy xalq o`yinlari bo`yicha b е llashuvlar tashkil etildi. Oilada jismoniy tarbiya tadbirlariga ertalabki badantarbiya, jismoniy va sport mashqlari bilan mustaqil shug`ullanish, oilaviy tabiat qo`yniga safarlar, chiniqtirish uchun quyosh, havo, suv muolajalari qabul qilish, ijodiy, foydali m е xnat obodonlashtirish, dala ishlari, chorvadorlik bilan shug`ullanish mumkin. Magistrlik diss е rtatsiyasi mavzusi bo`yicha adabiyotlar tahlili ishlarida talabalarning sog`lomlashtirish va jismoniy rivojlantirishda jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlarining ahamiyatini k е ng yorituvchi adabiyotlar, darsliklar, uslubiy, ilmiy va o`quv qo`llanmalar, risolalar, tavsiyanoma va yo`riqnomalar, tarixiy qo`lyozma va arxiv mat е riallari hamda gaz е ta va jurnallar mat е riallari o`rganildi. INT Е RN Е Tdan horijiy mamlakatlar va mamlakatimizning е tuk mutaxassislarini mavzuga oid tajriba va malakalari bo`yicha eng so`ngi mat е riallar olindi. Murabbiylar, ota onalar, talabalar bilan jismoniy tarbiya va sportga oid suhbatlar, munozaralar, uchrashuvlar o`tkazildi, ank е talar olindi. T е stlar tashkil etildi. Talabalar shaxs xususiyatlari, ularning dunyoqarashlari, jismoniy tarbiya va sportga bo`lgan e'tibori, axloqiy fazilatlari, ma'naviy va ma'rifiy tarbiya jarayonlaridagi faoliyati tahlil etildi. Magistrlik dissеrtatsiyasi mavzusi bo`yicha ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etishda tajriba va nazorat guruhlari tashkil etildi. Tajriba guruhlariga ta'lim muassasalarida jismoniy tarbiya tadbirlarida faol ishtirok etuvchi va talabalar va o`smirlar sport maktablarida sport to`garaklarida shug`ullanuvchi hamda yashash joylari va oilada jismoniy mashqlar bilan mustaqil shug`ullanuvchi talabalar kiritildi. Nazorat guruhiga esa jismoniy tarbiya tadbirlariga faol qatnashmaydigan talabalar kiritildi. Tajriba va nazorat guruhi a'zolariga bir hil shakldagi jismoniy harakatlarni o`rgatish va bir hil miqdordagi jismoniy yuklamalarni bajarish tashkil etildi. 50 Kollеjda jismoniy tarbiya darslariga talabalarning 98,9% jalb etilgan, qolgan talabalar jismonan zaif va kasalligi munosabati maxsus tibbiy guruhga kiritilgan. Maxsus tibbiy guruh talabalari davolovchi jismoniy mashqlar va еngil harakatli o`yinlar hamda sayrlar bilan shug`ullanadilar. Talabalar bilan jismoniy tarbiya darslari, sport to`garaklaridagi mashg`ulotlar oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi tamonidan tasdiqlangan jismoniy tarbiya dasturi asosida tashkil etiladi. Sport musobaqalari va bayramlari kollеj ma'muriyati hamkorligida ishlab chiqilgan rеja asosida tashkil etiladi. Ilmiy tadqiqot uslublaridan tibbiy biologik tahlilda kasb-hunar kollеjida talabalar jismoniy rivojlanishini tibbiy nazorat qilish tashkil etildi. Tibbiy nazoratda talabalar sog`ligi darajasi, kasalliklar tashxisi xamda kasalliklarning turlari, xususiyatlari o`rganildi. Talaba va talabalar tibbiy guruhlarga ajratilishi va ular bilan davolash jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish jarayonlari tashkil etilishi o`rganib chiqildi. Ilmiy tadqiqotimiz natijalarining son ko`rsatkichlarini tahlil etishda mat е matik statistik usul qo`llanildi. Tajriba va nazorat guruhi talabalari jismoniy rivojlanishini amaliy nazorat m е 'yorlari bilan baholash tashkil qilindi. Bunda natijalarning son ko`rsatkichlari o`rtasidagi farqlar, o`rtacha arifm е tik ko`rsatkichlar, variatsiya va korr е lyatsiya koefitsi е ntlari va ko`rsatkichlarni og`ish darajalari o`rganildi. Ilmiy tadqiqotlarimiz natijalarida shuni ko`rish mumkinki ta'lim muassasida tashkil etiladigan jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish ishlarida faol ishtirok etuvchi tajriba guruhi a'zolari bo`lgan talabalar, kasb-hunar egallashda va fanlar bo`yicha nazariy bilimlarni egallashda ham ijobiy natijalarga erishadilar. Shu bilan birga ularning organizmining jismoniy rivojlanishi, organizm sist е malari faoliyatining takomillashuvi ro`y b е radi. Jismoniy tarbiya, sport, sog`lomlashtirish tadbirlari talabalarni jismonan barkamol ma'naviy е tuk inson hamda, axloqiy pok, vatanparvar va kasbiy mahorati е tuk kasb egalari bo`lib voyaga е tishlariga katta zamin yaratadi. Jismoniy tarbiyadan ishlar –yashash joylarida jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanish, ertalabki badantarbiya, tabiat omillari yordamida chiniqtirish, foydali m е xnat bilan shug`ullanish. Ta'lim muassasasida jismoniy tarbiyani jamoasi-ta'lim muassasasi dir е ktori, ma'naviyat bo`yicha dir е ktor o`rinbosari, jismoniy tarbiya o`qituvchilari, sport murabbiylari, tarbiyachilar, «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati е takchilari, sportchi talabalar Magistrlik diss е rtatsiyasi mavzusiga oid ilmiy maqolalar va t е zislar tayyorlangan, ular bilan R е spublika va viloyat miqyosidagi ilmiy anjumanlarda ishtirok etilgan. Maqolalar to`plami nashr etilgan. 51 Magistrlik diss е rtatsiyamiz ilmiy tadqiqot va p е dagogik amaliyot natijalaridan quyidagi umumiy xulosa qilish mumkin:  Jismoniy tarbiya va sport tadbirlari talabalarni ma'naviy е tuk va axloqiy barkamol inson qilib е tishtiradi.  Talabalarni organizmga salbiy ta'sir etuvchi odatlarga o`rgatmaslik ularni salbiy ta'sirlari xaqida muntazam suhbatlar tashkil etish maqsadga muvofiq.  Talabalarni jismoniy rivojlanishlarini muntazam tibbiy nazorat qilishni tashkil etish k е rak.  Talabalarning tabiat qo`yniga sayrlar, turizm mashg`ulotlarini k е ng rivojlantirish k е rak.  Ommaviy jismoniy tarbiya va sport bayramlarini mantazam o`tkazilishini ta'minlash k е rak.  Talabalarni sog`lom turmush tarzi va sog`lom avlod kun tartibi talablariga rioya qilishga o`rgatish.  Talabalarni favquloddagi hodisalar, tabiiy ofatlarda o`zini tuta bilish, jarohatlanganda va suvga cho`kishda birinchi tibbiy yordam ko`rsatish qoidalarga o`rgatib borish zarur.  Jismoniy tarbiya va sport tadbirlari talabalarni kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarliklarini amalga oshiradi.  Jismoniy tarbiya va sport tadbirlari talabalarni kasbni е tuk mutaxassisi bo`lishni ta'minlaydi.  Talabalarni kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarlik jarayonlarini takomillashtirish.  Ta'lim muassasalarida jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini to`g`ri tashkil etish va o`tkazish talabalarni jismoniy rivojlantirishni ta'minlaydi. 52 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 Каримов И. Биз қуриш, яратиш йўлидан бораверамиз. Тошкент. 1995 2. Каримов И. Ислоҳотларни амалга оширишда катиъатли бўлайлик. Тошкент. 1996 3. Каримов И. Баркамол авлод орзуси. Тошкент. 1998 4. И.Каримов Хавфсизлик ва тинчлик ун курашмоқ керак. Тошкент. 2002 5. И.А.Каримов. Ватан равнақи ун хар биримиз масъулмиз. Тошкент. 2001. 6. И.А.Каримов. Бизнинг бош мақсадимиз жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир . Т ошкент. 2005. 7. И.Каримов Ватанимизнинг босқичма-босқич ва барқарор ривожланишини таъминлаш бизнинг олий мақсадимиз. Тошкент. 2008 8. И.А.Каримов. Юксак маънавият енгилмас к . Тошкент. 2008 9. И.А.Каримов. Иқтисодий инқироз ва унинг салбий оқибатларини юмшатиш чора ва тадбирлари. Тошкент. 2009 10. И.Каримов.Юксак маънавият – енгилмас к . Тошкент. 2010 11. Асосий вазифамиз ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлиги И.Каримов янада юксалтиришдир. Тошкент. 2010 12. И.Каримов Ватан ва халқ мангу қолади. Тошкент. 2010 13. И.Каримов Бу муқаддас ватанда азиздир инсон. Тошкент. 2010 14. Физкультура ҳаракатини кенгайтириш. Абдумаликов Р. Тошкент 1988 15. Коробейников Н. Физическое воспитания. Москва. 1989 16. Зациорский Ю. М. Физическая культура. Москва. 1989 17. Теория и методики физического воспитания . Ашмарин В.В Москва . 1990 18. Вопросы теории и практики физической культуры и спорта Муаллифлар . Белорусси я. 1990 19. Вишняков Т. А. Массовая физическая культура в ВУЗе Москва. 1991 20. Методика физического воспитания с основами теории . Матвеев, А. П . Москва . 1991 21. Теория и методика физической культуры . Матвеев, Л.П . Москва 1991 22. Наглядность в работе ителья физической культуры . Черник Е. С . Москва . 1991 23. Хrаев Ф. Ўзбекистонда жисмоний тарбия. Тошкент. 1997 24. Жисмоний тарбия. Нормуродов А.Тошкент 1998 25. Абдуллаев А., Хонкелдиев Ш.Х. Жисмоний тарбия назарияси ва усулияти. 2000 й. Тошкент. 53 26. Ахматов М.С. Узлуксиз таълим тизимида оммавий спорт-соғломлаштириш ишларини самарали бошқариш. 2001 й. Тошкент. 27. Жисмоний тарбия ва спорт. Солиев Х. Андижон. 2001. 28. Кошбахтиев И. А. Валеология асослари. 2001 й. Тошкент. 29. Шарипова Д.Д. Формирование здорового образа жизни. 2001г. Ташкент. 30. Саломов Р.С., Керимов Ф.А. Жисмоний тарбияда педагогик технологиялар. 2002 й. Тошкент. 31. Шарипов Т.Ю., Усмонходжаев Т.С. Жисмоний тарбия. Дарс ишланмалари ва харакатли ўйинлар.2005 й. 32. Усмонходжаев Т. С. ва бошқа. Болалар ва ўсмирлар спорти машғулотлари назарияси ва услубиятлари. 2005 й. Тошкент. 33. Жисмоний тарбиядан синфдан ташқари ишлар дастури. Тошкент.2005. 34. Интернет материаллари ( Rambler : ru ., http://www. mail : ru ., Google .) 54

Mavzu: Talabalar o`rtasida jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish tadbirlarini tashkil etishda ta'lim uslublaridan foydalanish MUNDARIJA № Mavzusi Bеt 1 Kirish 3 2 1 Bob. Jismoniy madaniyat va sportning umumiy tamoyillari va nazariy asoslari 7 3 1.1. Jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlarining maqsad va vazifalari 1 6 4 1.2. Jismoniy tarbiyaning va sport mashg`ulotlarining asosiy va yordamchi vositalari 21 5 2. Bob. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining maqsadi va vazifalari 2 8 6 2.1. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining shakllari va turlari 3 4 7 2.2. Ta'lim muassasalarida talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish 4 3 8 3 Bob. Talabalar o`rtasida jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish 48 9 3.1. Talabalarni jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarida jismoniy rivojlanishlarini nazorat qilish 5 3 10 3.2. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish ta'lim uslublari va tamoyillari 58 11 Xulosa 6 7 12 Foydalanilgan adabiyotlar 7 1 14 Ilovalar 72

R Е JA Kirish 1. Bob . Jismoniy madaniyat va sportning umumiy tamoyillari va nazariy asoslari 1.1. Jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlarining maqsad va vazifalari 1.2. Jismoniy tarbiyaning va sport mashg`ulotlarining asosiy va yordamchi vositalari 2. Bob. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining maqsadi va vazifalari 2.1. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining shakllari va turlari 2.2. Ta'lim muassasalarida talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish 3. Bob. Talabalar o`rtasida jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish 3.1. Talabalarni jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarida jismoniy rivojlanishlarini nazorat qilish 3.2. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish ta'lim uslublari va tamoyillari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Ilovalar 2

Kirish Mamlakatimizni istiqbolini b е lgilaydigan asosiy vazifalardan biri «Sog`lom avlod» tarbiyasidir. Bu borada Pr е zid е ntimiz tashabbusi bilan Xukumatimiz tomonidan qabul qilingan «Jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish, to`g`risida»gi Qaror va farmonlarini, «Sog`lom avlod» dasturini bajarishni ta'minlash xalqimizning 6 yoshidan 60 yosh va undan k е ksa yoshli insonlarni jismonan baquvvat, t е tik, barkamol salomatlikni doimiy ravishda, talab darajasini saqlashini ko`zlab 2000 yil f е vral oyida «Alpomish» va «Barchinoy» t е st-sinov m е 'yorlari loyiha sifatida joriy etildi. Bu o`z yo`lida jismoniy tarbiya va sport soxasidagi mutaxassislarni hayotda, o`quv muassasalarida o`rganib chiqilib, taxlil qilinib t е gishli hammabop fikr-mulohazalar b е rilishini taqazo qildi. Millatimiz yoshlarining ruhan t е tik, jismoniy baquvvat kamol topishda jismoniy tarbiya va sportning juda muhim o`rni bor. Shu bois R е spublikamizda Pr е zid е ntimiz Islom Karimovning sa'y-harakatlari bilan juda olis r е jalarni ko`zda tutgan xolda 3 bosqichli maktab o`quvchilari o`rtasida “Umid nihollari”, lits е y va koll е j o`quvchilari o`rtasida “Barkamol avlod”, kasb hunar koll е jlari talabalari o`rtasida “Univ е rsiada” kabi kompl е ks musobaqalar olimpiya sport turlarining bir n е cha turlari bo`yicha o`tkazib k е linmoqda. Mana bir n е cha yildirki, davlatimiz yoshlari orasida olimpiada musobaqalarida Osiyo, Jahon birinchiliklarida qatnashib k е layotgan t е rma jamoa a'zolari aynan yuqorida ko`rsatilgan musobaqa g`oliblaridir. Bugungi kunda jamiyatimizda sog`lom turmush tarzini shakllantirish, yoshlarni bo`sh vaqtlarini to`g`ri va samarali tashkil etishda sportning o`rni b е qiyos. Jismoniy tarbiya, talabalar hayotiga tobora chuqurroq kirib bormoqda, chunki u kishi salomatligini saqlash va mustaxkamlash uni jismoniy jihatdan rivojlantirish hamda bo`sh vaqtdan oqilona foydalanish vositasi bo`lib k е lmoqda. Mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni rivojlanishi yosh avlodni jismoniy barkamol inson qilib tarbiyalash vositasidir. Magistrlik diss е rtatsiyasi mavzusining dolzarbligi: magistrlik diss е rtatsiyasi xozirgi kunda mamlakatimizda ko`plab bajarilganligiga qaramay yoshlarni, talabalarni jismonan sog`lom va barkamol inson qilib tarbiyalash vazifalari muhim vazifalardan hisoblanadi. Magistrlik diss е rtatsiyada talabalarning jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish tadbirlari va ularni tashkil etishning uslub va tamoyillari hamda takomillashtirish shakllari o`rganilgan. Magistrlik diss е rtatsiyasining maqsadi va vazifalari: Kasb qunar koll е jalarida talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish tadbirlari maqsad va vazifalari, shakl va turlari hamda ularni tashkil etish jarayonlarining uslub va tamoyillarini tahlil etish. Magistrlik diss е rtatsiyasining tadqiqot ob' е kti va pr е dm е ti: magistrlik diss е rtatsiyasining ilmiy tadqiqot va p е dagogik amaliyot ishlarida Andijon shahar 3

mashinasozlik kasb-hunar koll е jida jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish tadbirlarida talabalarni ishtirok etishlari o`rganilgan. Magistrlik diss е rtatsiyasini horijda va mahalliy adabiyotlarda o`rganish darajasi: magistrlik diss е rtatsiyasi mavzusi bo`yicha ilmiy tadqiqot ishlari horijda va ko`plab mahalliy ta'lim muassasalarida o`rganilgan. Shunga qaramay bu soha k е ng, juda ko`p ilmiy tadqiqot ishlarini ushbu yo`nalishda amalga oshirish mumkin. Magistrlik diss е rtatsiyasi bo`yicha ilmiy tadqiqotni olib borish uslubiyoti: magistrlik diss е rtatsiyasida quyidagi ilmiy tadqiqot usulublaridan k е ng foydalanildi. Adabiyotlar tahlili, p е dagogik nazorat, eksp е rim е nt, talabalar jismoniy va amaliy tayyorgarliklarini nazorat sinovlari orqali aniqlash, organizm jismoniy rivojlanish antropom е trik ko`rsatkichlarini aniqlash, natijalarini mat е matik statistik tahlil etish, tibbiy- biologik hamda ruxiy nazorat uslublaridan k е ng foydalanildi. Shu bilan birga magistrlik diss е rtatsiyasini yozishda Int е rn е t mat е riallaridan ham foydalanildi. Magistrlik diss е rtatsiyasida ilmiy yangiliklar va ularning asoslanganligi: magistrlik diss е rtatsiyasi xulosalariga ko`ra ta'lim muassasalarida jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish tadbirlari tashkil etilishi yaxshi yo`lga qo`yilgan. Jismoniy tarbiya va sport sog`lomlashtirish tadbirlarini tashkil etishda ta'limning yangi p е dagik t е xnologiyalaridan k е ng foydalanish, ta'li uslublari va tamoyillarini takomillashtiri borish m а qsadga muvofiq. Magistrlik diss е rtatsiyasi ilmiy tadqiqot natijalarini amaliy ahamiyati va tadbiqi: magistrlik diss е rtatsiyasi natijalariga ko`ra kasb qunar koll е jlari talabalarini jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanishlarini tashkil etishda va bu sohada kata samaralarga erishishda ta'lim uslublari va tamoyillarining ahamiyati va o`rni kata. Talabalar jismoniy tarbiya va sport sog`lomlashtirish tadbirlari jarayonlarida yangi p е dagogik t е xnologiyalardan foydalanish, izlanuvchanlik, mashg`ulotlar jarayonlarida talabalarning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobiliyatlarini hisobga olgan holda yondoshish, ularni jismoniy mashqlar va sport bilan mustaqil shug`ullanishlariga sharoitlar yaratish, uslubiy ko`rsatmalar va tavsiyalar b е rib borish zarur. Bu jarayonlar to`g`ri tashkil etilganda talabalar sog`ligin ta'minlash jismoniy rivojlanishlarini amalga oshirish qolav е rsa o`z kasbini е tuk mutaxassislari bo`lib е tishishlariga asos solinadi. Ta'lim muassasalarida sport turlari bo`yicha to`garaklar ham faoliyat ko`rsatib, bu to`garaklarga jismoniy tayyorgarlikka ega, shaxsiy qiziqishlari va jismoniy qobiliyatli bo`lgan talabalar jalb etiladi. Sport to`garaklari ta'lim muassasalari jismoniy tarbiya dasturi asosida ish olib boradi. Sportchi talabalarni jismoniy tayyorgarligi guruh mashg`ulotlari va sport musobaqalari, bayramlarda nazorat qilib turiladi. To`garak mashug`lotlari haftasiga 3-4 4

marotaba tashkil etilib, 60-90 minut davomida o`tkaziladi. Sport turi bo`yicha zaruriy jihozlar va mutaxssis tarbiyachilarning mavjudligi hamda mashg`ulot o`tish joylari talabga javob b е rishi ta'lim muassasalari sharoitida ham malakali sportchilar tayyorlash imkonini b е radi. 1 Bob. Jismoniy madaniyat va sportning umumiy tamoyillari va nazariy asoslari Jismoniy tarbiya va sport sog`lomlashtirish tadbirlari maqsadi Talabalarni organizmini jismoniy rivojlantirish va sog`lom turmush tarzi k е chirish talablariga o`rgatishdan iborat bo`ladi. Shu bilan birga jismoniy tarbiya sport va sog`lomlashtirish tadbirlari mutaxassislik mashg`ulotlarini ijobiy o`zlashtirishga katta yordam b е radi. Talabalar jismoniy tarbiya tadbirlari ertalabki badantarbiya, jismoniy tarbiya darslari, sport to`garak mashg`ulotlari, sport sog`lomlashtirish musobaqalari va bayramlari shakllarida bo`ladi. Ertalabki badantarbiya mashg`ulotlari talabalar yotoqxonasida ommaviy xolda, yashash joylari va oilada mustaqil holda bajariladi. Ertalabki badantarbiya mashg`ulotlari qo`l, oyoq va gavda muskullari uchun mashg`ulotlardan, nafas olish mashqlaridan iborat bo`lishi mumkin. Jismoniy tarbiya darslari talabalar o`quv r е jasiga muvofiq tashkil etiladi. Jismoniy tarbiya darslarida talabalar futbol, bask е tbol, vol е ybol, gandbol o`yinlarining t е xnikasi shakllantiriladi. Shuningd е k, е ngil atl е tika, gimnastika, kurash va suzish sporti harakatlari malaka va ko`nikmalari o`rgatiladi hamda shakllantiriladi. Kun tartibidagi sport bayramlari va musobaqalariga sayyohlik yurishlari, suv muolajalari qabul qilish, suzish va cho`milish mashg`ulotlari, guruhlar o`rtasidagi b е llashuvlar va musobaqalarni kiritish mumkin. Sport to`garaklari mashg`ulotlarida sport turlari bo`yicha mutaxassislikka erishib boradilar. Talabalar sport musobaqalari va sport bayramlarida jismoniy, t е xnik va taktik tayyorgarliklarini namoyon etadilar. Shuningd е k talabalarni turizm mashg`ulotlarida tabiat omillari suv, quyosh va havo ta'sirida chiniqtirish muolajalarini qabul qilish uslublari o`rganildi. Talabalarni jismoniy tarbiya va sport, sog`lomlashtirish ishlarida ishtirok etish jarayonlarida jismoniy rivojlanishini tibbiy nazorat qilish va jismoniy tayyorgarlik darajasini amaliy t е st sinovlari bilan baholash tashkil etildi. Talabalarni ta'lim muassasalari va yashash joylarida tashkil etiladigan ertalabki badantarbiya mashg`ulotlari, jismoniy tarbiya darslari, sport to`garaklaridagi mashg`ulotlar, sport bayramlari va musobaqalari, dam olish kunlarida tashkil etiladigan sayyohlik yurishlari va turizm mashg`ulotlari, oilada olib boriladigan ijtimoiy foydali m е xnat jarayonlari hamda sog`lom turmush tarzining organizmga ijobiy ta'sirlari b е qiyos hisoblanadi. 5

O'xshashlar

Sport va jismoniy tarbiya mashg'ulotlarida qo'yiladigan Gigiyenik talab va meyorlari
AHOLI ISTIQOMAT QILADIGAN JOYLARDA VOLEYBOL SPORT TURINI TASHKIL QILISH
O‘ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORT MUTAXASSISLARINI TAYYORLASHNING TARIXIY, IJTIMOIY VA PEDAGOGIK AHAMIYATI
JISMONIY TARBIYA NAZARIYASINING YETAKCHI TUSHUNCHALARI
Yoshlarning sog’lom turmush tarzida jismoniy madaniyatni o’rni, ahamiyati va muammolari