logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. TOJIK KOVRAGINI IN VITRO USULIDA KOʻPAYTIRISH TEXNOLOGIYASINI ISHLAB CHIQISH VA JORIY ETISH

TOJIK KOVRAGINI IN VITRO USULIDA KOʻPAYTIRISH TEXNOLOGIYASINI ISHLAB CHIQISH VA JORIY ETISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3169.5 KB
Ko'chirib olish
TOJIK KOVRAGINI IN VITRO USULIDA KO PAYTIRISHʻ TEXNOLOGIYASINI ISHLAB CHIQISH VA JORIY ETISH MUNDARIJA KIRISH …………………………………………….......................................... ...... ..3 I.1 ADABIYOTLAR SHARHI ………………………………………… ............ ..12 I.2 Dorivor o simliklarni tadqiq qilish bo yicha maxalliy va xorijiy tadqiqotlar ʻ ʻ taxlili……………………………………………………………………………... . .12 I.3 Dorivor tojik kovragi (Ferula tadshikorum P.) n i dorivorlik xususiyatlari va kimyoviy tarkibi……………………………………………………………… ...... ..17 I.4 O simliklarni ʻ “ In vitro ” sharoitida mikroklonal ko paytirishning o ziga xosligi va ʻ ʻ ahamiyati……………………………………………………........... ................ ...28 II. TADQIQOT OBYEKTI SHAROITI VA USULLARI ……………… ..... .. ..3 5 II.1 Tadqiqot obyektining tavsifi……………………………………......... ........ ......35 II.2 Tadqiqot sharoitlari………………………………………………. .................. ..39 II.3 Tadqiqot usullari……………………………………………………… ....... …..42 II.3.1 Statistik tahlil usuli…….……………………………………………… .. …..42 II.3.2 O stirish usullari………………………………………………………..… ʻ . .. . 42 II.3.3 Sterillash usuli …………………………………………………………... .. ...42 III. TADQIQOT NATIJALARI VA USULLARI TAHLILI …………. .......... ...47 3.1. Dorivor tojik kovragi (Ferula tadshikorum P.) o simligini ʻ in vitro usulida ko paytirishning optimal sterilizatsiya usullari………………………… ʻ ........... …..47 3.2. Dorivor tojik kovragi (Ferula tadshikorum P.) o simligini ʻ in vitro usulida ko paytirish bosqichlari…………………………………………………. ʻ ........... ....53 3.2.1. Boshlang ich meristema to qimalarni olish ……...………………… ʻ ʻ . ……...53 3.2.2. Multi to qimalarni (o simlik klonlarini) olish ………………………… ʻ ʻ .... ....62 3.2.3. (Ferula tadshikorum P.) o simligi klon to qimalarini ildizlatish….…… ʻ ʻ ... ....63 3.3. Dorivor tojik kovragni o simligini ʻ in vitro usulida ko payitirishning optimal ʻ sharoitlari……………………………………………………………………...... .. ..64 1 3.4. Dorivor tojik kovragi (Ferula tadshikorum P.) ni in vitro usulida ko paytirishʻ bo yicha tavsiyalar ʻ …..……………………………………………... ...................... .68 XULOSA ……………………………………………………………………… .... ..73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO YXATI ʻ …. .... .74 KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Dunyoda farmatsevtika tarmog ining ʻ rivojlanishi natijasida dorivor o simliklar va ularning xomashyolariga bo lgan talab ʻ ʻ keskin ortib bormoqda. Dorivor o simliklarning biologik xilma-xilligini saqlash, ʻ noyob va iqtisodiy ahamiyatga ega bo lgan turlarini aniqlash, bioekologik ʻ xususiyatlarini o rganish, ulardan oqilona foydalanish usullarini tadqiq etishda ularni ʻ ko paytirishda qo llaniladigan usullarni chuqur o rganish muhim masalalardan biri ʻ ʻ ʻ hisoblanadi. Dorivor o simliklar turlarining biomorfologik xususiyatlarini o rganish, ʻ ʻ introduksiya ishlarini olib borish, ulardan plantatsiyalar tashkil qilish, muhofaza qilish choralarini ishlab chiqish, ularni saqlab qolish bo yicha tavsiyalar ishlab ʻ chiqish dolzarb ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Keyingi yillarda mamlakatimizda dorivor o simliklardan ajratib olingan va qayta ishlangan mahsulotlarni eksport qilish ʻ hajmi ortmoqda. Shu bilan birga, tahlillar dorivor o simliklarni muhofaza qilish, ʻ ularning plantatsiyalarini tashkil etish, qayta ishlash orqali qo shimcha xomashyo ʻ bazalarini yaratish zarurligini ko rsatmoqda. Bu holat, dorivor o simliklarni ʻ ʻ ko paytirish va qayta ishlashni ilg or tendensiyalar asosida rivojlantirishni taqozo ʻ ʻ etmoqda. Bugungi kunda O zbekistonda mahalliy floraga mansub 4,5 mingdan ortiq ʻ o simliklarning 750 turi dorivor hisoblanib, ulardan 112 turi ilmiy tibbiyotda ʻ foydalanish uchun ro yxatga olingan, shundan 70 ta turi farmatsevtika sanoatida faol ʻ qo llanib kelinmoqda. ʻ Dorivor o simliklarni yetishtirish, urug liklar va ko chatlar tayyorlash, ʻ ʻ ʻ bosqichma-bosqich zamonaviy dorivor o simliklar plantatsiyalarini tashkil etish ʻ orqali farmatsevtika tarmog i xomashyosini mahalliylashtirish dolzarb masalaga ʻ aylangan bugungi kunda, dorivor o simliklar urug chiligi va ko chatchiligiga ʻ ʻ ʻ 2 zamonaviy uslublarni joriy qilishga qaratilgan tadqiqotlarni olib borish muhim ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi Tadqiqot ishining maqsadi dorivor tojik kovragi – Ferula tadshikorum Pimenov ni in vitro usulida ko paytirishning optimal sharoitlarini tanlash hamdaʻ amaliyotga joriy etish uchun tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi. Tadqiqot ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Ilmiy manbalar va adabiyotlar qayd etilgan ma lumotlar asosida ʼ dorivor tojik kovragi mintaqamizda tarqalish arealini aniqlash. 2. Dorivor tojik kovragi o simligini ʻ in vitro usulida ko paytirishning ʻ optimal sharoitlarini tanlash. 3. Dorivor tojik kovragi ko chatlarini ʻ in vitro usulida yetishtirish bo yicha ʻ amaliyotga joriy etish uchun amaliy tavsiyanoma ishlab chiqish. Tadqiqot obyekti sifatida monokarp, endemik tur tog li hududlarda, jumladan, ʻ Surxondaryo viloyatida o sadigan ʻ dorivor tojik kovragi ( Ferula tadshikorum Pimenov ) olingan. Tadqiqotning predmeti dorivor tojik kovragini mikroklonal ko paytirishda ʻ foydalanilgan ozuqa muhitlar tarkibi, in vitro sharoitida o simlikning rivojlanishini ʻ ifodalaydigan ko rsatkichlar hisoblanadi. ʻ Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: dorivor tojik kovragini in vitro usulida ko paytirish imkonini beruvchi standart ʻ ozuqa muhiti tarkibi takomillashtirilgan; dorivor tojik kovragini in vitro usulida ko paytirish ʻ optimal sharoitlari tanlangan. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. B ugungi kundagi tadqiqotlar, ko chatchilikda o simliklar to qima kulturasini turli xil usullarda ko paytirish, ʻ ʻ ʻ ʻ jumladan, in vitro usulida ko paytirish an anaviy o stirish usullariga nisbatan ma lum ʻ ʼ ʻ ʼ afzalliklarga ega ekanligini ko rsatdi. ʻ Tadqiqotimizda kovrak o simligini dorivorlik ʻ 3 xususiyatlarini to liq o zida saqlagan hamda zararli infeksiyalardan holi bo lgan,ʻ ʻ ʻ yuqori mahsuldorlikka ega o simliklarni o stirish ko zlangan. Mazkur jarayonda ʻ ʻ ʻ zamonaviy biotexnologik usull arni joriy qilib dorivor tojik kovragi o simligini ʻ o stirish usullarini takomillashtirish maqsad qilingan. Kasalliklarni, ʻ zararkunandalarni va patogenlarni yuqtirish ehtimoli kamaygan holda ularni ko chirishga imkon beradigan steril idishlarda o simliklarni o stirish, ayrim ʻ ʻ ʻ o simliklarni virusli va boshqa yuqumli kasalliklardan tozalash va bu o simli ʻ ʻ klarni qishloq xo jaligi uchun ʻ tezda ko paytirish mumkin. ʻ Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi. ʻ Markaziy Osiyoda, jumladan, G arbiy Tyanshanda o sadigan Ferula L. turkumi turlarining bioekologik ʻ ʻ xususiyatlari, zahiralari Korovin (1947, 1959), Pimenov, Baranova (1977), Raxmankulov (1998; 1999)lar, sistematikasi YE.P. Korovin (1947, 1959, 1963) tomonidan o rganilgan. M.G. Pimenov (1983) Ferula L. turkumining yangi 10 turiga ʻ tavsif berib, turkumning yangi klassifikatsiyasini yaratib, uni 18 seksiyaga ajratdi. G arbiy Pomir-Oloy tizmasi - Turkiston, Zarafshon, Hisor tog larida uchrovchi ʻ ʻ Ferula L. turlari haqida ma lumotlar juda kam. Jumladan, bu o simliklarning ʼ ʻ morfobiologik, eng muhim turlarining dorivorlik xususiyatlari, zahiralari aniqlanmagan, ba zi turlarining kamayib ketish sabablari o rganilmagan. Shuningdek, ʼ ʻ ilmiy manbalarda Ferula L. turkumi turlarini in vitro usulida ko paytirish bo yicha ʻ ʻ ma lumotlar amalda kam uchraydi, holat bu borada chuqur tadqiqotlar olib ʼ borilmaganligini ko rsatadi. ʻ Bugungi kunda, floradagi dorivor o simliklarni qayta ishlash va ularning ʻ mahsulotlarini ekport qilish iqtisodiyotni ko tarishga xizmat qilmoqda. Misol ʻ tariqasida, 2019 yilda 48 mln AQSH dollari qiymatidagi qayta ishlangan dorivor o simliklardan olingan mahsulotlar eksport qilingan. Bu qiymat yildan yilga ortishi ʻ uchun dorivor o simliklardan oqilona foydalanish yoki ularni plantatsiyalari tashkil ʻ qilish maqsadga muvofiqdir. Bu qiymatni oshirishda Tojik kovragini ko paytirish ʻ usullarini tadqiq etishning ahamiyati muhim ahamiyat kasb etadi. 4 Tadqiqotda qo llaniladigan metodikaning tavsifi. ʻ Tadqiqot ishini amalga oshirishda biotexnologik, mikrobiologik, botanik va statistik tahlil usullaridan foydalanilgan. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati dorivor tojik kovragini in vitro usulida ko paytirish imkonini beruvchi ʻ standart ozuqa muhiti tarkibi takomillashtirilganligi, dorivor tojik kovragini in vitro usulida ko paytirish optimal sharoitlarini asoslanganligi, natijalarning biotexnologiya ʻ sohasining nazariy qismini to ldirganligi bilan izohlanadi. ʻ Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati dorivor tojik kovragini biomassasini ko p miqdorda yetishtirish bo yicha tavsiyalarni joriy etish farmasevtika tarmog i ʻ ʻ ʻ xom ashyolarning xilma-xilligini oshirishga xizmat qilishi bilan asoslanadi. Ish tuzilmasi tavsifi. Dissertatsiya ishi kirish, 3 bob, tavsiya, xulosa va adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib, ʻ ʻ raqamlangan 81 sahifa, uning tarkibida 9 ta jadval, 12 rasmlar mavjud . 5 ADABIYOTLAR SHARHI 1.1 Dorivor o simliklarni tadqiq qilish bo yicha mahalliy va xorijiyʻ ʻ tadqiqotlar tahlili Dorivor o simliklar – ʻ (lat. Plantae medicinalis) bu xalq tabobatida, tibbiyotda yoki veterinariya amaliyotida, profilaktika va davolash maqsadida ishlatiladigan o simliklarga aytiladi. Xalqaro tabiatni qo riqlash ittifoqi (IUCN) ma lumotiga ko ra, ʻ ʻ ʼ ʻ tibbiyotda 21 mingga yaqin dorivor o simliklar ishlatiladi. ʻ O zbekiston xududida ʻ tabiiy holda 4500 turga yaqin yuksak o simliklar tarqalgan, ularning 1200 ga yaqin ʻ turlari dorivorlik xususiyatlariga ega. Hozirgi paytda Respublikamizda 112 turdagi dorivor o simliklar rasmiy tibbiyotda foydalanishga ruxsat berilgan bo lib, ularning ʻ ʻ 80% ni tabiiy holda o suvchi o simliklar tashkil etadi shuningdek Respublikamiz ʻ ʻ ning boy va xilma-xil florasi tarkibi 138 ta oila, 1023 ta turkum va 4350 ta turdan iborat. Shulardan 577 tur 381 turkum va 93 oilasiga mansub o simliklar dorivor hisoblanadi. ʻ Ulardan 140 turi faqat O zbekiston hududida uchraydi ʻ [2]. Markaziy Osiyoda asrlar davomida o ziga xos sharq xalq tabobati shakllangan, ʻ u ming yillar davomida shifobaxsh o simliklardan foydalanish tajribasiga asoslangan. ʻ Xalq tabobatining asosiy quroli - shifobaxsh o simliklar va ularning xomashyosi ʻ asosida tayyorlangan dorivor vositalar hisoblangan. Ma lumki, odam va hayvonlarda ʼ uchraydigan kasalliklami davolash hamda shu kasalliklaming oldini olish maqsadida ishlatiladigan o simliklar dorivor o simliklar hisoblanadi. Eramizdan avvalgi ʻ ʻ davrlardayoq insonlarda shifobaxsh o simliklar va ular yordamida ko pgina ʻ ʻ kasalliklami davolash usullari haqida ma lumotlar bo lgan va ular amaliyotda ʼ ʻ qo llanilgan. Eramizdan avvalgi 5000 yil avvalgi Shumer davlatida sopol ʻ taxtachalarga yozilgan va 1956 yilda nemis olimlari tomonidan o qishga muvaffaq ʻ bo lingan qadimgi yozuvlarda ham dorivor o simliklardan dorivor malhamlar ʻ ʻ tayyorlash usullari haqida ma lumotlar bo lgan. Qadimgi Suriya shohi Assurbanipa-l ʼ ʻ kutubxonasida (eramizdan avvalgi 668 yil) sopol taxtachalarga mixxat bilan yozilgan 22000 jadvallar topilgan, ularning 33 tasida dorivor o simliklar va ular asosida ʻ tayyorlangan mahsulotlar haqida ma lumotlar keltirilgan [59,]. Zardushtiylaming ʼ 6 “Avesto” kitobida 1000 ga yaqin shifobaxsh o simliklar va ulami inson organizmigaʻ ta siri haqida ma lumotlar mavjud. Shifobaxsh o simliklami o rganish sohasiga ʼ ʼ ʻ ʻ Markaziy Osiyoning dunyo tan olgan olimlari - Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy (973-1048) va Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) (980-1037) katta hissa qo shdilar. Bu olimlar hozirgi farmakognoziya va farmakologiya fanlariga asos ʻ soldilar. Abu Rayhon Beruniyning “Saydona” nomli farmakognoziyaga bag ishlangan ilmiy asarida (1041-1048 y.) 750 turdagi shifobaxsh о simliklar haqida ʻ ʼ ma lumotlar keltiriladi [61]. ʼ Xitoy, hind va Tibet tibbiyoti ham o ziga xos qadimgi ʻ an analarga tayanadi. Xitoy xalq tabobati 4000 yillik tarixiga ega. Xitoydagi dorivor ʼ o simliklarga bag ishlangan ilk kitob (“Ben Sao”) eramizdan awalgi 2600-yilda chop ʻ ʻ etilgan va unda 900 ga yaqin dorivor o simliklar haqida ma lumotlar keltirilgan. Bu ʻ ʼ kabi kitoblar Xitoy tarixida ko plab to dirilgan va boyitilgan holda ko p marotaba ʻ ʻ ʻ chop etilgan va tibbiyot amaliyotida keng qoTlanilgan. Masalan, XVI asrda yashagan Li Shi-chjen o zidan avvalgi olimlar va tabiblaming tajribalarini umumlashtirib 52 ʻ tomli asar yaratgan, unda 2000 turdagi o simliklar, ular xomashyosini tayyorlash ʻ vaqti, terish texnologiyasi va ulardan dorivor vositalar tayyorlash usullari keltiriladi. Qadimgi Xitoyda jenshen, limonnik, shirinmiya, arslonquyruq, kamfora, ravoch kabi dorivor o simliklar xomashyosiga talab yuqori bo lganligidan ushbu o simliklar ʻ ʻ ʻ madaniy shariotlarda keng miqyosda ekilgan. Qadimda tabiblar uch turdagi davolash usul idan keng foydalanganlar [ 89 ]. Hindiston florasi dorivor o simliklarga boy hisoblanadi, shu sababli ham bu ʻ hududda xalq tabobati o zining qadimgi an analariga ega. Dorivor o simliklarga ʻ ʼ ʻ bag ishlangan qadimgi hind kitobi - “Yajur-vedv (Hayot haqida fan) deb- ataladi. ʻ Ushbu kitobda 700 ga yaqin dorivor o simliklar haqida ma lumotlar mavjud. ʻ ʼ Dunyoga mashhur Tibet tibbiyoti ham Hind tibbiyoti ta sirida shakllandi, Tibetda ʼ yozilgan “Djut-shi” (Shifobaxsh dori-darmonlar mohiyati) kitobida dorivor o simliklarga keng o rin berilgan [44]. ʻ ʻ Dorivor o simlikning organizmga ta siri uning tarkibidagi kimyoviy ʻ ʼ birikmalarning miqdoriga bog liq. Bu birikmalar o simlikning qismlarida turli ʻ ʻ 7 miqdorda to planadi. Dorivor o simliklarning ta sirchanlik quvvati hamda sifatiʻ ʻ ʼ yuqori bo lish davri ularning gullash hamda urug lash davrining boshlanishi vaqtiga ʻ ʻ to g ri keladi. Dorivor moddalar ba zi o simliklarning kurtagi, bargi yoki poyasida, ʻ ʻ ʼ ʻ ba zi o simliklarning guli yoki mevasida, ba zilarida ildizi yoki po stlog ida ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ to planadi. ʻ Shuning uchun o simliklarning asosan biologik aktiv moddalari ko p ʻ ʻ bo lgan qismi yig ib olinadi. O simliklarning ildizi, ildizpoyasi, piyozi va tuganagi, ʻ ʻ ʻ odatda, o simlik uyquga kirgan davrda – kech kuzda yoki o simlik uyg onmasdan ʻ ʻ ʻ oldin-erta bahorda tayyorlanadi. O simlikning meva va urug lari pishib yetilganda ʻ ʻ yig iladi, chunki ular bu paytda dori moddalariga boy bo ladi. Yangi yig ib olingan ʻ ʻ ʻ dorivor o simlik mahsuloti tarkibida (yer ustki a zolarida 85% gacha, ildizida 45% ʻ ʼ gacha) nam bo ladi. Bu nam yo qotilmasa (quritish yo li bilan), o simlik chirib, dori ʻ ʻ ʻ ʻ moddalari parchalanib, yaroqsiz bo lib qoladi [55]. ʻ V. Dushenkov, I. Raskin ma lumotlariga qaraganda 200000 ga yaqin turli ʼ oddiy molekular moddalar faqat o simliklardan ajratib olingandir. Shuning uchun ʻ ham keyingi o n yilliklarda shifobaxsh o simliklarga qiziqish yana ortmoqda, chunki ʻ ʻ ular xom ashyosi asosida tayyorlangan dorivor vositalar – vitaminlar, biologik faol birikmalar va mineral moddalar inson organizmiga juda samarali ta sir etadi. 1981 ʼ yildan tibbiyot amaliyotiga tatbiq etilgan 847 ta oddiy molekulyar dorivor preparatlarning 43 tasi tabiiy birikmalar, 232 tasi tabiiy birikmalarning hosilalari hisoblanadi. Qolgan 572 yangi dorivor preparatlarning 262 tasi tabiiy birikmalar bilan bog liqligi mavjud. Ma lumki, dunyo miqyosida farmasevtika korxonalarida ishlab ʻ ʼ chiqarilayotgan dori vositalarining taxminan 50% i dorivor o simliklar xom- ʻ ashyosidan tayyorlanmoqda. Ayniqsa yurak-qon tomir kasaliklarining davolashda va profilaktikasi uchun foydalaniladigan dorivor preparatlarning 77%, jigar va oshqozon-ichak kasalliklarini profilaktikasi va davolashda foydalaniladigan dorivor preparatlarning 74%, balg am ko chiruvchi dorilarning 73%, qon to xtatuvchi ʻ ʻ ʻ dorilarning 60% dorivor o simliklar xom-ashyosi asosida ishlab chiqarilmoqda [61]. ʻ 2019 yilda 48 mln AQSh dollari qiymatidagi qayta ishlangan dorivor o simliklardan ʻ olingan mahsulotlar eksport qilingan. Shu munosabat bilan O zbekiston Respublikasi ʻ 8 Prezidentining 2020 yil 10 aprelda qabul qilingan “Yovvoyi holda o suvchi dorivorʻ o simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud ʻ resurslardan oqilona foydalanish chora tadbirlari to g risida”gi qarori juda dolzarbdir. ʻ ʻ Qarorda shu yilning 1 iyunidan tayyor mahsulotni sotish bo yicha klasterlar oldiga ʻ qo yilgan vazifalar “Dorivor o simliklar” deb nomlangan yangi sanoat yo nalishini ʻ ʻ ʻ yaratiladi. Hozirgi davrda dorivor o simliklarni yetishtirishdan to undan olingan ʻ mahsulotlarni bozorga yetkazib berish va ulardan xalqimiz salomatligini saqlashda xalq tabobati mahsulotlari hamda tabiiy dorivor preparatlardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytiradi. Bu yo nalishda yangi ish o rinlari yaratiladi [1]. ʻ ʻ Dorivor o simliklarning genofondini saqlab qolish va ko paytirish usullaridan ʻ ʻ biri bu ularni madaniylashtirishdir. Introduksiya jarayoni (madaniylashtirish) juda murakkab, uzoq va ko plab omillarga bog liq, ya ni: o simliklarning kelib chiqishi, ʻ ʻ ʼ ʻ ularning ekologik tabiati, tabiiy o sish joylarining iqlim va jug rofiy sharoiti va kirib ʻ ʻ borish maydoni va boshqalar. Tabiatda yovvoyi holda o sadigan shifobaxsh ʻ o simliklarni madaniylashtirish qimmatbaho yuqori mahsuldor turlari va navlarini ʻ olish maqsadida ko paytirishning keng qamrovini o z ichiga oladi [12]. ʻ ʻ Respublikamizning shifobaxsh o simliklar dunyosi, ayniqsa ularning daraxt va ʻ butasimon turlari xilma-xil va boy genofondga ega. Ularni ilmiy o rganishda mashhur ʻ akademik A.P.Orexovning shogirdlari akademiklar O.S. Sodiqov va S.Yu. Yunusovlar katta muvaffaqiyatlarga erishdilar. O zbekiston Respublikasining dorivor ʻ o simliklarini o rganish, zahirasini aniqlash, o stirish, introduksiya qilish, ʻ ʻ ʻ xomashyosini tayyorlash, biokimyoviy tarkibini o rganishda Q.Z. Zokirov, X.A. ʻ Abduazimov, P.X. Yo ldoshev, N.K. Abubakirov, A.Ya. Butkov, I.K. Komilov, K.X. ʻ Xojimatov, I.I. Malsev, I.I. Granitov, A.G Kurmukov, I.V. Belolipov, R.L. Xazanovich, M.B. Sultonov, F.S. Sadriddinov, P.K. Zokirov, S.S. Sahobiddinov, X.X. Xolmatov, Yu.M. Murdaxayev, B.Yo. To xtaev va boshqalarning xizmatlari ʻ salmoqlidir. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda dorivor o simliklar o stirish bilan ʻ ʻ shug ullanuvchi 8 ta ixtisoslashgan xo jaliklar tashkil qilingan. Bundan tashqari ʻ ʻ ko plab o rmon xo jaligi tizimida, fermer va boshqa mulkchilik shaklidagi ʻ ʻ ʻ 9 xo jaliklarda ham dorivor o simliklarni yetishtirish va ularni xom-ashyosini birlamchiʻ ʻ qayta ishlash yo lga qo yilgan. Bu sohada “Shifobaxsh” ishlab chiqarish birlashmasi ʻ ʻ katta ishlarni amalga oshirmoqda. Biroq mamlakatimizda dorivor o simliklar xom- ʻ ashyosiga bo lgan talabning keskin ortib borishiga qaramasdan ko pgina qimmatbaho ʻ ʻ xom-ashyo beruvchi dorivor o simliklarni o stirish texnologiyalari shu vaqtgacha ʻ ʻ mukammal ishlab chiqilgan emas. Shu o rinda alohida ta kidlash lozimki, hech bir ʻ ʼ soha boshqa fanlarning yutuqlariga tayanmasdan turib, o zlari mustaqil ravishda ʻ rivojlana olmaydi. Dorivor o simliklar sintetik dorilarga qaraganda kam asorat ʻ qoldiradi, kamdan kam hollarda allergik reaksiyalar chaqiradilar. Hozirgi paytda MDH mamlakatlarida o simliklardagi fiziologik faol moddalarni aniqlash ʻ fitokimyoviy usulda keng o tkazilmoqda, 6000 o simlikning alkaloidli tarkibi, 2000 ʻ ʻ o simlikning glikozidli tarkibi, 3000 o simlikning saponinli tarkibi, 1000 ga yaqin ʻ ʻ o simlikning flavonoidli tarkibi va 4000 dan oshiq o simlikning efir moyli tarkibi ʻ ʻ fitokimyoviy usuldao rganilgan [ ʻ 65]. Dorivor o simliklarning asosiy xususiyatlaridan ʻ biri organizimga salbiy ta siri juda ham kamligi bilan ajiralib turadi. Masalan, ovqat ʼ hazm qilish sistemasi kasalliklarini davolashda 70%, jinsiy azolar kasalliklarni davolashda 88%, balg am ajratuvchi preparatlarning 70%, qon aylanish sistemasi ʻ kasalliklarini davolashda qo llaniladigan glikozidlar hamda tibbi ʻ ѐ O tda ma lum ʼ maqsadlarda qo llaniladigan allkalloidlar, efir moylari va boshqa ko plab preparatlar ʻ ʻ aynan o simliklardan olina ʻ ѐ O tganligi barchaga ma lumdir [47]. ʼ 1.2 Dorivor tojik kovragi (Ferula tadshikorum P.) n i dorivorlik xususiyatlari va kimyoviy tarkibi Ferula L. turkumi nomi birinchi marotaba Temufort (Temufort, 1700), keyinchalik K.Linney ta riflab, u 9 turiga ta rif berishgan. (Linney, 1753), hozirgacha ʼ ʼ bu nomenklatura saqlanib qolgan (Ferula-so zi tik qomatli ma nosini beradi). Ferula ʻ ʼ L. turkumi turlarining sistematikasi E.P. Korovin (1947) va zamonaviy tahlili M.G. Pimenov (1983) tomonidan o rganilgan. ʻ Shifobaxsh o simliklar orasida Ziradoshlar ʻ (Apiaceae L.) oilasi vakillari alohida o rinni egallaydi. Bu oila ichida kovrak (Ferula ʻ L.) turkumi turlari muhim ahamiyatga ega bo lib, ular jahonda 200 ga yaqin turni ʻ 10 tashkil qiladi. O rta Osiyoda ularning 114 ta turi, O zbekistonda ularning 64 turiʻ ʻ mavjud. Ular dorivor, oziqabop, yem-xashak, asalchil, smola beruvchi o simliklardir ʻ [63,34]. Bu turkum vakillari geografik jihatdan O rta Osiyodan g arbga G arbiy Sibir, ʻ ʻ ʻ Kavkaz, O rta Yer dengizi, Shimoliy Afrika shimoligacha [24]. Kichik Osiyo, Eron, ʻ Afg oniston, Xitoyning Sinszyan viloyati va Hindistonda tarqalgan. G arbdan ʻ ʻ sharqqa qarab, bu turkum turlari, quyidagi hududlarda uchraydi; Sitsiliya,Appenin yarim orollari, (Kalabrya), Balkon yarim oroli, (Gresiya, Bolgariya, Ruminiya), Olt va va Kichik Osiyoda (Turkiya, Eron Siriya, Livan, Iroq, Avg oniston), Kavkaz ʻ (G arbiy va Sharqiy va Janubiy Kavkazorti), O rta Osiyoda (Kopet-Dog, Pomir-Oloy, ʻ ʻ G arbiy Tyan-Shan, shuningdek Markaziy Osiyoda (Qashg ariya, Kashmir). MDX ʻ ʻ davlatlar hududida uning 110 tur uchraydi [ 7 3, 28 ]. F.tadshikorum turi O zbekistonning janubiy viloyatlari asosan Surxandaryo va Qashqadaryo ʻ viloyatlarining adir va tog zonalarida tarqalgan. ʻ Ferula tadshikorum Pomir-Oloy endemik turi hisoblanib, u bug doyiqzorlar, pistazorlar, bodomzorlar orasida ko proq ʻ ʻ uchrab, ko proq edifikator va subedifikator sifatida uchraydi. Dengiz satxidan 600- ʻ 1600 gacha uchraydi. O simlik yoppasiga gullagan yillari dominant va sodominantlik ʻ qiladi . Xisor tog larining Janubiy qiyaligida, Ko hitongda, Qorategin tizmasining ʻ ʻ janubiy qiyaliklarida, Bobotog da va Janubiy Tojikistonnig tog oldi zonalarida ʻ ʻ tarqalgan. O zbekistonda bu tur asosan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining ʻ tog li hududlarida uchraydi. ʻ Ferula L. turkumi turlari – ko p yillik, o tsimon, geofit ʻ ʻ o simlik. Mavsumiy rivojlanish ritmi bo yicha ular efemeroidlardir. Ya ni, o simlik ʻ ʻ ʼ ʻ har yili bahorda qisqa vegetatsiya davrida o sib, rivojlanadi, havo harorati, tuproq ʻ o simlik o sishini tormozlagan paytlarda yoz, kuz va qish oylarida atmosfera ʻ ʻ yog ingarchiligi kam davrda tinch holga kiradi [71,53]. ʻ 11 1.1-rasm. Oʻ zbekistonda F. tadshikorum uchraydigan hududlar Ferula tadshikorum Pomir-Oloy endemik turi hisoblanib, u Xisor tog larining ʻ Janubiy qiyaligida, Ko hitongda, Qorategin tizmasining janubiy qiyaliklarida, ʻ Bobotog da va Janubiy Tojikistonnig tog oldi zonalarida tarqalgan..O zbekistonda ʻ ʻ ʻ bu tur asosan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining tog li hududlarida ʻ uchraydi. Halkuzieva Mohira Asatullaevna tomonidan endemik tur F.Tadshikorum tarqalish arealini aks etuvchi GAT xaritasiyaratilgan . (1.1- rasm) Ferula tadshikorum Pimenov ning dorivorlik xususiyatlari: So nggi yillarda ʻ turkum turlarining kimyoviy tarkibi, molekular biologiyasi, filogeniyasini o rganishga bag ishlangan tadqiqot ishlari bir muncha ko proq amalga oshirilmoqda ʻ ʻ ʻ [74,3,4]. Kovrak kuchli oltingugurt hidli, shu bilan birga ushbu o simlik ildizidan ʻ sizib chiqadigan ekssudativ shiradan olinadigan qatronlar manbai bo lib, u xushbo y ʻ ʻ ziravor sifatida ham har xil taomlar uchun butun dunyo bo ylab keng iste mol ʻ ʼ qilinadi. Xalq tabobatida, astma, epilepsiya, oshqozon kasalliklari, meteorizm, ichak parazitlari, hazm buzilishi, gripp kabi virusli kasalliklarni davolash uchun ishlatiladi 12 [18]. “Asa-foѐtida” d ѐb nomlangan smola asosan O rta Osiyo kovraklari ʻ – F. foеtida, F. tadshikorum, F. foеtidissima, F. kuhistanica, F. kokanica, F. sumbul, F. divеrsivittata, F. karatavica va F. varia turlari ildizlaridan tayyorlangan. Ferula L. turkumi turlari eramizning IV asrlaridan boshlab smola (qatron) olish maqsadida keng foydalanilgan [ 84 ] . Asafoetida an anaviy tibbiyotda o ziga xos virus, bakteriya, ʼ ʻ yallig lanishga qarshi, sedativ AB va diuretik xususiyatlarga ega. Uning sog liq ʻ ʻ uchun eng muhim foydasi shish va boshqa oshqozon muammolarini kamaytirishdir. Astma, qon bosimi darajasini pasaytirish, hayz vaqtida og riqni yo qotish, bosh ʻ ʻ og rig ni kamaytirish, sivilkalarni kamaytirishga yordam beradi, sochlar uchun yaxhi ʻ ʻ konditsioner, saratonga qarshi, antibakterial, antifungal va mikroblarga qarshi ta sir ʼ ko rsatadi va miya sog lig ini himoya qiladi ʻ ʻ ʻ [ 26 ]. Bundan tashqari Ferula turkum vakillari qandli diabetga qarshi vosita sifatida foydalanilmoqda [45,38]. Hozirgi vaqtda smola asosan F. foеtida, F. tadshikorum ildizlaridan tayyorlanib, har yili yuzlab tonna xom-ashyo ch ѐtga eksport qilinmoqda. Bu holat o simlik zahiralarining ʻ kamayib k ѐtishiga olib k ѐlmoqda. Ch ѐt ellarda esa kovrak smolasiga bo lgan talab yil ʻ sayin ortib bormoqda. Ferula L. turkumi vakillari muhim dorivor o simliklar ʻ hisoblanadi. Ulardan mahalliy tabiblar antik davrdan boshlab turli kasalliklarni davolashda foydalanishgan, ammo bu haqdagi materiallarni sir tutishgan ular bilimlarini o z shogirdlarigagina meros qilib qoldirishgan. Hatto hozirda ham, O rta ʻ ʻ Osiyodan olib ketilayotgan smolalardan olinadigan mahsulotlarni va qaysi kasallikka davo ekanligini sir tutishadi. Shunga qaramasdan jahonda bu o simliklar tarkibini ʻ o rganish, ulardan turli biologik faol moddalar ajratib olish ishlari bilan olimlar ʻ shug ullanib kelishmoqda. Shuning uchun ham bu turkum turlari dorivor o simlik ʻ ʻ sifatida ko pchilik mamlakatlarning farmakopeyasiga ʻ kiritilgan [77]. Abu Rayhon Beruniy o zining “Kitab as – Saydana fitt – tib” asarida ʻ (Farmokognoziya va meditsina) yozishicha F. foetida dan smola olinib, ularning eng sifatlisi Marv va Xorazmdan keltirilgan deb yozadi. Smolani o simlikning ildizi va ʻ poyasini tilib, undan oqib chiqqan shiradan yig ib olinishi qayd qilingan. Kovrak ʻ turlarining ko pchiligining ildizini xomligicha yoki suvda qaynatilgan holda iste mol ʻ ʼ 13 qilishib, ularni yovvoyi sabzi ham deb atashgan. Abu Rayhon Beruniy yangi yig ibʻ olingan ildizlar shirin ta mli bo lib, ular ochiq havoda qurish jarayonida achchiq ʼ ʻ ta mga ega bo ladi [57]. ʼ ʻ Аbu Аli ibn Sino va Аbu Rayxon Beruniylar davridan kovrak turkumlari vakillari Ferula foetida (Bunge) Regel, Ferula foetidissima Regel & Schmalh., Ferula kuhistanica Korovin, Ferula kokanica Regel & Schmalh., F.foetida , F.foetidissima, F.kopetdagensis , F.kokanica , F.persika , F.zoongarica , F.sumbul, F.badrakema , F.diversivittata, F.kapsica , F.karatavika, F.karelini , F. gummoza , F.varia ildizidan olingan yelim (smola, qatron) qadimdan dorivor o simliklar ʻ Ushturg oz, Kovrak, Sassiq kovrak, Sumbul, Spagen, Galbanum, Kinna va boshqa ʻ nomlar bilan oddiy va murakkab dorilar sifatida me da, buyrak, taloq, jigar ʼ kasaliklarini davolashda hamda ginekologik kasaliklarda qon oqishini to xtatuvchi, ʻ ishtaha ochuvchi, siydik haydovchi, bo g inlarda og riq qoldiruvchi dori sifatida, ʻ ʻ ʻ bosh miya, skleroz, bronxit, astma, sariq kasal, ko k yo tal, diabetga davo, qon ʻ ʻ ketishini to xtatishda, siydik va buyrak og riqlarida foydalanilgan. Turkmanistonda ʻ ʻ Ferula L. turkumi turlarining yosh novdalari shamollashda, o pka kasalligi hamda ʻ ichak kasalliklarini davolashda organizmni immunitetni mustahkamlash uchun qo llaniladi ʻ [48]. O simlikdan olingan smola nastoyka, emulsiya, plastir holida ʻ astmani, asab kasalliklarini, sirtdan yara, turli yaralar va o sma kasalliklarini ʻ davolashda, shuningdek, homilani saqlab qolishda foydalanganlar [91,92]. Kovraklarning ildiz bo g zini qirqilib, undan ajralib chiqqan quyuq massani mahalliy ʻ ʻ aholi kinna, sapagen, asafetida, galbanum, sumbul, ammonikum va boshqa bir necha nomlar bilan atab keladilar va bular Ibn Sino ( 1956 ), Abu Rayhon Beruniy ( 1974 ) asarlarida ham keltirilgan [46] . Smola asosan F. foetida, F. foetidissima, F. kuhistanica, F.tadshikorum, F. kopetdagensis, F. kokanica, F. persica, F. soongarica, F. teniusecta, F. badracema, F. diversivittata, F. caspica, F. karatavica, F. karelini, F. gummosa, F. nevskyi, F. varia, F. renardi va F.oopoda turlaridan olingan [82]. Rasmiy tibbiyotda smola xalq tabobatida surtma, emulsiya, plastir holida qo llanilgan. Hindistonda diareya, vabo, qandli diabet, revmatizm, nevroz va bronxial ʻ 14 astmani, O rta asrlarda Armanistonda arteroskleroz, bronxit kasalligi va nafas yo llariʻ ʻ shamollashini smola orqali davolaganlar [54]. Xitoy tabobatida esa asafetida organizmni baquvvat qilishda, tonusni oshirishda, asab kasalliklari va shamollashni davolashda qo lanilgan [60]. ʻ Tojik xalq tabobatida asafetida antispazmatik, antigelmintik va karminativ vosita sifatida ishlatiladi. Ferula o smalarni davolash va ʻ tanani yoshartirish uchun ishlatiladi [ 41]. Ilmiy tibbi yo tda dorivor preparatlari (nastoyka, emulsiya, xabdorilar) astma, tomir tortishishi va asab kasalliklarida ishlatiladi. Xalq tabobatida smolasini sut bilan qaynatib, zaxm, yaralar, shishlarni davolashda foydalaniladi [68]. So ngi adabiyotlar tahliliga kora turli geografik ʻ joylarda uchraydigan ferula turlaridan mikroblarga qarshi [43,17] , insektitsit [22,30], afitsid [39], antigelmintik [40], antiprotozoal faollik [9,6], antimikobakterial [14] xususiyatlarga ega. Ferula tadshikorum Pimenov tarkibidagi dorivor moddalarning kimyoviy tarkibi: Zamonaviy farmakognostikada Ferula turkumi turlarining shirasi gummishiralar ichida efir moyi aralashmasi tufayli “dorixona shirasi” nomli guruhga kiradi. O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasiga qarashli O simlik moddalari ʻ ʻ kimyosi institutida G.K. Nikonov, V. Malikov, so ngra A. Saidxo jayev va ularning ʻ ʻ shogirdlari tomonidan Ferula L. turkumi turlarining o simlikning kimyoviy tarkibini ʻ o rganish dastlab 1970 yildan boshlab o rganila boshlangan. ʻ ʻ Ular Ferula L. turkumining 90 dan ortiq turlarining tarkibida seskviterpenoidli moddalar, shundan 55 turi terpenoidli kumarinlar (56,0 %), 34 turi murakkab efirlar (35,0 %), 18 turi esa seskviterpenli laktonlar (20,0 %) aniqlandi. Ferula foetida o simligining kimyoviy ʻ tarkibida esa 70 dan ortiq biologik faol moddalar ajratib olingan. Eng ko p ʻ seskviterpen kumarinlar -31ta, oltingugurt birikmalari 32 ta va bundan tashqari diterpen, arabinoza, glyukopirozid va boshqalari 9 tani tashkil qilishi aniqlangan [79] Mazkur mahsulot yoqimsiz sarimsoq hidga ega shira aralashmasi (31,35%) va efir moyi (6-9%) saqlaydi. Mahsulotning tarkibi quyidagicha: efir moyida erigan shira - 61,4%, erimagan shira - 0,60%, gummilar - 25,10%, vanilin - 0,0696%, erkin ferula kislotasi - 1,2896%. Efir moyining yoqimsiz hidi sulfidlar tufayli bo ladi. Moy ʻ 15 quyidagi moddalarni saqlaydi: pinen S 10 N 15 6-8%, disulfid C 7 H 14 S 3 4,5%, disul ь fid C 11 H 20 S 2 20%, birmuncha vaqtdan keyin (C 10 H 15 O)n, C 8 H 10 S 2 va C 10 H 18 S 2 [84,85]. Hozirgi kungacha Ferula L turkumiga kiruvchi o simliklardan 100 ga yaqin tabiiyʻ karotan ajratib olingan. O simliklarda karotan erkin spirt holida kam uchrab, ko p ʻ ʻ hollarda ular murakkab efir alifatik va aromatik kislotalar shaklida uchraydi. Kovrak o simligi tarkibida uchraydigan terpenoidli birikmalarni tekshirish quyidagilarni ʻ ko rsatdi: kovrakning ʻ eng qadimiy turlaridan biri bo lgan Scorodesmada kumarin ʻ borligi, boshqa barcha turlarida terpenoid kumarinlar va seskviterpen laktonlari mavjudligi aniqlangan bo lsa, Pencedonoidesning ayrimlarida asosan murakkab ʻ efirlar tashkil etadi. Biologik faol moddalar bu o simliklarning har xil organlarida ʻ to planib, ularning miqdori o simlikning rivojlanish bosqichiga va ekologik ʻ ʻ sharoitlarga qarab o zgaruvchandir ʻ [ 51 ] . Uning tibbiy ahamiyatga ega bo lgan yana ʻ boshqa birikmalari ham klinik tadqiqotlar natijasida o rganildi. Kovrak o z tarkibiga ʻ ʻ efir moylarini ham ba zi turlarini qamrab oladi va bunday kuchli hidli birikmalarning ʼ asosini oltingugurt tashkil qiladi. Undagi yog lar tarkibida fitokimyoviy moddalar ʻ asosan pinen, kadenin va vanillin mavjud bo lib, qatroni esa umbelliferon, ʻ asaresinotannol, foetidin, kamolonol va ferul kislotasi kabi fitobirikmalarni o z ichiga ʻ oladi [16]. O simlikdan ajratib olingan barcha birikmalar 3 guruhga; kumarinlar, ʻ murakkab efirlarning terpenoid va seskviterpenli spirtlari, hamda seskviterpen laktonlariga ajratiladi [87, 52 ]. Ferula turkumidagi ba zi o simliklarning biologik ʼ ʻ faolligi yaxshi ma lum, masalan: ʼ F.assafoetida , F. gummosa, F.persica, F. communis L. F. badrakema, F. hermonis [ 4 5]. Ferula tadshikorum mevasidan tojiferin va tadjikorin, ikkita terpenoid kumarin ajratilgan [ 3 1] . Keyinchalik Ferula tadshikorum ildizlarining aseton ekstraktidan deatsetil tajikorin ham ajratilgan [ 10 ] . Asafetida oltingugurt o z ichiga olgan birikmalar mavjudligi sababli o ziga xos oltingugirtli hid ʻ ʻ va achchiq ta mga ega ʼ [23 ]. Ferula tadshikorumning yer osti qismlaridan olingan efir moyning kimyoviy tarkibi va biologik faolligiga oid birinchi ish Sharopov Farux S. tomonidan o rganilgan. ʻ Kovrak smolasi tarkibida turli xil yog lar mavjud bo lib, ʻ ʻ 16 ularning ichida to yingan yog kislotalari nisbatan ko pʻ ʻ ʻ miqdorda ekanligi bilan ajralib turadi. 1.1- jadval Ferula turkumi turlarining yog kislotalari tarkibi (GSX natijasiga ko ra) ʻ ʻ № . Yog kislotalari tarkibi ʻ Miqdori, % 1 Kapril 12:0 2,9 2 Miristin 14:0 3,9 3 Pentadekan 15:0 1,5 4 Palьmitin 16:0 38,7 5 Stearin 18:0 10,6 6 Olein 18:1 20,6 7 Linol 18:2 18,3 8 Аraxin 20:0 Oz miqdorda 9 To yingan yog kislotalar miqdori ʻ ʻ 61,1 10 To yinmagan yog kislotalar miqdori ʻ ʻ 38,9 Jadvalda keltirilgan ma lumotlarga ko ra kislotalarning asosiy miqdori ʼ ʻ to yingan yog kislotalardan iborat bo lib, ular 10,0-18,0 % birikmalar qatoridir. ʻ ʻ ʻ To yinmagan yog kislotalar miqdori esa – 38,9 % ni tashkil etadi. Ushbu ʻ ʻ biokimyoviy birikmalarning me yori undan sanoat miqi ѐOsida keng foydalanish ʼ imkonini beradi. Kelgusida farmatsevtika va agronomiya sohalarida ilmiy tadqiqotlarni davom ettirib, o simlik tarkibidagi foydali birikmalardan foydalanish ʻ yo nalishlari va uning me ѐOrini oshiruvchi agrotexnik tadbirlarni ishlab chiqish ʻ ʼ 17 mumkin [50]. O rta Osiyoda uchraydigan Ferula L. turkumi turlarini yalpi o rganishʻ ʻ natijasida yangi dorivor preparatlar yaratilmoqda [86,70,67 ]. F. tenuisecta va F. kuhistanika o simliklari estrogen xususiyatga ega moddalar saqlashi aniqlandi va shu ʻ asosda ginekologiyada qo llaniladigan “Tefestrol” va veterinariyada ishlatiladigan ʻ “Panoferol” preparatlari yaratildi [64]. Ushbu preparatlarni ishlab chiqarishga joriy etish uchun botanik olimlar tomonidan O rta Osiyoning turli hududlariga ekspeditsiyalar uyushtirildi va ʻ o simliklar xom-ashyosi yetarli ekanligini aniqlandi [81]. Shuni ta kidlash lozimki, ʻ ʼ hozirgi kunda F. foetida, F. tadshikorum o simliklarining ildizlaridan smola olinib, ʻ har yili yuzlab tonna xom-ashyo tayyorlanib, chetga eksport qilinmoqda. Bu holat o simlik zahiralarining kamayib ketishiga sabab bo lmoqda. Xom – ashyoni eksport ʻ ʻ qilmasdan ushbu smoladan o zimizda yangi preparatlar yaratilsa va o simlik ʻ ʻ zahiralaridan oqilona foydalanilsa maqsadga muvofiq bo lar edi. Kovraklar na faqat ʻ dorivor, balki chorvachilikda ham muhim ahamiyatga ega o simliklardir. Ko pchilik ʻ ʻ Ferula L. turkumi turlari serurug va yirik bargli bo lganligidan chorva mollari uchun ʻ ʻ to yimli ozuqa hisoblanadi. Bu turkum turlaridan boshqa o simliklar bilan birgalikda ʻ ʻ yem-xashak sifatida foydalanish mumkin. Ularning ildizi, gullari va mevalari tarkibida ancha miqdorda efir moylari saqlaydi. Efir moylari miqdori ularning o simlik ildizida 0,1- 0,22 dan 3,0-4,0 % gacha, yer ustki qismida 0,07-0,62 dan 3,5- ʻ 3,6 % gacha, mevalarida 0,5-0,8 dan 4,4-7,2 % gacha, gullarida 0,4-0,9 dan 2,2-2,4 % gacha bo ladi [86]. Ferula L turkumiga kiruvchi o simliklar turi juda ko p bo lib, ʻ ʻ ʻ ʻ ularning ko pchiligini tarkibida terpenoidlar murakkab efirlarni va bir qancha ʻ biologik aktiv moddalarni saqlaydi, bu moddalarning hayvonlar reproduktiv organlari va serpushtligiga ta sirini o rganish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega [13]. ʼ ʻ Ferula L. turkumi turlarining urug lari oziqabop kontsentrat hisoblanib, uni ʻ qorako l qo ylari, otlar, tuyalar yoz va qishda sevib iste mol qiladilar [62,66]. ʻ ʻ ʼ F. tadshikorum muhim yem-xashak o simliklari hisoblanib, deyarli barcha chorva ʻ mollari iste mol qilishadi. Ferula L. turkumining ba zi turlari – ʼ ʼ F. foetida , F. tadshikorum, F. renardi, F. alliacea, F. angrenii, F. persica, F. szowitschiana larning 18 yo g onlashgan tomirlari, yosh maysalari va barglari, hamda urug lari mahalliy aholiʻ ʻ ʻ tomonidan iste mol qilinadi. Umuman, sog lom odamlar ham bahorda kovrak ʼ ʻ o simligi suvidan ichsa yil bo yi kasallikka chalinmas ekan. ʻ ʻ Ferula L. turkumi turlari nektar va perga (mum) beruvchi o simliklar qatoriga ham kiritiladi. Hisob-kitoblarga ʻ ko ra G arbiy Tiyonshonda o sadigan Ferula L. turkumi turlarining 39 turi shira ʻ ʻ ʻ beruvchi o simliklar bo lib, ularni 21 turi monokarp va 18 tur polikarp hisoblanib, ʻ ʻ turlari asalarichilikda katta ahamiyatga ega [76]. Ferula L. turkumi turlari xalq tabobatida keng qo llanilganligi tufayli ularning maydonlari o lkamizda tobora ʻ ʻ qisqarib bormoqda, ba zi turlari Respublika “Qizil kitobi” ga kiritilgan. Аgar 1984 ʼ yilda chop etilgan “Qizil kitob” ga 2 turi kiritilgan bo lsa, 2009 yilgi nashrda bu ʻ miqdor 7 taga yetdi, 2019 nashrida esa 9 tani tashkil qiladi [88]. Kavrakdan o linadigan mahsulotlar va ularning tavsifi. Dori-darmon sifatida kovrak bir necha shaklda, shu jumladan damlamasi va kapsulasini ham o z ʻ ichiga oladi. Kovrak turlari endi ko karib chiqayotgan paytda poyalari qirqib olinib, ʻ qozondagi suvda qaynatilib uning suvidan o pka sili, revmatizm, chillashir ʻ kasalligiga chalingan bemorlarga ichiradilar. Kovrak qatronlari uchun esa me yorni ʼ belgilash bo yicha tavsiyalarni tasdiqlovchi hech qanday klinik dalillar yo q, biroq, ʻ ʻ an anaviy ravishda tibbiy maqsadlarda sutkalik me yor 200 dan 500 ʼ ʼ milligrammgacha bo lgan holda ishlatiladi. Bu shakli ba zan bug doy uni bilan birga ʻ ʼ ʻ suyultiriladi. Kovrak qon bosimini pasaytirishga yordam beradigan tabiiy qonni suyultiruvchi vosita hisoblanadi. U kumarin moddasi bilan to yintirilganda, qonni ʻ suyultiradi va qon aylanishini yaxshilaydi, shu bilan birga qon quyqalarini tozalab, uning hosil bo lishini oldini oladi. Ba zi tadqiqotchilar kovrakning ko pgina turlarida ʻ ʼ ʻ foydali yurak -qon tomir ta siriga ega bo lgan ba zi fitokimyoviy moddalarni ajratib ʼ ʻ ʼ olishdi. Adabiyot ma lumotlarning tahlili bo yicha Ferula saqich ekstrakti asal bilan ʼ ʻ qo llanilganda o rtacha arterial bosimni sezilarli darajada pasaytiradi. Saqich ʻ ʻ ekstrakti ham qon bosimi va umumiy yurak-qon tomir salomatligiga ijobiy ta sir ʼ ko rsatadigan fitobirikmalardan ʻ iborat [14]. 19 Biroq, haddan tashqari ko p iste mol qilish ko ngil aynishi, qusish, diareya vaʻ ʼ ʻ siydik chiqarish paytida noqulaylik kabi salbiy ta sirga olib kelishi mumkin. Ba zan ʼ ʼ ushbu o simlik preparatlarini qabul qilish xavfsiz ko rinsada, ularni homilador va ʻ ʻ emizikli onalar va bolalar qabul qilmasligi tavsiya etiladi. Bolalar tomonidan qabul qilinganida, aks ta sir ko rsatib, hayot uchun xavfli qon kasalliklariga olib kelishi ʼ ʻ mumkin. Preparatlarni yuqori miqdorda qabul qilganda, yoki ziravor sifatida me yordan ortiq iste mol qilganda labning shishishi, yuzdagi shish ajinlari, ʼ ʼ meteorizm, diareya, bosh og rig i, konvulsiyalar va qonning buzilishiga olib kelishi ʻ ʻ mumkin. Agar menopauzadan oldin ayollarda uzoq vaqt qo llanilsa, u hayz davrining ʻ buzilishiga olib kelishi mumkin . Qon ketishining buzilishi, epilepsiya yoki (past yoki yuqori) qon bosimi uchun tavsiya etilmaydi. Shu bilan bir qatorda, oshqozon -ichak shirasini ko paytirishi hisobiga, uni ovqat hazm jarayoni buzilishi paytida ʻ ehtiyotkorlik bilan iste mol qilish tavsiya etiladi. Kovrak fitobirikmalari qon ivishini ʼ sekinlashtirishi mumkin, shuning uchun uni qoni nisbatan suyuq yoki yuqori qon bosimi ta sirida bo lgan bemorlarning jarrohlik amaliyotidan kamida ikki hafta oldin ʼ ʻ iste mol qilishni to xtatish tavsiya etiladi. Kovrak o simligi preparatlarining, ʼ ʻ ʻ antikoagulyantlar, antitrombotsitlar va antigipertenziv dorilar bilan o zaro ta siri ham ʻ ʼ o rganilgan, shundan kelib chiqib, ayollarda ham tug ruqdan keyin qo llash foydali ʻ ʻ ʻ hisoblanadi. An anaviy ko rsatmalar va so nggi tadqiqotlar kovrakni asab tizimining ʼ ʻ ʻ ishiga, ayniqsa, neyrohimoyaviy va nevrologik stimulyatorlik ta sirga ega ekanligini ʼ ham yaqqol ifodalaydi [11 ]. Kovrak parhezidan foydalanishda antioksidantlik xususiyati hisobidan demensiya terapiyasiga qo shimcha sifatida ishlatilishi mumkin. ʻ Uning gidroalkogolli ekstraktlarining antioksidant xossalari oksidlovchi stressni ta sirini kamaytiradi, umuman, ziravorlar sifatida me da shirasining sekretsiyasini ʼ ʼ kuchaytira olishi sababli, hazmda oshqozonga yordam beradi. Uning qo zg atuvchanlik faoliyati, oshqozon osti bezi hazm qilish fermentlariga ham ijobiy ʻ ʻ ta siridan kelib chiqadi, chunki iste mol qilinadigan ko plab ziravorlar oshqozon ʼ ʼ ʻ fermentlarning faolligini oshiradi [18]. Fermentlar faoliyatiga ijobiy ta siri, oshqozon ʼ osti bezi to qimasida ovqat hazm qilish fermentlari titrining oshishiga olib kelishi ʻ mumkin. Kovrakning organizmga ko pgina ijobiy ta sirlari sirasiga har xil ʻ ʼ 20 zamburug lar va bakteriyalarni davolashda ishlatiladigan xossalari ham kiradi. Uningʻ xom ekstraktlari turli qo ziqorin va bakteria shtammlarga qarshi faol deb baholanadi ʻ [16]. Jumladan, Bacillus subtilis, Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa va Aspergillus niger bakterialariga qarshi qo llashda ʻ diffuziya usuli ularni kovrakning spirtli va suvli ekstraktlariga sezilarli ta siri ʼ borligini ko rsatdi [36]. Shu bilan bir qatorda, kovrakni oziq-ovqat sanoatida tabiiy ʻ antioksidant sifatida xavfsiz va samarali ishlatish mumkin. Kovrak ekstraktining minimal me yori (10 mg / 100 mg) sezilarli ta sir ko rsatadi, jumladan, yo g on ichak ʼ ʼ ʻ ʻ ʻ kanserogeneziga qarshi kimyohimoyaviy vositachi sifatida ham xizmat qiladi [16]. 1.3 O simliklarni in vitro sharoitida mikroklonal ko paytirishning ʻ ʻ o ziga xosligi va ahamiyati ʻ O simliklarni mikroklonal in vitro o stirish tarixi: ʻ ʻ Hujayralar biotexnologiyasi hujayralaming In vitro sharoitida yashash, ko payish va ʻ regeneratsiyalanish xususiyatlariga hamda ularning totipotentligiga asoslanadi. Ajratilgan to qimalami steril sharoitida, sun iy oziqa muhitlarda In vitro kulturalash ʻ ʼ usuli biotexnologiyada qimmatii genotiplarni saqlash, ko paytirish, ulaming ʻ embriogenezini amalga oshirish va ekish materiallarini sog lomlashtirish ʻ maqsadlarida keng foydalaniladi. Alohida hujayralardan o simlik regeneratsiyalash ʻ ancha murakkab jarayondir. O simlikdan alohida ajratilgan to qimalarni ʻ ʻ kulturalashga ancha yillardan buyon harakat qilib kelingan. 1892-1902-yilIar - Xaberlandt, Fyoxting, Rexinger kabi nemis tadqiqotchilari nomlari bilan bog liq. ʻ Ular tomonidan saxaroza eritmasida turli o simliklami kulturalashga harakat qilingan. ʻ Xaberlandt har qanday o simlik hujayrasining totipotentligini, ya ni hujayra o zining ʻ ʼ ʻ rivojlanish potensialini sarflab, ma lum kulturalash sharoitida yetuk o simlik hosil ʼ ʻ qilish qobiliyati haqidagi ilmiy nazariyalarni ilgari surgan. O simlik to qimalami ʻ ʻ kulturlash usulining haqiqiy rivojlanish davri 1932-yildan boshlandi. 1932-1940- yillar fransuz olimi R. Gotre nomi bilan bog liq. U O simlik to qimalarini Invitro ʻ ʻ ʻ sharoitida uzoq vaqt kulturlashga to qimalami vaqti-vaqti bilan yangi oziqa muhitga ʻ ko chirib o tkazish orqali erishish mumkinligini isbotladi. Bu kashfiyot to qimalar ʻ ʻ ʻ 21 kulturasi bo yicha yangi ishlarning boshlanishiga turtki bo ldi. 1975-yildan hozirgiʻ ʻ kunga qadar Invitro texnikasi jadal rivojlanishi davom etmoqda, kulturalanayotgan obyektlar biologiyasi o rganilmoqda, ajratilgan protoplastlami elektr toki yordamida ʻ qo shish usullari, hujayralar seleksiyasi va mutagenezi usullari, gaploid o simliklar ʻ ʻ yaratish usullari yaratilmoqda. O simlikdan ajratilgan hujayra va to qimalarni kulturalash texnikasi: ʻ ʻ Sterillash. O simlikdan ajratilgan to qimalar (eksplantlar) kulturalanadigan oziqa ʻ ʻ muhitining boy tarkibi mikroorganizmlar o sishi uchun ham yaxshi substrat ʻ hisoblanadi. Oziqa muhitda kulturalanayotgan o simlik eksplantlari ʻ mikroorganizmlar oson zararlaydi. Shuning uchun eksplant ham, oziqa muhiti ham sterillangan bo lishi shart. Ajratilgan to qimalar bilan olib boriladigan barcha ishlar ʻ ʻ (kulturaga o tkazish, yangi oziqa muhitiga ko chirish) steril xonalarda (laminar ʻ ʻ bokslarda) steril asboblar yordamida amalga oshiriladi. Ajratilgan to qimalarni ʻ o stirish jarayonida ham sterillikni saqlash lozim. Idishlar quritish shkaflarida quruq ʻ issiq yoki avtoklavda nam bug yordamida sterillanadi. Sterillashdan oldin idishlami ʻ idish yuvish vositalari va kaliy bixromatning sulfat kislotasidagi eritmasi yordamida tozalab yuviladi, distillangan suvda chayiladi va zar qog ozga yoki oddiy qog ozga ʻ ʻ o rab, quritish shkaflarida 160°C haroratda 2 soat davomida qizdirib yoki 25-30 ʻ daqiqa 2 atmosfera bosim ostida avtoklavlab sterillanadi. O simlik materiallarini ʻ sterillash uchun 1.2-jadvalda berilgan eritmalardan foydalaniladi. 22 1.2-jadval O simlik materiallarini sterillash (R.G.Butenko 1999)ʻ 23 Obyekt Sterillash vaqti 0,1 % li Diatsid (min) 0,1 % li Sulema 10-12 % li vodorod peroksid (min) 1 2 3 4 Quruq urug lar ʻ 15 - 20 10 - 15 12 – 15 Ivitilgan urug lar ʻ 6 - 10 6 – 8 6 – 8 Poya to qimalari ʻ 20 - 40 20 – 25 - Barglar 1 - 3 0,5 – 3 3 – 5 Apekslar 1-10 0,5 – 7 7 – 8 Ajratilgan o simlik hujayralari va to qimalari to plamlari bilan ishlashʻ ʻ ʻ jarayonida sterillash usullari: Ajratilgan organlar, to qimalar, hujayra va ʻ protoplastlarni o stirishning muhim shartlaridan asosiysi sterillikka katta axamiyat ʻ berishdir. Sterillikni ahamiyati shundan iboratki, ajratilgan organlar, to qimalar, ʻ hujayralar va protoplastlarni o stirish uchun tayyorlangan sun iy oziqa muhitlarda ʻ ʼ mikroorganizmlar ham juda yaxshi o sadi. Mikroorganizmlarning rivojlanishi ʻ o stirilayotgan hujayra va to qimalar uchun ikki yoqlama xavf tug diradi. ʻ ʻ ʻ Birinchidan, mikroorganizmlarning yashash faoliyati davrida oziqa muhitlarning tarkibi sezilarli darajada o zgarib, belgilangan turg un sharoitda hujayraning o sishi ʻ ʻ ʻ tuxtaydi. Ikkinchidan, o simlikdan ajratilgan to qima, hujayra va ayniqsa ʻ ʻ protoplastlarni mikroorganizmlar osongina zararlaydi. Shuning uchun ajratilgan organ, to qima hujayra va protoplastlar bilan olib boriladigan tajribalar steril ʻ xonalarda, bokslar yoki laminar-bokslarda olib boriladi. Bokslar, asboblar, idishlar, o simliklar, oziqa muhitlari, paxta tiqinlar va boshqa ishga kerakli narsalar hammasi ʻ sterillanadi [5]. О simlik hujayra va to qimalarini o stirish uchun oziqa muhitini ʼ ʻ ʻ tayyorlash: 1 litrli kimyoviy stakanlar (4 ta), boshlangich eritmalarni saqlash uchun og zi zich yopiladigan shisha idishlar (1 litrli 3 dona, 100 ml li 1 dona), penitsillin ʻ idishlari (10 dona), 1 - 10 ml li pipetkalar, texnik va analitik tarozilar, elektroisitgich, turli xil kimyoviy moddalar. O simlikdan ajratilgan hujayra va to qimalar ʻ ʻ o stiriladigan oziqa ʻ muhitda o simliklarga kerakli hamma makroelementlar: azot, ʻ fosfor, kaliy, kalsiy, oltingugurt, magniy, temir va mikroelementlar: bor, rux, mis, kobalt, marganets, yod, molibden, shuningdek vitaminlar, uglevodlar, karbon suvlar, fitogormonlar bo lishi ʻ kerak. Ba zi bir oziqa muhitlari tarkibida esa kazein gidrolizati ʼ va ayrim aminokislotalar bo lishi kerak. Bundan tashqari, oziqa muhiti tarkibiga ʻ hujayralarning temirga bo lgan ehtiyojini turli pH ko rsatgichlarda qondirish uchun ʻ ʻ EDTA (etilendiamin-tetrasirka kislotasi) yoki uning natriyli tuzi kiritilishi kerak. Ajratilgan hujayra va to qimalar o stiriladigan oziqa muhitning asosiy tarkibiy ʻ ʻ 24 qismini uglevodlar tashkil qiladi, chunki hujayra va to qimalar avtotrof oziqlanishʻ qobilyatiga ega emas [ 21 ]. Mikroko paytirishni qo llash sohasi xilma-xil va kun sayin rivojlanib ʻ ʻ bormoqda. Bu birinchi navbatda daraxtlarni, ayniqsa, ninabarglilarni in vitro ko paytirish va in vitro texnikasidan foydalanib dorivor o simliklarning nodir va ʻ ʻ yo qolib borayotgan turlarini saqlab qolish bilan bog liq. Hozirgi vaqtda bu yo nalish ʻ ʻ ʻ bo yicha ko zga ko rinarli siljishini ko rish mumkin [15]. ʻ ʻ ʻ ʻ Tasodifiy kurtaklarni o simlikning virusdan holi qilingan har qanday organ va to qimalarida (alohida ʻ ʻ ajratilgan murtak, barg, poya, urug kurtak, piyoz osti qismida, qobig i, ildiz ʻ ʻ segmentlarida va gul barglarda) hosil qilish mumkin. Bu jarayon faqat tsitokinin yoki uning auksin bilan 10:1 yoki 100:1 nisbatdagi aralashmasini tutuvchi oziqa muhitlarda o tadi. Bunday xollarda auksin sifatida ko pincha P-indolil-3 sirka kislota ʻ ʻ (ISK) yoki a-naftil sirka kislota (NSK)da foydalaniladi. Bu usul yuksak o simliklarni ʻ klonli mikroko paytirish bo yicha keng tarqalgan usul bo lib, ko pgina piyozidan ʻ ʻ ʻ ʻ ko payadigan o simliklar (nargis, liliya, giatsint, gladiolus, lola) piyoz qobig i, bazal ʻ ʻ ʻ qismi segmentlaridan, barg eksplantlaridan; petuniya – ildiz segmentlaridan, gloksiniya, binafsha gullarini barg plastinkasi segmentlaridan alohida ajratilgan yetilgan va yetilmagan murtaklardan klonli mikroko paytirishda foydalaniladi [56]. ʻ Ko pincha uglevod manbai sifatida saxaroza yoki glyukozaning 20-40 g/l eritmasi ʻ qo llaniladi. Uglevodli oziqa manbai sifatida polisaxaridlar ishlatilmaydi, chunki ʻ ba zi to qimalar, asosan o smalar faol gidrolitik fermentlarga (amilaza va boshkalar) ʼ ʻ ʻ ega bo lib, kraxmal eritmasi bor oziqa muhitlarida o sishi mumkin. O sish ʻ ʻ ʻ regulyatorlari hujayralar didifferentsirovkasi va hujayra to qimalari induktsiyasi ʻ uchun zarurdir. Shuning uchun kallusli to qimalar olishda oziqa muhitlari tarkibiga ʻ auksin (hujayra dedifferentsirovkasini yuzaga keltiruvchilar) va sitokinin (didifferentsiyalangan hujayralarning bo linishini induksiyalovchi) kiritish kerak. ʻ Poya morfogenizi induksiyasida oziqa muhiti tarkibida auksinning miqdori kamroq bo lishi yoki umuman bo lmasligi mumkin. ʻ ʻ Ikkala gormonlarga yoki ularning 25 bittasiga nisbatan avtonomlik shu hujayralarning gormon ishlab chikarish qobilyatiga bog liq ʻ [25]. Auksin manbai sifatida oziqa muhitlarda 2,4 dixlor fenoksisirka kislotasi (2,4- D) 110 mg/ml; indolil sirka kislotasi (ISK) 1-30 mg/l; a- naftil sirka kislotasi (NSK) - 0,1-2 mg/l kabilar ishlatiladi. Ko pincha 2,4-D ishlatiladi. ISK 2,4-D ga nisbatan 30 ʻ marta kam faollikka egadir. Kallusning rivojlanishi uchun ko pincha auksinning ʻ yuqori miqdori ishlatiladi, to qima keyingi qayta ekilganda auksinning miqdori bir ʻ necha marta kam bo lganda xam to qima o sishi davom etaveradi. Sun iy oziqa ʻ ʻ ʻ ʼ muhitlarida sitokinin manbai sifatida kinetin, 6-benzil aminopurin (6-BAP) va zeatin (0,001-10 mg/l) qo llaniladi. To qimalarning o sishida va orgonogenez ʻ ʻ ʻ induktsiyasida 6-BAP kinetinga nisbatan yuqori faollikni namoyon qiladi. Ba zi ʼ oziqa muhitlari tarkibiga adenine kiradi [ 58 ]. Qattiq oziqa muhitni tayyorlashda dengiz suv o tlaridan olinadigan polisaxarid, ʻ agar-agardan foydalaniladi. "Bacto agar" nomli bakterial agarda keraksiz qo shimchalarning miqdori kamroq bo ladi. Bunday agarlarni qattiq oziqa muhit ʻ ʻ tayyorlashda tozalamasdan ishlatish mumkin. Odatda qattiq oziqa muhiti tayyorlashda 5-7% agardan foydalaniladi. Vaqtdan unumli foydalanish uchun makro- mikrotuzlar va vitaminlarning eritmalari yuqori miqdorda boshlangich eritma xolda tayyorlanib, ularni ko p marta suyultirib ishlatish mumkin. Kontsentrlangan eritmalar ʻ muzlatgichda saqlanadi, vitaminli eritmalar minusli haroratda saqlanadi [49]. Hujayra va to qimalar kulturasi sohasida erishilgan yutuqlar asosida o simliklarni vegetativ ʻ ʻ ko paytirishning yangi usuli-klonli mikroko paytirish) usuli yaratildi. ʻ ʻ Bu usul asosida o simlik hujayrasining faqat o ziga xos bo lgan totipotentlik-ni amalga oshirishdek ʻ ʻ ʻ ajoyib xususiyat yotadi, ya ni ekzogen omillar ta sirida o simlik organizmi paydo ʼ ʼ ʻ bo ladi. Bu usul, o simliklarni ko paytirishning an anaviy usullariga nisbatan bir ʻ ʻ ʻ ʼ qator avzalliklarga ega: - genetik bir xil ekish materiallar olish; - meristema kulturasidan foydalanishi orqali o simliklarni virusdan holi qilish; ʻ 26 - ko paytirishning yuqori koeffitsenti (105-106–o tli, gulli o simliklar uchun,ʻ ʻ ʻ 104–105–butasimon daraxtlar uchun, ninabarglilar uchun 104); - selektsion jarayonni davomiyligini qisqarishi; - o simliklarni yuvenil fazadan reproduktiv fazaga o tishni tezlashishi; ʻ ʻ - ananaviy usullar bilan ko payishi qiyin bo lgan o simliklarni ʻ ʻ ʻ ko paytirishmumkinligi; ʻ - butun yil mobaynida ish olib borishi mumkinligi, ekish materiallari o stirish ʻ uchun maydonlarning tejamliligi. - o stirish jarayonini avtomatlashtirish ʻ imkoniyati [42]. O simliklarni ʻ klonli mikroko paytirish ʻ sohasida birinchi muvaffiqiyatga o tgan ʻ asrning 50-yillarida frantsuz olimi Jorj Morel tomonidan erishilgan. U orxideyaning- regenerant o simliginiolgan. Bu vaqtda o simliklarni apikal meriste-masini in vito ʻ ʻ kulturalash texnikasi yaratilgan edi. Tadqiqotchilar birlamchi eksplantlar manbai sifatida o tchil o simliklardan: chinnigul, xrizantema, kungabo-qar, no xat, ʻ ʻ ʻ makkajo xori, qoqio t, salatdan foydalanib, bu o simliklarni regenerat-siya jarayoniga ʻ ʻ ʻ va shakllanishiga oziqa muhitlaritarkibiningta sirini o rgandilar.J.Morel o z ʼ ʻ ʻ tajribalarida shuningdek, tsimbidium (orxideyalar oilasiga mansub) o simligini ʻ o sayotgan uchki konussimon va ikki –uch barg asosiga ega qismini ma lum bir ʻ ʼ sharoitda o stirib sferik sferalar-protokormning hosil bo lishini kuzatgan. ʻ ʻ Shakllangan protokormlarni ajratib, so ng yangi tayyorlangan oziqa muhitda barg ʻ primordiylariva ildiz hosil bo lgunga qadar kulturalash mumkin edi. Natijada, bu ʻ jarayonning xohlagancha davom ettirib ko p miqdorda, yuqori sifatli, genetik bir xil, ʻ virussiz ekish materiallari olish mumkin ekanligi aniqlandi. 27 I bob yuzasidan xulosalar Hozirgi paytda ekologik toza, resurstejamkor, shifobaxsh, qimmatbaho va jahon bozorida xaridorgir o simlik mahsulotlarini yetishtirishni ko paytirish zamonʻ ʻ talabi hisoblanadi. O simlikdan yuqori hosil olish mo ljallangan vaqtda eng avvalo ʻ ʻ o simliklarning biologik xususiyatlarini bilish muhim ahamiyatga ega. O simlikning ʻ ʻ tashqi muhitda bo lgan talabi o rganilganda, bunda uning issiqlikka, yorug likka, ʻ ʻ ʻ suvga, ozuqaga va tuproqqa bo lgan talabi hisobga olinadi. O simlik turlari ma lum ʻ ʻ ʼ bir tuproq va iqlim sharoitida shakllanadi va shu jarayonda o simlikda ma lum bir ʻ ʼ biologik xususiyatlar vujudga keladi. Demak, o simlikning biologik xususiyatlarini ʻ bilish uchun eng avvalo uning kelib chiqish mintaqasi haqida ma lumotga ega bo lish ʼ ʻ zarur. Ma lumki dunyo miqyosida farmatsevtika soxasida ishlab chiqarilayotgan dori ʼ vositalarining taxminan 60 foizi dorivor o simliklar xomashyosidan tayyorlanmoqda. ʻ Respublikada so nggi yillarda dorivor o simliklarni muhofaza qilish, tabiiy ʻ ʻ resurslardan oqilona foydalanish dorivor o simliklar yetishtiriladigan plantatsiyalar ʻ tashkil etish va ularni qayta ishlash borasida izchil islohotlar amalga oshirilmoqda. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 10 apreldagi “Yovvoyi holda ʻ o suvchi dorivor o simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ʻ ʻ ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-tadbirlari” to g risidagi ʻ ʻ qarori va 27-noyabrdagi “Dorivor o simliklarni yetishtirish va qayta ishlash, ularning ʻ urug chiligini yo lga qo yishni rivojlantirish bo yicha ilmiy tadqiqot ko lamini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ kengaytirishga doir chora-tadbirlar to g risida” ʻ ʻ qaror qabul qilindi. Ushbu qarorlar ijrosini ta minlash maqsadida va mazkur faoliyatga tegishli boshqa me yoriy-huquqiy ʼ ʼ hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya uc h un asos bo lib xi ʻ zmat qiladi. Tabiiy dorivor moddalarni o rganish asosida jahonda va uning ayrim ʻ mintaqalarida shuningdek Respublikamizda dorivor o simliklar bilan qilingan ishlarni ʻ tahlil qilindi va adabiyotlar ro yhatiga kiritildi. O simlik hujayralari va to qimalari ʻ ʻ ʻ kulturasi sohasida erishilgan yutuqlar natijasida o simliklarni vegetativ ʻ 28 ko paytirishning yangi usuli – ʻ In vitro usulda mikroklonal ko paytirish usulining ʻ o ziga xos tomonlari hamda an anaviy usullardan farqli jihatlari ko rsatib berilgan. ʻ ʼ ʻ 29 II. TADQIQOT OBYEKTI, SHAROITI VA USULLARI 2.1. Tadqiqot obyektining tavfsifi Dunyoda ishlab chiqarilayotgan dori preparatlarining 60% dan ko prog iʻ ʻ o simliklardan olinishi ularning tabiiy resurslariga bo lgan talabning yuqori bo lishini ʻ ʻ ʻ ta minlaydi. So nggi yillarda dorivor o simliklarni foydalanilmaydigan yerlarda ʼ ʻ ʻ yetishtirish hamda ulardan xom ashyo tayyorlashda ularning bioekologik xususiyatlarini o rganish hamda farmatsevtika sanoatiga tadbiq etish zaruratini ʻ belgilab bermoqda. Bu o rinda, o zga floralardan keltirilgan hamda mahalliy, ʻ ʻ istiqbolli dorivor va foydali turlarni turli iqlim sharoitlariga bog liq holda o rganish, ʻ ʻ fitokimyoviy xususiyatlarini tadqiq etish hamda dorivor o simliklarni yetishtirish ʻ bilan shug ullanuvchi korxonalarda ularni ko paytirish va xom ashyosini yetishtirish ʻ ʻ uchun tadbiq etish muhim ahamiyatga ega. Shu o rinda biz tadqiqot ʻ obyekti uchun Dorivor tojik kavrak ( F. tadshikorum ) o simligidan foydalandik. ʻ Asafoetida sifatida oleo-gum-qatron (smola) ishlab chiqarilishi tufayli F. tadshikorum ga qiziqish ham oshdi. Oleo-gum-qatron tibbiyot sanoatining ehtiyojlari uchun va turli xil oziq-ovqat mahsulotlari uchun xushbo y ziravor sifatida ishlatiladi. ʻ Mazkur o simlik ʻ Pomir– Oloy endemik turi hisoblanadi . Tadqiqotlarimizda o simlik namunalari Surxondaryo ʻ viloyatning Bobotog tog tizmalari hududidan yig ib olindi. ʻ ʻ ʻ Botanik tavsifi. Soyabongullilar qabilasi – Apiales (Umbellifera) Aksariyat hollarda o t o simlik, barglari navbatlashib joylashgan, bargoldi bargchasiz. Guli ikki ʻ ʻ jinsli, aktinomorf, soyabon shakldagi gul tuplamida joylashgan, 4-5 a zoli, kosacha ʼ barg aksariyat hollarda reduksiyalangan, toj bargi erkin, tutash emas, urug chisi bitta, ʻ odatda ikkita meva bargidan shakllangan, tugunchasi ikki xonali, ostki, urug i ʻ endospermli [29]. Ziradoshlar (Soyabondoshlar) oilasi – Apiaceae (Umhelliferae) Bu oila 300 taga yaqin turkumga mansub 3000 dan ortiq turni o z ichiga oladi. Ular ʻ butun Yer shari bo ylab keng tarqalgan. Hayotiy shakliga ko ra oilada bir va ko p ʻ ʻ ʻ yillik o tlar ustunlik qiladi, qisman yarimbuta va butalardan iborat. Barglari turli ʻ darajada bo lingan, butunlari ham bor. Ko pincha turlarida (kovrak) bargining ʻ ʻ asosida qini (novi) bo ladi. To pguli oddiy yoki murakkab soyabon, kallakchadan ʻ ʻ 30 iborat. Gullarining rangi juda ham xilma-xil, gulqo rg oni murakkab,ʻ ʻ gulkosachabarglari reduksiyalangan 5 tadan, mayda, gultojibarglari 5 ta, tutashmagan. Changchisi 5 ta, urug chisi 2 ta, tugunchasi ostki. Gul formulasi: Ca5 (l ʻ Co5 Л 5 G (2. Mevasi – pistacha. Oila 3 oilachaga bo linadi. Bulardan eng kattasi, ʻ ya ni turkum va turlarga boyi Apiumdoshchalar (Apioideae) oilachasi bo lib, u ʼ ʻ O zbekistonda keng tarqalgan eng yirik turkumlar va foydali xususiyatlarga ega ʻ bo lgan turlarni o z ichiga oladi. Jumladan, kovrak (Ferula) ning 45 turi, shashir ʻ ʻ (Prangos) ning 9 turi, zira (Bunium) ning 8 turi, skaligcriya (Scaligeria) ning 12 turi o sadi. Bulardan tashqari ko plab iste mol qilinadigan turlardan petrushka ʻ ʻ ʼ (Petroselinum crispum), zira (Bunium persicum), shivit, ukrop (Anethum graveolens), sabzi (Daucus sativus) kabilar ham shu oilachaning vakillari sanaladi. Kovrak (Ferula) turkumi. Bu turkum vakillari ko p yillik monokarpik (hayotida bir ʻ marta gullab meva beradigan) va polikarpik (har yili gullab meva beradigan) poyalari yo g on va baland bo yli o t o simliklardan iborat. Barglari uzun bandli, yirik, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yaprog i bir necha karra bo lingan, poyadagi barglarining qini yaxshi rivojlangan. ʻ ʻ Soyabonlari yirik, ko p gulli. Gullari bir yoki ikki jinsli, sarg ish. Mevalari – ʻ ʻ pistachadan iborat. Turkum vakillari asosan Yevrosiyo va Afrikada tarqalgan. Kovraklar cho ldan tortib, tog larning yuqori qismlarigacha bo lgan hududlaridagi ʻ ʻ ʻ sho rxok, gipsli, mayda chag ir toshli tuproqlarda, shag alli hamda toshli joylarda ʻ ʻ ʻ tarqalgan. Kovraklar yaxshi yem-xashak, asalshira beruvchi, dorivor va iste mol ʼ qilinadigan o simliklar hisoblanadi [32]. ʻ Ferula L. turkumi turlari – ko p yillik, ʻ o tsimon, geofit o simlik bo lib uning hayotiy siklini o tashiga ko ra 2 guruhga: ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ monokarp va polikarp turlarga ajratiladi. Monokarp turlar dastlabki 5-6-yillarda qisqa vegetativ davrda faqat tupbarglar hosil qilib – so ngra gullab va urug lab ʻ ʻ v ѐ g ѐ tatsiyasini tugatadi. Polikarp turlar v ѐ g ѐ tatsiyasining 3-4 yillaridan g ѐ n ѐ rativ organlar hosil qilib ular 15-20 yil m ѐ valaydi [78,64]. F. tadshikorum - ko p yillik ʻ o tsimon, ʻ monokarpik o simlik bo lib, gemiefemeriod. U o q ildizli bo lib, ildizning ʻ ʻ ʻ ʻ yuqori qismi kengaygan, yo g onlashgan ildizpoya hosil qiladi. Ildizpoyaning ʻ ʻ uzunligi 30-40 sm, o simlikning barcha a zolari kuchli sarimsoq xidli bo lib, uning ʻ ʼ ʻ ildizpoyasida ko p miqdorda organik moddalar va suv to planadi. Poyasining ʻ ʻ 31 balandligi 2,5 metrgacha borib, uning ildiz bo g zi diametri 25-40 sm gacha boradiʻ ʻ rangi siyoxrang, tuksiz (2.1-rasm) [ 84 ] . Ildiz bo g zida barglar yirik, bargining ʻ ʻ umumiy ko rinishi ovalsimon, 2-3 karra qirqilgan plastinkadan iborat, o simlik ʻ ʻ bargining umumiy uzunligi 70-100 sm, eni 35-50 sm gacha boradi. O simlik ʻ gullagach, vegetatsiyasini tugatib, u quriydi. Poyaning yuqori qismidagi barglari bandsiz, pastki qismidagilar esa, ildiz bo g zidagi barglarga o xshash bo lib, nisbatan ʻ ʻ ʻ ʻ biroz maydaroq, barg bandlarining pastki qismi tuksiz, yoki biroz tuklangan [57]. Barg bo lagi yirik, lansetsimon, yoki keng lansetsimon, 20 sm uzunlikda 6-70 sm ʻ kenglikda, chekkalari g adir -budir, pastki qismi tuklangan, uchi o tkir. ʻ ʻ Soyabongullari ko p sonli. Keng supurgisimon gul to plamiga ega. Poyaning yuqori ʻ ʻ qismidagi soyabongullar yo g onlashgan soxta mutofka, ʻ ʻ yoki navbat bilan joylashadi. Markaziy soyabongullar 2 jinsli, yon soyabongullar esa 2 jinsli va faqat changchili gullardan iborat. Soyabongullar 20-30 nurli, uzunligi 3-6 sm. Nurlari siyoh rangda [ 84,83 ]. 2.1-rasm F.tadshikorum yer ustki ko rinishi ʻ To pguli keng shingil. Soyabonlari ko p sonli, barchasi meva hosil qiluvchi, ʻ ʻ markaziy soyabonlari yo g on bandli, aksariyat holda yog on halqa hosil qilib, 20-30 ʻ ʻ ʻ nurli, ular 3-6 sm uzunlikda, siyohrang deyarli teng. Soyabonchalari 10-15 gulli, 32 qarama bargchasiz. Gulbandlari qisqa, 0,5-0,8 sm. Kosachabarglarining tishchalari mayda, uch qirrali. Gultojibarglari sariq, 2- 2,5 sm uzunlikda, cho zinchoq-ʻ ellipsimon, to mtoq, uchki qismi ichkariga qayrilgan. Ustunchaosti kosasimon. ʻ Mevasi 1,9-2,7 sm uzunlikda, eni esa 0,9- 1,2 sm, teskari tuxumsimon, cho zinchoq- ʻ tuxumsimon, ovalsimon ѐOki ellipsimon, orqa tomondan siqilgan, yassi, tuksiz. Orqa qirralari ipsimon, chetkulari keng qanotsimon. Ajiratma kanallari tashqi mezokarpda yakka, jami 4 ta, yirik, komissura tomonida 4-6 ta, qirra kanallari orqa qirralarda 1 tadan va chetkilarida 3-4 ta. Aprel-may oylarida gullab, iyun-iyul oylarida mevalaydi [ 9 0, 57 ]. Voyaga yetgan ko p yillik ʻ F. tadshikorum ning to pbargining barg ʻ plastinkasi 40-90 sm ni tashkil qilib, u uzunchoq, ovalsimon shaklli bo lib patsimon ʻ qirqilgan, uzun bandli (30-80 sm). Ferula L. turkumi turlarining maysalari uru g ʻ (merikarp) qobig ini ʻ yer yuzasiga k o ʻ tarib chi q ish xususiyatiga ega. Shuningdek, ularda urug pallabarg naychasi bo lib, uning yer osti va ustki qismlari mavjud ʻ ʻ [69]. Ferula L. turkumining ba zi turlarida to liq ontogenez bosqichlari namoyon ʼ ʻ bo lavermaydi. Polikarp Ferula L. turkumi turlarida ontogenez jarayoni to liq o tsa, ʻ ʻ ʻ monokarp turlarda shu jumladan, F.tadshikorumlarida senil davri deyarli kuzatilmaydi, ularda gullash va urug lash davri juda qisqa muddatda o tadi va ʻ ʻ o simlik quriydi. ʻ Kovrak turkumi ba zi turlarining ontogenezini U.Rahmonqulov.1999 va uning ʼ shogirdlari S. Meliboev.1985, Raxmonqulov O.Аvalboev (2016), Tojikistonda S.Raxmonovlar (2017) tomonidan hamda Halkuzieva M. (2021) F.tadshikorum va F. foetida turlarini ontogenezini o rganganligini hisobga olganda ikkala turni ontogenezi ʻ to liq organilgan. F. Tadshikorum ko p yillik monokarpik, tugunak ildizli, o tsimon ʻ ʻ ʻ o simlik bo lib, u politsiklik monokarpik tupbarg novda xosil qiluvchi o simlik ʻ ʻ ʻ hisoblanadi. Uning generativ novdalari 1,5-2 metrgacha boradi. Ildizlari asosan o q ʻ ildiz bo lib, tuproqning bir yarim ikki metr chuqurligigacha ketadi. O simliklarning ʻ ʻ yer ostki qismlari yirik, turpsimon (F.tadshikorum) ildizpoya hosil qiladi [80]. Ildizlari asosiy o q ildiz va bir necha yon ildizlardan tashkil topgan. Ildizpoyasi ʻ tuproqning 7-45 sm chuqurligida joylashib, ularda o tkir yoqimsiz xidga ega bo lgan ʻ ʻ moddalar, kraxmal, smola va turli organik kislotalar to planadi. Ba zan baquvvat ʻ ʼ 33 ildizlar 3-4 segmentga ajralishi mumkin. Bu turlar har yili qisqa vegetatsiya davrini o tagani uchun zaxira moddalarini bir necha yillargacha (8-10 (30) to plab, keyinʻ ʻ oxirgi bir mavsumda generativ novda hosil qilib, gullab, urug lashga sarf qiladi. ʻ Аdabiyotlarda ko rsatilishicha [Korovin 1947.. Rahimov 2007..] monokarpik ʻ kovraklar hayotining 5-8 yilida gullab urug laydi deyilgan. Аmmo S. Raxmonov ʻ (2017) ta kidlashicha F.tadshikorum 8-12, xatto 25 yildan so ng gullab urug lashi ʼ ʻ ʻ haqida yozilgan. 2.2. Tadqiqot sharoitlari Dorivor tojik kavragining urug lari iyun-iyul oylarida pishib yetiladi. Biz tojik ʻ kavragining yetuk urug larini 2021 yil iyul oyida Surxondaryo viloyati Uzun ʻ tumaniga qarashli “Bobotog “qo riqxonasidan (dengiz sathidan 1300-1450 m ʻ ʻ balanlikda) yig dik va in vitro usulida ko paytirish uchun Samarqand viloyati Jomboy ʻ ʻ tumanida joylashgan “Sag Agro” MCHJ ga qarashli “Bog bon “In vitro ʻ laboratoriyasiga olib keldik. Mazkur labarotoriyada eksplant uchun turli sun iy oziqa ʼ sharoitlardan (media) va kirish (initiation room) xonasi, oziqa xonasi (media room) va o stirish xonalaridan (Grows room) foydalanildi. O simlik to qimalarini ʻ ʻ ʻ o stirishga mo ljallangan in vitro laboratoriyada turli faoliyatlar uchun qulay bo lgan ʻ ʻ ʻ bir nechta ish maydonchalariga ega bo lib, to qimalarni o stirish amaliyoti ʻ ʻ ʻ laboratoriyaning alohida qismida amalga oshirildi. Shunday qismlardan biri bu to qimalarni o stirish muhitini tayyorlash maydonchasi bo lib, u yerda barcha kerakli ʻ ʻ ʻ asbob-uskunalar turadi. Bu yerda shuningdek laboratoriyada ishlatiladigan reaktivlar ham saqlanadi. Avtoklav (bug bilan sterillash apparati), mikro to lqinli pech, ʻ ʻ muzlatgich, sovutgich (yoki sovutish xonasi) kabi jihozlar ham tayyorlov xonasiga (yoki unga qo shni maydonchaga) o rnatilgan. ʻ ʻ Kimyoviy unsurlar, toza shisha idishlar, qutilar va boshqa materiallarni saqlash uchun tayyorlov xonasi tokchalar yoki javonlar bilan jihozlangan bo lishi. ʻ Oziqa tayyorlash xonasi quyidagi jihozlar bilan taminlangan bo ladi: ʻ -Ish stoli -Kimyoviy vositalar 34 -Shisha idishlar (2.2-rasm a) -Isitish plitasi va magnitli aralashtirgich -Tarozilar; texnik va analinik -pH-metr (vodorod ko rsatkichini o lchagich) ʻ ʻ -Sovutgich va muzlatgich -Suv tozalash qurilmasi -har xil shaldagi kolbalar - kimyoviy moddalar saqlanadigan shkaflar -oziqa quyiladigan qozon (2.2- rasm b) -avtoklaf va yana bir qancha qo shimcha asbob anjomlar ʻ [33]. 2.2- rasm. a) shisha idishlar, b) aralashtirgich qozon Kultura xonasi. Bu maydoncha haroratni boshqaruvchi, foydalanish kuchini boshqaruvchi. Fotoperiod (kun uzunligini) va namlikni boshqaruvchi xizmatlar bilan jihozlangan xona bo ladi ʻ (2.3-rasm). Aksariyat holatda tajribalar olib borganimizda 26° C ostida 16 soat yorug lik davomida va 8 soat davomida qorong ulik rejimda ʻ ʻ 35 ishlashni amalga oshirdik. Yorug lik kuchi 4000 lk ni tashkil etdi. (Yorurlik birligi –ʻ lyuks (Ik) bitta shamning yorug ligiga teng yoritilgan. Havoning namlik ko rsatgichi ʼ ʻ 55-60 % ni tashkil qildi. 2.3-rasm. a-Tayyor ozuqalar sovitiladigan xona, b- Namlikni o lchash asbobi ʻ To qimalarni o stirish xonasi. ʻ ʻ O simlik namunalarini o stirish uchun ʻ ʻ mo ljallangan o stirish xonasi (yoki inkubatsiya maydonchasi) birinchi navbatda olib ʻ ʻ borilayotgan ishga bog liq. Biz dastlabki kirish materiallarini tashqi va ichki ʻ infeksiyalardan tozalash ishlarini shu xonada olib bordik. Oz sonli namunal ar ustida bajariladigan aksariyat tajriba ishlari uchun yagona inkubator yetarlidir. To qima ʻ namunalari oddiy yorug lik va harorat boshqaruviga ega inkubatorga joylashtirilishi ʻ mumkin. Tijorat maqsadida olib boriladigan ishlar uchun esa o stirish xonasi ko p ʻ ʻ qavatli ochiq javonlar (2.4-rasm) hamda muhitni (harorat, yorug lik, namlik va ʻ fotoperiod) muvofiqlashtirib turuvchi avtomatik jihozlar bilan jihozlanishi lozim. (2.3. rasm) Bunday xona ayniqsa bir turdagi to qima namunalari uchun o xshash ʻ ʻ muhit sharoiti talab etilganda qo l keladi. ʻ 36 2.4-rasm. To qimalarni o stirish xonasiʻ ʻ dagi qavatli ochiq javonlar 2.3 . Tadqiqot usull ari 2.3.1. O stirish usullari: ʻ Ferula tadshikorum o simligini In vitro sharoitida ʻ o stirishning optimal usullari tahlil qilindi. ʻ 2.3.2. Statistik tahlil usullari: Bu usuldan foydalanilgan holda Ferula tadshikorumni serillash usullari va oziqa muhit tarkibi statistik tahlil qilindi. 2.3.3. Sterillash usullari: Bu usul orqali labaratoriya ish anjomlari, o simlik ʻ materiallari, laminar boks, oziqa muhitlarini sterilash olib borildi. Asbob uskunalarni sterillash. Asbob uskunalar, skalpel pintset, ignalar va xakozalar maxsus falga qog ozlarga o raldi va quritish shkafida 12 soat davomida ʻ ʻ 140 o C haroratda sterillanadi. Temirdan yasalgan asboblar avtoklavga to g ridan ʻ ʻ to g ri qo yilmay maxsus falga va salofan paketlarga o ralishi lozim, chunki nam ʻ ʻ ʻ ʻ bug ta sirida ular zanglaydi va o tmas bo lib qoladi. Ular kerakli darajada va ʻ ʼ ʻ ʻ issiqlikda steril bo lganligni aniqlash uchun maxsus indikator qozg oz o ramni ʻ ʻ ʻ yuzasiga yopishtirildi. Ish boshlashdan avval va ish davomida asboblar chinni stakanlarga solinib, 96% li etil spirtida sterillanadi va spirtovka alangasida qizdirib olinadi. Spirtovka alangasida lantsetlar, pintsetlar va mikrobiologik ilmoqlar qizdiriladi va steril qog ozlar orasida saqlanadi. Sterillangan asboblar faqat bir marta ʻ 37 ishlatiladi, qayta ishlatilganda ular yana spirtda sterillanadi va alangada qizdiriladi. Igna va pakkilar spirtga solib sterillanadi. Ajratib olingan to qimalar bilan ishlashni asosiy sharti sterillikga qat iy rioyaʻ ʼ qilishdir. Tarkibi boy bo lgan oziqa muxdti mikroorganizmlarni rivojlanishi uchun ʻ ham juda yaxshi substrat hisoblanadi, o simliklardan ajratib olingan fragmentlar ʻ (eksplantlar) oziqa muxdti bilan aralashtirilganda mikroorganizmlar ta siriga tez ʼ uchraydilar. Shuning uchun ham eksplantni ham, oziqa muhitini ham sterilizatsiya qilish kerak. Ajratilgan hujayralar va to qimalar bilan qilinadigan barcha nozik ishlar ʻ (manipulyatsiya) aseptik sharoitda (laminar-bokslarda) sterillangan uskunalar yordamida bajariladi. Ajratilgan to qimalarni o stirish davrida ham sterillikni saqlash ʻ ʻ kerak, ayniqsa harorat va namlik o zgarganda, chunki probirkalarni paxta-bintdan ʻ tayyorlangan tiqinchalari namlanadi va undan mikroorganizmlar oson o tishadi. ʻ Eksplantni sterilizatsiyasi, shuningdek, uruglar ham 5-20 minut davomida sterilizatsiya kdluvchi eritmada ushlab turish, keyin esa steril suv bilan yuvib tashlash orqali amalga oshiriladi. Sterilizatsiya davri eksplantni xarakteriga hamda eritmani sterilizatsiya qilish xususiyatiga bo ғ liq. Odatda urug 10-20 min, vegetativ qismlar esa 5-10 min. davomida sterilizatsiya qilinadi. Sterilizatsiya qiluvchi eritmalarga misollar 2.1-jadvalda ko rsatilgan. Dastlabki o simlik materiallarini sterilizatsiya qilish ʻ ʻ (R.G.Butenka, 1990) Materillarni sterillash. Tajribada ishlatiladigan paxta, doka, paxta tiqinlar filtr qog ozlar avtoklavda 2 atmosferada 25-30 daqiqa sterillanadi. Ammo biz ʻ laboratoriyada hamma narsani bir martalik qilib foydalandik. Sterillash usullari. Har qanday eksplant uchun tajriba sharoiti bu suniy oziqa muhiti hisoblanib, 1 litrli kimyoviy stakanlar (4 ta), boshlangich eritmalarni saqlash uchun og zi zich yopiladigan shisha idishlar (1 litrli 3 dona, 100 ml li 1 dona), ʻ penitsillin idishlari (10 dona), 1 - 10 ml li pipetkalar, texnik va analitik tarozilar, elektroisitgich, turli xil kimyoviy moddalar. O simlik materialini tanlash va eksplant sifatida laboratoriyaga olib kelish. ʻ O simlik materiali sifatida o simlikning bir yillik novdalari tanlab olinishi lozim. ʻ ʻ 38 Kesib olishda maxsus qaychilardan foydalanish lozim, iloji boricha ular ham toza holda bo lishi kerak. Kesib olingan novdalar bitta yoki ikkita bo g indan iboratʻ ʻ ʻ bo lishi lozm. Bir bo g inli bo lsa maqsadga muvofiq bo ladi. Ular maxsus salofan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ paketlarga iloji boricha namlikni saqlagan holda laboratoriyaga olib kelinishi lozim. O simlikdan kirish materiali olinayotganda mavsum (fasl) ham muhim ahamiyatga ʻ ega hisoblanadi. Kirish materiali erta bahorda mart-aprel oylarida olinsa ijobiy natijasi yaxshiroq bo ladi. Bunga sabab quyidagicha ʻ -tinim davrini yetarlicha o tagan bo ladi ʻ ʻ -po stloq qavati qalin bo lmaydi va qobiqda o lik hujayralar deyarli kam ʻ ʻ ʻ bo ladi ʻ -sterilizatsiya qilinganda qobiq qanchalik yupqa bo lsa sterilizatsiya ʻ moddalari shuncha yaxshi ta sir qiladi ʼ O simlik novdalari va urug lari bilan ishlash jarayonida sterillash usullari. ʻ ʻ Ishni olib borish uchun kerak bo lgan asboblar. Kerakli hajmdagi kanteyner ʻ idishlar, distillangan suv uchun 2 litrli idish. Sterillovchi moddalar. Suniy oziqa quyilgan tayyor oziqali idishlar, skalpel, pinset, sterilizator, etil spirtining 70-96 % eritmasi, avtoklav, quritish shkafi qog oz salfetkalardan foydalaniladi. ʻ Ajratilgan organlar, to qimalar, hujayra va protoplastlarni o stirishning ʻ ʻ muhim shartlaridan asosiysi sterillikka katta axamiyat berishdir. Sterillikni ahamiyati shundan iboratki, ajratilgan organlar, to qimalar, hujayralar va ʻ protoplastlarni o stirish uchun ʻ tayyorlangan sun iy oziqa muhitlarda ʼ mikroorganizmlar ham juda yaxshi o sadi. ʻ Mikroorganizmlarning rivojlanishi o stirilayotgan hujayra va to qimalar ʻ ʻ uchun ikki yoqlama xavf tug diradi. Birinchidan, mikroorganizmlarning yashash ʻ faoliyati davrida oziqa muhitlarning tarkibi sezilarli darajada o zgarib, belgilangan ʻ turg un ʻ sharoitda hujayraning o sishi tuxtaydi. Ikkinchidan, o simlikdan ajratilgan ʻ ʻ to qima, ʻ hujayra va ayniqsa protoplastlarni mikroorganizmlar osongina zararlaydi. Shuning uchun ajratilgan organ, to qima hujayra va protoplastlar bilan olib ʻ boriladigan 39 tajribalar steril xonalarda, laminar-bokslarda olib borildi. Bokslar, asboblar, idishlar, o simliklar, oziqa muhitlari va boshqa ishga kerakli narsalarʻ hammasi sterillanadi. O simlik materillarini sterillash ʻ . Urug lar, yuqori meristemalar, o simlikning ʻ ʻ turli qismlaridan olingan to qima bo laklarini sterillash uchun turli sterillovchi ʻ ʻ eritmalardan, sulemaning 0,1% li eritmasi, 1% li brom eritmasi, 13% li pergidrol, 3- 6% li xloramin, diotsid, 10% li natriy gipoxloridning suvdagi eritmalaridan foydalaniladi. Ildizmevalar, tuganaklar, o simliklarning yug on poyalari sovun va ʻ ʻ ishqalagich bilan oqar suvda yaxshilab yuviladi, po stlog i shilinadi, (ildizlar va ildiz ʻ ʻ mevalar), distillangan suvda chayiladi va absolyut spirtga bir necha sekundga solib olinadi. O simlik ob ektlari sterillangandan so ng, sterillovchi moddalardan tozalash ʻ ʼ ʻ uchun distillangan suvda ko p marta chayilishi kerak. Ayniqsa bromidli suv bilan ʻ ishlov berilgan o simlik materillarini diqqat bilan yuvish kerak chunki bromidning ʻ eng kam miqdori xam urug larning o sishini to xtatib qo yadi. Brom bug i zaharli ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bo lganligi uchun, brom bilan sterillashda albatta tyaga shkaflaridan foydalanish ʻ kerak. Brom eritmasida faqat makkajo xori urug larini sterillashda foydalanish ʻ ʻ tavsiya etiladi, loviya, qovoq va boshqalar uchun – Sulema ishlatiladi. Brom va sulema bilan sterillash vaqti 10-15 daqiqani, pergidrol bilan 30 daqiqani tashkil qiladi. Meristemalar va o simliklarning xar xil qismlaridan olingan bo laklari ikki ʻ ʻ marta tezroq sterillanadi. Pergidroldan urug lar osonroq yuviladi (steril suv 5-7 marta ʻ o zgartiriladi). Sulemadan so ng suv 5-6 marta o zgartiriladi. Bromdan so ng suv 12 ʻ ʻ ʻ ʻ soat davomida, yuvishning boshida xar 30 daqiqada, so ngra esa har 3 soat davomida ʻ almashtirilib turiladi. Antiseptiklar bilan ishlov bermasdan, pomidor, olma, qovoq, tamaki va dukkaklilardan steril urug lar olish mumkin. yetilish davrida bu o simlik ʻ ʻ urug lari etli, yog ochli yoki danakli qatlamlar orasida joylashgan bo ladi. So ng va ʻ ʻ ʻ ʻ zararlanmagan bu mevalar sovunli suvda va spirtda bir necha marta yuviladi. So ng ʻ aseptik sharoitda bo laklarga bo linadi, steril skalpel bilan uning ichidan urug lar ʻ ʻ ʻ olinadi va steril filtr qog ozi solingan Petri likobchalariga solinadi. ʻ (2.1-jadval) 40 2.1-jadval Sterillizatsiyalovchi muhit elementlari Manba Sterillizatsiya vaqti, min 0.1 % li diasid 0.1 % li kumush xlorid AgCl 2 5-9 % li gipoxloridlar (Na, Ca) 10-12 % li vodorod peroksid (H 2 O 2 ) Urug larʻ Quruq 15-2 10-15 15-20 12-15 Namlangan 6-10 6-8 10-15 6-8 To qimalar ʻ Yosh ildiz, ildizmeva 20-3 15-25 15-20 - Yog och ʻ poya 20-4 20-25 20-25 - Barglar 1-3 1-3 3-6 3-5 Apekslar 1-10 1-7 3-15 2-7 41 II bob yuzasidan xulosalar Dissertatsiya ishining tadqiqot obyekti uchun tanlab olingan Tojik kavrak o simligining botanik tavsifi va boshqa xususiyatlari o rganildi. ʻ ʻ Tadqiqotlarimizning asosiy qismi Jomboy tumanidagi “Sag Agro” MCHJ ga qarashli “Bog bon” In vitro laboratoriyasida o tkazildi. ʻ ʻ Tadqiqot tajribalari olib brogan laboratoriya barcha kerakli jihozlar va reaktivlar bilan ta minlangan. Dorivor tojik kavragni mikroklonal ko paytirish bir ʼ ʻ nechta bosqichlarni o z ichiga oladi. Tadqiqot obyekti, maqsadi va vazifalaridan kelib ʻ chiqqan holatda tadqiqot uchun bir nechta usullar tanlanildi. Sterillash usullari. Mikroklonal ko paytirishning asosiy shartlaridan biri ʻ sterilikga qat iy rioya qilishdir. Kirish materiallardan tortib ajratilgan hujayra va ʼ to qimalar kulturasini olishda sterillik eng muhim omil sanaladi. Mikroklonlashning ʻ dastlabki bosqichlarida yaxshi rivojlangan steril kulturani olish kerak. Buning uchun sterillash usullarini o rganib chiqish lozim. ʻ O stirish usullari: in vitroda kulturalarni o stirish uchun o simlikning tabiiy ʻ ʻ ʻ sharoitda qaysi erologik zonada o sishini hisobga olgan holda o stirish usuli ʻ ʻ tanlaniladi. Dorivor tojik kavragini tog da o sganligini bilgan holda bir nechta ʻ ʻ usullari tahlil qilib chiqildi so ngra optimal bo lgan o stirish sharoitlari aniqlanildi. ʻ ʻ ʻ Mikrobiologik usul: Har bir ekin va nav uchun retsept bo yicha ʻ tayyorlanadigan, samaradorligi ilmiy asoslangan va tajribalarda tasdiqlangan o ziga ʻ xos selektiv ozuqa muhiti tayyorlanadi. Oziqlantiruvchi vositalarning taniqli retseptlari ham qo llaniladi. Dorivor tojik kavrak uchun oziqa muhit tarkibini ʻ shakllantirishda Murashige-Skuga boyitilgan oziqa muhiti asos qilib olindi. Mikrobiologik usul yordamida o simlik uchun kerakli oziqa muhit tarkibi miqdorini ʻ shakllantirdik hamda Dorivor tojik kavrak o simlik kulturasini o stirishga muvaffaq ʻ ʻ bo lindi. ʻ 42 III . TADQIQOT NATIJALARI VA ULARNING TAHLILI 3.1. Dorivor tojik kavrak o simliginiʻ In vitro usulida ko payitirishning ʻ optimal sterilizatsiya usullari Eksplantni in vitro da ekish paytida sterilizatsiya qilishning oziga xos xususiyatlari bor. Sterilizatsiya qiluvchi vosita o simlik to qimalarining yuzasidan ʻ ʻ patogen mikroflorani to liq olib tashlashi kerak. Barcha o simliklarning tashqi ʻ ʻ to qimalari patogen mikroorganizmlarning turli guruhlari bilan kasallangan bo ladi ʻ ʻ lekin ichki to qimalar odatda sterildir. Ideal holda sterillizatsiya qiluvchi modda ʻ patogenlarni to liq o ldiradigan bo lsada o simlik to qimalarida saqlanib qolishi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ mumkin. Barcha sterillizatsiya qiluvchi moddalar uchun eng muhim shartlardan biri uning to qimalarining sirtini yaxshi namlashi va distillangan suv bilan osongina ʻ yuvish qobiliyatidir. Osimlik to qimalarining sirt sterillizatsiyasi uchun kimyoviy ʻ birikmalarning keng doirasi mavjud bo lib ukar ikkita kata guruhga bo linadi. Faol ʻ ʻ xlorni o z ichiga olgan moddalar (xloramin, natriy va kaliy gipoxlarit, oqartiruvchi): ʻ tarkibida simob bo lgan moddalar (simob xlorid, sublimat, mertiolat, diotsid) va ʻ kumush nitrat ( AgNO3 ), vodorod p eroksid ( H 2 O 2 ), brom (Br) va boshqalar. Bitta sterillizatsiya vositasidan foydalanish, qoida tariqasida eksplantning chiqarilishini taminlamaydi chunki zamgurug va pathogen bakteriyalar nobud bulmay qoladi. ʻ Keltirilgan o ʻ simlik urug lari birlamchi material sifatida tashqi ʻ mikroorganizmlardan tozalash uchun sterillizatsiya qilinadi. Buning uchun avval urug lar vodoptovod suvida yaxshilab yuvildi va 6 soat distillangan suvda ivitib ʻ qo yildi. Sababi bu jarayonda puch urug lar suv yuzasiga chiqadi va olib tashlanadi. ʻ ʻ Ferula tadshikorumning urug lari juda yengil bulgani uchun suvda ko proq ushlab ʻ ʻ turildi. Ma lumki mikroklonal ko paytirish usulining asosini sterillizatsiya jarayoni ʼ ʻ tashkil qiladi. Shuning uchu turli xil sterillovchi vositalardan foydalanildi. Jumladan bakteriyalardan tozalash maqsadida bakteriosid, patogen zamburug lardan tozalash ʻ uchun fungitsid va boshqa mikroblardan tozalash maqsadida demostaz, furatsilin, natriy gipoxloritning 2,5 va 4% eritmalari, kumush nitrat, vadarod peraksidning 6% li 43 eritmasi, diatsid eritmasi, PPM eritmasi, 70% li etanoldan foydalandik. Eritmalarni 3.1-jadvalda keltirilgan miqdorda tayyorlab olindi. Ferula tadshikorum o simligi urug lari optimal sterillizatsiya ʻ ʻ usulini ishlab chiqish uchun yuqorida keltirilgan ma lumotlar asosida biz o zimiz uchun zarur sterilizatsiya ʼ ʻ usulini ishlab chiqdik va o ʻ sish koeffisenti yuqori bulgan 8 ta usul saralab olindi. 3.2– Jadval 3.1-jadvalda Sterillash jarayonidagi eritmalarni tayyorlash: T / R Tarkibiy qismi Eritma nomi distillang an H 2 O (litr) Streptomi tsin (gramm) Krezaksi n (gramm) Domest az (litr) Nitrofura l (gramm) 1 Bakteriotsid 1 0,25 _ _ 2 Fungitsid 1 _ 0.12 _ 3 Domestaz 0,9 _ _ 0,1 4 Furatsilin 0,4 - - - 0,2 44 3.2-jadval Ferula tadshikorum P. urug larini sterillizatsiya qilish vositalariʻ № Sterillovchi vositalar Vaqt (daq) 1-usul 2-usul 3-usul 4-usul 5-usul 6-usul 7-usul 8-usul 1 krezaksin eritmasi 30 5 6 2 - 5 5 5 2 streptimitsin eritmasi - 10 - 10 6 10 8 6 3 Domeostoz eritmasi - - 5 - - 2 2 7 4 70 % li etanol spirt 5 1,5 2 - 3 7 4 2 5 Furatsilin eritmasi - 5 - 7 - 4 - 1 6 Diatsid eritmasi 1,5 - - 1 - - 2 0,6 7 Natriy gipoxlarit 2,5 % 11 - 8 - 15 9 - - 8 Natriy gipoxlarit 4% - 20 - - 9 - 16 - 9 Kumush nitrat eritmasida 3 - 2 3 - 5 - - 10 PPM eritmasida 15 - - - 7 - - - 11 H 2 O 2 6 % li eritmasi - 2 - 4 - 3 3 - 45 Har bir sterillovchi vositalaridan keyin o simlik materiali keraksiz qoldiqlardanʻ tozalash uchun distillangan suv bilan 3-4 daqiqa davomida yuvildi. Bu usullarning har biriga turli xil miqdorda o simlik urug lari srerillizatsiya qilindi. Ozuqa muhitga ʻ ʻ quyilayotgan eksplantdan tashqari oziqa muhitning o zini ham sterillangan bolishi ʻ lozim chunki oziqa muhitining boy tarkibi mikroorganizmlar o sishi uchun yaxshi ʻ substrat hisoblanadi. Tayyorlab olingan ozuqa mihitini avtoklavda 120 Cº 2 soatga qo yildi va avtoklavdagi ichki harorat 100 dan pasaygandan so ngina olindi. Tayyor ʻ ʻ bo lgan oziqalarni laminar boksda, oziqa tayyorlash xonasining o zida maxsus ʻ ʻ kantaynerlarga quyiladi. Quyish jarayonida ham sterillika katta ahamiyat berilishi lozim. Kanteynerlarga quyishdan oldin oziqa yaxshilab chayqatildi. Agar yaxshi qo zg atlimasa oziqa tarkibidagi agar moddasi yaxshi taqsimlanmay qolishi mumkin. ʻ ʻ Natijada oziqa kerakli darajada qattiq bo lmaydi va oziqa eksplantni ekish uchun ʻ yaroqsiz bo lib qolishi mumkin. ʻ 3.3-jadval Tojik kavragi o smlik urug ini sterillizatsiya qilish natijalari ʻ ʻ № Oziqa muhitlar tarkibi Muddat (kun) Sterillizatsiya usullari 1- usul 2- usul 3- usul 4- usul 5- usul 6- usul 7- usul 8- usu l 1 Murassi- Skuga nazorat 21 + - - + + - + + 2 Murassi- Skuga 1 21 + - + - + + - + 3 Murassi- Skuga 2 21 + + - - + - + + 4 Murassi- Skuga 3 21 - + + + - - - + Izoh * “-“ o sish koefissenti past, “+” o sish koefissenti yuqori ʻ ʻ 46 Sterillizatsiya qilingan urug lar tajriba uchun tayyorlangan ozuqa muhitigaʻ ekildi. Unga ko ra: ʻ 1. MS-nazorat uchun tayyorlangan ozuqada 2,3,6-usullar orqali sterillangan urug lar o stirish talablariga javob bermadi (o sgan eksplantlarda infeksiya kuzatildi). ʻ ʻ ʻ 2. MS-1 oziqa muhitida 2,4,6-usullar orqali sterillangan urug lar o stirish ʻ ʻ talablariga javob bermadi (o sgan eksplantlarda infeksiya kuzatildi). ʻ 3. MS-2 oziqa muhitida 3,4,6- orqali sterillangan urug lar o stirish talablariga ʻ ʻ javob bermadi (o sgan eksplantlarda infeksiya kuzatildi). ʻ 4. usullar talabga javob bermadi. 5. MS-3 ozuqa muhitida 1,5,6,7-usullar talabga javob bermadi. 6. 8-usul usul orqali sterillangan urug lar o tkazilayotgan tajribalardagi barcha ʻ ʻ oziqa muhitlarda o sish ko rsatgichlarini namoyon qildi. ʻ ʻ 3.3-jadvaldagi natijalar va olingan xulosalar asosida Ferula tadshikorum o simlik urug lari uchun optimal srerillizatsiya yo li 8-usul deb topildi. Mazkur ʻ ʻ ʻ usulni metodikasi ishlab chiqildi. (3.1-rasm) 1. Kiritilgan material 6 soat suv oqimi ostida yaxshilab yuviladi. Namlangan urug lar endi turli xil eritmalar bilan ishlov beriladi. ʻ 2. Fungitsid (krezaksin eritmasi 1litr suvga 0,20 gr) da 5 daqiqa ushlab turiladi. so ng distillangan suvda 3 marta yuviladi ʻ 3. Bakteriodsid (streptimitsin eritmasi 1litr suv 0,18 gr) antibiotikda 6 daqiqa sterillizatsiya qilinadi. so ng distillangan suvda uch marta yuviladi. ʻ 4. Domeostos 5 % li eritmasi (yuvuchi vosita 900ml suv va 100ml drmostos) da 7 daqiqa ushlab turiladi. so ng distillangan suvda 6-7 marta yuviladi. ʻ 5. 70 % li etanol spirtida 2 daqiqa ushlab turiladi. so ng distillangan suvda 3 ʻ marta yuviladi. 6. Furatsilin eritmasi (1dona tabletka 400 ml suvda tayyorlanadi) da 1 daqiqa ushlab turiladi va distillangan suvda 3 marta yuviladi 7. Diatsidning 0.1% li eritmasida 10 soniya saqlanib keyin distillangan suvda 3 marta yuviladi. 47 3.1- rasm. Urug larni sterillash jarayoniʻ Oziqa muhitini sterillash. Oziqa muhiti solingan probirkalar og zi paxta ʻ tiqinlar bilan yopilib stakanlarga solindi va o rash qog ozlariga o ralib avtoklavda ʻ ʻ ʻ 120 o C haroratda 0,75-1 atm bosimida 20 daqiqa davomida sterillandi. Laminar boks sterilizatsiyasi. Laminarning ish olib boriladigan ichki yuzasi 70% li spirt bilan artiladi. So ng laminarga maxsus sterilizator, 96% spirtli stakan, ʻ sterillangan idishlar, asboblar va sterillangan suvli kolba joylanadi. Meristemalar ajratishda laminarga binokulyar lupa ham qo yiladi. (3.2-rasm) ʻ 3.2-rasm . Laminar boksda ishlash jarayoni 48 Ishlashdan oldin 2 soat davomida laminar boks bakteriotsid ultrabinafsha lampasi bilan nurlantiriladi. Ishlashdan ikki soat oldin laminarning ichki yuzasi 70% li spirt bilan yana artiladi. Ish boshlashdan avval qo llarni yaxshilab sovun bilanʻ yuvib, spirt bilan artib, maxsus qo lqop kiyildi sterillangan xalat kiyib va og ziga ʻ ʻ steril niqob taqiladi. So ngra idishlarni quritish shkaflariga joylab 2 soat 160 ʻ o C da qizdiriladi. Bunday qizdirishda bakteriyalargina emas, balki ularning sporalari ham o ladi. Quritish shkafidagi xaroratni 175 ʻ o C dan oshirish mumkin emas, chunki paxta tiqinlar sarg ayib ketadi, idishlar o ralgan qog oz (falga) esa sinuvchan holga kelib ʻ ʻ ʻ qoladi. Avtoklavda bosim ostida bundan ham yaxshiroq sterillashga erishish mumkin, chunki namli issiqlikda qizdirilganda mikroorganizmlar va ularning sporalari yana ham yaxshi o ladi. Turli xil stakanlar, Petri likobchalari, pipetkalar, distillangan suvli ʻ kolbalar avtoklav qilinadi. Idishlar falga yoki o rash qog ozlariga o ralgan holda 25- ʻ ʻ ʻ 30 daqiqa 2 atmosferada avtolav qilinadi. Pipetkalarni avtoklav qilishda ularning yuqori qismiga paxta tiqib, aloxida-aloxida qilib o raladi. ʻ 3.3-rasm. Oziqa muhitga ekilgan Ferula tadshikorum P. o simligi urug lari ʻ ʻ 49 3.2 Dorivor tojik kavrak (Ferula tadshikorum o simliginiʻ In vitro usulida ko payitirish uchun optimal ozuqa muhitlari ʻ 3.2.1. Boshlang ich meristema to qimalarni olish ʻ ʻ 1-tajriba: Ferula tadshikorum o simligini ʻ Rahmonqulov U. (1999) ishlab chiqgan metodika asosida xona haroratida saqlangan urug larni ʻ 2021 – yilning noyabri oyi sovuq harorat -(0) + 4° da 2 ta petri likobchasidagi filtr qog oz ustiga 10 ʻ tadan urug sanab undirishga qo yildi va namlik miqdorini nazorat qilindi ʻ ʻ (3.4-rasm) 95 kundan so ng ekilgan urug larni dastlabki qismi unib chiqdi. 103 kundan keyin ʻ ʻ urug larni unib chiqishi to xtadi. ʻ ʻ 1. Birinchi petri likobchasida ekilgan 10 ta urug dan 5 tasi o sib chiqdi, 3 ta ʻ ʻ urug da o zgarish kuzatilmadi, 2 ta urug da infeksiya kuzatildi. ʻ ʻ ʻ 2. Ikkinchi petri likobchasida ekilgan 10 ta urug dan 6 ta urug da ʻ ʻ rivojlanish kuzatildi, 4 ta urug da o zgarish kuzatildi. ʻ ʻ Xulosa qilib aytganda Ekilgan jami 20 ta uru dan 11 ta urug da rivojlanish ʼ ʻ kuzatildi, eksplantlar o sib chiqdi o sish foizi 55 % ni tashkil qildi. ʻ ʻ 3.4-rasm: Tojik kavragini oddiy sharoitda (xona haroratida) saqlab, so ngra - ʻ (0) +4° da undirish 50 2-tajriba: Tajribada oziqa muhitini tayyorlashda Murasige-Skuga oziqa muhitining 4 xil oziqa muhiti tarkibidan foydalanildi. Bunda hujayralarning bo linibʻ o sishi uchun kerak bo lgan makro va mikroelementlar shuningdek garmonlar tanlab ʻ ʻ olindi. Ushbu moddalar 1 litr idish hisobida miqdori hujayrani o sishi va moddalar ʻ harakatini tezlashtirish darajasida belgilab olindi. 6-benzolaminopurin (6-BAP) ajratilgan to qimlarni o sishini tezlashtiradi, m ʻ ʻ akro va mikromineral tuzlar ozuqa muhitining asosini tashkil etadi: azotli birikmalar nitratlar, nitritlar, ammoniy tuzlari, fosfor-fosfat tuzlari, oltingugurtsulfatlari shaklida xamda suvda eruvchan K+, Na+, Ca+2 ,Mg+2 Temir xelat shaklida EDTA (etilendiamintetrauksusnaya kislota) bilan birgalikda o simlik o zlashtirishi uchun qulay shakilda qo llaniladi, bu orqali ʻ ʻ ʻ hujayrada kechadigan moddalar o zlashtirilishi tezlashadi. ʻ O simlikdan ajratilgan hujayra va to qimalar o stiriladigan oziqa muhitda ʻ ʻ ʻ o simliklarga kerakli hamma makroelementlar: azot, fosfor, kaliy, kalsiy, oltingugurt, ʻ magniy, temir va mikroelementlar: bor, rux, mis, kobalt, marganets, yod, molibden, shuningdek vitaminlar, uglevodlar, karbon suvlar, fitogormonlar bo lishi kerak. Ba zi ʻ ʼ bir oziqa muhitlari tarkibida esa kazein gidrolizati va ayrim aminokislotalar bo lishi ʻ kerak. Bundan tashqari, oziqa muhiti tarkibiga hujayralarning temirga bo lgan ʻ ehtiyojini turli pH ko rsatgichlarda qondirish uchun EDTA (etilendiamin-tetrasirka ʻ kislotasi) yoki uning natriyli tuzi kiritilishi kerak. Ajratilgan hujayra va to qimalar ʻ o stiriladigan oziqa muhitning asosiy tarkibiy qismini uglevodlar tashkil qiladi, ʻ chunki hujayra va to qimalar avtotrof oziqlanish qobilyatiga ega emas. Ko pincha ʻ ʻ uglevod manbai sifatida saxaroza yoki glyukozaning 20-40 g/l eritmasi qo llaniladi. ʻ Uglevodli oziqa manbai sifatida polisaxaridlar ishlatilmaydi, chunki ba zi to qimalar, ʼ ʻ asosan o smalar faol gidrolitik fermentlarga (amilaza va boshqalar) ega bo lib, ʻ ʻ kraxmal eritmasi bor oziqa muhitlarida o sishi mumkin. O sish regulyatorlari ʻ ʻ hujayralar didifferentsirovkasi va hujayra to qimalari induktsiyasi uchun zarurdir. ʻ Shuning uchun kallusli to qimalar olishda oziqa muhitlari tarkibiga auksin (hujayra ʻ dedifferentsirovkasini yuzaga keltiruvchilar) va sitokinin (didifferentsiyalangan hujayralarning bo linishini induksiyalovchi) kiritish kerak. ʻ 51 Poya morfogenizi induksiyasida oziqa muhiti tarkibida auksinning miqdori kamroq bo lishi yoki umuman bo lmasligi mumkin. Ikkala gormonlarga yokiʻ ʻ ularning bittasiga nisbatan avtonomlik shu hujayralarning gormon ishlab chiqarish qobilyatiga bog liq. ʻ Auksin manbai sifatida oziqa muhitlarda 2,4 dixlor fenoksisirka kislotasi (2,4- D) 110 mg/ml; indolil sirka kislotasi (ISK) 1-30 mg/l; a- naftil sirka kislotasi (NSK) - 0,1-2 mg/l kabilar ishlatiladi. Ko pincha 2,4-D ishlatiladi. ISK 2,4-D ga nisbatan 30 ʻ marta kam faollikka egadir. Kallusning rivojlanishi uchun ko pincha auksinning ʻ yuqori miqdori ishlatiladi, to qima keyingi qayta ekilganda auksinning miqdori bir ʻ necha marta kam bo lganda xam to qima o sishi davom etaveradi. Sun iy oziqa ʻ ʻ ʻ ʼ muhitlarida sitokinin manbai sifatida kinetin, 6-benzil aminopurin (6-BAP) va zeatin (0,001-10 mg/l) qo llaniladi. To qimalarning o sishida va orgonogenez ʻ ʻ ʻ induktsiyasida 6-BAP kinetinga nisbatan yuqori faollikni namoyon qiladi. Ba zi ʼ oziqa muhitlari tarkibiga adenin kiradi. Auksin va sitokininlardan tashqari ba zi oziqa muhitlari tarkibiga gibberal ʼ kislotasi (GK) qo shiladi. Oziqa muhitida GKning bo lishi shart bo lmasa ham, ba zi ʻ ʻ ʻ ʼ hollarda u izolyatsiyalangan to qimalarning o sishini tezlashtiradi. Birlamchi kallus ʻ ʻ induktsiyasini va uning o sish faoliyatini tezlashtirish uchun oziqa muhitiga o simlik ʻ ʻ ekstraktlari yoki sharbatlari qo shiladi. Kokos suti - kokos yong og i suyuq ʻ ʻ ʻ endospermi o sish tezligini oshirish xususiyatiga ega. ʻ O simliklar apikal meristemalarini o stirish uchun moslashtirilgan ʻ ʻ (modifikatsiyalangan) Murasige-Skuga oziqa muhitlarini tayyorlash. Avvalo makro- mikrotuzlar va vitaminlarning boshlangich eritmalarini tayyorlash kerak. Odatda, Murasige va Skuga oziqa muhitlari quyidagi birikmalardan tayyorlanadi. 1. NH 4 NO 3 , KNO 3 , KH 2 PO 4 , MgSO 4 • 7H 2 O (MgSO 4 ni cho kmaga tushishini ʻ oldini olish uchun, qizdirmasdan oxirida solinadi); 2. CaCl 2 eritmasi; 52 3. Temir xelati eritmasi (FeSO 4 va Na 2 EDTA eritmasi birgalikda qaynagunga qadar qizdirilganda temir xelati xosil bo ladi)ʻ 4. Mikro elementlar eritmasi. Boshlangich eritmalar uchun kerakli tuzlar miqdori va boshlangich eritmalarning oziqa muhit uchun kerakli miqdorlari 3.4- jadvalda keltirilgan. Tayyorlangan eritmalarni og zi zich yopiladigan idishlarga solib, qog oz yorliq ʻ ʻ yopishtirib, muzlatgichda saqlash lozim. Temir xelati ko k rangli shisha idishda ʻ saqlanadi. Vitaminlarning o ta to yingan eritmalari alohida-alohida tayyorlanadi va ʻ ʻ pentsillin idishlarida saqlanadi. Boshlang ich eritmalardan foydalangan holda ʻ o simlik apikal meristemalarini o stirish uchun oziqa muhitlari tayyorlanadi. ʻ ʻ O lchami 1 litrli kimyoviy stakanga saxaroza solib idishning yarmigacha distillangan ʻ suv quyib isitiladi, saxaroza erigandan so ng, xona haroratigacha sovitiladi va unga ʻ makro-mikroelementlarning boshlangich eritmalari va vitaminlar kerakli miqdorda solinadi. Endi boshlang ich eritmadan ( ʻ 3.4-jadval) foydalangan holatda keying amaliy ishlar Dorivor tojik kavrak o simligini ʻ o simligi urug ini o stirish uchun oziqa ʻ ʻ ʻ muhit tayyorlash lozim. 53 3.4-jadval Murasige-Skuga bo yicha boshlang ich eritmalar tayyorlash (1L/mg)ʻ ʻ Moddalarning tarkibi Oziqadagi moddalar miqdori Oziqa muhiti miqdori mg/l 1L eritma oziqa hajm, ml Oziqa muhitini saqlash, °С Makroelemetlar КNO3 1,88·10-2 19 000 100 +4 NH4NO3 2,06·10-2 16 500 MgSO4·7H2O 1,50·10-3 3 700 CaCI2 3,00·10-3 4 400 KH2PO4 1,25·10-3 1 700 Mikroelementlar MnSO4·7H2O 9,99·10-5 2 230 10 +4 ZnSO4·7H2O 2,99·10-5 860 H3BO3 1,00·10-4 620 KJ 5,00·10-6 83 Mikroelementlar CuSO4·5H2O 1,00·10-7 25 1 +4 Na2MoO4·2H2O 1,00·10-6 250 CoCI2·6H2O 1,00·10-7 25 Temir manbayi FeSO4·7H2O 1,00·10-4 2 780 10 +4 Na2EDTA·2H2O 1,00·10-4 3 730 Uglevodlar manbayi Saxaroza 8,80·10-2 - 30 m / l - Vitamin va organik moddalar Mezoinozit 4,90·10-4 10 000 10 -20 Glisin 3,00·10-5 200 Tiamin -HCI 3,00·10-7 500 1 Pirodoksin -HCI 2,40·10-6 500 Nikotin kislota 4,66·10-6 500 54 Oziqa muhit tayyorlash texnalogiyasiga ko ra ʻ Dorivor tojik kavrak o simligi ʻ uchun kirish oziqasini tayyorlandi. Bunda o simlik dastlabki meristema to qimalarini ʻ ʻ olish tajribalarini amalga oshirildi. Jarayonning keyingi bosqichida MS kirish oziqa muhitlarini tayyorlab Dorivor tojik kavrak urug lari ekildi. Bunda MS oziqa muhiti ʻ elemetlari miqdorini o zgartirildi. 4 xil oziqa muhiti tayyorlandi va turli idishlarga ʻ oziqalar qo yildi. ʻ Ozuqa muhitlari tarkibini 6 ta asosiy komponentlar tashkil qiladi. 1. makroelement tuzlari; 2. mikroelement tuzlari; 3. temir manbayi (xelat shaklida); 4. vitaminlar; 5. uglevod manbayi; 6. fitogormonlar; 1-oziqa muhit tarkibi (MS-nazorat). Ferula tadshikorum P. o simligi uchun ʻ oziqa muhit tarkibi: Bu jarayonda Murasige-Skuga nazorat oziqa muhitidan foydalandik. Oziqa muhitda azot manbayi sifatida ammoniy nitratdan (NH 4 NO 3 ) 16,50 gr/l, Kaliy manbayi sifatida kaliy nitrat (KNO 3 )19 gr/l va kaliy digidrofasfat (KH 2 PO 4 ) 7 gr/l, Kalsiy manbayi sifatida kalsiy xlorid kristalogidrat ( CaCl 2 ·2H 2 O) 4,4 gr/l, Magniy manbayi sifatida magniy sulfat kristalogidrat ( MgSO 4 ·7H 2 O) 3,7 gr/l. Marganes sifatida: marganes sulfat kristalogidrat (MnSO 4 ·4H 2 O) 0,223 gr/l, Ruh sifatida: ruh sulfat kristalogidrat (ZnSO 4 ·7H 2 O) 0,0 86 gr/l, Bor manbayi sifatida borat kislota H 3 BO 3 0,062 gr/l, yod manbayi: kaliy yodid KI 0,0083 gr/l, mis manbayi: mis sulfat kristalogidrat (CuSO 4 ·5H 2 O) 0,0 0025 gr/l, molibden manbayi: Natriy molibdanat kristalogidrat (Na 2 Mo 4 ·2H 2 O) 0,0025 gr/l, Xlor manbayi: kalsiy xlorid kristalogidrat (CaCl 2 ·6H 2 O) 0,00025 gr/l. Temir manbayi: temir sulfat kristalogidrat ( FeSO 4 ·7H 2 O) 0, 2795 gr/l, Natriy etilendiamintetrasirka kislota (Na 2 EDTA) 0,373 gr/l. Uglerod manbayi: Saxaroza 30000 mg/l miqdorda solinadi 55 2-oziqa muhit tarkibi ( MS-1). Ferula tadshikorum P. o simligi uchun oziqaʻ muhit tarkibi: Mazkur tajribamizda Murasige-Skuga nazorat oziqa muhitidagi moddalar miqdorini o zgartirdik. Makroelementlar manbayi: NH ʻ 4 NO 3 400 mg/l (nazorat -1250 mg/l), KNO 3 1800 mg/l, (nazorat - 100 mg/l ), Ca (NO 3 ) 2 ·4H 2 O 832 mg/l MgSO 4 ·7H 2 O 128,2 mg/l (nazorat – 242,8 mg/l), KH 2 PO 4 270 mg/l (nazorat+100). Mikroelementlar manbayi: MnSO 4 ·4H 2 O 7,4 mg/l (nazorat – 14,9 mg/l), ZnSO 4 ·7H 2 O 8,3 mg/l (nazorat – 0,3 mg/l), H 3 BO 3 6,2 mg/l, KI 0,08 mg/l (nazorat – 0,75 mg/l), Na 2 Mo 4 ·2H 2 O 0,025mg/l (nazorat – 0,225 mg/l), CuSO 4 ·5H 2 O 0,025 mg/l, CaCl 2 ·6H 2 O 0,025 mg/l. Temir manbayi: FeSO 4 ·7H 2 O 27,4 mg/l (nazorat – 0,55 mg/l), Na 2 EDTA 37,3 mg/l Uglerod manbayi: Saxaroza 30000 mg/l miqdorda solinadi. 3-oziqa muhit tarkibi(MS-2). Ferula tadshikorum P. o simligi uchun oziqa ʻ muhit tarkibi: Mazkur tajribamizda Murasige-Skuga nazorat oziqa muhitidagi moddalar miqdorini o zgartirdik. Makroelementlar manbayi: NH ʻ 4 NO 3 400 mg/l (nazorat - 1250 mg/l), KNO 3 440 mg/l, (nazorat – 1460 mg/l ), CaCl 2 ·2H 2 O 94 mg/l (nazorat - 346 mg/l), Ca (NO 3 ) 2 ·4H 2 O 556 mg/l, MgSO 4 ·7H 2 O 370 mg/l, KH 2 PO 4 190 mg/l (nazorat+20), K 2 SO 4 900 mg/l. Mikroelementlar manbayi: ZnSO 4 ·7H 2 O 8,3 mg/l (nazorat – 0,3 mg/l), CuSO 4 ·5H 2 O 0,025 mg/l, Na 2 Mo 4 ·2H 2 O 0,025 mg/l (nazorat – 0,225 mg/l), CaCl 2 ·6H 2 O 0,025 mg/l. Temir manbayi: FeSO 4 ·7H 2 O 27,8 mg/l (nazorat – 0,15 mg/l), Na 2 EDTA 37 mg/l (nazorat – 0,3 mg/l). Uglerod manbayi: Saxaroza 20000 mg/l (nazorat + 10000 mg/l) miqdorda solinadi. 4-oziqa muhit tarkibi (MS-3). Ferula tadshikorum P. o simligi uchun oziqa ʻ muhit tarkibi: Bu jarayonda Murasige-Skuga nazorat oziqa muhitidagi oziqa moddalar miqdorini o zgartirdik. Makroelementlar manbayi: NH ʻ 4 NO 3 400 mg/l (nazorat - 1250 mg/l), CaCl 2 ·2H 2 O 96 mg/l, (nazorat – 344 mg/l), Ca (NO 3 ) 2 ·4H 2 O 600 mg/l KH 2 PO 4 250 mg/l (nazorat+80), K 2 SO 4 1400 mg/l. Mikroelementlar manbayi:, ZnSO 4 ·7H 2 O 21,1 mg/l (nazorat+12,5), H 3 BO 3 12,4 mg/l (nazorat + 6,2 mg/l), KI 1,66 mg/l (nazorat +0,83 mg/l), CuSO 4 ·5H 2 O 0,05 mg/l (nazorat +0,025 mg/l), Na 2 Mo 4 ·2H 2 O 0,05 mg/l (nazorat +0,2 mg/l), CaCl 2 ·6H 2 O 0,05 mg/l (nazorat 56 +0,025 mg/l),. Temir manbayi: Na 2 EDTA 36,8 mg/l(nazorat – 0,5 mg/l). Uglerod manbayi: Saxaroza 27000 mg/l miqdorda solinadi. Oziqa muhit tayyorlab olinganidan so ng 8 xil usul yordamida srerillanganʻ Ferula tadshikorum kirish materiallari 4 xil ozuqa muhitiga kirgizildi. Urug ni ʻ o stirish uchun aktivlangan ko mir va regulyatorlar: giberal kislota solinadi (GA-3). ʻ ʻ Gibberellinlar ko plab turlarda urug larning uyqu holatini va kurtaklarning tinim ʻ ʻ holatini engib, past haroratlar, uzoq kunlar yoki qizil yorug lik o rnini bosuvchi rol ʻ ʻ o ynaydi. ʻ Urug larning unib chiqishini rag batlantiruvchi vosita sifatida ʻ ʻ gibberellinlar bo yicha olib borilgan jiddiy tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, gibberel ʻ ʻ kislotasini tinim davridagi urug larga qo llash ularning tabiiy sovutish talabini yo q ʻ ʻ ʻ qilishi mumkin. (3.5-jadval) Bunda kirish oziqa turlari sifatida MS oziqa muhitning turli tarkiblaridagi kirish oziqasidan foydalanildi. Bu yerda asosiy maqsad qaysi oziqa muhitida ularni toza holda ajratib olish mumkinligini bilish edi. 57 3.5-jadval O rganilayotgan oziqa muhitlarning tarkibiʻ Muhit komponentlari Konsentratsiyasi mg/l MS-nazorat MS-1 MS-2 MS-3 NH 4 NO 3 1650 400 400 400 KNO 3 1900 1800 440 - CaCl 2 · 2 H 2 O 440 - 94 96 Ca (NO 3 ) 2 ·4H 2 O - 832 556 600 MgSO 4 ·7H 2 O 370 128,2 370 - KH 2 PO 4 170 270 190 250 K 2 SO 4 - - 900 1400 Na 2 EDTA 37,3 37,3 37 36,8 Fe SO 4 ·7H 2 O 27,95 27,4 27,8 - H 3 BO 3 6,2 6,2 - 12,4 MnSO 4 · 4 H 2 O 22,3 10 - 22,3 MnSO 4 ·H 2 O - 7,4 - - ZnSO 4 ·7H 2 O 8,6 8,3 8,3 21,1 KI 0,83 0,08 - 1,66 Na 2 Mo 4 · 2 H 2 O 0,25 0,025 0,025 0,05 CuSO 4 · 5 H 2 O 0,025 0,025 0,025 0,05 CoCl 2 · 6 H 2 O 0,025 0,025 0,025 0,05 Saxaroza 30000 30000 20000 27000 58 Tajriba natijalari asosida Ferula tadshikorum o simligi kirish oziqasi sifatidaʻ eng yaxshi natijalar Murase-Skuge ning 2-tarkibli (MS-1) oziqa muhitimizda kuzatildi hamda bu oziqa muhiti eng optimal deb topildi. 3.5-rasm . Ferula tadshikorum oziqa muhitlariga ekilganda rivojlanishi jarayoni Yuqoridagi natijalaridan xulosa qilishimiz mumkinki Ferula tadshikorum o simligi urug lari Murase-Skuga nazorat oziqa muhitida rivojlanish jarayonlari ʻ ʻ kuzatildi. Lekin urug lar eng rivojangan oziqa muhit tarkibi MS-1 oziqa muhiti bo ldi ʻ ʻ ( 9 -rasm). Mazkur oziqa muhitini o simlik uchun eng optimal oziqa muhiti sifatida ʻ tavsiya qilindi. 3.6-jadval Oziqa muhitga ekilgan eksplantlarning unuvchanligi № Oziqa turi Urug lar soni ʻ (dona) Urug larning unuvchanligi ʻ soni Foizi % 1 MS-nazorat 10 4 40 2 MS-1 10 5 50 3 MS-2 10 3 30 4 MS-3 10 2 20 3.2.2. Multi to qimalarni (o simlik klonlarini) olish ʻ ʻ 59 O simlik klonlarini olish maqsadida 21 kunda o sgan urug lar ishlatildi. Ularniʻ ʻ ʻ aseptik tarzda taxminan 5-10 mm bo laklarga bo lib ʻ ʻ tarkibiga 0,5 mg/l 6- benzilaminopurin (6-BAP) va 0,2 mg/l Benzil adenine (BA) bilan to ldirilgan ʻ M S-1 tarkibli oziqa muhitiga joylashtirildi va keyinchalik ham kuzatib borildi. (3.6-rasm) . Kirish materiallarini qayta qayta ekish orqali birlamchi o simlik bazasini ko paytirildi ʻ ʻ va mikroko chatlar tayyorlab olindi. ʻ 3.6-rasm . O simlikdan klon to qimalarini olish ʻ ʻ Bunda maxsus suniy oziqaga ekilgan explant to qimalarning o sish jarayoni va ʻ ʻ sharoiti kuzatilib borildi. Kirish materiali dastlabki kirish oziqasiga ekilgandan so ng ʻ kuzatib borildi. Bunda dastlabki 4-6 kun ichida explantdagi ichki zamburug lar oziqa ʻ muhitida o sishi kuzatidi. Va ular tajriba xonasidan zudlik bilan chiqarib yuborildi. ʻ Keyingi kunlar davomida ichki qismda mavjud bo lgan bakteriyalar suniy oziqa ʻ muhitida ko payish xususiyatini namoyon qildi va bu holda ham ular tajriba ʻ xonasidan chiqarib tashlandi. Shuningdek har 14 kunda klon to qima oziqa muhitini ʻ yangilab turish kerak bo ladi. Chunki bu muddat ichida klon to qimalarga ishlov ʻ ʻ berilmasa ularda qurish jarayoni kuzatildi. 4 marotaba qayta ekilgandan so ng ichki ʻ 60 va tashqi infeksiyalardan holi hisoblanadi. Infeksiyadan holi bo lgan o simliklar klonʻ ʻ sonini ko paytirish maqsadida klon oziqaga ekiladi. Dastlabgi oziqa tarkibidan zeatin ʻ olib tashlandi va klon oziqasi uchun 0,5 mg/l indol 3-sirka kislata (ISK) qo shildi ʻ . 3.2.3. Ferula tadshikorum o simligi klon to qimalarini ildizlatish ʻ ʻ Ildizlatish bosqichida oziqa muhitning asosiy tarkibi o zgartiriladi. Murasiga ʻ va Skuga bo yicha qo shiladigan mineral tuzlar miqdori ikki, uch barobar ʻ ʻ kamaytiriladi yoki Uayt muhiti bilan almashtiriladi, qand miqdori 0,5-1% gacha kamaytiriladi va gormonlardan faqat auksin ishtirok etadi, sitokinindan umuman foydalanilmaydi. Ildiz hosil bo lish stimulatori sifatida (3-indolil 3-moy kislota ʻ (IMK), ISK, 2,4-D yoki NSK dan foydalaniladi. Oziqa muhitning tarkibi rizogenezga katta ta sir ko rsatadi: ildizlatish bosqichida va oldingi o tishlarda mineral ʼ ʻ ʻ komponentlar; uglevodlar manbai va kontsentratsiyasi; o rtacha mustahkamlik; ʻ biologik faol moddalarning konsentratsiyasi va nisbati va ularning eksplantga ta sir ʼ qilish usuli; rivojlanish darajasi va kesish asoslarining mexanik shikastlanishi va boshqa bir qator omillar. Bu rizogenez jarayonining murakkabligi va uni boshqarish qiyinligini ko rsatadi, ammo eksperimental ma lumotlar shuni ko rsatadiki, ʻ ʼ ʻ ildizlanish samaradorligiga ta sir qiluvchi juda ko p omillar bilan uni ʼ ʻ optimallashtirish uchun teng darajada keng imkoniyatlar mavjud [8]. Tajribada eksplantlarni ildizlatish uchun 2 xil auksin analoglari indolil-3- butirik kislota (IBK) va naftil sirka kislota (NSK) dan foydalanildi. Tayyorlangan Murasige-Skuga (MS -1 ) oziqa muhitiga auksinlar qo shildi. Oziqa muhit ʻ plastik konteyner larga solindi va unga mikroko chatlar ekildi. ʻ Oziqa muhitining pH 5,6 ga to g irlanadi. Multiplikatsiya bosqichidagi mineral ʻ ʻ tuzlar miqdori 50 % ga kamaytiriladi. Oziqa muhit 15 daqiqa davomida 121 o C haroratda avtoklavda sterillanadi. Mikroko chatlar ushbu oziqa muhitga ekiladi. Ayni ʻ paytda jarayon davom etmoqda va kuzatib borilyapti. Natijalar tahlil qilinib keying bosqichga o ʻ tkaziladi. Ildizlatish bosqichidan keyin eksplantlar iqlimlashtirish bosqichiga olinadi. Bu jarayon asosan issiqxonada olib boriladi. Ildiz hosil qilgan 61 mikroko‘chatlar 2:1 nisbatda torf va vermikulit aralashmasi solingan kassetalarga ekiladi va maxsus tunnellarda nazorat ostida saqlanadi. 3.7-rasm. Ferula tadshikorum o simligini ildiz hosil qilish jarayoniʻ 3. 3 . Dorivor tojik kovrak (Ferula tadshikorum P.) o simligini ʻ in vitro usulida ko payitirishning optimal sharoitlari ʻ Klonal mikroko paytirish bo yicha ishlarni bajarishning eng asosiy sharti ʻ ʻ tozalik ayniqsa, ozuqa tayyorlashda va laminar boksda ishlashda aseptika qoidalariga rioya qilishdir. Barcha binolar, bajariladigan ish turidan qat i nazar, vaqti-vaqti bilan ʼ antiseptiklar bilan ishlov berilishi kerak. Laminar bokslar ish boshlashdan oldin qo shimcha ravishda bakteriotsid lampalar bilan nurlanadi, so ngra etil spirti bilan ʻ ʻ artiladi. Laminardagi barcha narsalar, shu jumladan binokulyar mikroskop va tripodlar, bakteritsid chiroq bilan nurlantiriladi va spirt (70% etil spirti) bilan artiladi va asboblar qo shimcha ravishda spirtli chiroq alangasida yondiriladi. In vitro da ʻ o simliklarni etishtirish shartlari: yorug lik 2,5-3 ming lyuks, harorat 21-23 ° C, ʻ ʻ fotoperiod 16/8 soat. Subkulturatsiya davomiyligi 4 hafta (boshqacha belgilanmagan bo lsa). O simliklar hajmi 220×22 mm bo lgan probirkalarda, ozuqa muhiti hajmi 10 ʻ ʻ ʻ ml, hajmi 300 va 500 ml, ozuqa muhiti hajmi mos ravishda 30 va 50 ml bo lgan ʻ 62 idishlarda yetishtiriladi. In vitro kulturasiga kirish ozuqa muhiti hajmi 5 ml bo lganʻ 160 × 16 mm probirkalarda amalga oshiriladi. O simliklardan ajratib olingan hujayralar va to qimalarni yaxshi o stirish uchun ʻ ʻ ʻ o stirishning ma lum shartlariga rioya qilish kerak. Aksariyat kultura to qimalari ʻ ʼ ʻ yorug likka muhtoj emas, chunki ularning hujayralarida xloroplastlari bo lmaydi va ʻ ʻ geterotrof oziqlanadi. Ba zi-bir yashilrangdagi kallus to qimalar bundan mustasno. ʼ ʻ Ayrim hollarda kallus to qimalari avtototrof oziqlanishga qodir bo lmasalar ham ʻ ʻ uzluksiz yorug lik sharoitida o stiriladi, bu muvaffiqiyatli morfogenez hosil ʻ ʻ bo lishining zaruriy sharti hisoblanadi Asosan kallus to qimalarini olish uchun ʻ ʻ qorong ulik yoki sochma yorug lik sharoiti yaratiladi. Shakllana boshlagan ʻ ʻ to qimalar yorug likda 1000-4000 lk yoritish ostida kulturalanadi. Izolatsiyalangan ʻ ʻ meristemalarni kulturalash va ulami mikroko paytirish yorig likda amalga oshiriladi. ʻ ʻ Kulturalar o sayotgan xonada namlik 60-70% ni tashkil etishi kerak. Agar probirka ʻ yoki kolbalar og zi paxta tiqin bilan yopilgan bo lsa, quruq havo oziq muhitlar ʻ ʻ qurishiga va konsentrasiyasining buzilishiga sabab bo lishi mumkin. Xonadagi ʻ namlikning miqdorini oshirish uchun idishlarda suv qo yib qo yish mumkin [8]. ʻ ʻ Alohida ajratilgan hujayra va to qimalarni kulturalashning muhim shart- ʻ sharoiti oziqa muhitdagi mineral tuzlar, uglevodlar, fitogarmonlar va boshqalarni balanslashtirishdan iboratdir. In vitro texnikasidan foydalangan holda o simliklarni etishtirishning eng ko p ʻ ʻ vaqt talab qiladigan bosqichlari in vivo - in vitro - ex vitro o tish bosqichlari ʻ hisoblanadi. O simliklarni in vitro o tkazishning asosiy muammolari patogen ʻ ʻ mikroorganizmlardan eksplant to qimalarga zarar bermasdan, oziqlanish ʻ tizimlarining buzilishi va o simliklarning ajratilgan qismlarini izolyatsiya qilish ʻ oqibatlari bilan qutulish zarurati bilan bog liq. ʻ Kulturaga yangi turdagi o simlik ʻ kiritilganda tadqiqotchilar uni turli oziqa muhitda sinaydilar. Bu jarayon uzoq bo lib, ʻ ko pincha kerakli natijani bermaydi. Optimal tarkibdagi oziqa muhitni aniqlash ʻ uchun, tajribani matematik rejalashtirish usulidan foydalaniladi. Bu usul kam hajmdagi tajribalar yordamida ko paytirishning yuqori tezligini ta minlovchi ʻ ʼ kulturalash sharoitini aniqlash, mikroko paytirish jarayoniga ta sir etuvchi omillar ʻ ʼ 63 yig indisiga bog liqligini o rganish, shuningdek, omillararo o zaro bog liqlikʻ ʻ ʻ ʻ ʻ borligini va samaradorligini o rganish imkonini beradi. Oldinga qo yilgan maqsadga ʻ ʻ muvofiq holda tajriba butun yoki kasriy reja asosida o tkaziladi. ʻ Ajratilgan eksplantning hajmi, birinchi navbatda, kulturalash ishning maqsadi bilan belgilanadi. Katta eksplantlarni qo llashning ijobiy ta siri so qmoqlarni sinov naychalariga ekish ʻ ʼ ʻ qulayligi, arzon ozuqaviy muhit kompozitsiyalaridan foydalanish (biologik faol moddalar va agarsiz), kiritilgan kesmada 5 dan 10 gacha kurtaklarning mavjudligi, kurtaklarning uyg onish tezligining yuqoriligi va keyingi o tishlarda ularning faol ʻ ʻ ko payishi. Shuni ham ta kidlash kerakki, ozuqa muhitida yirik eksplantlarning ʻ ʼ rivojlanishida doimo bevosita organogenez kuzatiladi, dedifferentsiya bo lmaydi. ʻ Oziqa muhitning qattiq, suyuq holatda bo lishi ham eksplantlarning o sishi va ʻ ʻ adventiv kurtaklarning paydo qilish jarayonlariga ta sir etuvchi omillardan biri ʼ hisoblanadi. Ma lumki, nihollaming uchki qismidan olingan eksplantlar suyuq oziqa ʼ muhitlarda roller tipidagi apparatlarda kulturalanganda ularning o sishi sezilarli ʻ darajada stimullanadi, nihollarning apikal dominantligi aniq namoyon bo lmaydi, ʻ o sish davri va qayta ekishlar soni qisqaradi, bu ʻ o simliklarga oziqa moddalar bilan ʻ yaxshi ta minlanish imkonini beradi. Boshqa tomondan qaraganda, bu sharoitda ʼ anomal, egri-bugri nihollarning paydo bo lish ehtimoli ortadi. Agarli oziqa ʻ muhitlardan foydalanish orqali bu muammolami yo qotish mumkin, lekin shu bilan ʻ birga bu usul eksplantlami oziqlanish sharoitini yomonlashtiradi va metabolizm mahsulotlari chiqib ketishiga to sqinlik qiladi. ʻ Shuningdek, o simliklaming klonli mikroko payishi va o sishida oziqa ʻ ʻ ʻ muhitining p H i ham ta sir etadi. Ma lumki, kuchli kislotali yoki ishqoriy muhitda ʼ ʼ ba zi elementlar masalan, fosfor, temir erimaydi, bundan o simliklaming o sishi ʼ ʻ ʻ cheklanadi. Lekin yuqori kislotali muhitda bu elementlaming eruvchanligi oshishi, ko p miqdorining eritma holatiga o tishi eksplant uchun zaharli ta sir ko rsatadi. ʻ ʻ ʼ ʻ I. J. Bennett va boshqalar ammoniy muhitning pH qiymatining pasayishiga olib kelishini va boshqa manbalardan olingan nitratdan foydalanganda o rtacha pH barqarorroq ʻ ekanligini va ildiz shakllanishining oshishiga olib kelishini ko rsatdilar. ʻ O simliklami ʻ organ va to qimalari pH 5,6-5 ʻ ,8 bo lgan oziqa muhitlarda kulturalanadi. Ammo bu ʻ 64 sharoit har doim ham optimal bo lavermaydi. Lekin tajribalarda bizningʻ tadqiqotlarimiz obyekti bo lgan Ferula tadshikorum o simligini kulturalashda optimal ʻ ʻ pH ko rsatgichi 5,7-5,8 ekanligi isbotlandi. Bu ko rsatgichlar o simlik turlari ʻ ʻ ʻ o sadigan tuproqning kislotalik darajasi bilan deyarli mos keladi. Shuning uchun ʻ to qimalar kulturasi bo yicha tajribalar o tkazishda, o rganilayotgan o simlik ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o sadigan tabiiy sharoitdagi tuproqning kislotalik darajasini ham hisobga olish zarur. ʻ Odatda ajratilgan o simlik to qimalari boshlang ich o simlikning intensivlik va ʻ ʻ ʻ ʻ fotojarayonga bo lgan talablarini hisobga olgan holda, lyuminessentli lampalar ʻ yorug ligi ostida o stiriladi. Murasiga o simliklarni klonli mikroko paytirishning ʻ ʻ ʻ ʻ birinchi va ikkinchi bosqichlarida to qimalarni 1000-5000 Lk da 16 soatli ʻ fotoperiodda o stirishni tavsiya qiladi, yoritishning bu sharoiti ko pchilik ʻ ʻ o simliklaming nihol va ildizlarining paydo bo lishiga yordam beradi. Ko pchilik ʻ ʻ ʻ tadqiqotchilarning fikricha, yoritish intensivligi organogenez induksiyasida muhim rol o ynar ekan. Ferula tadshikorum o simligi kulturasi uchun esa 4000 Lkli 16 soat ʻ ʻ fotoperiod normal hisoblanadi. Harorat metabolizm jarayonlarini faollashtirish orqali o simlikning ajratilgan ʻ to qimalarini o sishi va regeneratsiyalanishiga, muhim ta sir ko rsatadi. Harorat ʻ ʻ ʼ ʻ rejimi birinchi navbatda, o simlik turiga bog liq. Masalan Ferula tadshikorum ʻ ʻ o simligi kulturalari uchun optimal harorat 22-24 ʻ o C. Havoning namligi esa 55-60 % ni tashkil qiladi. Shunday qilib, o simliklami ko paytirish koeffitsiyentini oshirishda, ʻ ʻ har bir tur uchun, uning tabiiy o sish sharoitini hisobga olgan holda kulturalashning ʻ individual sharoitini yaratish zarur. Bu usul bir qator afzalliklarga ega ekanligi bilan boshqa usullardan farq qiladi. Birinchidan genetik bir xil sog lomlashtirilgan ekish ʻ materiallari olish mumkin, ikkinchidan ko paytirishning yuqori koeffitsiyentiga ʻ erishish bu esa iqtisodiy foydadir, uchinchidan seleksion jarayonlami qisqartirish, yil davomida ish olib borish, o simliklarni tanlash va ularni dala sharoitlarida o sishini ʻ ʻ baholash imkoniyatini beradi 3.4. Dorivor tojik kavrak (Ferula tadshikorum) ni in vitro usulida ko paytirish bo yicha tavsiyalar ʻ ʻ 65 Hozirgi kunda o simliklarni turli xil biotexnologik usullardan foydalanmasdanʻ saqlab qolishni tasavvur qilib bo lmaydi. Biotexnologiyaning istiqbolli ʻ yo nalishlaridan biri o simlik hujayralari va to qimalarining kulturasida ikkilamchi ʻ ʻ ʻ metabolitlarni ishlab chiqarishdir. Dorivor o simliklar, jumladan, Dorivor tojik ʻ kavrak (Ferula tadshikorum P.)ni in vitro usulida ko paytirishda quyidagi ʻ bosqichlardagi ishlarni amalga oshirish tavsiya etiladi (keltirilayotgan bosqich va sharoitlar aksariyat dorivor o simliklar uchun mos keladi): ʻ Kirish materiallari olish . Kirish materiali sifatida Ferula tadshikorumning yaxshi pishib yetilgan urug lari tanlab olinadi. O simlik urug lari asosan iyun-iyul ʻ ʻ ʻ oylarida pishib yetiladi. U rug larining uzoq vaqt tinim holatiga ega ekanligi va unib ʻ chiqishi pstligi sababli tinim davrini o tash uchun 5 kun sovuq xonada saqlandi ʻ . Eksplantni in vitroda ekish paytida sterilizatsiya qilishning o ziga xos xususiyatlari ʻ mavjud. Sterilizatsiya qiluvchi vosita o simlik to qimalarining yuzasidan patogen ʻ ʻ mikroflorani butunlay olib tashlashi va shu bilan birga zarar etkazmasligi kerak. Urug lar 6 soat davomida vodoprovod suvida yuvildi, so ng zamburug lardan ʻ ʻ ʻ tozalash maqsadida Fungitsid (krezaksin eritmasi) da 5 daqiqa ushlab turiladi , so ng ʻ distillangan suvda 3 marta yuviladi . So ngra bakteriyalardan tozalash uchun ʻ Bakteriodsid (streptimitsin eritmasi) da 6 daqiqa saqlab so ng ketma-ket uch marta ʻ distillangan suv bilan yuvib tashlanadi. Domeostazning 5 % li eritmasi (yuvuchi vosita) da 7 daqiqa ushlab turiladi. so ng distillangan suvda 6 ʻ -7 marta yuviladi . 70 % li etanol spirtida 2 daqiqa ushlab turiladi. so ng distillangan suvda 3 marta yuviladi ʻ . Furatsilin eritmasida 1 daqiqa ushlab turiladi. so ng distillangan suvda 3 marta ʻ yuviladi. Diatsidning 0.1% li eritmasida 10 soniya saqlanib keyin distillangan suvda 3 marta yuviladi. Keyingi bosqichda MS oziqa muhiti pH 5,7 ga tenglashtiriladi, 20 daqiqa davomida 121°C da avtoklavda sterilizatsiya qilinadi. Oziqa muhitini tayyorlash jarayonida Makroelementlar manbayi: NH 4 NO 3 400 mg/l (nazorat -1250 mg/l), KNO 3 1800 mg/l, (nazorat - 100 mg/l ), Ca (NO 3 ) 2 ·4H 2 O 832 mg/l MgSO 4 ·7H 2 O 128,2 mg/l (nazorat – 242,8 mg/l), KH 2 PO 4 270 mg/l (nazorat+100). Mikroelementlar manbayi: 66 MnSO 4 ·4H 2 O 7,4 mg/l (nazorat – 14,9 mg/l), ZnSO 4 ·7H 2 O 8,3 mg/l (nazorat – 0,3 mg/l), H 3 BO 3 6,2 mg/l, KI 0,08 mg/l (nazorat – 0,75 mg/l), Na 2 Mo 4 ·2H 2 O 0,025mg/l (nazorat – 0,225 mg/l), CuSO 4 ·5H 2 O 0,025 mg/l, CaCl 2 ·6H 2 O 0,025 mg/l. Temir manbayi: FeSO 4 ·7H 2 O 27,4 mg/l (nazorat – 0,55 mg/l), Na 2 EDTA 37,3 mg/l Uglerod manbayi: Saxaroza 30000 mg/l miqdorda solinadi. Qattiq oziqa muhiti tayyorlash uchun dengiz suv o tlaridan olinadigan polisaxarid agar-agar moddasidanʻ foydalaniladi . Ferula tadshikorumning unuvchanligi past bo lganligi sababli ʻ oziqa muhitiga 0,3 mg/l GA-3 qo shiladi. ʻ Umumiy qoidalar asosida sterillangan, Petri idishlariga 25 ml dan oziqa muhitlari solinadi, ularga tinim davrini o tagan hamda ʻ sterillangan urug lar ekiladi. Ekilgan materiallar 14 kun davomida kultura xonasida ʻ saqlanadi. Kultura xonasida yorug lik intensivligi 4000 luks va harorat 22 dan 24 °C ʻ gacha bo lishi, fotoperiod 16/8 soat ni tashkil etishi talab etiladi. Ekish 2 marta qayta ʻ takrorlanadi. Keyingi bosqichda tayyorlangan MS oziqa muhiti pH 5,8 ga tenglashtiriladi, 15 daqiqa davomida 121°C da avtoklavda steriliatsiya qilinadi. MS oziqasiga 0, 5 mg/l 6-benzilaminopurin (6-BAP) va 0,2 mg/l zeatin qo shildi. Tayyor ʻ bo lgan oziqa plastik kanteynerlarga solinib olingan materiallar yana qayta ekiladi. ʻ Ekilgan materiallar 21 kun davomida kultura xonasida saqlanadi. Bu vaqt davomida materiallar o sib rivojanadi. Eksplantlarda poya va barg shakllanadi. ʻ Multiplikatsiya . O stirilgan boshlang ich materiallar 1-bosqichda foydalanilgan ʻ ʻ Murasige-Skuga (MS) oziqa muhitiga 0, 5 mg/l 6-benzilaminopurin (6-BAP) va 0,1 mg/l indol 3-sirka kislata (ISK) qo shildi ʻ . Tayyor bo lgan oziqa plastik ʻ konteynerlarga ekiladi. Bu oziqaga ekilgan materiallar har bir subkulturalash (21 kun)da o rtacha 2,5 barobar ko payadi. Multiplikatsiya natijasida hosil bo ʻ ʻ lgan ʻ klonlar yarmi ildizlatish bosqichiga qo yiladi buning uchun oziqa muhitidan makro, ʻ mikroelementlar, mineral tuzlar miqdori bir baravar kamaytiriladi. Garmonlardan auksin analoglari qo shiladi, chunki auksin ildiz hosil bo lishini kuchaytiradi. ʻ ʻ Qolgan yarim eksplant yana multiplikatsiya qilinadi. Ayni paytda Ferula tadshikorum o ʻ simligi ildizlatish bosqichida turibti. Ildizlarish va klonlash bosqichlari parallel ravishta olib borilyapti. 67 Dorivor tojik kovrak o‘simligini in vitro usulida ko‘paytirish texnologiyasining bosqichlari . 68 III bob yuzasidan x ulosala r Ferula tadshikorum juda qimmatli dorivor o simlik bo lsada, bu o simlikningʻ ʻ ʻ in vitro da ko payishi haqida hech qanday tadqiqot yo q. ʻ ʻ Birlamchi material sifatida o simligining dalada pishib yetilgan urug lari terib kelindi ʻ ʻ . Adabiyotlarda Ferula turlari o simliklarining tinim davrini buzish uchun sovuq tabaqalanish davri zarurligi ʻ haqida xabar berilgan. Sovutish bilan davolash embrionning kamolotini kuchaytiradi va urug larning tinim holatini yo q qiladi ʻ ʻ . Fitogarmonlardan gibberellinlar ko plab ʻ turlarda urug larning uyqu holatini va kurtaklarning tinim holatini engib, past ʻ haroratlar, uzoq kunlar yoki qizil yorug lik o rnini bosuvchi rol o ynaydi. ʻ ʻ ʻ Biz tadqiqot davomida gibberal kislota (GA-3) dano simlikni tinim davrini buzish uchun ʻ foydalandik. Ferula tadshikorum o simligi urug larini sterillizatsiya qilishni optimal usullari ʻ ʻ ishlab chiqildi. Sterillizatsiya qilingan o simlik urug lari MS oziqa muhitiga ekildi. ʻ ʻ Oziqa muhit tarkibi tajribalar natijasida aniqlanildi. Oziqa muhitga ekilgan mazkur eksplantlardan virusdan holi, uchki meristema ajratiladi. Ajratilgan eksplantlar moslashtirilgan, 0,5 mg/1 BAP va 0,1 mg/l indol 3-sirka kislata (ISK) tutuvchi Murasiga va Skuga oziqa muhitida qayta-qayta ekib o stiriladi. Klon to qimalari ʻ ʻ Murasige-Skuga (MS) oziqa muhitida In vitro usulda subkulturalash yo li bilan ʻ ko paytiriladi. ʻ Kulturalashning 4-6 haftasidan so ng, tasofidiy kurtaklar ʻ shakllanayotgan meristema o simtalari rivojlanadi. Ular tez o sib yangi kurtaklar ʻ ʻ paydo qiladi. 6-8 hafta davomida kurtaklar konglomerati hosil bo ladi, ular ʻ rivojlanishning turli davrlarida bo lib, bir-biri bilan biriktiruvchi to qimalar orqali ʻ ʻ birikkan bo ladi. ʻ Kalta novdalarda barglar paydo bo ladi, pastki qismida yangi ʻ adventiv kurtaklar shakllanadi. Bu kurtaklar ajratiladi va yangi oziqa muhitiga ko chirib o tqaziladi. Sitokinin tutuvchi oziqa muhittida yon novdalaming paydo ʻ ʻ bo lishi davom etadi, gormonsiz oziqa muhitda esa 4-6 hafta davomida bargli normal ʻ o simlik paydo bo ladi. Barcha In vitro usulda regeneratsiyalangan kurtaklar ʻ ʻ 2,5 mg/l indolil-3-butirik kislota (IBK) va 2,4 dixlor fenoksisirka kislota (2,4-D) da ½ MS muhitda ildiz rivojlanishi uchun qo yilib kuzatishlar olib ʻ borilmoqda. 69 Eksplantning morfogenetik faolligi 3-4 yilgacha saqlanib qoladi. Ushbu tadqiqotda boshlang ich meristemalardan foydalangan holda In vitro usulda samaraliʻ mikroklonal ko paytirishning protokoli ishlab chiqilgan. Bu usul bir qator ʻ afzalliklarga ega ekanligi bilan boshqa usullardan farq qiladi. Jumladan viruslardan holi, iqtisodiy samaradorligi yuqoridir. 70 XULOSALAR 1. Tojik kavragi ni mikroklonal ko paytirish texnologiyasining ʻ o ʻ simlik urug idan boshlang ich meristema material olish; multiplikatsiya va ildizlatish ʻ ʻ bosqichlari bo yicha takomillishtirilgan usuli ishlab chiqildi. ʻ 2. O simlikning birlamchi materiallarini sterillashning optimal sharoitlari ʻ quyidagi tarzda amalga oshiriladi: material 6 soat davomida vodoprovod suvida yuviladi; Fungitsid (krezaksin eritmasi) da 5 daqiqa ushlab turiladi, So ngra ʻ bakteriyalardan tozalash uchun Bakteriodsid (streptimitsin eritmasi) da 6 daqiqa saqlab so ng ketma-ket uch marta distillangan suv bilan yuvib tashlanadi. ʻ Domeostazning 5 % li eritmasi (yuvuchi vosita) da 7 daqiqa ushlab turiladi. so ng ʻ distillangan suvda 6 -7 marta yuviladi. 70 % li etanol spirtida 2 daqiqa ushlab turiladi. so ng distillangan suvda 3 marta yuviladi. Furatsilin eritmasida 1 daqiqa ushlab ʻ turiladi. so ng distillangan suvda 3 marta yuviladi. ʻ Diatsidning 0.1% li eritmasida 10 soniya saqlanib keyin distillangan suvda 3 marta yuviladi. 3. Tojik kavrak o simligini mikroklonal ko paytirish uchun MS ning ʻ ʻ takomillashtirilgan MS-1 optimal oziqa muhiti tarkibi ishlab chiqildi. Takomillashtirish oziqaga kurtaklanish uchun auksin-sitokinen birikmalar, 0 , 5 mg/1 6-benzilaminopurin (BAP) va 0 ,1 mg/l indol 3-sirka kislata (ISK) ; ildizlatish uchun 2,5 mg/l indolil-3-butirik kislota (IBK) va 2,4-D qo shish orqali amalga oshirildi va ʻ natijalar kuzatishlar olib borilmoqda. Oziqa muhiti ushbu usul asosida takomillashtirish Ferula tadshikorum ni mikroklonal ko paytirishda kurtaklanish va ʻ ildizlanish samaradorligini oshirdi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ʻ YXATI 71 1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 26 noyabrdagi ʻ PQ- 4901-son “Dorivor o simliklarni yetishtirish va qayta ishlash, ularning urug chiligini ʻ ʻ yo lga qo yishni rivojlantirish bo yicha ilmiy tadqiqotlar ko lamini kengaytirishga ʻ ʻ ʻ ʻ oid chora-tadbirlar” to g risida” gi qarori. ʻ ʻ 2. O zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2013 yil 5 avgust ʻ 222-sonli majlis bayoni, 3-bandi. “Dorivor o simlikshunoslik va yangi dori ʻ vositalarini ishlab chi-qarish korxonalarini tashkillashtirish uchun dorivor o simliklar-ni sanoat miqyosida plantatsiyalarini yaratish”. Toshkent, 2013 ʻ 3. Abd El-Razek M.H., Ohta S., Hirata T. Ter enoid coumarins of the ʼ Genus Ferula // Heterocycles. 2003; 60: 689–716. 4. Abd El-Raze k MH, Ohta S, Ahmed AA, et al. Sesquiter ene coumarins ʼ from the Roots of Ferula Asafetida // hytochem. 2001; 58: 1289–1295. ʼ 5. Amidon, C.; Barnett, R.; Cathers, J.; Chambers, B.; Hamilton, L.; Kellett, A.; Kennel, E.; Montowski, J.; Thomas, M.A.; Watson, B. Artemisia—An Essential Guide from the Herb Society of America; Caroline, A., Thomas, M., Kennel, E., Eds.; The Herb Society of America: Kirtland, OH, USA, 2014. 6. Amin, A., Tuenter, E., Cos, P., Maes, L., Exarchou, V., Apers, S., et al. (2016). Antiprotozoal and antiglycation activities of sesquiterpene coumarins from Ferula narthex exudate. Molecules. 21(10), 1287.doi:10.3390/molecules21101287 7. Arnold, R.M., Slyker, J.A., Gupta, T.H., Germination of Chaenorrhinum minus seeds in response to gibberellin treatments, J. Plant Physiol., 148. 677–683, 1996 8. Artikova R., Murodova S. “Qishloq xo jaligi biotexnalogiyasi”, ʻ Toshkent-2010 9. Bashir, S., Alam, M., Adhikari, A., Shrestha, R. L. S., Yousuf, S., Ahmad, B., et al. (2014). New antileishmanial sesquiterpene coumarins from Ferula narthex Boiss. Phytochem. Lett. 9, 46–50. doi:10.1016/j.phytol. 2014.04.009 10. Beselovskaya N. V. and Sklyar E. Y. (1984). Deacetyltadzhikorin from Ferula tadshikorum, Chem. Nat. Comp. 3, 386-387. 72 11. Bisht P.M. (2012). Ferula asafoetida: Traditional uses and pharmacological activity. Pharmacogn Rev., 6(12): 141–146. 12. Bo riev S.B. Biotexnologiya asoslari. Buxoro. “BuxDU” nashriyoti.ʻ 2003. –S. 42 13. Eshmatov G . Kovrak o simligi ildizidan olingan spirtli ekstraktning ʻ ʻ kalamushlar ekstrogen xususiyatlariga ta siri “agro ilm jurnal 2021yil 2-ilova 72-son ʼ 58-59 bet 14. Fallah, F., Emadi, F., Ayatollahi, A., Taheri, S., Yazdi, M. K., and Rad, P. K. (2015). The anti mycobacterial activity of the extract of Ferula gummosa. Int. J. Mycobacteriol. 4 (1), 166. doi:10.1016/j.ijmyco.2014.11.054 15. George EF, Sherrington PD.” Plant propagation by Tissue Culture”. Eastern Press. England, 56-59 p. 16. Gopi A.A. (2017). Biological activities and medicinal properties of Asafoetida: A review. J Tradit Complement Med , 7(3): 347–359 17. Kahraman, C., Topcu, G., Bedir, E., Tatli, I. I., Ekizoglu, M., and Akdemir, Z. S. (2019). Phytochemical screening and evaluation of the antimicrobial and antioxidant activities of Ferula caspica. M. Bieb.extracts. Saudi. Pharm. J. 27 (4), 525–531. doi:10.1016/j.jsps.2019.01.016 18. Kalpana Platel, K. (2004). Digestive stimulant action of spices A myth or reality. INDIAN j MED, 167-179 19. Karimov U.I. Beruniyning “Saydana” nomli asari haqida // 272 Beruniy tug ilgan kunining 100c yilligiga bag ishlangan to plam:- Toshkent: Fan, 1973.- ʻ ʻ ʻ B.104-110 . 20. Khamraeva D.T., Grabovec N.V., Bussmann Rainer W., Khojimatov O.K. Leaf morphological and anatomical structure of pregenerative individuals of Ferula tadshikorum in ex situ conditions // Acta biologica Sibirica, 2021, Vol. 7. pp. 193-210. doi: 10.3897//abs.7.e 63714. 21. Lee, J., Zhang, G., Wood, E., Rogel Castillo, C. & Mitchell, A.E. (2013). Quantification of amygdalin in nonbitter, semibitter, and bitter almonds (Prunus 73 dulcis) by UHPLC-(ESI)QqQ MS/MS. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 61, 7754–7759 . 22. Liu, T., Wang, L., Zhang, L., Jiang, H., Zhang, Y., and Mao, L. (2020). Insecticidal, cytotoxic and anti-phytopathogenic fungal activities of chemical constituents from the aerial parts of Ferula sinkiangensis. Nat. Prod. Res. 34 (10), 1430–1436. doi:10.1080/14786419.2018.1509328, 23. M. Iranshahy and M. Iranshahi (2011). Traditional uses, phytochemistry and pharmacology of asafoetida (Ferula assa-foetida oleo-gum-resin)—A review, J. Ethnopharmacol.134, 1-10. 24. Mabberley, D.J., 2008. Mabberley ʼ s plant-book: a portable dictionary of plants. Their Classifications and Uses, third ed. Cambridge University Press, Cambridge. 25. Mandalari, G., Grundy, M.M.-L., Grassby, T. et al. (2014). The effects of processing and mastication on almond lipid bioaccessibility using novel methods of in vitro digestion modelling and microstructural analysis. British Journal of Nutrition , 112, 1521–1529. 26. Mohamad Hesam Shahrajabian, Wenli Sun, Ali Soleymani, Mehdi Khoshkaram, Qi Cheng Asafoetida, God s Food, a Natural Medicine Pharmacognosyʼ Communications, Vol 11, Issue 1, Jan-Mar, 2021 27. Mohammad Fatehi 1, F. F.-H. (2004). Antispasmodic and hypotensive effects of Ferula asafoetida gum extract. J Ethnopharmacol, 91(2-3):321-4. doi: 10.1016/j.jep.2004.01.002 28. Mukumov I.U. Amriddinova D.J. Xo jakulov D.//rod ferula (ferula l.) vo ʻ flore kashkadarinskoy oblasti// Mejdunarodnыy nauchnыy jurnal «VESTNIK NAUKI» № 1 (22) T.2 c 275 29. Mustafoev S. M. “Botanika” Toshkent-2002 30. Pavela, R., Morshedloo, M. R., Lupidi, G., Carolla, G., Barboni, L., Quassinti, L., et al. (2020). The volatile oils from the oleo-gum-resins of Ferula assa- foetida and Ferula gummosa: a comprehensive investigation of their insecticidal 74 activity and eco-toxicological effects. Food Chem. Toxicol. 140, 111312. doi:10.1016/j.fct. 2020.111312 31. Perelson M. E., Y. E. Sklyar Y. E., Vandyshev V. V., Verkhovska- Renke K., Veselovskaya N. V. and Pimenov M. G. (1976). New terpenoid coumarins from Ferula tadshikorum, Chem. Nat. Comp. 5, 592-593. 32. Pratov O ., Shamsuvaliyeva L., Sulaymonov L., Axunov X., Ibodov K.,ʻ Mahmudov V. “Botanika” Toshkent – 2010 33. Qodirov B.”O simlik to qimalari bilan ishlash amaliyoti ”in vitro”, ʻ ʻ Samarqand 2019 y 12-26 b 34. Rahmonqulov U., Avalboyev O.N. O zbekiston kovraklari ʻ (monografiya) // «Fan vatexnologiya» nashriyoti, - Toshkent. 2016. 240-Б. 35. Raskin I., Ripoll С. Can an Apple a Reep the Doctor Away&// Curr. Pharmae. Design. 2004. V. 10. P.3419-3429 36. Razieh Niazmand 1, B. M. (2021). Ferula asafoetida: chemical composition, thermal behavior, antioxidant and antimicrobial activities of leaf and gum hydroalcoholic extracts. J Food Sci Technol, 58(6):2148-2159. doi: 10.1007/s13197-020-04724-8 37. Salisbury, F.B., Ross, C.W, Plant Physiology, fourth ed. Wadsworth Publishing Company, Belmont, CA,p. 682, 1992. 38. Soltani, S., Amin, G.R., Salehi-Sourmaghi, M.H., Schneider, B., Lorenz, S., Iranshahi, M., 2018. Sulfurcontaining compounds from the roots of Ferula latisecta and their cytotoxic activities. Fitoterapia 124, 108 – 112 39. Stepanycheva, E. A., Chakaeva, A. S., Savelieva, E. I., and Chermenskaya, T. D. (2012). Aphicidal activity of substances from roots of Ferula foetida (Bunge), Regel.againstgrain aphid, Schizaphis graminum (Rondani). Biopestic. Int. 8, 1825 40. Tavassoli, M., Jalilzadeh-Amin, G., Fard, V. R. B., and Esfandiarpour, R.(2018).The in vitro effect of Ferula asafoetida and Allium sativum extracts on Strongylus spp. Ann. Parasitol.64 (1), 59–63. doi:10.17420/ap6401.133 75 41. Tohiri M. (2012). Ferula Treats Tumors and Rejuvenates a Body ( Фѐрула л ѐчит опухоли и омолажива ѐт т ѐло ), 5th Ed. Tib, Dushanbe, Tajikistan, 32 pp. 42. Uma Shankar Singh, Kiran Kapoor. Introductory microbiology. Oxford bookcompany. Jaipur. India. Edition 2010. Printed at: Mehra offset press, Delhi. P. 316 . 43. Utegenova, G. A., Pallister, K. B., Kushnarenko, S. V., Özek, G., Özek, T., Abidkulova, K. T., et al. (2018). Chemical composition and antibacterial activity of essential oils from Ferula L. species against methicillin-resistant Staphylococcus aureus. Molecules.23 (7), 1679. doi:10.3390/molecules 23071679 44. Xolmatov H.X., Axmedov U.A. Farmakognoziya: Tibbiyot oliy o quv ʻ yurtlari talabalari uchun darslik.- Toshkent: Ibn Sino nomidagi nashriyot-matbaa birlashmasi, 1995.- 623 b. 45. Zhou, Y., Xin, F., Zhang, G., Qu, H., Yang, D., Han, X., 2017. Recent advances on bioactive constituents in Ferula. Drug Dev. Res. 78, 321 – 331 . 46. Абу Али ибн Сина (Авиц ѐна). Канон врач ѐбной науки. Ташк ѐнт, 1954. Кн. 1. 546 с. 1956. Кн. 2. 537 с. 47. Авалбо ѐв O.Н. Ғарбий Помир-Олой тизмаси Ferula L. турларининг биоэкологияси ва улардан оқилона фойдаланиш усулларини такомиллаштириш. Дисс. б.ф.ф.д. (PhD). Самарқанд. 2020. 120 с. 48. Авалбо ѐв О.Н., Рахмонқулов У. Ғарбий Помир-Олой тизмаси Ferula L. турларининг биоэкологияси ва улардан оқилона фойдаланиш усулларини такомиллаштиришда (монография) илм зиё заковат Тошк ѐнт-2020 49. А госкина И.В., Назар ѐнко Л.В., Калашникова Е.А., Живухина Е.А. Биот ѐхнология: т ѐория и практика. Уч ѐб.пособи ѐ. - М.: Изд. Оникс, 2009.- 496с. 50. Ахм ѐдов Э. Т ., Б ѐрди ѐв Э.Т., Холмуротов М.З., Улаш ѐв Б. //Коврак – ferula assa-fаetida l. – ўрмоннинг доривор ўсимлиги// Ўб ѐкистон аграр фани хабарномаси// № 3 (77) 2019 151-153 б. 76 51. Бабѐков А.У., Саидходжа ѐв А.И., К ѐнушов Б.М. Сложны ѐ эфиры Ferula Kuhistanica // Химия природ. со ѐдин. – Ташк ѐнт, 2000.-№2. –С.174 52. Багиров Б.Ю., Ш ѐйч ѐнко В.И., Абдулла ѐва И.К., Пим ѐнов М.Г. С ѐсквит ѐрп ѐновы ѐ лактоны Ferula varia Химия природ. со ѐдин. 1980. 6. С. 843- 844. 53. Бурыгин В.А., Маркова Л.Е. Зимн ѐвѐгѐтирующи ѐ раст ѐния Узб ѐкистана их эколого-биологич ѐски ѐ особ ѐнности. Ташк ѐнт. ФАН. 1975. С. 84-89. 54. Варданян С.А. Фитот ѐрапия в ср ѐдн ѐвѐковой армянской г ѐриатрии // Биол. журн. Арм ѐнии, 1980. Т. 33. 1. С. 108-117. 55. Газарян К.Г. “Г ѐнѐтич ѐский инж ѐнѐрия раст ѐния”, Ж. Биология. 1990. 80-89 56. Гл ѐба Ю.Ю. Сытник К.М. Слиянн ѐ протопластов и г ѐнѐтич ѐско ѐ конструировани ѐ высщих раст ѐний-Ки ѐв: Наукова думка 1982. 108-111. 57. Диёрахон Салимова, Алиш ѐр Хужанов // Ferula L. turkum turlarining xalq tabobatidagi ahamiyati// academic research in educational sciences volume 2 | special issue 2 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723. 58. Дитч ѐнко Т.И., Спиридович Е. В., Ж ѐлдакова Р. А.Культура кл ѐток, ткан ѐй и органов раст ѐний: курс л ѐкций. - Минск: БГУ, 2007. – 107 с . 59. Душ ѐнков В., Раскин И. Новая страт ѐгия поиска природных биологич ѐски активных в ѐхц ѐств. Физиология раст ѐний, 2008, том 55, №4.- С.624-628. 60. Ибрагимов Ф.И., Ибрагимова В.С. Основны ѐ л ѐкарств ѐнны ѐ ср ѐдства китайской м ѐдицины. М. 1960. 125 с. 61. Каримов В.А., Шомахмудов А.Ш. Халқ табобати ва илми тибда қўлланиладиган шифобахш ўсимликлар- Тошк ѐнт, Ибн Сино номидаги нашрриёт-матбаа бирлашмаси, 1993-320 б. 77 62. Квасников Е.Н., Сумнѐвич М.Г. Микробиологич ѐски ѐ основы силосования кормов в условиях Узб ѐкистана. Ташк ѐнт. 1953. 97 с. 63. Коровин Ye .П. Род Ferula L . // Флора СССР. Изд. АН СССР. М. –Л. 1951. Т. 17. С. 62-155. 64. Курмуков А.Г., Ахм ѐдходжа ѐва Х.С. Эстрог ѐнны ѐ л ѐкарств ѐнны ѐ пр ѐпараты из раст ѐний рода ф ѐрул. –Ташк ѐнт. 1994. 63-с. 65. Курмуков А.Г., Б ѐлолипов И.В. Дикорастущи ѐ л ѐкарств ѐнны ѐ раст ѐния Узб ѐкистана (ботаника, химия, фармакология, м ѐдицина). -Ташк ѐнт, “ Exfreneum press ”, 2012 288 с. 66. Ли А.Д. О компл ѐксом использовании каврака – Ferula assa - foetida L . // Узб. биол. журнал. 1959. 3. С. 80-81. 67. Маликов ва б., 1998; Курмуков А.Г., Ахм ѐдходжа ѐв Х.С. Эстрог ѐновы ѐ л ѐкарств ѐнны ѐ пр ѐпараты из раст ѐний рода ф ѐрула. Ташк ѐнт: Издат ѐльскополиграфич ѐско ѐ объ ѐдин ѐни ѐ им ѐни Ибн Сино. 1994. 69 с. 68. Мал ҳ амий У.А. Камқонлик ва қувватсизликда ишлатиладиган доривор ўсимликлар. – Тошк ѐнт: ―Янги аср авлоди, 2014. –11-12 б. 69. Маркова А . П ., М ѐдв ѐдѐва А . И . Мат ѐриалы о распростран ѐнии , внутривидовой изм ѐнчивости и хозяйств ѐнной ц ѐнности н ѐкоторых видов ф ѐрул из подрода Peucedanoides (Boiss) Korov. Раст ѐния-источник биологич ѐски активных в ѐщ ѐств л ѐчѐбного д ѐйствия // Тр. БИН АН СССР. Л. Наука. 1965. С ѐр. 5. Вып. 13. С. 42-99. 1965 . 70. М ѐлиба ѐв С., Рахманкулов У., Саиджоджа ѐв А.И. Внутривидовая химич ѐская изм ѐнчивость Ferula tenusecta Korov. // Растит. р ѐсурсы. 1980. Т . 16. Вып. 3. С. 431-435 . ва б., 1980; 71. Н ѐча ѐва Н.Т., Приходько С.Я., Аван ѐсов М.С. Кормовая характ ѐристика н ѐкоторых зонтичных пустынного Туркм ѐнистана и использовани ѐ их для улучш ѐния пастбищ Изв. АН Туркм. ССР. 1954. С ѐр. биолог. 5. С. 25-31. 72. Опр ѐдѐлит ѐль раст ѐний Ср ѐдн ѐй Азии. Т. 7 1983г 78 73. Пимѐнов М.Г., Клюйков Е.В. Зонтичныэ Киргизии. 2002. Москва. С.173-205. 74. Рахимов С., Д ѐнисова Г.Р., Н ѐкоторқ ѐ особ ѐнности ъодз ѐмнқх органов Ф ѐрула тадшикорум Пим ѐнов (Ф ѐрула Л.) // В ѐстник Алтайского государств ѐнного аграрного унив ѐрсит ѐта. Барнаул, 2017. № 8 (154). – С. 25-27. 75. Рахманкулов У. Распростран ѐнии ср ѐдн ѐазиатских видов рода Ferula L . по флористич ѐским округам п ѐчатн. // Ж. Узб. биол. 3. 1998. –с 3 3 76. Рахманкулов У. Распростран ѐнии ср ѐдн ѐазиатских видов рода Ф ѐрула Л. по флористич ѐским округам п ѐчатн. // Ж. Узб. биол. 3. 1998. –с 3 9 77. Рахманкулов У. Т ѐрп ѐноидосод ѐржащи ѐ раст ѐния Западного Тянь- Шаня и их использовани ѐ: автор ѐф. дис. ... д-ра биол. наук / У. Рахман- кулов. – Ташк ѐнт, 1999. – 39 с. 78. Рахманкулов У., М ѐлиба ѐв С. Н ѐкоторы ѐ особ ѐнности ср ѐдн ѐазиатских видов рода Ferula L. // Биологич ѐски ѐ особ ѐнности и распростран ѐни ѐ п ѐрсп ѐктивных л ѐкарств ѐнных раст ѐний. –Ташк ѐнт: Фан, 1981а. –С. 31-61. 79. Рахманкулов У., М ѐлиба ѐв С., Саидходжа ѐв А.И. Ср ѐдн ѐазиатски ѐ виды рода Ferula L. Источник с ѐсквит ѐрп ѐновых производных // Биологич ѐско ѐ особ ѐнности и распростран ѐни ѐ п ѐрсп ѐктивных л ѐкарств ѐнных раст ѐний. – Ташк ѐнт: Фан, 1981. –С. 138-153 80. Рахмонкулов Авалбо ѐв; 2016, Холқўзи ѐва Хоразм маъмун акад ѐмияси 2020-4 41 б ѐт. 81. Рахмонкулов У. 1999: М ѐлиба ѐв С. Биология и р ѐсурсы Ferula tenusecta и Ferula kuhistanica - источников эст ѐрог ѐнных пр ѐпаратов. Автор ѐф. дисс. канд. биол. наук. Ташк ѐнт. 1985. 131 с. 82. Рахмонқулов У., Авалбо ѐв О., Холқузи ѐва М. “Сассиқ коврак ўсимлигини лалми суғориладиган майдонларда уруғидан экиб ўстириш” Тошк ѐнт 2020. 3-9 б. 83. Рахмонов Х.С. Биология и р ѐсурсы Ferula tadshikorum M. Pimen. в южном Таджикистан ѐ. Автор ѐф. дис… канд. с ѐльскохоз. наук. – Душанб ѐ, 2017 79 84. Рахмонов Х.С. Биология и рѐсурсы Ferula tadshikorum М. Pimen. в южном таджикистан ѐ дисс ѐртация Душанб ѐ – 2017 , 47 б ѐт 85. Садыков Ю.Д. Биологич ѐски активны ѐ в ѐщ ѐства дикорастущих л ѐкарств ѐнных раст ѐний Таджикистана: Сод ѐржани ѐ, биосинт ѐз и практич ѐско ѐ использовани ѐ: дис. ... д-ра биол. наук Душанб ѐ, 2003. – 323с 86. Саидходжа ѐв А.И. Т ѐрп ѐноидныэ раст ѐния рода Ф ѐрула Л. Автор ѐф. дисс. доктор. хим. наук. 1984. 26 с. 87. Саидходжа ѐва А.И., Никонов Г.К. Компон ѐнты корн ѐй Ferula ovina Химия природ. со ѐдин. 1974. 4. C. 526-527. 88. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Қизил китоби. 1 T. Тошк ѐнт. 2019. – 94- 103 б. 89. Ходжиматов К.Х., Апрасиди Г.С., Ходжиматов А.К. Дикорастущ и ѐ ц ѐлѐбны ѐ раст ѐния Ср ѐдн ѐй Азии-Ташк ѐнт: Изд-во м ѐд.лит. им. Абу Али ибн Сино, 1995-112 с. 90. Хожиматов O.K., Хамра ѐва Д.T., Махмудов A.В., Хужанов A.Н. Жанубий Ўзб ѐкистон шароитида Ferula tadshikorum Pimenov турини уруғидан ѐ тиштириш бўйича йўриқнома. Тошк ѐнт. 2019. 44 b 91. Холматов Х.Х. Дикорастущи ѐ л ѐкарств ѐнны ѐ раст ѐния Узб ѐкистана. Ташк ѐнт. ФАН. 1964. С. 173-178. 92. Ч ѐрѐпанов С.К. Сосудисты ѐ раст ѐния СССР. Л. Наука. 1981. 509 с. 80

TOJIK KOVRAGINI IN VITRO USULIDA KO PAYTIRISHʻ TEXNOLOGIYASINI ISHLAB CHIQISH VA JORIY ETISH MUNDARIJA KIRISH …………………………………………….......................................... ...... ..3 I.1 ADABIYOTLAR SHARHI ………………………………………… ............ ..12 I.2 Dorivor o simliklarni tadqiq qilish bo yicha maxalliy va xorijiy tadqiqotlar ʻ ʻ taxlili……………………………………………………………………………... . .12 I.3 Dorivor tojik kovragi (Ferula tadshikorum P.) n i dorivorlik xususiyatlari va kimyoviy tarkibi……………………………………………………………… ...... ..17 I.4 O simliklarni ʻ “ In vitro ” sharoitida mikroklonal ko paytirishning o ziga xosligi va ʻ ʻ ahamiyati……………………………………………………........... ................ ...28 II. TADQIQOT OBYEKTI SHAROITI VA USULLARI ……………… ..... .. ..3 5 II.1 Tadqiqot obyektining tavsifi……………………………………......... ........ ......35 II.2 Tadqiqot sharoitlari………………………………………………. .................. ..39 II.3 Tadqiqot usullari……………………………………………………… ....... …..42 II.3.1 Statistik tahlil usuli…….……………………………………………… .. …..42 II.3.2 O stirish usullari………………………………………………………..… ʻ . .. . 42 II.3.3 Sterillash usuli …………………………………………………………... .. ...42 III. TADQIQOT NATIJALARI VA USULLARI TAHLILI …………. .......... ...47 3.1. Dorivor tojik kovragi (Ferula tadshikorum P.) o simligini ʻ in vitro usulida ko paytirishning optimal sterilizatsiya usullari………………………… ʻ ........... …..47 3.2. Dorivor tojik kovragi (Ferula tadshikorum P.) o simligini ʻ in vitro usulida ko paytirish bosqichlari…………………………………………………. ʻ ........... ....53 3.2.1. Boshlang ich meristema to qimalarni olish ……...………………… ʻ ʻ . ……...53 3.2.2. Multi to qimalarni (o simlik klonlarini) olish ………………………… ʻ ʻ .... ....62 3.2.3. (Ferula tadshikorum P.) o simligi klon to qimalarini ildizlatish….…… ʻ ʻ ... ....63 3.3. Dorivor tojik kovragni o simligini ʻ in vitro usulida ko payitirishning optimal ʻ sharoitlari……………………………………………………………………...... .. ..64 1

3.4. Dorivor tojik kovragi (Ferula tadshikorum P.) ni in vitro usulida ko paytirishʻ bo yicha tavsiyalar ʻ …..……………………………………………... ...................... .68 XULOSA ……………………………………………………………………… .... ..73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO YXATI ʻ …. .... .74 KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Dunyoda farmatsevtika tarmog ining ʻ rivojlanishi natijasida dorivor o simliklar va ularning xomashyolariga bo lgan talab ʻ ʻ keskin ortib bormoqda. Dorivor o simliklarning biologik xilma-xilligini saqlash, ʻ noyob va iqtisodiy ahamiyatga ega bo lgan turlarini aniqlash, bioekologik ʻ xususiyatlarini o rganish, ulardan oqilona foydalanish usullarini tadqiq etishda ularni ʻ ko paytirishda qo llaniladigan usullarni chuqur o rganish muhim masalalardan biri ʻ ʻ ʻ hisoblanadi. Dorivor o simliklar turlarining biomorfologik xususiyatlarini o rganish, ʻ ʻ introduksiya ishlarini olib borish, ulardan plantatsiyalar tashkil qilish, muhofaza qilish choralarini ishlab chiqish, ularni saqlab qolish bo yicha tavsiyalar ishlab ʻ chiqish dolzarb ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Keyingi yillarda mamlakatimizda dorivor o simliklardan ajratib olingan va qayta ishlangan mahsulotlarni eksport qilish ʻ hajmi ortmoqda. Shu bilan birga, tahlillar dorivor o simliklarni muhofaza qilish, ʻ ularning plantatsiyalarini tashkil etish, qayta ishlash orqali qo shimcha xomashyo ʻ bazalarini yaratish zarurligini ko rsatmoqda. Bu holat, dorivor o simliklarni ʻ ʻ ko paytirish va qayta ishlashni ilg or tendensiyalar asosida rivojlantirishni taqozo ʻ ʻ etmoqda. Bugungi kunda O zbekistonda mahalliy floraga mansub 4,5 mingdan ortiq ʻ o simliklarning 750 turi dorivor hisoblanib, ulardan 112 turi ilmiy tibbiyotda ʻ foydalanish uchun ro yxatga olingan, shundan 70 ta turi farmatsevtika sanoatida faol ʻ qo llanib kelinmoqda. ʻ Dorivor o simliklarni yetishtirish, urug liklar va ko chatlar tayyorlash, ʻ ʻ ʻ bosqichma-bosqich zamonaviy dorivor o simliklar plantatsiyalarini tashkil etish ʻ orqali farmatsevtika tarmog i xomashyosini mahalliylashtirish dolzarb masalaga ʻ aylangan bugungi kunda, dorivor o simliklar urug chiligi va ko chatchiligiga ʻ ʻ ʻ 2

zamonaviy uslublarni joriy qilishga qaratilgan tadqiqotlarni olib borish muhim ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi Tadqiqot ishining maqsadi dorivor tojik kovragi – Ferula tadshikorum Pimenov ni in vitro usulida ko paytirishning optimal sharoitlarini tanlash hamdaʻ amaliyotga joriy etish uchun tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi. Tadqiqot ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Ilmiy manbalar va adabiyotlar qayd etilgan ma lumotlar asosida ʼ dorivor tojik kovragi mintaqamizda tarqalish arealini aniqlash. 2. Dorivor tojik kovragi o simligini ʻ in vitro usulida ko paytirishning ʻ optimal sharoitlarini tanlash. 3. Dorivor tojik kovragi ko chatlarini ʻ in vitro usulida yetishtirish bo yicha ʻ amaliyotga joriy etish uchun amaliy tavsiyanoma ishlab chiqish. Tadqiqot obyekti sifatida monokarp, endemik tur tog li hududlarda, jumladan, ʻ Surxondaryo viloyatida o sadigan ʻ dorivor tojik kovragi ( Ferula tadshikorum Pimenov ) olingan. Tadqiqotning predmeti dorivor tojik kovragini mikroklonal ko paytirishda ʻ foydalanilgan ozuqa muhitlar tarkibi, in vitro sharoitida o simlikning rivojlanishini ʻ ifodalaydigan ko rsatkichlar hisoblanadi. ʻ Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: dorivor tojik kovragini in vitro usulida ko paytirish imkonini beruvchi standart ʻ ozuqa muhiti tarkibi takomillashtirilgan; dorivor tojik kovragini in vitro usulida ko paytirish ʻ optimal sharoitlari tanlangan. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. B ugungi kundagi tadqiqotlar, ko chatchilikda o simliklar to qima kulturasini turli xil usullarda ko paytirish, ʻ ʻ ʻ ʻ jumladan, in vitro usulida ko paytirish an anaviy o stirish usullariga nisbatan ma lum ʻ ʼ ʻ ʼ afzalliklarga ega ekanligini ko rsatdi. ʻ Tadqiqotimizda kovrak o simligini dorivorlik ʻ 3

xususiyatlarini to liq o zida saqlagan hamda zararli infeksiyalardan holi bo lgan,ʻ ʻ ʻ yuqori mahsuldorlikka ega o simliklarni o stirish ko zlangan. Mazkur jarayonda ʻ ʻ ʻ zamonaviy biotexnologik usull arni joriy qilib dorivor tojik kovragi o simligini ʻ o stirish usullarini takomillashtirish maqsad qilingan. Kasalliklarni, ʻ zararkunandalarni va patogenlarni yuqtirish ehtimoli kamaygan holda ularni ko chirishga imkon beradigan steril idishlarda o simliklarni o stirish, ayrim ʻ ʻ ʻ o simliklarni virusli va boshqa yuqumli kasalliklardan tozalash va bu o simli ʻ ʻ klarni qishloq xo jaligi uchun ʻ tezda ko paytirish mumkin. ʻ Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi. ʻ Markaziy Osiyoda, jumladan, G arbiy Tyanshanda o sadigan Ferula L. turkumi turlarining bioekologik ʻ ʻ xususiyatlari, zahiralari Korovin (1947, 1959), Pimenov, Baranova (1977), Raxmankulov (1998; 1999)lar, sistematikasi YE.P. Korovin (1947, 1959, 1963) tomonidan o rganilgan. M.G. Pimenov (1983) Ferula L. turkumining yangi 10 turiga ʻ tavsif berib, turkumning yangi klassifikatsiyasini yaratib, uni 18 seksiyaga ajratdi. G arbiy Pomir-Oloy tizmasi - Turkiston, Zarafshon, Hisor tog larida uchrovchi ʻ ʻ Ferula L. turlari haqida ma lumotlar juda kam. Jumladan, bu o simliklarning ʼ ʻ morfobiologik, eng muhim turlarining dorivorlik xususiyatlari, zahiralari aniqlanmagan, ba zi turlarining kamayib ketish sabablari o rganilmagan. Shuningdek, ʼ ʻ ilmiy manbalarda Ferula L. turkumi turlarini in vitro usulida ko paytirish bo yicha ʻ ʻ ma lumotlar amalda kam uchraydi, holat bu borada chuqur tadqiqotlar olib ʼ borilmaganligini ko rsatadi. ʻ Bugungi kunda, floradagi dorivor o simliklarni qayta ishlash va ularning ʻ mahsulotlarini ekport qilish iqtisodiyotni ko tarishga xizmat qilmoqda. Misol ʻ tariqasida, 2019 yilda 48 mln AQSH dollari qiymatidagi qayta ishlangan dorivor o simliklardan olingan mahsulotlar eksport qilingan. Bu qiymat yildan yilga ortishi ʻ uchun dorivor o simliklardan oqilona foydalanish yoki ularni plantatsiyalari tashkil ʻ qilish maqsadga muvofiqdir. Bu qiymatni oshirishda Tojik kovragini ko paytirish ʻ usullarini tadqiq etishning ahamiyati muhim ahamiyat kasb etadi. 4

Tadqiqotda qo llaniladigan metodikaning tavsifi. ʻ Tadqiqot ishini amalga oshirishda biotexnologik, mikrobiologik, botanik va statistik tahlil usullaridan foydalanilgan. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati dorivor tojik kovragini in vitro usulida ko paytirish imkonini beruvchi ʻ standart ozuqa muhiti tarkibi takomillashtirilganligi, dorivor tojik kovragini in vitro usulida ko paytirish optimal sharoitlarini asoslanganligi, natijalarning biotexnologiya ʻ sohasining nazariy qismini to ldirganligi bilan izohlanadi. ʻ Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati dorivor tojik kovragini biomassasini ko p miqdorda yetishtirish bo yicha tavsiyalarni joriy etish farmasevtika tarmog i ʻ ʻ ʻ xom ashyolarning xilma-xilligini oshirishga xizmat qilishi bilan asoslanadi. Ish tuzilmasi tavsifi. Dissertatsiya ishi kirish, 3 bob, tavsiya, xulosa va adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib, ʻ ʻ raqamlangan 81 sahifa, uning tarkibida 9 ta jadval, 12 rasmlar mavjud . 5

O'xshashlar

ANTIQA, NOYOB TROPIK VA SUBTROPIK TUVAKLI GULLARNI NI “IN VITRO” USULIDA KOʻPAYTIRISH
Savdoda axborot tizimlarini joriy etish
AMMIAK GAZI KONSENTRATSIYASINI ANIQLOVCHI OPTIK SENSORNI ZOL-GEL USULIDA ISHLAB CHIQISH
AVTASALON LOYIHASINI LOYIHALASHTIRISH VA ISHLAB CHIQISH
Universitet ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish