logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ANTIQA, NOYOB TROPIK VA SUBTROPIK TUVAKLI GULLARNI NI “IN VITRO” USULIDA KOʻPAYTIRISH

ANTIQA, NOYOB TROPIK VA SUBTROPIK TUVAKLI GULLARNI NI “IN VITRO” USULIDA KOʻPAYTIRISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

15432.5 KB
Ko'chirib olish
ANTIQA, NOYOB TROPIK VA SUBTROPIK TUVAKLI GULLARNI NI “ IN VITRO ” USULIDA KO PAYTIRISH ʻ MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………................................1 2 I. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1 Tropik va subtropik o simliklarni tadqiq qilish bo yicha mahalliy va xorijiy ʻ ʻ tadqiqotlar tahlili………………………………………………………..17 1.2 Orchidaceae ni tarqalish a reali va o‘ziga xos xususiyatlari............. ..... . 22 1.3 Orchidaceae ni “ In vitro ” sharoitida mikroklonal ko paytirishning o ziga ʻ ʻ xosligi va ahamiyati……………………………………………………...24 II. TADQIQOT OBYEKTI SHAROITI VA USULLARI 2.1. Tadqiqot obektining tavsifi… ………………………………33 2.2. Tadqiqot sharoitlari… …………………………………………39 2.3. Tadqiqot usullari… ………………………………………….42 2.3.1. Statistik ta h lil qilish… …………………………………….42 2.3.2.O‘stirish usullari… ………………………………………42 2.3.3. Laminar qutida ishlash ………………………………….42 . 2.3.4.Eksplantlarni ekish… …………………………………….45 2.3.5. Morfologik o‘lchovlar …………………………………………..46 . III. TADQIQOT NATIJALARI VA USULLARI TAHLILI 3. 1. Orchidaceae o simligini in vitro usulida ko paytirishning optimal ʻ ʻ sterilizatsiya usullari……………………………………………….……...47 3.2. Orchidaceae o simliginiin vitro usulida ʻ ko paytirish ʻ bosqichlari ………………………………………………………………...52 3. 2.1. . Boshlang ich meristema to qimalarni olish………………………….54 ʻ ʻ 3.2.2. Multi to qimalarni (o simlik klonlarini) olish………………….........63 ʻ ʻ 3.2.3. Orchidaceae o simligi klon to qimalarini ildizlatish……………….….64 ʻ ʻ 3.3. Orchidaceae o simligini in vitro usulidako payitirishning optimal ʻ ʻ sharoitlari…………………………………………………….66 1 3.4. Orchidaceae o simligini in vitro usulida ko payitirish ʻ ʻ bo yicha ʻ tavsiyalar …………………………………………………………..…..71 XULOSA …………………………………………………………75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO YXATI……………………………………………76 ʻ 2 KIRISH. Dunyoda noyob gulli tuvaklarda o‘stiriladigan xona gullariga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin ortib bormoqda. Tropik va subtropik noyob, iqtisodiy ahamiyatga ega bo lgan o simlik turlarini aniqlash, ularni biologik xilma-xilliginiʻ ʻ saqlash, bioekologik xususiyatlarini o rganish, ulardan oqilona foydalanish ʻ usullarini tadqiq etishda ularni ko paytirishda qo llaniladigan usullarni chuqur ʻ ʻ o rganish muhim masalalardan biri hisoblanadi. ʻ Tropik va subtropik xona gullari turlarining biomorfologik xususiyatlarini o rganish, introduksiya ishlarini olib borish, ularni yetishtiruvchi maxsus joylar ʻ tashkil qilish, muhofaza qilish choralarini ishlab chiqish, ularni saqlab qolish bo yicha tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. ʻ Respublikamizda so‘ngi yillarda guli va barglari ziynatli bo‘lgan tropik va subtropik xona o simliklarini intoduksiya qilish, ko‘paytirish va aholiga yetkazib ʻ berish hajmi ortib bormoqda. Bu holat, noyob xona o simliklarni ko paytirishni ʻ ʻ ilg or tendensiyalar asosida rivojlantirishni taqozo etmoqda. ʻ Tadqiqot ishining maqsadi Orxideya – Orchidaceae in vitro usulida ko paytirishning optimal sharoitlarini tanlash hamda amaliyotga joriy etish uchun ʻ tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi. Tadqiqot ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Ilmiy manbalar va adabiyotlar qayd etilgan ma lumotlar asosida ʼ Orxideyani mintaqamizda tarqalish arealini aniqlash. 2. Orxideya o simligini ʻ in vitro usulida ko paytirishning optimal ʻ sharoitlarini tanlash. 3. Orxideyani ko chatlarini ʻ in vitro usulida yetishtirish bo yicha ʻ amaliyotga joriy etish uchun amaliy tavsiyanoma ishlab chiqish. Tadqiqot obyekti sifatida monokarp, endemik tur tog li hududlarda, ʻ jumladan, tropik va subtropik o‘rmonlarda o sadigan ʻ Orxideya – ( Orchidaceae ) olingan. 3 Tadqiqotning predmeti Orxideya – Orchidaceae o‘simligini mikroklonal ko paytirishda foydalanilgan ozuqa muhitlar tarkibi, ʻ in vitro sharoitida o simlikning rivojlanishini ifodalaydigan ko rsatkichlar hisoblanadi. ʻ ʻ Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: orxideya – Orchidaceae in vitro usulida ko paytirish imkonini beruvchi ʻ standart ozuqa muhiti tarkibi takomillashtirilgan; orxideya – Orchidaceae in vitro usulida ko paytirish ʻ optimal sharoitlari tanlangan Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. B ugungi kundagi tadqiqotlar, ko chatchilikda o simliklar to qima kulturasini turli xil usullarda ko paytirish, ʻ ʻ ʻ ʻ jumladan, in vitro usulida ko paytirish an anaviy o stirish usullariga nisbatan ʻ ʼ ʻ ma lum afzalliklarga ega ekanligini ko rsatdi. ʼ ʻ Tadqiqotimizda orxideya – orchidaceae o simligini ʻ yashovchanli lik va o‘ziga xos gul tuzilishi xususiyatlarini to liq o zida saqlagan hamda zararli infeksiyalardan holi bo lgan, yuqori ʻ ʻ ʻ mahsuldorlikka ega o simliklarni o stirish ko zlangan. Mazkur jarayonda ʻ ʻ ʻ zamonaviy biotexnologik usull arni joriy qilib orxideya – orchidaceae o simligini ʻ o stirish usullarini takomillashtirish maqsad qilingan. Kasalliklarni, ʻ zararkunandalarni va patogenlarni yuqtirish ehtimoli kamaygan holda ularni ko chirishga imkon beradigan steril idishlarda o simliklarni o stirish, ayrim ʻ ʻ ʻ o simliklarni virusli va boshqa yuqumli kasalliklardan tozalash va bu o simli ʻ ʻ klarni axoli xonadonlarida tuvaklarda o‘stirish uchun tezda ko paytirish mumkin. ʻ Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi. ʻ Antarktidadan tash qari barcha qitalarda uchraydigan L. Knudson (1922), I. N. Velmyaykin, E. V. Mokshin ( 2011), E. A. Dudkin (2011), E. Kuminova (1989), Kalashnikova E.A (1999), E. Kle щ enko (2011) , Molvray va Kores ( 1995 ), M.T.CHervechenko (1986), L.L. Popkova (1993), I.I.Troyanovskiy (1999) Orxideyalarning yangi klassifikatsiyasi amerikalik olim R.L.Dressler tomonidan ishlab chiqilgan. U Orxideya oilasini 5 ta kichik oilaga, 22 ta turkum va 70 ta turga ajratgan. Bitta orxideya urug’i ichida 1 300 dan 4 000 donagacha urug’ o’sishi mumkin, bu esa o’simlikni urug’lar unumdorligi bo’yicha gullar orasida yetakchiga aylantiradi, 4 lekin, ushbu gulni urug’lantirish ancha mushkul va urug’larini unib chiqishi uchun ham muhim sharoit yoki ilidizida birga yashovchi zamburug’li muhit bo’lsagina unib chi qa di chunki, orxideya bilan zamburug’ simbioz holatda yashaydi. Bu o‘simlikning juda ko‘p turlarini ahamiyati ya’ni dorivorligi, formatsevtika va oziq ovqat sanoatida foydalanish imkoniyatlari to‘liq o‘rganilmagan. SHuningdek ilmiy manbalarda Orchidaceae ni turkumi turlarini in vitro usulida ko‘paytirish bo‘yicha ma’lumotlar amalda kam uchraydi, ushbu holat bu borada chuqur tadqiqotlar olib borilmaganligidan dalolat beradi. Orxideya oilasidagi bir qator turlardan nafaqat manzarali gulchilikda balki ozik-ovqat, parfyumeriya sanoatida, tibbiyotda keng foydalaniladi. Bugungi kunda, floradagi dorivor o simliklarni qayta ishlash va ularning mahsulotlarini ekportʻ qilish iqtisodiyotni ko tarishga xizmat qilmoqda. Misol tariqasida, 2019 yilda 48 ʻ mln AQSH dollari qiymatidagi qayta ishlangan o simliklardan olingan mahsulotlar ʻ eksport qilingan. Bu qiymatni oshirishda Orchidaceae ko paytirish usullarini ʻ tadqiq etishning ahamiyati muhim ahamiyat kasb etadi. Orxideya urug‘larini In vitro da undirib olish va mikroklonal usulda ko‘paytirish ko‘plab orxideya taksonlarning yanada ishonchli o’sishi va ko’payishiga olib keladi. Tadqiqotda qo llaniladigan metodikaning tavsifi. ʻ Tadqiqot ishini amalga oshirishda biotexnologik, mikrobiologik, botanik va statistik tahlil usullaridan foydalanilgan. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati orxideya ni in vitro usulida ko paytirish imkonini beruvchi standart ʻ ozuqa muhiti tarkibi takomillashtirilganligi, orxideya ni in vitro usulida ko paytirish optimal sharoitlarini asoslanganligi, natijalarning biotexnologiya ʻ sohasining nazariy qismini to ldirganligi bilan izohlanadi. ʻ Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati orxideya ni biomassasini ko p ʻ miqdorda yetishtirish bo yicha tavsiyalarni joriy etish ʻ gulchilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklari tarmog i ʻ ni xom ashyolarning xilma-xilligini oshirishga xizmat qilishi bilan asoslanadi. 5 Ish tuzilmasi tavsifi. Dissertatsiya ishi kirish, 3 bob, tavsiya, xulosa va adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib, ʻ ʻ raqamlangan 79 sahifa, uning tarkibida 6 ta jadval, 14 rasmlar mavjud. 6 I. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1.Tropik va subtropik o simliklarni tadqiq qilish bo yicha mahalliyʻ ʻ va xorijiy tadqiqotlar tahlili Biz yashayotgan sayyoramiz nabotot olami juda xilma-xil bo’lib, unda 412 mingdan ziyod o’simlik turlari mavjud. Insonlar shu o’simlik turlarini 30000 ga yaqinidan kundalik xayotlarida turli maqsadlarda foydalanib kelishadi. Bu o’simlik turlari ichida shunday o’simliklar borki, ular insonga eng nafis tuyg’u-go’zallik hissini uyg’otadi, xush kayfiyat bag’ishlaydi. Bular xonadonlarimiz, kinoteatr va dam olish maskanlarimiz, maktabu bog’chalarimizni qishin-yozin bezab turuvchi tropik va subtropik o’simliklardir. Bu ajoyib o’simliklar qadimdan insoniyatni qiziqtirib kelgan. Ibtidoiy odamlar uz go’shasi atrofida o’suvchi yegulik va ko’p kasalliklarga davo bo’luvchi o’simliklarni qidirib topishga harakat qilishgan. Arxeologik qazilmalardan ham shu narsa ma’lumki, qadimgi dunyo xalqlari o’simliklardan yegulik, dorivor va manzarali o’simliklar sifatida foydalanishgan [ 46 ]. Osiyo, Yevropa, Afrika va Amerikadan topilgan ko’pgina qoyalardagi tasvirlar gullarning va manzarali o’simliklarning beqiyos go’zalligini bizning davrimizgacha yetkazib kelgan. Eron, Hindiston, Yaponiya, Markaziy va Janubiy Amerika xalqlari qadim vaqtlardan beri yopiq va ochiq gulli yovvoyi o’simliklardan, shuningdek, dorivor xususiyatga ega bo’lgan o’simliklardan o’z ehtiyojlariga yarasha foydalanishgan. Bu o’simliklar bilan ular o’zlari yashagan joylarni bezashgan va ularni tibbiyot sohasida ishlatishgan [39]. Olimlarning fikriga ko’ra, eng birinchi manzarali o’simliklar atirgul bilan lotos bo’lgan. Qadimgi obidalarning guvohlik berishicha, bu o’simliklardan jamiyatda 5,5—6 ming yil, gulsafsar va xrizantemadan esa 4 ming yil avval foydalanilgan. Ota-bobolarimizning bu gullarga bo’lgan muhabbatini qoyalarga va uy-joy jihozlariga tushirilgan tasvirlardan, kashtalarga tikillgan gullardan, naqshlardan, eski qo’lyozmalardan bilish mumkin.[3]. Gulchilik bizning respublikamizga Uzoq Sharqdan, Xitoy va Hindistondan Buyuk ipak yuli orqali kirib kelgan va birinchi bo’lib Samarqandda, so’ngra 7 Buxoro, Qo’qon va boshqa shaharlarda tarqalgan. 1920-yildan boshlab O’rta Osiyo Davlat universitetining qoshida 12 gektarlik Botanika bog’i tashkil qilinib, 60 dan ziyod gul navlari yetishtirilgan [3]. Mamlaktimizga introduksiya qilingan tropik va subtropik o’simliklar orasida shifobaxshligi jihatidan muhim ahamiyatga ega bo’lgan Aloye L. , Alocasiya G.Don., Agave L., Kalanchoye Adans., Opuntia L., Ornithogallum L., PassiFlora L., Selenecyereus L., Carica papay L., Citrus limon( L) Burrm. kabi turlar xam mavjud.[2] Muraveva, Gammerman; 1974, Pavlov, 1998. Introduksiya qilingan va iqlimlashtirilgan tropik va subtropik xona o’simliklaridan atmosferani tozalashda, ish joylarimizda va xonalarda mikroiqlim yaratishda , atmosferadagi gigroskopik namlikni bir me’yorda ushlab turishni ta’minlashda va turli xastaliklarni davolashda foydalanishimiz mumkin [33]. Mamlakatimizga shunday tropik va subtropik o’simliklar Buyuk ipak yo’li orqali savdo ishini yurutuvchi shaslar tomonidan Eron,Afg’oniston, Pokiston, Turkiya, Xitoy va Hindiston kabi davlatlardan olib kelingan va ularning tur va navlari ko’paya boshlagan. O’simliklarning muvoffaqiyatli introduksiyasida turlarning ekologik potensiali abiotik va edafik(tuproq tarkibi) omillarga bo’lgan munosabatini belgilaydi [ 52 ]. Tadqiqotlar natijasiga ko’ra mavjud turlarning 25,3% gulchilik shinavandalari tomonidan u yoki bu davlatdan olib kelinib mamlakatimizning turli tuproq, iqlim sharoitlarida iqlimlashtirilgan. Masalan O’zFA “Botanika” bog’ida umumiy turlar soniga nisbatan 58,8%, Uzoq va yaqin chet davlatlardan 25,3%, O’zbekistoning boshqa regionlaridan 52,88 % tropik va subtropik o’simliklar turi shu yo’l orqali introduksiyalangan [ 3 ] Birgina kaktus o’simligi ustida olib borilgan ilmiy izlanishlar shuni ko’rsatadiki, Farg’ona vodiysida 3 ta oilacha, 4 bo’g’in, 64 turkumga mansub, 196 kaktus turlarining to’la introduksiyasi gul shinavandalari tomonidan amalga oshirilgan.Farg’ona vodiysida kaktuslar R.Gubaydullin xonadonida 100 dan ortiq, J.Mo’minov kolleksiyasida 150 dan ortiq turlar to’plangan. Qizig’i shundaki, ular 8 bu o’simlik turlarini bir-biriga payvandlash ustida amaliy ishlarni amalga oshirishgan. Kuzatishlar ulardagi aksariyat kaktuslarning gullashini va ayrimlarining meva hosil qilib urug’ berishini hamda bu urug’lardan “sof” kaktuslarni o’stirilganligini ko’rsatadi.[ 56 ] O’zbekistonda Botanika bog’larining tashkil etilishi tropik va subtropik o’simliklarni maqsadli ko’paytirish, rejali va ilmiy asosda iqlimlashtirishga yordam berdi. Bunday iqlimlashtirilgan o’simliklar gultuvaklarga ko’paytirilib keng ommaga yetkazila boshladi [38]. Keyinchalik iqlimlashtirilgan o’simlik turlarini parvarishlash, ko’paytirish va ommalashtirish ishlari bilan davlat tassarufidagi ko’kalamzorlashtirish va obodonlashtirish tashkilotlari shug’ullana boshladi[39]. Hozirgi kunga kelib fan texnikaning rivojlanishi va dunyo olimlarining ilg’or tajribalariga asoslangan holda tropik va subtropik xona va yopiq joylarda o’stiriladigan manzarali o’simliklarni laboratoriya sharoitida ko’paytirish usullari takomillashdi. Xususan Samarqand viloyati Jomboy tumani “Bog’bon” agrokompleksida tashkil qilingan”In Vitro” laboratoriyasi zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan bo’lib, bu o’simlik turlarini ko’paytirishnning innovasion usullari bilan shug’ullanib kelmoqda. In vitro – jinssiz, genetik jihatdan asl namunaga o‘xshash o‘simliklarni olish, o‘simlik biotexnologiyasining yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarishda mikroklonal ko‘paytirish texnologiyasini ishlab chiqarish va joriy etish usulidir [56]. Bu usul o‘simlik hujayrasining o‘ziga xos totipotentligini amalga oshirishning noyob qobiliyatiga asoslangan bo‘lib, ya’ni ekzogen omillar ta’sirida yahlit bir butun o‘simlikning paydo bo‘lishidir [31]. Bu usul nematodalar, zamburug‘lar, bateriyalar va o‘simliklarni butun yil davomida o‘sishini ta’minlashi va alohida afzalliklari mavjudligi bilan an’anaviy usullardan ajralib turadi.Urug‘larini olish imkoniyati bo‘lmagan noyob o‘simlik vakillarini yoki turlarini ko‘paytirishda bu usul nihoyatda ahamiyatlidir . 9 Hozirgi kunda Gollandiya, Daniya, Belgiya, Polsha, AQSH va boshqa davlatlarida manzarali daraxt va butalar, noyob gul va boshqa o‘simliklarni ko‘paytirishda ushbu usuldan keng foydalanishmoqda [31]. Bugungi kunda mamlakatimizda binolarning ichki va tashqi qismlarini ko‘kalamzorlashtirishda manzarali o‘simliklarga ehtiyoj ortib bormoqda. Shuning uchun import qilib olib kelinayotgan manzarali gullarning qiymati baland bo‘lganligi tufayli noyob bir va ko‘p yillik dekorativ gullarni ommaviy ko‘paytirish muammosi dolzarb hisoblanadi. Noyob tropik va subtropik o‘simliklarni ko‘paytirishda ularning o‘sishi, rivojlanishi va gullash jarayoniga atrof muhitning patogen omillari va ekologiyasining salbiy ta’siri natijasida yashovchanlik susayib ketadi. Ushbu muammolarini o‘simliklarni In vitro usulida ko‘paytirish orqali hal etish mumkin [ 23 ]. Manzarali gullar har xil bir-biridan uzoq botanik taksonlarga mansub bo‘lganligi sababli ularning hujayra totipotentligi va regenerativ potensial darajasi keskin farq qilganligi bois mikroklonal ko‘paytirish biotexnologiyasini qo‘llashda va uni takomillashtirishda differensial yondashuv talab etiladi. Yakuniy mahsulotning hosildorligi va sifati, o‘simliklarni ommaviy ishlab chiqarish uchun bunday texnologiyalarni optimallashtirishda kimyoviy reagentlar narxini arzonlashtirish, ozuqaviy muhit narxini pasaytirish va probirkali o‘simliklarning In vitro sharoitlariga moslashish qobiliyatini oshirish orqali ularning iqtisodiy samaradorligini ta’minlash muhim axamiyatga ega [22]. Hozirgi kunda Gollandiya, Daniya, Belgiya, Polsha va AQSH kabi boshqa mamlakatlar manzarali daraxt va butalarni hamda gul turlarini ko‘paytirishda ushbu usuldan keng foydalanmoqda . Biroq manzarali gul o‘simliklarini mikroklonal ko‘paytirish masallari bo‘yicha adabiyotlardagi ma’lumotlar bir-biriga zid yoki ko‘paytirish texnologiyasi to‘liq yoritilmagan. S h u bois o‘rganilayotgan muammo dolzarb va amaliy ahamiyatga egadir [ 31 ]. 10 Tropik va subtropik noyob o‘simliklar xonadonlarimizni bezash, insonlarga estetik zavq berishi bilan birga juda ko‘plab turlari dorivorlik xususiyatiga ham egadir. V. Dushenkov, I. Raskin ma lumotlariga qaraganda 200000 ga yaqin turliʼ oddiy molekular moddalar faqat o simliklardan ajratib olingandir. Shuning uchun ʻ ham keyingi o n yilliklarda shifobaxsh o simliklarga qiziqish yana ortmoqda, ʻ ʻ chunki ular xom ashyosi asosida tayyorlangan dorivor vositalar – vitaminlar, biologik faol birikmalar va mineral moddalar inson organizmiga juda samarali ta sir etadi. ʼ 1981 yildan tibbiyot amaliyotiga tatbiq etilgan. 847 ta oddiy molekulyar dorivor preparatlarning 43 tasi tabiiy birikmalar, 232 tasi tabiiy birikmalarning hosilalari hisoblanadi. Qolgan 572 yangi dorivor preparatlarning 262 tasi tabiiy birikmalar bilan bog liqligi mavjud. Ma lumki, dunyo miqiyosida ʻ ʼ farmasevtika korxonalarida ishlab chiqarilayotgan dori vositalarining tahminan 50% i dorivor o simliklar xom-ashyosidan tayyorlanmoqda. Ayniqsa yurak-qon ʻ tomir kasalliklarini davolashda va profilaktikasi uchun foydalaniladigan dorivor preparatlarning 77%, jigar va oshqozon-ichak kasalliklarini profilaktikasi va davolashda foydalaniladigan dorivor preparatlarning 74%, balg am ko chiruvchi ʻ ʻ dorilarning 73%, qon to xtatuvchi dorilarning 60% dorivor o simliklar xom- ʻ ʻ ashyosi asosida ishlab chiqarilmoqda [28]. Tajribaviy morfogenez jarayonini in vitro sharoitida tashkil etishning barcha bosqichlarida bitta hujayradan to kurtak uchigacha o‘rganish o‘simliklarni klonal ko‘paytirish texnologiyasini yaratishga olib keldi, bu esa ba’zi hollarda allaqachon tijoratga aylanib ham ulgurdi. “Klonal” atamasi ( yunoncha klon - nasldan) 1903 yilda Webster tomonidan vegetativ ko‘payadigan o‘simliklar uchun taklif qilingan [ 29 ]. In vitro jinsiy yo‘l bilan ko‘paytirilmagan o‘simliklarning avlodidagi qismlarini bir biriga juda o‘xshashligi (klonlari)dir[ 34 ]. Shunday qilib, klonal mikro ko‘paytirish- bu asl o‘simlikka o‘xshash o‘simliklarni tez jinssiz ishlab chiqarish uchun in vitro usullaridan foydalanishdir. Ananaviy usullar bilan solishtirilganda o‘simliklarni mikroklonal ko‘paytirishning 11 afzalliklari sezilarli darajada yuqori ko‘payish omillari bo‘lib, yiliga 105-106 meriklonga yetadi, odatdagi ko‘paytirish usulida esa huddi shuncha vaqt mobaynida 5-100 ta o‘simlik hosil qilinadi xolos. Bu jarayoni minatyuralashtirish esa ona va ko‘paytiriladigan o‘simliklar egallagan maydonlarni tejashga olib keladi, Birlamchi eksplant sifatida poya meristemalaridan foydalanilganda mikro klonal ko‘paytirilgan o‘simlikni nematodalar, zamburug‘lar va viruslar bilan zararlanishdan xolos bo‘ladi [57]. Ushbu texnologiyani katta afzalligi shundaki, in vitro sharoitida umuman ko‘paytirilmaydigan yoki ananaviy usullar bilan yomon ko‘payadigan o‘simliklar ko‘pincha shu usulda ko‘paytiriladi va ildiz orttiradi . Mikroklonal ko‘paytirish sohasidagi birinchi yutuqlar XX asrning 50- yillarida fransuz olimi Jorj Morel tomonidan qo‘lga kiritilgan bo‘lib, u birinchi qayta tiklangan orxideya o‘simliklarini olishga muvaffaq bo‘ldi [36]. 1 .2.Orchidaceae ni tarqalish a reali va o‘ziga h os xususiyatlari. Tabiatda Orxideya guli mayda yoki daraxtga o‘xshash uzum shaklida bo‘lishi mumkin - ularning eng kichigi atigi bir necha millimetrga yetadi va eng ulkan orxideya 35 metrgacha o‘sadi. Tropik va subtropik mamalakatlarda Orxideyalar orasida 70 yoki undan ortiq yil davomida o‘sishga qodir bo‘lgan uzoq yashovchi turlarini ham uchratish mumkin. Mashxur olim Charlz Darvin orxideya gulining changlatish usullari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar o‘tkazgan bo‘lib, u orxideyada borayotgan urug‘lanish jarayoniga qoyil qolgan. Dastlabki In vitro usulida orxideyani o‘simligini urug‘lantirish va unib chiqishi va ko‘chat rivojlanishini me’yorida o‘sib rivojlanishini ta’minlash uchun tabiatda topilgan mikorizal zamburug‘lardan foydalanilgan [ 27]. 1922 yilda Lyuis Knudson saxaroza bilan o‘zgartirilgan steril ozuqa muhitiga urug‘larni ekish orqali in vitro usulida orxideya urug‘larini undirib olishga erishdi. Bu usul asimbiotik urug‘ning unib chiqishi deb nomlanadi, chunki urug‘ning unib chiqishi uchun zamburug‘ mikobioni ishlatilmaydi balki simbiotik zamburug‘ va asimbiotik orxideya urug‘ining o‘sishi samarali bo‘lishi uchun 12 fotoperiod, harorat va mineral oziqlanish kabi ko‘plab shartlarni hisobga olingan. Simbiotik urug‘lanish holatida yana bir muhim omil - zamburug‘ uyg‘unligi. So‘nggi yillarda, shuningdek, orxideya urug‘larning unib chiqishiga, urug‘larning unuvchanligiga ta’sir etuvchi cheklovchi omillar ham o‘rganib chiqildi [ 45]. London qirollik botanika bog‘ida orxideyalarning juda katta turar to‘plami mavjud bo‘lib, ularning ayrimlari o‘tgan asrning boshlaridan beri ushbu joyda saqlanib kelmoqda. Saqlanib kelinayotgan kolleksiya tarkibidagi ba’zi orxideyalar yoshi 100 yilni tashkil etayotgani taxmin qilinmoqda [16]. Butun dunyoda orxideya ixlosmandlari tomonidan 2000 yilgacha juda ko‘p orxideyaning tabiiy turlari topildi. Orxideya oilasiga mansub ba’zi turlardan nafaqat xonalarda tuvakda o‘stiriladigan noyob ekzotik gul sifatida foydalaniladi, ayrim turlaridan oziq-ovqat, parfyumeriya sanoatida, tibbiyotda keng qo‘llaniladi. Xususan barchaga tanish bo‘lgan vanil mazasini beruvchi modda orxideya oilasiga mansub lianalarning mevasidan ajratib olinadi va qandolatchilik sohasida keng foydalaniladi [ 28]. Orxideya nomi yunon tilidan olingan bo‘lib orsus – shakli o‘zgargan ildizpoya ya’ni metamorf ildiz degan ma’noni anglatadi. U juda ajoyib gul tuzilishiga ega bo‘lgan o‘simli k dir. Uning ildiz va gul shakllari odam yoki sutemizuvchi h ayvonning shaklini eslatadi. Orxideyalarning tasnifi, asosan, ularning poyasining tuzilishi va anter hamda stigmaning joylashish tabiatiga asoslangan [ 27 ]. Orxideyalarning yangi klassifikatsiyasi amerikalik olim R.L.Dressler tomonidan ishlab chiqilgan. U Orxideya oilasining 5 ta kichik oilaga, 22 ta turkum va 70 ta turga ajratgan [ 43 ]. H ozirgi kunda bu o‘simlik Antarktida d an tashqari barcha qit’alarda uchraydi. Turlarining aksariyatini tropik kengliklarda uchratish mumkin. Quruq mavsumli qisqa va yog‘ingarchilik ko‘p bo‘lgan hududlar Orxideya o‘sishi uchun eng qulay sharoitlar mavjudligini anglatadi[53]. Turli qit’alarda orxideya florasining o‘ziga xos xususiyati ularning tarqalishining o‘ziga xos ko‘rinishi hisoblanadi. Mo‘tadil kengliklardagi orxideya 13 yer osti ildizpoyalari yoki ildiz mevalari bo‘lgan ko‘p yillik o‘simliklar bo‘lib, tropik kengliklarda epifitik orxideya eng keng tarqalgan[ 32 ]. Mo‘tadil zonada orxideya florasi tropik kengliklarga qaraganda ancha kambag‘aldir. S h imoliy yarim sharning mo‘tadil kengliklarida atigi 75 avlod va 900 tur mavjud. Janubiy mo‘tadil zonada bundan xam kamroq - 40 avlod va 500 tur – tarqalgan [58]. 1.3.O simliklarniʻ “ In vitro. ” sharoitida mikroklonal ko paytirishning ʻ o ziga hosligi va ahamiyati. ʻ O simliklarni in vitro ʻ sharoitida mikroklonal ko paytirish ʻ tarixi: O simlik ʻ hujayralari biotexnologiyasi ularning In vitro sharoitida yashash, ko payish va regeneratsiyalanish xususiyatlariga hamda ularning totipotentligiga ʻ asoslanadi. Maqsadga muvofiq ajratilgan to qimalarni steril sharoitida, sun iy ʻ ʼ oziqa muhitlarda In vitro kulturalash usuli biotexnologiyada qimmatli genotiplarni saqlash, ko paytirish, ularning embriogenezini amalga oshirish va ʻ ekish materiallarini sog lomlashtirish maqsadlarida amalga oshiriladi [18]. ʻ O simliklarning ʻ alohida hujayralaridan yahlit o simlik regeneratsiyalash ʻ ancha murakkab jarayondir. O simlikdan alohida ajratilgan to qimalarni ʻ ʻ kulturalashga ancha yillardan buyon harakat qilib kelingan. 1892-1902-yilIar - Xaberlandt, Fyoxting, Rexinger kabi nemis tadqiqotchilari nomlari bilan bog liq. ʻ Ushbu olimlar tomonidan saxaroza eritmasida turli o simliklami kulturalashga ʻ harakat qilingan [18]. Istalgan turdagi o simlik to qimalari kulturlash usulining haqiqiy ʻ ʻ rivojlanish davri 1932-yildan boshlandi. 1932-1940-yillar fransuz olimi R.Gotre nomi bilan bog liq. R.Gotre o simlik to qimalarini In vitro sharoitida uzoq vaqt ʻ ʻ ʻ kulturalashga to qimalarni vaqti-vaqti bilan yangi oziqa muhitga ko chirib ʻ ʻ o tkazish orqali erishish mumkinligini o‘z tajribalarida isbotladi [ 40]. ʻ Ushbu kashfiyot to qimalar kulturasi bo yicha yangi ishlarning ʻ ʻ boshlanishiga turtki bo ldi. 1975-yildan hozirgi kunga qadar In vitro texnikasi ʻ jadal rivojlanishi davom etmoqda, kulturalanayotgan obyektlar biologiyasi 14 o rganilmoqda, ajratilgan protoplastlarni elektr toki yordamida qo shishʻ ʻ usullari, hujayralar seleksiyasi va mutagenezi usullari, gaploid o simliklar ʻ yaratish usullari kashf etilmoqda. [ 47]. O simlikdan ajratilgan hujayra va to qimalarni kulturalash texnikasi: ʻ ʻ Sterillash. O simlikdan ajratilgan to qimalar (eksplantlar) kulturalanadigan ʻ ʻ oziqa muhitining boy tarkibi mikroorganizmlar o sishi uchun ham yaxshi substrat ʻ hisoblanadi. Rejalashtirilgan oziqa muhitda kulturalanayotgan o simlik ʻ eksplantlarni mikroorganizmlar oson zararlaydi. Shuning uchun eksplant ham, oziqa muhiti ham sterillangan bo lishi shart. ʻ O simlikdan ajratib olingan to qimalar bilan olib boriladigan barcha ʻ ʻ ishlar (kulturaga o tkazish, yangi oziqa muhitiga ko chirish) steril xonalarda ʻ ʻ (laminar bokslarda) steril asboblar yordamida amalga oshiriladi. Ajratilgan to qimalarni o stirish jarayonida ham sterillikni saqlash zarur. ʻ ʻ Idishlar quritish shkaflarida quruq issiq yoki avtoklavda nam bug ʻ yordamida sterillanadi. Ushbu amaliyotni bajarishdan oldin idishlarni idish yuvish vositalari va kaliy bixromatning sulfat kislotasidagi eritmasi yordamida tozalab yuvilgandan so’ng, distillangan suvda chayiladi va zar qog ozga yoki ʻ oddiy qog ozga o rab, quritish shkaflarida 160°C haroratda 2 soat davomida ʻ ʻ qizdirib yoki 25-30 daqiqa 2 atmosfera bosim ostida avtoklavlab sterillanadi. O simlik materiallarini sterillash uchun 1-jadvalda ʻ berilgan eritmalardan foydalaniladi. 15 1.1-jadval O simlik materiallarini sterillash (R.G.Butenko 1999)ʻ Obyekt Sterillash vaqti 0,1 % li Diatsid (min) 0,1 % li Sulema 10-12 % li vodorod peroksid (min) Poya to qimalari ʻ 20 – 40 20 – 25 - Apekslar 1-10 0,5 – 7 7 – 8 O simlik hujayralari ajratib olingandan so‘ng to qimalar ʻ ʻ to plamlari bilan ishlash jarayonida sterillash usullari: O simlikdan ʻ ʻ ajratilgan organlar, to qimalar, hujayra va protoplastlarni o stirishning muhim ʻ ʻ shartlaridan biri sterillikga katta ahamiyat qaratishdir. Sterillikni ahamiyati shundan iboratki, ajratilgan organlar, to qimalar, hujayralar va protoplastlarni ʻ o stirish uchun tayyorlangan sun iy oziqa muhitlarda mikroorganizmlar ham juda ʻ ʼ yaxshi o sa olish qobiliyatiga egadir. Bu oziq muhitida mikroorganizmlarning ʻ rivojlanishi o stirilayotgan hujayra va to qimalar uchun ikki yoqlama havf keltirib ʻ ʻ chiqaradi. Birinchidan, mikroorganizmlarning yashash davrida ularning faoliyati natijasida oziqa muhitlarning kimyoviy tarkibi sezilarli darajada o zgarib, ʻ belgilangan turg un sharoitda hujayralar o sishdan to‘xtaydi. ʻ ʻ Ikkinchidan, o simlikdan ajratilgan to qima, hujayra va ayniqsa ʻ ʻ protoplastlarni oziqa muhitida yashayotgan mikroorganizmlar osongina zararlaydi. Shu sababli ajratilgan organ, to qima hujayra va protoplastlar bilan ʻ olib boriladigan tajribalar steril xonalarda, bokslar yoki laminar-bokslarda olib borilishi maqsadga muvofiqdir. 16 Bokslar, asboblar, idishlar, o simliklar, oziqa muhitlari, paxta tiqinlar vaʻ boshqa ishga kerakli narsalar hammasi sterillanadi [42]. Oʼsimlik hujay ra v a t oʻqimalarini oʻst irish uchun oziqa muhit ini t ay y orlash: Oziqa muhitini tayyorlash uchun 1 litrli kimyoviy stakanlar, boshlang’ich eritmalarni saqlash uchun og zi zich yopiladigan shisha ʻ idishlar ,penitsillin idishlari, 1 - 10 ml li pipetkalar, texnik va analitik tarozilar, elektroisitgich, turli xil kimyoviy moddalar zarur bo‘ladi [54]. O simlikdan ajratilgan hujayra va to qimalar o stiriladigan oziqa ʻ ʻ ʻ muhitda o simliklarga kerakli hamma mikro va makroelementlar jumladan: azot, ʻ fosfor, kaliy, kalsiy,oltingugurt, magniy, temir va mikroelementlar: bor, rux, mis, kobalt, marganets, yod, molibden, shuningdek vitaminlar, uglevodlar, karbon suvlar, fitogormonlar bo lishi zarur. Ba zi bir oziqa muhitlari tarkibida esa kazein ʻ ʼ gidrolizati va ayrim aminokislotalar ham bo lishi kerak [48]. ʻ Yuqorida ko‘rsatilgan element va moddalardan tashqari, oziqa muhiti tarkibiga hujayralarning temirga bo lgan ehtiyojini turli pH ko rsatgichlarda ʻ ʻ qondirish uchun EDTA (etilendiamin-tetrasirka kislotasi) yoki uning natriyli tuzi kiritilishi talab etiladi. O‘simlikdan ajratib olingan hujayra va to qimalar ʻ o stiriladigan oziqa muhitning asosiy tarkibiy qismini uglevodlar tashkil qiladi, ʻ chunki hujayra va to qimalar avtotrof oziqlanish qobilyatiga ega emasdir [ ʻ 6 ]. Bugungi kunda mikroklonal ko paytirishni qo llash sohasi xilma-xillikda ʻ ʻ kun sayin jadal rivojlanib bormoqda [7]. Bu usulni qo ʻ llash birinchi navbatda daraxtlarni, ayniqsa, ninabarglilarni in vitro ko paytirish va in vitro texnikasidan foydalanib dorivor o simliklarning ʻ ʻ nodir va yo qolib borayotgan turlarini saqlab qolish bilan bog liq. Hozirgi vaqtda ʻ ʻ bu yo nalish bo yicha ko zga ko rinarli amaliy ishlarni bajarilayotgaligini ko rish ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ mumkin [7]. In vitro sharoitida tasodifiy kurtaklarni o simlikning virusdan holi qilingan ʻ har qanday organ va to qimalarida (alohida ajratilgan murtak, barg, poya, urug ʻ ʻ kurtak, piyoz osti qismida, qobig i, ildiz segmentlarida va gul barglarda) hosil ʻ qilish imkotiyati mavjud. Bu jarayon faqat sitokinin yoki uning auksin bilan 10:1 17 yoki 100:1 nisbatdagi aralashmasini tutuvchi oziqa muhitlarda amalga oshiriladi [9]. Ushbu jarayonda auksin sifatida ko pincha P-indolil-3 sirka kislota (ISK)ʻ yoki a-naftil sirka kislota (NSK)dan foydalaniladi. Bu usul yuksak o simliklarni ʻ klonli mikroklonal ko paytirish bo yicha keng tarqalgan usul bo lib, ko pgina ʻ ʻ ʻ ʻ piyozidan ko payadigan o simliklar (nargis, liliya, giatsint, gladiolus, lola) piyoz ʻ ʻ qobig i, bazal qismi segmentlaridan, barg eksplantlaridan; petuniya — ildiz ʻ segmentlaridan, gloksiniya, binafsha gullarini barg plastinkasi segmentlaridan alohida ajratilgan yetilgan va yetilmagan murtaklardan klonli mikroko paytirishda ʻ foydalaniladi [42]. Oziq muhiti tarkibida ko pincha uglevod manbai sifatida saxaroza yoki ʻ glyukozaning 20-40 g/l eritmasi foydalaniladi. Uglevodli oziqa manbai sifatida polisaxaridlar ishlatilmaydi, chunki ba zi to qimalar, asosan o smalar faol ʼ ʻ ʻ gidrolitik fermentlarga (amilaza va boshqalar) ega bo lib, kraxmal eritmasi bor ʻ oziqa muhitlarida o sishi mumkin [51]. ʻ O sish regulyatorlari hujayralar didifferentsirovkasi va hujayra to qimalari ʻ ʻ induktsiyasi uchun zarurdir [19] . Shuning uchun kallusli to qimalar olishda oziqa ʻ muhitlari tarkibiga auksin (hujayra dedifferentsirovkasini yuzaga keltiruvchilar) va sitokinin (didifferentsiyalangan hujayralarning bo linishini induksiyalovchi ) ʻ kiritish kerak [30]. Poya morfogenezi induksiyasida oziqa muhiti tarkibida auksinning miqdori kamroq bo lishi yoki umuman bo lmasligi mumkin. Ikkala gormonlarga yoki ʻ ʻ ularning bittasiga nisbatan avtonomlik shu hujayralarning gormon ishlab chiqarish qobilyatiga bog liq [10]. ʻ Oziqa muhitlarida ko‘p hollarda auksin manbai sifatida 2,4 dixlor fenoksi sirka kislotasi (2,4-D) 110 mg/ml;indolil sirka kislotasi (ISK) 1-30 mg/l; a- naftil sirka kislotasi (NSK) - 0,1-2 mg/lkabilar ishlatiladi. Ko pincha 2,4-D ishlatiladi. ISK ʻ 2,4-D ga nisbatan 30 marta kamfaollikka egadir[ 17]. Kallusning rivojlanishi uchun ko pincha auksinning yuqori miqdori ishlatiladi, ʻ to qima keyingi qayta ekilganda auksinning miqdori bir necha marta kam ʻ 18 bo lganda ham to qima o sishi davom etaveradi. Sun iy oziqa muhitlarida sitokininʻ ʻ ʻ ʼ manbai sifatida kinetin, 6-benzil aminopurin (6-BAP) va zeatin (0,001-10 mg/l) qo llaniladi. To qimalarning o sishida va orgonogenez induktsiyasida 6-BAP ʻ ʻ ʻ kinetinga nisbatan yuqori faollikni namoyon qiladi. Ba zi oziqa muhitlari tarkibiga ʼ adenine kiradi [ 25 ]. Tropik va subtropik mamlakatlarda orxidealar o‘stirish va ularni y etishtirish zamonaviy gulchilik va uni realizatsiyasida asosiy o‘rinda turadi [ 44 ]. Cymbidium Sw., Phalaenopsis Blum., Paphiopedium Pfitz., dendrobium Sw., Oncidium Sw., Miltoniya Lindl., Odontoglossum N.B.K., Cattereya Lindl., Laelia Lindl. Avlodlaridan olingan o‘simlik navlari yuqori dekarativ a h amiyatga ega [ 21 ]. H ozirgi kunda tropik va subtropik mintaqalardagi noyob o‘simliklarni saqlab qolishning yo‘llaridan biri ularni introduksiya qilishdir. Introduksiyalangan o‘simliklarni saqlab keng tarqalishini imkoniyatini yaratish esa ularning biologik xususiyatlarini aniqlash, ko‘paytirishning samarali usullarini ishlab chiqish bilan bog‘liqdir[37]. Aslida botanika bog‘lari butun dunyodan to‘plangan o‘simliklar muzeyi hisoblanadi. Insonlarning mantiqsiz foydalanishi natijasida tabiatda tarqalgan ayrim tur o‘simliklar faqatgina botanika bog‘larida saqlanib qolgan. Shubxasiz dunyodagi barcha o‘simlik turlarini saqlab qolish imkoniyati cheklangan. Shuning uchun bu muammolarni hal etishning yangi usullarini yaratish va muammoni hal etishga yangicha yondashmoq lozim [9]. Ushbu vazifalarni bajarish maqsadida 1974 yillarda mikroklonal ko‘paytirish laboratoriyasi tashkil etilgan bo‘lib, aseptik tarzda o‘simliklarni ommaviy ko‘paytirish usullarini ishlab chiqish yo’lga qo’yildi. Bu usulda tabiiy h olda o‘suvchi va botanika bog‘larida saqlangan urug‘lar d an foydalanilgan [ 24 ]. Tadqiqotlar orxideya urug‘larini mevalaridan ancha oldin pishib y etilishini tasdiqladi. Shu munosabat bilan, pishmagan urug‘lardan urug‘larni ekish usuli(yashil kapsula madaniyati) ko‘chatlarni olish vaqtini 1/3 martaga qisqartirdi[26]. 19 Laboratoriyada turli Orxideya turlarining ko‘chatlari o‘sishi va rivojlanishiga oziq muhitining turli tarkibiy qismlarining ta’sirini aniqlashga va ularni in vitro ontogenez xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan keng qamrovli tadqiqotlar olib borildi[26]. Orxideya o‘simligi embrionining urug‘idan keyingi rivojlanishi ozuqa shakllanishi bilan o‘ziga xos tarzda davom etadi. Turli tarkibli oziq muhitida embrionning rivojlanishi ham h ar xil ko‘rinishda bo‘ladi. Epifitlarda sharsimon, quruqlikdagilarida esa cho‘zilgan shaklda bo‘ladi. Aseptik oziq muhitida ko‘chatlarning rivojlanishi ikki asosiy yo‘l bilan amalga oshirilishi mumkinligi aniqlangan. Birinchi holatda birlamchi proto-ozuqa embriondan, ikkinchisida esa kelajakdagi bitta ko‘chatdan h osil bo‘ladi. [15]. Orxideyalar saprofit organizmlar bo‘lib, bu oila vakillarining o‘ziga xosligi ontogenezinning dastlabki bosqichlarida samarali vegetativ ko‘payish xususiyatiga ega [21]. In vitro sharoitida ontogenezni ikkinchi usulga yo‘naltirish orqali orxideyalarni vegetativ ko‘payish koeffitsientini sezilarli darajada oshirish mumkin. Hozirgi kunga qadar 52 avlodga mansub 160 dan ortiq tropik orxideya turlari uchun urug‘larni ko‘paytirish usuli ishlab chiqilgan [18]. Orxideyalar kolleksiyasining taksonomik tarkibini saqlashda muvafaqqiyatning muhim tarkibiy qismi mikroko‘paytirish usullarini ishilab chiqishdir. Bu usul ayniqsa vakillaridan to‘liq urug‘lik materiallarni olish mumkin bo‘lmagan noyob navlar yoki turlarni ko‘paytirish imkoniyatini yaratadi. Shuning uchun invitro laboratoriyalarida mikroklonal ko‘paytirish usullarini ishlab chiqish, oziq muhitlarini takomillashtirish, ko‘chatlar va regeneratsiyalangan o‘simliklarning issiqxona sharoitlariga moslashish xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha doimiy ishlar olib borilmoqda[14]. Orxideyalarni mikroklonal ko‘paytirish usullari bir necha bosqichlarni o‘z ichiga oladi: ekspalntni tanlash, o‘simlik materiallarini strelizatsiya qilish, oziq muhitini yaratish, yosh o‘simliklar olish va olingan o‘simlik materiallarini substartga ekish. O‘simliklarning turli qismlari orxideyalarda ekspalnt bo‘lib 20 xizmat qilishi mumkin: qo‘ltiq osti kurtaklari (Calahthe, Cymbidium, Dendrobidium, Aranda, Paphiopadilum, Thiniya, Vanda), barg uchlari (Calahthe, Cymbidium, Epidendrum, Laeliocattereya, Phalaenopsis), kurtaklar nishlari (Cattleya, Cymbidium, Rhynchostylis), ko‘chatlarning barglari (Cattleya, Laeliya, Phalaenopsis) [16]. Mikroklonal ko‘paytirish usulida qattiq oziqa muhitni tayyorlashda dengiz suv o tlaridan olinadigan polisaxarid, agar-agardan foydalaniladi. ʻ "Bacto agar" nomli bakterial agarda keraksiz qo shimchalarning miqdori kamroq bo ladi. Bunday ʻ ʻ agarlarni qattiq oziqa muhit tayyorlashda tozalamasdan ishlatish mumkin [35]. Odatda qattiq oziqa muhiti tayyorlashda 5-7% agardan foydalaniladi. Vaqtdan unumli foydalanish uchun makro-mikrotuzlar va vitaminlarning eritmalari yuqori miqdorda boshlang’ich eritma holda tayyorlanib, ularni ko p marta suyultirib ʻ ishlatish mumkin. Kontsentrlangan eritmalar muzlatgichda saqlanadi, vitaminli eritmalar minusli haroratda saqlanadi [4]. In vitro sharoitida hujayra va to qimalar kulturasi sohasida erishilgan yutuqlar ʻ asosida o simliklarni vegetativ ko paytirishning yangi usuli-klonli ʻ ʻ mikroko paytirish usuli yaratildi.Bu usul asosida o simlik hujayrasining faqat ʻ ʻ o ziga xos bo lgan totipotentlikni amalga oshirishdek ajoyib xususiyat yotadi, ʻ ʻ ya ni ekzogen omillar ta sirida o simlik organizmi paydo bo ladi ʼ ʼ ʻ ʻ [50]. Bu usul, o simliklarni ko paytirishning an anaviy usullariga nisbatan bir qator ʻ ʻ ʼ afzalliklarga ega: - genetik bir xil ekish materiallar olish; - meristema kulturasidan foydalanishi orqali o simliklarni virusdan holi ʻ qilish; - ko paytirishning yuqori koeffitsenti (105-106–o tli, gulli o simliklar ʻ ʻ ʻ uchun, 104–105–butasimon daraxtlar uchun, ninabarglilar uchun 104); - selektsion jarayonni davomiyligini qisqarishi; - o simliklarni yuvenil fazadan reproduktiv fazaga o tishni tezlashishi; ʻ ʻ 21 - an’anaviy usullar bilan ko payishi qiyin bo lgan o simliklarniʻ ʻ ʻ ko paytirish mumkinligi; ʻ - butun yil mobaynida ish olib borishi mumkinligi, ekish materiallari o stirish uchun maydonlarning tejamliligi. ʻ - o stirish jarayonini avtomatlashtirish ʻ imkoniyati [55]. Fransuz olimi Jorj Morel o simliklarni klonli mikroko paytirish sohasida ʻ ʻ birinchi muvaffiqiyatga o tgan asrning 50-yillarida erishgan. U orxideyaning- ʻ regenerant o simligini olgan. Bu vaqtda o simliklarni apikal meristemasini in vitro ʻ ʻ kulturalash texnikasi yaratilgan edi. Tadqiqotchilar birlamchi eksplantlar manbai sifatida o tchil o simliklardan: chinnigul, xrizantema, kungaboqar, no xat, ʻ ʻ ʻ makkajo xori, qoqio t, salatdan foydalanib, bu o simliklarni regeneratsiya ʻ ʻ ʻ jarayoniga va shakllanishiga oziqa muhitlari tarkibining ta sirini o rgandilar [13]. ʼ ʻ J.Morel o z tajribalarida shuningdek, tsimbidium (orxideyalar oilasiga mansub) ʻ o simligini o sayotgan uchki konussimon va ikki –uch barg asosiga ega qismini ʻ ʻ ma lum bir sharoitda o stirib sferik sferalar-protokormning hosil bo lishini ʼ ʻ ʻ kuzatgan. Shakllangan proto ozuqalarni ajratib, so ng yangi tayyorlangan oziqa ʻ muhitda barg primordiylari va ildiz hosil bo lgunga qadar kulturalash mumkin edi. ʻ Natijada, bu jarayonni hohlagancha davom ettirib ko p miqdorda, yuqori sifatli, ʻ genetik bir xil, virussiz ekish materiallari olish mumkin ekanligi aniqlandi. [47]. I. bob yuzasidan xulosalar Bugungi kunda butun dunyoda ekologik toza, resurstejamkor, shifobaxsh, qimmatbaho va jahon bozorida haridorgir o simlik mahsulotlarini yetishtirishni ʻ ko paytirish zamon talabi hisoblanadi. O simlikdan yuqori hosil olish ʻ ʻ mo ljallangan vaqtda eng avvalo o simliklarning biologik xususiyatlarini bilish ʻ ʻ muhim ahamiyatga ega. O simlikning tashqi muhitda bo lgan talabi o rganilganda, ʻ ʻ ʻ bunda uning issiqlikka, yorug likka, suvga, ozuqaga va tuproqqa bo lgan talabi ʻ ʻ hisobga olinadi. Har bir o simlik turlari ma lum bir tuproq va iqlim sharoitida shakllanadi va shu ʻ ʼ jarayonda o simlikda ma lum bir biologik xususiyatlar vujudga keladi. Demak, ʻ ʼ 22 o simlikning biologik xususiyatlarini bilish uchun eng avvalo uning kelib chiqishʻ mintaqasi haqida ma lumotga ega bo lish talab etiladi. ʼ ʻ Shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining respublika hududlarida gulchilik va ko‘chatchilik sohalarini yanada rivojlantirish to‘g‘risidagi PQ 5209- sonli qarori qabul qilindi hamda ushbu qaror doirasida ishlab chiqilgan bir qator vazifalar va ularning ijrosini ta’minlash uchun keltirilgan meyoriy huquqiy hujjatlardagi vazifalar jumladan ‘Respublikada gulchilik va ko‘chatchilik sohalarini rivojlantirish, shu jumladan gul yetishtirishda aholi bilan kooperatsiya munosabatlarini yo‘lga qo‘yish, soha mutaxassislari malakasini oshirish, ishlab chiqarish jarayonlariga ilmiy ishlanmalarni joriy etishda tadbirkorlarga har tomonlama ko‘maklashish maqsadida Gul yetishtiruvchilar uyushmasi tashkil etilganligi ma’lumot uchun qabul qilinsin.(1) 2021/2022 o‘quv yilidan boshlab Manzarali bog‘dorchilik va ko‘kalamzorlashtirish bakalavriat ta’lim yo‘nalishining o‘quv rejasiga gulchilikka oid mutaxassislik fanlarini kiritish va o‘quv soatlarini oshirishga e’tibor qaratsin. Aholi orasida gulga bo‘lgan talab va “impulsiv xarid”larni ommalashtirish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasiga kiritish kabi bandlari dissertatsiya uchun asos bo lib xizmat ʻ qiladi.(1) Tabiiy holda o‘suvchi tropic va subtropik noyob xona o‘simliklarini o rganish ʻ asosida jahonda va uning ayrim mintaqalarida shuningdek Respublikamizda xona o simliklar bilan qilingan ishlarni tahlil qilindi va adabiyotlar ro yhatiga kiritildi. ʻ ʻ O simlik hujayralari va to qimalari kulturasi sohasida erishilgan yutuqlar ʻ ʻ natijasida o simliklarni vegetativ ko paytirishning yangi usuli – ʻ ʻ In vitro usulda mikroklonal ko paytirish usulining o ziga xos tomonlari hamda an anaviy ʻ ʻ ʼ usullardan farqli jihatlari ko rsatib berilgan. ʻ II. TADQIQOT OBYEKTI, SHAROITI VA USULLARI 2.1. Tadqiqot obyektining tavfsifi Botanik tavsifi. Orchid (Orchidaceae) – gulli o‘simliklar bo'limi, bir pallalilar sinfi, orhideya oilasi (Orchidaceae). Orhideya o'simlik dunyosining 23 turlarga boy oilalaridan biridir. Orxideya gullari eng katta o'simlik oilalaridan birini tashkil qiladi, ularning asosiy qismi tabiatda ko'p yillik o'tlardir. Buta shakli va yog'ochli lianalar kamroq tarqalgan. Aksariyat hollarda o tsimon o simliklar, Barglariʻ ʻ asosan butun, bo‘linganlari ham bor, poyada navbatlashib joylashgan, bargoldi , bargchasiz. Guli ikki jinsli, zigomorf, shingil shakldagi gul to‘plamida joylashgan, 5-7 a zoli, kosacha barglari aksariyat hollarda reduksiyalangan, toj ʼ bargi erkin, tutash emas, urug ochisi bitta, odatda ikkita meva bargidan ʻ shakllangan, tugunchasi ikki xonali, ostki, urug i endospermli [5]. ʻ Orxideya (Orchidaceae) oilasi —Bu oilaga Amerikalik olim Dressler tomonidan ishlab chiqilgan zamonaviy tasnifga ko‘ra 208 ta avlod, 4 mingga yaqin turdagi ko'p yillik o'simliklarini birlashtiradi. Tabiiy sharoitda Orxideya umr ko'rish davomiyligi individualdir, ko'plab omillarga bog'liq va qulay sharoitlarda 100 yil bo'lishi mumkin. Issiqxona sharoitida Orxideya ko'p turlari 70 yilgacha yashaydi. Orxideya oilasi ayrim vakillari toshlar va toshloq joyarda substratga ildizlari orqali yopishib o'sadigan litofitlardir. Tuproqda o‘sadigan orxideyalar o'rta bo'yli bo‘lib kichik guruhlarni tashkil qiladi. Yer shari bo ylab ʻ keng tarqalgan. Antarktidadan tashqari barcha qit’alarda tarqalgan. Hayotiy shakliga ko ra oilada bir va ko p yillik o tlar ustunlik qiladi, qisman yarimbuta ʻ ʻ ʻ va butalardan iborat. Aksariyat Orxideya lar boshqa o'simliklarda o'sadigan epifitlar bo'lib, ulardan makon va suv manbayi va himoyalanish sifatida foydalanadi va parazit emas.To pguli oddiy boshoq, uchki qismi qayrilgan. ʻ Ayrim vakillari to‘pgul hosil qilmaydi. Gullarining rangi juda ham xilma-xil. gulqo rg oni murakkab, gulkosachabarglari reduksiyalangan, gultojibarglari 5 ʻ ʻ ta, tutashmagan. Changchisi 5 ta, urug chisi 2 ta, tugunchasi ostki. ʻ Or x ideya larning gullari hasharotlar yordamida changlanadigan o'simliklar bo‘lib, har bir turning changlanish mexanizmlari g'ayrioddiy va juda xilma- xildir. Tropik orhideya gullari hasharotlarni g'ayrioddiy xushbo'y hid bilan o’ziga jalb qiladi, boshqa turlar esa changlatuvchi hasharotlar tomon gulchanglarni otadi. 24 Orxideya gullari urg'ochi asalarilarning hidiga taqlid qiladi va shu bilan erkaklarni o'ziga jalb qiladi. Orxideya mevasi 4 milliongacha mikroskopik urug'larni o'z ichiga olgan, bu gulli o'simliklar orasida hosildorlik rekordidir. 2.1-rasm orxideya Phalaenopsis turi boshog’i . Phalaenopsis Phalaenopsis (lat. Phalaenopsis) turi yorqin rangdagi go'zal boshoq shaklidagi to‘pgulga ega juda ko‘p tarqalgan bo'lib, xonadonlarda tuvaklarda o‘stiriladigan vakillarini ichida keng tarqalgan tur h isoblanadi. Phalaenopsis (lat. Phalaenopsis) - Janubi-Sharqiy Osiyo, Filippin va shimoli-sharqiy Avstraliyadagi orxideya oilasiga mansub epifit (ba'zan litofit) o'tsimon o'simliklarning bir turi. Tabiiy sharoitda ular nam past tekislik va tog'li o'rmonlarda o'sadi. Tup va duragaylarning ko'plab vakillari ularning ishtiroki bilan yopiq va issiqxona gulchiligida mashhur bo'lib, botanika bog'larida ham keng tarqalgan. Or x ideya o'simlik qadimgi Yunonistonda o'z nomini Platonning shogirdi faylasuf Teofrast tufayli oldi. Ilmiy izlanishlar natijasida olim bug' lampochkasi ko'rinishidagi ildizlari bo'lgan notanish gulga qoqilib, unga yunoncha "moyak" degan ma'noni anglatuvchi "orchis" nomini berdi. Bu turning birinchi vakili Ambon (Moluccas) orolida nemis sayyohi va tabiatshunosi Georg Rumf (1627-1702) tomonidan topilgan. 1825 yilda Leyden 25 botanika bog'i direktori Karl Blume Malay arxipelagidagi kichik orolda yana bir o'simlik topdi. Kechqurun o'rmonga dala ko'zoynagidan qarab, u orxideyani oq tungi kapalaklarga o'xshatgan. Blume o‘z xatosini eslab, Phalaenopsis turiga nom bergan, ya’ni “kuyaga o‘xshash” (phalania – “tungi kuya”, opsis – “o‘xshashlik”). Phalaenopsis Vanda qabilasiga mansub keng tarqalgan tur hisoblanib , 70 ga yaqin tur dagi o‘simliklarni o‘z ichida oladi [ 11 ]. Bu tur ning vakillari kuchli qisqargan poya l i va keng etli barglari bo'lgan monopodial o'simliklardir. O'simliklarning o'sishi faqat bitta yo'nalishda sodir bo'ladi – yaniy yuqoriga qarab. Barglar orasidagi sinuslardan o'simlik havo ildizlarini hosil qiladi. Epifit orhideya ildizlari juda muhim organlardir, chunki ular juda ko'p muhim funktsiyalarni bajaradilar. Birinchidan, ularning yordami bilan or xideya substratga biriktiriladi, bu ularga tik holatini saqlab qolish imkonini beradi. Ikkinchidan, ildizlar fotosintezda faol ishtirok etib, bu funktsiyani barglar bilan bo'lishadi. Uchinchidan, orxideya ildiz tizimi yordamida gullari havodan namlik va ozuqa moddalarini va ular yashaydigan o'simliklarning qobig'ini o'zlashtiradi. Qalin qatlamli havo ildizlari, ba'zan yassilashgan, ba'zi turlarida xlorofill mavjudligi sababli yashil rangga ega. 26 2.2-rasm. Phalaenopsis bellina Phalaenopsis amabilis Voyaga yetgan o'simlik odatda 4-6 bargga ega bo‘lib,. barglari doim yashil, uzunligi 5-30 sm. Ba'zi turlarining barglarida chiroyli marmar naqsh lar ham mavjud. Boshoqsimon to‘pgullarida ko'p sonli juda katta gullar hosil qiladi . Gul kapalak shakliga ega[12]. Phalaenopsis turining vakillaridan xushbo'y hid taralib turganligi uchun gul shinavandalari orasida va atir - upa sanoatida ularga talab ancha yuqori. Xushbo'y gullarga ega turlar: Phalaenopsis amabilis, Phalaenopsis bellina (boshqa turlarga nisbatan eng kuchli va yoqimli hidga ega). Phalaenopsis turning vakillarining ayrimlari gul shinavandalari tomonidan hidi xushbo‘y bo‘lmasada chiroyli yorqin rangli to‘pgullar hosil qilganligi, gullarining o‘ziga hos jozibadorligi va gullarini uzoq ochilgan holda saqlanganligi uchun o’stiriladi. Phalaenopsis corningiana , Phalaenopsis gigantea (zaif, shirin hid ) bunga misol bo‘ladi. 2.3-rasm.Orxideya Phalaenopsis Bu tur vakillarining ayrimlari kuchli, yoqimli hidga ega bo‘lganligi sababli soni kam qolgan . Ular tabiiy holada juda kam arealni egallaydi. Phalaenopsis 27 lueddemanniana (kuchli, yoqimli hid), Phalaenopsis modesta (kuchli, yoqimli hid) ga ega ekanligi bilan yaqqol ajralib turadi. 2.4-rasm. Phalaenopsis lueddemanniana Ba'zi turlarining gullari to’p gul hosil qilmasada biroq o‘ta kuchli hidga ega Phalaenopsis tetraspsis (kuchli hid) . Ayrim vakillari mog'or hidi yoki yomon hid tarqatadi. Masalan Phalaenopsis reichenbachiana (mog'or hidi), Phalaenopsis schilleriana (aroma gullashning so'nggi haftalarida paydo bo'ladi), Phalaenopsis venosa (yomon hid), Phalaenopsis violacea, Phalaenopsis wilsonii. Phalaenopsis venosa endemic tur sifatida Sulavesi (Indoneziya) dengiz sat h idan 450-1000 metr balandlikda joylashgan t og‘li o‘rmonlardagi daraxtlar tanasida o‘sadi. U bir oy davomida navbati b i l a n gullaydi , gullari diametri 4-6sm ni tashkil etadi. Gullarining rangi sariq-qo‘ng‘ir tusda bo‘ladi. [ 12 ]. Molekulyar usullarga asoslangan so'nggi tadqiqotlar Phalaenopsis turining taksonomiyasi va tarkibi haqida yangi tushunchalarga olib keldi. Turning filogenetik daraxti ikkita asosiy shoxga ega. Birinchisi 4 ta gulchangli turlarni o'z ichiga oladi (Proboscidiodes kichik avlodlari, Parishianae va Janubiy Xitoy, Hindiston va Indochinadagi Esmeralda bo'limi). Ikkinchisi 2 28 changlanishga ega turlarni birlashtiradi (Malayziya, Indoneziya va Filippindagi Phalaenopsis, Polychilos kichik avlodlari va Fuscatae bo'limi). Ikkala tur ham yer osti ildizpoyalari yoki ildiz mevalari bilan ta'minlangan. Orxideya yashil poyasi uzun yoki qisqa, sudraluvchi yoki tik bo'lishi mumkin. Barglari Phalaenopsis tur ining biogeografiyasi ushbu hududlarning geologik tarixini aks ettiradi. Bu turning ta x miniy kelib chiqish markazi janubiy Xitoyda joylashgan. lueddemanniana pleystotsenda paydo bo'lgan. Deliciosae va Stauroglottis bo'limlari taxminan 10 va 21 million yil oldin ajratilgan [ 11 ]. 1752 yilda shved ruhoniysi Pyotr Osbek Ternate oroli yaqinidagi kichik orolda yana bir o'simlik topdi va Karl Linneyga gerbariy yubordi, u o'zining mashhur "O'simlik turlari" asarida Epidendrum amabile (ajoyib epidendrum) nomi bilan tasvirlangan). Qadimgi yunon tilidan tarjima qilingan "epidendrum" so'zi "daraxtda yashash" degan ma'noni anglatadi. Barcha Phalaenopsis turlarining yashash joylari kuchli inson bosimi ostida. Ularning barcha yashash joylarida tropik o'rmonlarni yo'q qilish va ularni qishloq xo'jaligi yerlariga aylantirish davom etmoqda. Orxideya kollektorlarining talabini qondirish uchun eksport uchun o'simliklarning haddan tashqari ko'p yig'ilishi hali ham saqlanib qolgan bu esa tabiiy yashash joylarida o'sadigan turlar sonining zichligiga juda salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. Phalaenopsisning ba'zi turlari hozirda faqat 100 yil oldin qilingan tavsiflardan ma'lum. O'simliklarni himoya qilish uchun hozirgi kunda savdoni tartibga soluvchi qoidalar qabul qilin gan . Phalaenopsis turining barcha turlari CITES konventsiyasining II ilovasiga kiritilgan. Konventsiyaning maqsadi yovvoyi hayvonlar va o'simliklarning xalqaro savdosi ularning yashashiga tahdid solmasligini ta'minlashdan iborat. Haqiqiy muammo o'simliklar savdosi emas, balki ular o'sadigan tabiiy yashash joylarini yo'q qilishdir. 2.2.Tadqiqot sharoitlari. 29 Biz tuvakda o‘tirilayotgan orxideya Phalaenopsis ni 2021 yil iyul oyida oldik va in vitro usulida ko paytirish uchun Samarqand viloyati Jomboy tumanida joylashganʻ “Sag Agro” MCHJ ga qarashli “Bog bon “In vitro laboratoriyasiga olib keldik. ʻ Ushbu zamonaviy labarotoriyada eksplantlar o‘tkazish uchun mo‘ljallangan turli sun iy oziqa sharoitlardan (media) va kirish (initiation room) xonasi, oziqa xonasi ʼ (media room) va o stirish xonalaridan (Grows room) foydalanildi. ʻ O simlik to qimalarini mikroklonal usulda o stirishga mo ljallangan in vitro ʻ ʻ ʻ ʻ laboratoriyada turli faoliyatlar uchun qulay bo lgan bir nechta ish maydonchalariga ʻ ega bo lib, to qimalarni o stirish amaliyoti laboratoriyaning alohida qismida ʻ ʻ ʻ bajarildi. Ana shunday qismlardan biri bu to qimalarni o stirish muhitini ʻ ʻ tayyorlash maydonchasi bo lib, u yerda barcha kerakli asbob-uskunalar turadi. ʻ Ushbu qismda shuningdek laboratoriyada ishlatiladigan reaktivlar ham saqlanadi. Avtoklav (bug bilan sterillash apparati), muzlatgich, mikro to lqinli ʻ ʻ pech, sovutgich (yoki sovutish xonasi) kabi jihozlar ham tayyorlov xonasiga (yoki unga qo shni maydonchaga) joylashtirilgan. ʻ Kimyoviy vositalar, toza shisha idishlar, qutilar va boshqa materiallarni saqlash uchun tayyorlov xonasi tokchalar yoki javonlar bilan to’liq jihozlangan. Laboratoriyaning oziqa tayyorlash xonasi quyidagi jihozlar bilan ta’minlangan bo ladi: ʻ -Ish stoli -Kimyoviy vositalar -Shisha idishlar -Isitish plitasi va magnitli aralashtirgich -Tarozilar; texnik va analitik -pH-metr (vodorod ko rsatkichini o lchagich) ʻ ʻ -Sovutgich va muzlatgich -Suv tozalash qurilmasi -har xil shaldagi kolbalar - kimyoviy moddalar saqlanadigan shkaflar -oziqa quyiladigan qozon 30 -avtoklaf va yana birqancha qo shimcha asbob anjomlar.ʻ Kultura xonasi. Laboratoriyaning bu qismida haroratni boshqaruvchi, foydalanish kuchini boshqaruvchi. Fotoperiod (kun uzunligini) va namlikni boshqaruvchi sistema bilan jihozlangan . Amaliyotni bajarish vaqtida aksariyat holatda tajribalar olib borganimizda 26° C ostida 16 soat yorug lik davomida va 8 ʻ soat davomida qorong ulik rejimda ishlarni tashkillashtirdik. Yorug lik kuchi 4000 ʻ ʻ lk ni tashkil etdi. (Yorurlik birligi – lyuks (Ik) bitta shamning yorug ligiga teng ʼ yoritilgan. Havoning gigroskopik namlik ko rsatgichi 55-60 % dan iborat bo‘ldi. ʻ To qimalarni o stirish xonasi. ʻ ʻ O simlik namunalarini o stirish uchun ʻ ʻ mo ljallangan o stirish xonasi (yoki inkubatsiya maydonchasi)ning tuzilishi va ʻ ʻ jihozlarning joylashtirilishi birinchi navbatda olib borilayotgan ilmiy ishning maqsadiga bog liq. Biz dastlabki kirish materiallarini tashqi va ichki ʻ infeksiyalardan tozalash ishlarini shu xonada olib bordik. Kam miqdordagi namunal ar ustida bajariladigan aksariyat tajriba ishlari uchun yagona inkubator yetarlidir. To qima namunalari oddiy yorug lik va harorat boshqaruviga ega ʻ ʻ inkubatorga joylashtirilishi mumkin. Tijorat maqsadida olib boriladigan ishlar uchun esa o stirish xonasi ko p qavatli ochiq javonlar (5-rasm) hamda muhitni ʻ ʻ (harorat, yorug lik, namlik va fotoperiod) muvofiqlashtirib turuvchi avtomatik ʻ jihozlar bilan jihozlanishi lozim. Bunday xona ayniqsa bir turdagi to qima ʻ namunalari uchun o xshash muhit sharoiti talab etilganda qo l keladi. ʻ ʻ 31 2.5--rasm. To qimalarni o stirish xonasiʻ ʻ dagi qavatli ochiq javonlar 2.3 . Tadqiqot usull ari 2.3.1. O stirish usullari: ʻ Orhideya Phalaenopsis o simligini In vitro ʻ sharoitidao stirishning optimal usullari tahlil qilindi. ʻ 2.3.2. Statistik tahlil usullari: Bu usuldan foydalanilgan holda orhideya Phalaenopsis ni sterillash usullari va oziqa muhit tarkibi statistik tahlil qilindi. 2.3.3. Sterillash usullari: Bu usul orqali labaratoriya ish anjomlari, o simlik ʻ materiallari, laminar boks, oziqa muhitlarini sterillash olib borildi. Asbob uskunalarni sterillash. Asbob uskunalar, skalpel pintset, ignalar va hokazolar maxsus falga qog ozlarga o raldi va quritish shkafida 12 soat davomida ʻ ʻ 140 o C haroratda sterillanadi. Temirdan yasalgan asboblar avtoklavga to g ridan ʻ ʻ to g ri qo yilmay maxsus falga va salofan paketlarga o ralishi lozim, chunki nam ʻ ʻ ʻ ʻ bug ta sirida ular zanglaydi va o tmas bo lib qoladi. Ular kerakli darajada ʻ ʼ ʻ ʻ issiqlikda steril bo lganligini aniqlash uchun maxsus indikator qog oz o ramni ʻ ʻ ʻ yuzasiga yopishtirildi. Ish boshlashdan avval va ish davomida asboblar chinni stakanlarga solinib 96% li etil spirtida sterillanadi va spirtovka alangasida qizdirib olinadi. Spirtovka alangasida lantsetlar, pintsetlar va mikrobiologik ilmoqlar 32 qizdiriladi va steril qog ozlar orasida saqlanadi. Sterillangan asboblar faqat birʻ marta ishlatiladi, qayta ishlatilganda ular yana spirtda sterillanadi va alangada qizdiriladi. Igna va pakkilar spirtga solib sterillanadi. O‘simlik tanasidan ajratib olingan to qimalar bilan ishlashni asosiy sharti ʻ sterillikga qat iy rioya qilishdir. Tarkibi makro va mikroelementlarga boy ʼ to’yintirilgan oziqa muhiti mikroorganizmlarni rivojlanishi uchun ham juda yaxshi substrat hisoblanadi, o simliklardan ajratib olingan fragmentlar (eksplantlar) oziqa ʻ muhiti bilan aralashtirilganda mikroorganizmlarning salbiy ta siriga tez uchrashi ʼ mumkin. Shuning uchun ham eksplantni ham, oziqa muhitini ham sterilizatsiya qilish kerak. Ajratilgan hujayralar va to qimalar bilan qilinadigan barcha nozik ʻ ishlar (manipulyatsiya) aseptik sharoitda (laminar-bokslarda) sterillangan uskunalar yordamida bajariladi. Ajratilgan to qimalarni o stirish davrida ham sterillikni saqlash zarur, ʻ ʻ ayniqsa harorat va namlik o zgarganda, chunki probirkalarni paxta-bintdan ʻ tayyorlangan tiqinchalari namlanadi va undan mikroorganizmlar oson zararlaydi. Eksplantni sterilizatsiyasi, shuningdek, urug’lar ham 5-20 minut davomida sterilizatsiya qiluvchi eritmada ushlab turish, keyin esa steril suv bilan yuvib tashlash orqali amalga bajariladi. Sterilizatsiya davri eksplantni xarakteriga hamda eritmani sterilizatsiya qilish xususiyatiga bog‘liq. Odatda urug’ 10-20 min, vegetativ qismlar esa 5-10 min. davomida sterilizatsiya qilinadi. Sterilizatsiya qiluvchi eritmalarga misollar 2- jadvalda ko rsatilgan. ʻ Materiallarni sterillash. Tajribada ishlatiladigan doka,paxta,paxta tiqinlar filtr qog ozlar avtoklavda 2 atmosferada 25-30 daqiqa sterillanadi. Ammo biz ʻ laboratoriyada hamma anjomlarni bir martalik qilib foydalandik. Sterillash usullari. Bajarilayotgan har qanday eksplant uchun tajriba sharoiti bu suniy oziqa muhiti hisoblanib, 1 litrli kimyoviy stakanlar, boshlang’ich eritmalarni saqlash uchun og zi zich yopiladigan shisha idishlar ,(100 ml li), penitsillin ʻ idishlari, 1-10 ml li pipetkalar, texnik va analitik tarozilar, elektroisitgich, turli xil kimyoviy moddalar. 33 Tanlangan o simlik materialini tanlash va eksplant sifatida laboratoriyaga olibʻ kelish. O simlik materiali sifatida o simlikning bir yillik novdalari tanlab olinishi ʻ ʻ lozim. Kerakli qismlarni kesib olishda maxsus qaychilardan foydalanish zarur, iloji boricha ular ham toza holda bo lishini ta‘minlash lozim. Kesib olingan novdalar ʻ bitta yoki ikkita bo g indan iborat bo lishi kerak. Bir bo g inli bo lsa maqsadga ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ muvofiq bo ladi. Ular maxsus salofan paketlarga iloji boricha namlikni saqlagan ʻ holda laboratoriyaga olib kelinishi lozim. O simlikdan kirish materiali olinayotganda mavsum (fasl) ham muhim ʻ ahamiyatga ega. Kirish materiali erta bahorda mart-aprel oylarida olinsa ijobiy natijasi erishish imkoniyati ortadi. Bunga sabab quyidagicha - o simlik tinim davrini me‘yorida o tkazgan bo ladi ʻ ʻ ʻ -po stloq qavati yosh va qalin bo lmaydi va qobiqda o lik hujayralar deyarli kam ʻ ʻ ʻ bo ladi ʻ -sterilizatsiya qilinganda qobiq qanchalik yupqa bo lsa sterilizatsiya ʻ moddalari shuncha yaxshi ta sir qiladi ʼ O simlik novdalari va urug lari bilan ishlash jarayonida sterillash usullari. ʻ ʻ Ishni olib borish uchun kerak bo lgan asboblar ʻ . Kerakli hajmdagi kanteyner idishlar, distillangan suv uchun 2 litrli idish. Sterillovchi moddalar. Suniy oziqa quyilgan tayyor oziqali idishlar, skalpel, pinset, sterilizator, etil spirtining 70-96 % eritmasi, avtoklav, quritish shkafi qog oz salfetkalardan ʻ foydalaniladi. Ajratilgan organlar, to qimalar, hujayra va protoplastlarni ʻ o stirishning muhim shartlaridan asosiysi sterillikka katta ahamiyat berishdir. ʻ Sterillikni ahamiyati shundan iboratki, ajratilgan organlar, to qimalar, hujayralar ʻ va protoplastlarni o stirish uchun tayyorlangan sun iy oziqa muhitlarda ʻ ʼ mikroorganizmlar ham juda yaxshi o sadi.Mikroorganizmlarning rivojlanishi ʻ o stirilayotgan hujayra va to qimalar uchun ikki yoqlama xavf tug diradi. ʻ ʻ ʻ Birinchidan, mikroorganizmlarning yashash faoliyati davrida oziqa muhitlarning tarkibi sezilarli darajada o zgarib, belgilangan turg un sharoitda ʻ ʻ hujayraning o sishi to’xtaydi. ʻ 34 Ikkinchidan, o simlikdan ajratilgan to qima, hujayra va ayniqsaʻ ʻ protoplastlarni mikroorganizmlar osongina zararlaydi.Shuning uchun ajratilgan organ, to qima hujayra va protoplastlar bilan olib boriladigan tajribalar steril ʻ xonalarda, laminar-bokslarda olib boriladi. Bokslar,asboblar, idishlar, o simliklar, ʻ oziqa muhitlari va boshqa ishga kerakli narsalar hammasi sterillanadi. O simlik materiallarini sterillash ʻ . O simlikning ʻ yuqori meristemalari, turli qismlaridan olingan to qima qismlarini sterillash uchun turli sterillovchi ʻ eritmalardan, sulemaning 0,1% li eritmasi, 1% li brom eritmasi, 13% li pergidrol, 3-6% li xloramin, diotsid, 10% li natriy gipoxloridning suvdagi eritmalaridan foydalaniladi. Ildizmevalar, tuganaklar, o simliklarning yo’g on poyalari sovun va ʻ ʻ ishqalagich bilan oqar suvda yaxshilab yuviladi, po stlog i shilinadi, (ildizlar va ʻ ʻ ildiz mevalar), distillangan suvda chayiladi va absolyut spirtga bir necha sekundga solib olinadi. O simlik qismlari sterillangandan so ng, sterillovchi moddalardan tozalash ʻ ʻ uchun distillangan suvda ko p marta chayilishi lozim. Ayniqsa bromli suv bilan ʻ ishlov berilgan o simlik materillarini diqqat bilan yuvish zarur, chunki bromidning ʻ eng kam miqdori xam urug larning o sishini to xtatib qo yishi mumkin. ʻ ʻ ʻ ʻ 2.1-jadval Sterillizatsiyalovchi muhit elementlari Manba Sterillizatsiya vaqti, min 0,1% li diasi d 0.1 % li kumus h xlorid AgCl 2 5-9 % li gipoxloridl ar (Na, Ca) 10-12 % li vodoro d peroksi d (H 2 O 2 ) Urug lar ʻ Quruq 15-2 10-15 15-20 12-15 Namlanga n 6-10 6-8 10-15 6-8 35 To qimalarʻ Yosh ildiz, ildizmeva 20-3 15-25 15-20 - Yog och ʻ poya 20-4 20-25 20-25 - Barglar 1-3 1-3 3-6 3-5 Apekslar 1-10 1-7 3-15 2-7 Antiseptiklar bilan ishlov bermasdan, pomidor, olma, qovoq, tamaki va dukkaklilardan steril urug lar olish mumkin. Yetilish davrida bu o simlik urug lari ʻ ʻ ʻ etli, yog ochli yoki danakli qatlamlar orasida joylashgan bo ladi va zararlanmagan ʻ ʻ bu mevalar sovunli suvda va spirtda bir necha marta yuviladi. So ng aseptik ʻ sharoitda bo laklarga bo linadi, steril skalpel bilan uning ichidan urug lar olinadi ʻ ʻ ʻ va steril filtr qog ozi solingan Petri likobchalariga solinadi. ʻ (2.1-jadval). II bob yuzasidan xulosalar Dissertatsiya ishining tadqiqot obyekti uchun tanlab olingan Orxideya Phalaenopsis o simligining botanik tavsifi va boshqa xususiyatlari o rganildi. ʻ ʻ Ilmiy tadqiqotlarimizning asosiy qismi Jomboy tumanidagi “Sag Agro” MCHJ ga qarashli “Bog bon” In vitro laboratoriyasida amalga oshirildi. ʻ Tadqiqot tajribalari olib borilgan laboratoriya barcha kerakli jihozlar va reaktivlar bilan jihozangan. Orxideya Phalaenopsis o‘simligini in vito sharoitida mikroklonal usulda ko paytirish bir nechta bosqichlarni o z ichiga oladi. Tadqiqot ʻ ʻ obyekti, maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holatda tadqiqot uchun bir nechta usullar tanlab olindi. Sterillash usullari . O’simliklarnig In vitro laboratoriyasida mikroklonal usulda ko paytirishning asosiy shartlaridan biri sterillashga qat iy rioya qilishdadir. ʻ ʼ Kirish materiallardan tortib ajratilgan hujayra va to qimalar kulturasini olishda ʻ sterillik eng muhim omil hisoblanaladi. Mikroklonlashning dastlabki bosqichlarida 36 yaxshi rivojlangan steril kulturani olish kerak. Buning uchun sterillash usullarini o rganib chiqish lozim. ʻ O stirish usullari: in vitroda kulturalarni o stirish uchun o simlikning tabiiy ʻ ʻ ʻ sharoitda qaysi ekologik zonada o sishini hisobga olgan holda o stirish usuli ʻ ʻ tanlaniladi. Orxideya falenopsis tropik sharoitga moslashganligini hisobga olgan holda bir nechta usullari tahlil qilib chiqildi so ngra optimal bo lgan o stirish ʻ ʻ ʻ sharoitlari aniqlandi. Mikrobiologik usul : Tadqiqot uchun tanlangan har bir tur va nav uchun retsept bo yicha tayyorlanadigan, samaradorligi ilmiy asoslangan va tajribalarda ʻ tasdiqlangan o ziga xos selektiv ozuqa muhiti tayyorlanishi zarur. Oziqlantiruvchi ʻ vositalarning taniqli retseptlari ham qo llaniladi. Orxideya ʻ Phalaenopsis o‘simligi uchun oziqa muhit tarkibini shakllantirishda Murasige-Skuga boyitilgan oziqa muhiti asos qilib olindi. Mikrobiologik usul yordamida o simlik uchun kerakli ʻ oziqa muhit tarkibi miqdorini shakllantirdik hamda Orxideya Phalaenopsis o‘simligi kulturasini o stirish muvaffaqiyatli amalga oshirildi. ʻ III bob. TADQIQOT NATIJALARI VA ULARNING TAHLILI 3.1. Orxideya Phalaenopsis o simligini In vitro usulida ko paytirishning ʻ ʻ optimal sterilizatsiya usullari. Eksplantni in vitro sharoitida ekish paytida sterilizatsiya qilishning o’ziga xos xususiyatlari bor. Sterilizatsiya qiluvchi vosita o simlik to qimalarining yuzasidan ʻ ʻ patogen mikroflorani to liq olib tashlashi kerak. Ko ʻ ʻ paytirish uchun tanlangan barcha o simliklarning tashqi to qimalari patogen mikroorganizmlarning turli ʻ ʻ guruhlari bilan kasallangan bo ladi, biroq ichki to qimalar odatda steril holatda ʻ ʻ bo ʻ ladi . Toza holda sterillizatsiya qiluvchi modda patogenlarni to liq o ldiradigan ʻ ʻ bo lsada o simlik to qimalarida saqlanib qolishi ehtimoli bor. Barcha sterillizatsiya ʻ ʻ ʻ qiluvchi moddalar uchun eng muhim shartlardan biri uning to qimalarining sirtini ʻ yaxshi namlashi va distillangan suv bilan osongina yuvish qobiliyatidir. 3.1-jadvalda Sterillash jarayonidagi eritmalarni tayyorlash: 37 T / R Tarkibiy qismi Eritma nomi distillang an H 2 O (litr) Strepto mitsin (gramm) Krezaksin (gramm) Domest az (litr) Nitrofur al (gramm ) 1 Bakteriotsid 1 0,25 _ _ 2 Fungitsid 1 _ 0.12 _ 3 Domestaz 0,9 _ _ 0,1 4 Furatsilin 0,4 - - - 0,2 O’simlik to qimalarining sirti sterillizatsiyasi uchun kimyoviy birikmalarning kengʻ doirasi mavjud bo lib ular ikkita katta guruhga bo linadi. Faol xlorni o z ichiga ʻ ʻ ʻ olgan moddalar (xloramin, natriy va kaliy gipoxlarit, oqartiruvchi): tarkibida simob bo lgan moddalar (simob xlorid, sublimat, mertiolat, diotsid) va kumush nitrat ʻ ( AgNO3 ), vodorod p eroksid ( H 2 O 2 ), brom (Br) va boshqalar. Bitta sterillizatsiya vositasidan foydalanish, qoida tariqasida eksplantning chiqarilishini ta’minlamaydi, chunki zamburug va patogen bakteriyalar nobud bo’lmay qolishi ʻ mumkin. 38 3.2-jadval Orxideya Phalaenopsis qismlarini sterillizatsiya qilish vositalari № Sterillovchi vositalar Vaqt (daq) 1- usul 2- usul 3- usul 4- u s ul 5- us ul 6- usul 1 krezaksin eritmasi 30 5 6 2 - 5 2 streptimitsi n eritmasi - 10 - 1 0 6 10 3 Domeostoz eritmasi - - 5 - - 2 4 70 % li etanol spirt 5 1,5 2 - 3 7 5 Furatsilin - 5 - 7 - 4 39 eritmasi 6 Diatsid eritmasi 1,5 - - 1 - - 7 Natriy gipoxlarit 2,5 % 11 - 8 - 15 9 8 Natriy gipoxlarit 4% - 20 - - 9 - 9 Kumush nitrat erit 3 - 2 3 - 5 40 Tanlab keltirilgan oʻ simlik urug lari birlamchi material sifatida tashqi ʻ mikroorganizmlardan tozalash uchun sterilizatsiya qilinadi. Buning uchun avval to qimalar vodoprovod suvida yaxshilab yuvildi va 6 soat distillangan suvda ivitib ʻ qo yildi. ʻ Ma lumki mikroklonal ko paytirish usulining asosini sterillizatsiya ʼ ʻ jarayoni tashkil qiladi. Shuning uchu turli xil sterillovchi vositalardan foydalanildi. Jumladan bakteriyalardan tozalash maqsadida bakteriosid, patogen zamburug lardan tozalash uchun fungitsid va boshqa mikroblardan tozalash ʻ maqsadida demostaz, furatsilin, natriy gipoxloritning 2,5 va 4% eritmalari, kumush nitrat, vadarod peraksidning 6% li eritmasi, diatsid eritmasi, PPM eritmasi, 70% li etanoldan foydalandik. Eritmalarni 3-jadvalda keltirilgan miqdorda tayyorlanadi. Orxideya o simligini qismlarini optimal sterilizatsiya ʻ usulini ishlab chiqish uchun yuqorida keltirilgan ma lumotlar asosida biz o zimiz uchun zarur sterilizatsiya ʼ ʻ usulini ishlab chiqdik va o ʻ sish koeffisenti yuqori bo’lgan 6 ta usul saralab olindi. 3.2–jadval . 3.3-jadval Orhideya Phalaenopsis o simlik qismlarini sterillizatsiya qilish natijalari. ʻ № Oziqa muhitlar tarkibi Muddat (kun) Sterillizatsiya usullari 1- usul 2- usul 3- usul 4- usul 5- usul 6- usul 7- usul 8- usul 1 Murassi- Skuga nazorat 21 + - - + + - + + 2 Murassi- Skuga 1 21 + - + - + + - + 3 Murassi- Skuga 2 21 + + - - + - + + 4 Murassi- Skuga 3 21 - + + + - - - + Izoh * “-“ o sish koefissenti past, “+” o sish koefissenti yuqori ʻ ʻ 41 Har bir sterillovchi vositalaridan keyin o simlik materiali keraksizʻ qoldiqlardan tozalash uchun distillangan suv bilan 3-4 daqiqa davomida yuvildi. Bu usullarning har biriga turli xil miqdorda o simlik t o qimalari srerillizatsiyasi ʻ ʻ amalga oshiriladi. Ozuqa muhitga quyilayotgan eksplantdan tashqari oziqa muhitning o zini ham sterillangan bolishi lozim chunki oziqa muhitining boy ʻ tarkibi mikroorganizmlar o sishi uchun yaxshi substrat hisoblanadi. ʻ Laboratoriyada tayyorlab olingan ozuqa mihitini avtoklavda 120 Cº 2 soatga qo yildi va avtoklavdagi ichki harorat 100 dan pasaygandan so ngina olindi. ʻ ʻ Tayyor bo lgan oziqalarni laminar boksda, oziqa tayyorlash xonasining o zida ʻ ʻ maxsus kantaynerlarga quyiladi. Ozuqa mihitini quyish jarayonida ham sterillika katta ahamiyat berilishi kerak. Kanteynerlarga ozuqa mihitini quyishdan oldin oziqa yaxshilab chayqatib olinadi. Agar yaxshi qo zg atlimasa oziqa tarkibidagi agar moddasi yaxshi ʻ ʻ taqsimlanmay qolishi mumkin. Oqibatda oziqa kerakli darajada qattiq bo lmaydi ʻ va oziqa eksplantni ekish uchun yaroqsiz bo lib qolishi ehtimoli ortadi. ʻ Sterillizatsiya qilingan o simlik to qimalari tajriba uchun tayyorlangan ozuqa ʻ ʻ muhitiga ekildi. Unga ko ra: ʻ 1. MS-nazorat uchun tayyorlangan ozuqada 2,3,6-usullar orqali sterillangan o simlik to qimalarini o stirish talablariga javob bermadi (o sgan eksplantlarda ʻ ʻ ʻ ʻ infeksiya kuzatildi). 2. MS-1 oziqa muhitida 2,4,-usullar orqali sterillangan o simlik to qimalari ʻ ʻ o stirish talablariga javob bermadi (o sgan eksplantlarda infeksiya kuzatildi). ʻ ʻ 3. MS-2 oziqa muhitida 3,4,- orqali sterillangan o simlik to qimalari o stirish ʻ ʻ ʻ talablariga javob bermadi (o sgan eksplantlarda infeksiya kuzatildi). ʻ 4. usullar talabga javob bermadi. 5. MS-3 ozuqa muhitida 1,5,-usullar talabga javob bermadi. 6. 6-usul usul orqali sterillangan o simlik to qimalari o tkazilayotgan ʻ ʻ ʻ tajribalardagi barcha oziqa muhitlarda o sish ko rsatgichlarini namoyon qildi. ʻ ʻ 42 3.3-jadvaldagi natijalar va olingan xulosalar asosida Orhideya Phalaenopsis o simlik to qimalari uchun optimal srerillizatsiya yo li 6-usul deb topildi. Mazkurʻ ʻ ʻ usulni metodikasi ishlab chiqildi. 1. Kiritilgan material 6 soat suv oqimi ostida yaxshilab yuviladi. Namlangan o simlikqismlari endi turli xil eritmalar bilan ishlov beriladi. ʻ 2. Fungitsid (krezaksin eritmasi 1litr suvga 0,20 gr) da 5 daqiqa ushlab turiladi. so ng distillangan suvda 3 marta yuviladi ʻ 3. Bakteriodsid (streptimitsin eritmasi 1litr suv 0,18 gr) antibiotikda 6 daqiqa sterillizatsiya qilinadi. So ng distillangan suvda uch marta yuviladi. ʻ 4. Domeostos 5 % li eritmasi (yuvuchi vosita 900 ml suv va 100 ml drmostos) da 7 daqiqa ushlab turiladi. S o ng distillangan suvda 6-7 marta yuviladi. ʻ 5. 70 % li etanol spirtida 2 daqiqa ushlab turiladi. S o ng distillangan suvda 3 ʻ marta yuviladi. 6. Furatsilin eritmasi (1dona tabletka 400 ml suvda tayyorlanadi) da 1 daqiqa ushlab turiladi va distillangan suvda 3 marta yuvila di 7. Diatsidning 0.1% li eritmasida 10 soniya saqlanib keyin distillangan suvda 3 marta yuviladi. Oziqa muhitini sterillash. Oziqa muhiti solingan probirkalar og zi paxta ʻ tiqinlar bilan yopilib stakanlarga solindi va o rash qog ozlariga o ralib avtoklavda ʻ ʻ ʻ 120 o C haroratda 0,75-1 atm bosimida 20 daqiqa davomida sterillandi. Laminar boks sterilizatsiyasi. Laminarning ish olib boriladigan ichki yuzasi 70% li spirt bilan artib tozlandi. So ngra laminarga maxsus sterilizator, 96% spirtli ʻ stakan, sterillangan idishlar, asboblar va sterillangan suvli kolba joylashtirildi. Meristemalar ajratishda laminarga binokulyar lupa ham qo yildi. (6-rasm) . ʻ Ishlashdan oldin 2 soat davomida laminar boks bakteriotsid ultrabinafsha lampasi bilan nurlantirildi. Ishlashdan ikki soat oldin laminarning ichki yuzasi 70% li spirt bilan yana artildi. Ish boshlashdan avval qo llarni yaxshilab sovun bilan ʻ yuvib, spirt bilan artib, maxsus qo lqop kiyildi sterillangan xalat kiyib va og ziga ʻ ʻ steril niqob taqildi. So ngra idishlarni quritish shkaflariga joylab 2 soat 160 ʻ o C da qizdirildi. 43 3.1-rasm. Laminar boksda ishlash jarayoni Bunday qizdirishda bakteriyalargina emas, balki ularning sporalari ham nobud bo di. Quritish shkafidagi xaroratni 175ʻ o C dan oshirish mumkin emas, chunki paxta tiqinlar sarg ayib ketadi, idishlar o ralgan qog oz (falga) esa ʻ ʻ ʻ sinuvchan holga kelib qoladi. Avtoklavda bosim ostida bundan ham yaxshiroq sterillashga erishish mumkin, chunki namli issiqlikda qizdirilganda mikroorganizmlar va ularning sporalari yana ham yaxshi nobud bo ladi. Hajmi turlicha bo lgan xil stakanlar, Petri likobchalari, ʻ ʻ pipetkalar, distillangan suvli kolbalar avtoklav qilinadi. Idishlar falga yoki o rash ʻ qog ozlariga o ralgan holda 25-30 daqiqa 2 atmosferada avtoklav qilindi. ʻ ʻ Pipetkalarni avtoklav qilishda ularning yuqori qismiga paxta tiqib, alohida-alohida qilib o raldi. ʻ 44 3.2. Orxideya Phalaenopsis o simligini In vitro sharoitida mikroklonal usulidaʻ ko payitirish uchun optimal ozuqa muhitlari. ʻ 3.2.1. Boshlang ich meristema to qimalarni olish ʻ ʻ 1-tajriba: Orhideya Phalaenopsis o simligini ʻ Rahmonqulov U. (1999) ishlab chiqgan metodika asosida xona haroratida saqlangan qism larni 2022 – yilning may oyida undirishga qo’yildi. 1. Birinchi petri likobchasida ekilgan apikal meristemada dastlabki rivojlanish kuzatila boshladi, muhitda infeksiya kuzatildi. 2. Ikkinchi petri likobchasida ekilgan apikal meristemada kallus to’qimasi hosil bo’lishi kuztildi Xulosa qilib aytganda Ekilgan eksplantlarda o’zgarishlar kuzatildi.Dastlab kallus to’qimasi rivojlanishi kuzatilgan bo’lsa keyinchalik hosil bo’lgan kallus to’qimasidan poya va barg shakllandi.eksplantlar o’sib chiqish foizi 60%ni tashkil qildi 2-tajriba: Tajribada oziqa muhitini tayyorlashda Murasige-Skuga oziqa muhitining 4 xil oziqa muhiti tarkibidan foydalanildi. Bunda hujayralarning bo linib o sishi uchun kerak bo lgan makro va mikroelementlar shuningdek ʻ ʻ ʻ garmonlar tanlab olindi. Ushbu moddalar 1 litr idish hisobida miqdori hujayrani o sishi va moddalar harakatini tezlashtirish darajasida belgilab olindi. ʻ 6- benzolaminopurin (6-BAP) ajratilgan to qimlarni o sishini tezlashtiradi, m ʻ ʻ akro va mikromineral tuzlar ozuqa muhitining asosini tashkil etadi: azotli birikmalar nitratlar, nitritlar, ammoniy tuzlari, fosfor-fosfat tuzlari, oltingugurtsulfatlari shaklida xamda suvda eruvchan K+, Na+, Ca+2 ,Mg+2 Temir xelat shaklida EDTA (etilendiamintetrauksusnaya kislota) bilan birgalikda o simlik o zlashtirishi ʻ ʻ uchun qulay shakilda qo llaniladi, bu orqali hujayrada kechadigan moddalar ʻ o zlashtirilishi tezlashadi. ʻ O simlikdan ajratilgan hujayra va to qimalar o stiriladigan oziqa muhitda ʻ ʻ ʻ o simliklarga kerakli hamma makroelementlar: azot, fosfor, kaliy, kalsiy, ʻ oltingugurt, magniy, temir va mikroelementlar: bor, rux, mis, kobalt, marganets, yod, molibden, shuningdek vitaminlar, uglevodlar, karbon suvlar, fitogormonlar bo lishi kerak. Ba zi bir oziqa muhitlari tarkibida esa kazein gidrolizati va ayrim ʻ ʼ 45 aminokislotalar bo lishi kerak. Bundan tashqari, oziqa muhiti tarkibigaʻ hujayralarning temirga bo lgan ehtiyojini turli pH ko rsatgichlarda qondirish uchun ʻ ʻ EDTA (etilendiamin-tetrasirka kislotasi) yoki uning natriyli tuzi kiritilishi kerak. O simlik ajratilgan hujayra va to qimalar o stiriladigan oziqa muhitning asosiy ʻ ʻ ʻ tarkibiy qismini uglevodlar tashkil qiladi, chunki hujayra va to qimalar avtotrof ʻ oziqlanish qobilyatiga ega bo lmaydi. Asariyat hollarda uglevod manbai sifatida ʻ saxaroza yoki glyukozaning 20-40 g/l eritmasi qo llaniladi. ʻ Oziq muhit tarkibida uglevodli oziqa manbai sifatida polisaxaridlar ishlatilmaydi, chunki ba zi to qimalar, asosan o smalar faol gidrolitik fermentlarga ʼ ʻ ʻ (amilaza va boshqalar) ega bo lib, kraxmal eritmasi bor oziqa muhitlarida o sishi ʻ ʻ mumkin. To qimalarni o sish regulyatorlari hujayralar didifferentsirovkasi va ʻ ʻ hujayra to qimalari induktsiyasi uchun zarurdir. Shu sabali kallusli to qimalar ʻ ʻ olishda oziqa muhitlari tarkibiga auksin (hujayra dedifferentsirovkasini yuzaga keltiruvchilar) va sitokinin (didifferentsiyalangan hujayralarning bo linishini ʻ induksiyalovchi) kiritish kerak. O simlik poya morfogenizi induksiyasida oziqa muhiti tarkibida auksinning ʻ miqdori kamroq bo lishi yoki umuman bo lmasligi mumkin. Ikkala gormonlarga ʻ ʻ yoki ularning bittasiga nisbatan avtonomlik shu hujayralarning gormon ishlab chiqarish qobilyatiga asoslanadi. Oziq muhiti tarkibidagi auksin manbai sifatida oziqa muhitlarda 2,4 dixlor fenoksisirka kislotasi (2,4- D) 110 mg/ml; indolil sirka kislotasi (ISK) 1-30 mg/l; a- naftil sirka kislotasi (NSK) - 0,1-2 mg/l kabilardan foydalaniladi. Ko p hollarda 2,4-D ishlatiladi. ISK 2,4-D ga nisbatan 30 marta kam ʻ faollikka egadir. Oziq muhitidagi kallusning rivojlanishi uchun ko pincha ʻ auksinning yuqori miqdori foydalanildi, to qima keyingi qayta ekilganda ʻ auksinning miqdori bir necha marta kam bo lganda xam to qima o sishi davom ʻ ʻ ʻ etaverdi. Sun iy oziqa muhitlarida sitokinin manbai sifatida kinetin, 6-benzil ʼ aminopurin (6-BAP) va zeatin (0,001-10 mg/l) qo llanildi. To qimalarning ʻ ʻ o sishida va orgonogenez induktsiyasida 6-BAP kinetinga nisbatan yuqori faollikni ʻ namoyon qildi. 46 Oziq muhitidagi auksin va sitokininlardan tashqari ba zi oziqa muhitlariʼ tarkibiga gibberal kislotasi (GK) qo shildi. Oziqa muhitida GKning bo lishi shart ʻ ʻ bo lmasa ham, ba zi hollarda u izolyatsiyalangan to qimalarning o sishini ʻ ʼ ʻ ʻ tezlashtiradi. Birlamchi kallus induktsiyasini va uning o sish faoliyatini ʻ tezlashtirish uchun oziqa muhitiga o simlik ʻ ekstraktlari yoki sharbatlari qo shiladi. ʻ Kokos suti - kokos yong og i suyuq endospermi o sish tezligini oshirish ʻ ʻ ʻ xususiyatiga ega. O simliklar apikal meristemalarini o stirish uchun moslashtirilgan ʻ ʻ (modifikatsiyalangan) Murasige-Skuga oziqa muhitlarini tayyorlash. Avvalo makro-mikrotuzlar va vitaminlarning boshlangich eritmalarini tayyorlash kerak. Odatda, Murasige va Skuga oziqa muhitlari quyidagi birikmalardan tayyorlandi. 1. NH 4 NO 3 , KNO 3 , KH 2 PO 4 , MgSO 4 • 7H 2 O (MgSO 4 ni cho kmaga ʻ tushishini oldini olish uchun, qizdirmasdan oxirida solinadi; 2. CaCl 2 eritmasi; 3. Temir xelati eritmasi (FeSO 4 va Na 2 EDTA eritmasi birgalikda qaynagunga qadar qizdirilganda temir xelati xosil bo ladi; ʻ 4. Mikro elementlar eritmasi. Boshlang’ich eritmalar uchun kerakli tuzlar miqdori va boshlang’ich eritmalarning oziqa muhit uchun kerakli miqdorlari 6- jadvalda keltirilgan. O stirish uchun tayyorlangan eritmalarni og zi zich yopiladigan idishlarga ʻ ʻ solib, qog oz yorliq yopishtirib, muzlatgichda qo yildi. Temir xelati ko k rangli ʻ ʻ ʻ shisha idishda saqlandi. Vitaminlarning o ta to yingan eritmalari alohida-alohida ʻ ʻ tayyorlandi va pentsillin idishlarida saqlandi. 47 3.2-jadval Murasige-Skuga bo yicha boshlang ich eritmalar taʻ ʻ yyorlash (1L/mg) Moddalarning tarkibi Oziqadagi moddalar miqdori Oziqa muhiti miqdori mg/l 1L eritma oziqa hajm, ml Oziqa muhitini saqlash, °S Makroelemetlar KNO3 1,88·10-2 19 000 100 +4 NH4NO3 2,06·10-2 16 500 MgSO4·7H2O 1,50·10-3 3 700 CaCI2 3,00·10-3 4 400 KH2PO4 1,25·10-3 1 700 Mikroelementlar MnSO4·7H2O 9,99·10-5 2 230 10 +4 ZnSO4·7H2O 2,99·10-5 860 H3BO3 1,00·10-4 620 KJ 5,00·10-6 83 Mikroelementlar CuSO4·5H2O 1,00·10-7 25 1 +4 Na2MoO4·2H2O 1,00·10-6 250 CoCI2·6H2O 1,00·10-7 25 Temir manbayi FeSO4·7H2O 1,00·10-4 2 780 10 +4 Na2EDTA·2H2O 1,00·10-4 3 730 Uglevodlar manbayi Saxaroza 8,80·10-2 - 30 m / l - Vitamin va organik moddalar Mezoinozit 4,90·10-4 10 000 10 -20 Glisin 3,00·10-5 200 Tiamin -HCI 3,00·10-7 500 1 Pirodoksin -HCI 2,40·10-6 500 Nikotin kislota 4,66·10-6 500 Boshlang ich eritmalardan foydalangan holda o simlik apikal ʻ ʻ meristemalarini o stirish uchun oziqa muhitlari tayyorlandi. 1 litrli o lchamga ega ʻ ʻ bo lgan kimyoviy stakanga saxaroza solib idishning yarmigacha distillangan suv ʻ 48 quyib isitildi, saxaroza erigandan so ng, xona haroratigacha sovitildi va ungaʻ makro-mikroelementlarning boshlang’ich eritmalari va vitaminlar kerakli miqdorda solinadi. Keyingi bosqichdagi ish boshlang ich eritmadan (3.2-jadval)foydalangan ʻ holda keying amaliy ishlar Orxideya Phalaenopsis o simligini ʻ o stirish uchun oziqa ʻ muhit tayyorlash lozim. Oziqa muhit tayyorlash texnalogiyasiga ko ra ʻ Orxideya Phalaenopsis o simligi uchun kirish oziqasini tayyorlandi. Bunda o simlik dastlabki meristema ʻ ʻ to qimalarini olish tajribalarini amalga oshirildi. ʻ Tadqiqotning keyingi bosqichida MS kirish oziqa muhitlarini tayyorlab Orxideya Phalaenopsis qismlari joylashtirildi . Bunda MS oziqa muhiti elemetlari miqdorini o zgartirildi. 4 xil oziqa ʻ muhiti tayyorlandi va oldindan tayorlangan turli shakldagi idishlarga oziqalar qo yildi. ʻ Ozuqa muhitlari tarkibini 6 ta asosiy komponentlar tashkil qildi. . 1. makroelement tuzlari; 2. mikroelement tuzlari; 3. temir manbayi (xelat shaklida); 4. vitaminlar; 5. uglevod manbayi; 6. fitogormonlar; 1-oziqa muhit tarkibi (MS-nazorat). Orhideya Phalaenopsis o simligi uchun ʻ oziqa muhit tarkibi: Ushbu jarayonda Murasige-Skuga nazorat oziqa muhitidan foydalandik. Oziqa muhitda azot manbayi sifatida ammoniy nitratdan (NH 4 NO 3 ) 16,50 gr/l, Kaliy manbayi sifatida kaliy nitrat (KNO 3 )19 gr/l va kaliy digidrofasfat (KH 2 PO 4 ) 7 gr/l, Kalsiy manbayi sifatida kalsiy xlorid kristalogidrat ( CaCl 2 ·2H 2 O) 4,4 gr/l, Magniy manbayi sifatida magniy sulfat kristalogidrat ( MgSO 4 ·7H 2 O) 3,7 gr/l. Marganes sifatida: marganes sulfat kristalogidrat (MnSO 4 ·4H 2 O) 0,223 gr/l, Ruh sifatida: ruh sulfat kristalogidrat (ZnSO 4 ·7H 2 O) 0,0 86 gr/l, Bor manbayi sifatida borat kislota H 3 BO 3 0,062 gr/l, yod manbayi: kaliy yodid KI 0,0083 gr/l, 49 mis manbayi: mis sulfat kristalogidrat (CuSO 4 ·5H 2 O) 0,0 0025 gr/l, molibden manbayi: Natriy molibdanat kristalogidrat (Na 2 Mo 4 ·2H 2 O) 0,0025 gr/l, Xlor manbayi: kalsiy xlorid kristalogidrat (CaCl 2 ·6H 2 O) 0,00025 gr/l. Temir manbayi: temir sulfat kristalogidrat ( FeSO 4 ·7H 2 O) 0, 2795 gr/l, Natriy etilendiamintetrasirka kislota (Na 2 EDTA) 0,373 gr/l. Uglerod manbayi: Saxaroza 30000 mg/l miqdorda solinadi 2-oziqa muhit tarkibi ( MS-1). Orhideya Phalaenopsis o simligi uchun oziqaʻ muhit tarkibi: Mazkur tajribamizda Murasige-Skuga nazorat oziqa muhitidagi moddalar miqdorini o zgartirdik. Makroelementlar manbayi: NH ʻ 4 NO 3 400 mg/l (nazorat -1250 mg/l), KNO 3 1800 mg/l, (nazorat - 100 mg/l ), Ca (NO 3 ) 2 ·4H 2 O 832 mg/lMgSO 4 ·7H 2 O 128,2 mg/l (nazorat – 242,8 mg/l), KH 2 PO 4 270 mg/l (nazorat+100). Mikroelementlar manbayi: MnSO 4 ·4H 2 O 7,4 mg/l (nazorat – 14,9 mg/l), ZnSO 4 ·7H 2 O 8,3 mg/l (nazorat – 0,3 mg/l), H 3 BO 3 6,2 mg/l, KI 0,08 mg/l (nazorat – 0,75 mg/l), Na 2 Mo 4 ·2H 2 O 0,025mg/l (nazorat – 0,225 mg/l), CuSO 4 ·5H 2 O 0,025 mg/l, CaCl 2 ·6H 2 O 0,025 mg/l. Temir manbayi: FeSO 4 ·7H 2 O 27,4 mg/l (nazorat – 0,55 mg/l), Na 2 EDTA 37,3 mg/l Uglerod manbayi: Saxaroza 30000 mg/l miqdorda solinadi. 3-oziqa muhit tarkibi(MS-2). Orhideya Phalaenopsis o simligi uchun oziqa ʻ muhit tarkibi: Mazkur tajribamizda Murasige-Skuga nazorat oziqa muhitidagi moddalar miqdorini o zgartirdik. Makroelementlar manbayi: NH ʻ 4 NO 3 400 mg/l (nazorat - 1250 mg/l), KNO 3 440 mg/l, (nazorat – 1460 mg/l ), CaCl 2 ·2H 2 O 94 mg/l (nazorat - 346 mg/l), Ca (NO 3 ) 2 ·4H 2 O 556 mg/l,MgSO 4 ·7H 2 O 370 mg/l, KH 2 PO 4 190 mg/l (nazorat+20), K 2 SO 4 900 mg/l. Mikroelementlar manbayi: ZnSO 4 ·7H 2 O 8,3 mg/l (nazorat – 0,3 mg/l), CuSO 4 ·5H 2 O 0,025 mg/l, Na 2 Mo 4 ·2H 2 O 0,025 mg/l (nazorat – 0,225 mg/l), CaCl 2 ·6H 2 O 0,025 mg/l. Temir manbayi: FeSO 4 ·7H 2 O 27,8 mg/l (nazorat – 0,15 mg/l), Na 2 EDTA 37 mg/l (nazorat – 0,3 mg/l). Uglerod manbayi: Saxaroza 20000 mg/l (nazorat + 10000 mg/l) miqdorda solindi. 4-oziqa muhit tarkibi (MS-3). Orhideya Phalaenopsis o simligi uchun oziqa ʻ muhit tarkibi: Bu jarayonda Murasige-Skuga nazorat oziqa muhitidagi oziqa 50 moddalar miqdorini o zgartirdik. Makroelementlar manbayi: NHʻ 4 NO 3 400 mg/l (nazorat - 1250 mg/l), CaCl 2 ·2H 2 O 96 mg/l, (nazorat – 344 mg/l), Ca (NO 3 ) 2 ·4H 2 O 600 mg/l KH 2 PO 4 250 mg/l (nazorat+80), K 2 SO 4 1400 mg/l. Mikroelementlar manbayi:, ZnSO 4 ·7H 2 O 21,1 mg/l (nazorat+12,5), H 3 BO 3 12,4 mg/l (nazorat + 6,2 mg/l), KI 1,66 mg/l (nazorat +0,83 mg/l), CuSO 4 ·5H 2 O 0,05 mg/l (nazorat +0,025 mg/l), Na 2 Mo 4 ·2H 2 O 0,05 mg/l (nazorat +0,2 mg/l), CaCl 2 ·6H 2 O 0,05 mg/l (nazorat +0,025 mg/l),. Temir manbayi: Na 2 EDTA 36,8 mg/l(nazorat – 0,5 mg/l). Uglerod manbayi: Saxaroza 27000 mg/l miqdorda solindi. Oziqa muhit tayyorlab olinganidan keyin 8 xil usul yordamida srerillangan Orhideya Phalaenopsis kirish materiallari 4 xil ozuqa muhitiga kirgizildi va ularning o sish holati qayd etib borildi. ʻ Kirish materiallari o stirish uchun aktivlangan ko mir va regulyatorlar: giberal ʻ ʻ kislota solindi (GA-3). Gibberellinlar ko plab turlarda kurtaklarning tinim holatini ʻ yengib, past haroratlar, uzoq kunlar yoki qizil yorug lik o rnini bosuvchi rol ʻ ʻ o ynaydi. ʻ kirish materiallari ning unib o sishini rag batlantiruvchi vosita sifatida ʻ ʻ gibberellinlardan foydalanildi. (3.5-jadval) Bunda kirish oziqa turlari sifatida MS oziqa muhitning turli tarkiblaridagi kirish oziqasidan foydalanildi. Bu yerda asosiy maqsad qaysi oziqa muhitida ularni toza holda ajratib olish mumkinligini aniqlashdir. 3.2-rasm. . Orxideya Phalaenopsis ning oziqa muhitida rivojlanishi jarayoni 51 3.3-rasm . Orxideya Phalaenopsis ning oziqa muhitida rivojlanishi jarayoni 52 3.3-jadval O rganilayoʻ tgan oziqa muhitlarning tarkibi Muhit komponentlari Konsentratsiyasi mg/l MS- nazorat MS-1 MS-2 MS-3 NH 4 NO 3 1650 400 400 400 KNO 3 1900 1800 440 - CaCl 2 · 2 H 2 O 440 - 94 96 Ca (NO 3 ) 2 ·4H 2 O - 832 556 600 MgSO 4 ·7H 2 O 370 128,2 370 - KH 2 PO 4 170 270 190 250 K 2 SO 4 - - 900 1400 Na 2 EDTA 37,3 37,3 37 36,8 Fe SO 4 ·7H 2 O 27,95 27,4 27,8 - H 3 BO 3 6,2 6,2 - 12,4 MnSO 4 · 4 H 2 O 22,3 10 - 22,3 MnSO 4 ·H 2 O - 7,4 - - ZnSO 4 ·7H 2 O 8,6 8,3 8,3 21,1 KI 0,83 0,08 - 1,66 Na 2 Mo 4 · 2 H 2 O 0,25 0,025 0,025 0,05 CuSO 4 · 5 H 2 O 0,025 0,025 0,025 0,05 CoCl 2 · 6 H 2 O 0,025 0,025 0,025 0,05 Saxaroza 30000 30000 20000 27000 53 Kuzatishlar davomida olingan natijalar asosida Orxideya Phalaenopsis o’simligining oziqasi sifatida Murase-Skugening 2-tarkibli (MS) oziqa muhitida kuzatildi hamda bu oziqa muhiti Orxideya Phalaenopsis uchun eng optimal deb hisoblandi. Yuqoridagi natijalaridan xulosa qilishimiz mumkinki Orhideya Phalaenopsis o simligiʻ ning Murase-Skuga nazorat oziqa muhitida rivojlanish jarayonlari kuzatib borildi. Biroq Orhideya Phalaenopsis eng rivojlangan oziqa muhit tarkibi MS-1 oziqa muhiti bo ldi ʻ (9-rasm). Mazkur oziqa muhitini Orhideya Phalaenopsis o simligini in vito usulida mikroklonal ko paytirish uchun uchun eng optimal ʻ ʻ oziqa muhiti sifatida tavsiya qilindi. 3.2.2. Multi to qimalarni (o simlik klonlarini) olish ʻ ʻ O simlik klonlarini olish maqsadida ʻ o stirib olingan qismlar ʻ aseptik tarzda taxminan 5-10 mm bo laklarga bo lib ʻ ʻ tarkibiga 0,5 mg/l 6-benzilaminopurin (6- BAP) va 0,2 mg/l Benzil adenine (BA) bilan to ldirilgan ʻ M S-1 tarkibli oziqa muhitiga joylashtirildi va keyinchalik ham kuzatib borildi. (3.4-rasm) . Kirish materiallarini qayta qayta ekish orqali birlamchi o simlik bazasini ko paytirildi va ʻ ʻ mikroko chatlar tayyorlab olindi. ʻ 3.4 -rasm . O simlik klon to qimalari ʻ ʻ o’sish jarayoni. 54 Tajribada maxsus suniy oziqaga ekilgan e ks plant to qimalarning o sishʻ ʻ jarayoni va sharoiti kuzatilib borildi. O simlikning kirish materiali dastlabki kirish ʻ oziqasiga ekilgandan so ng kuzatib borildi. ʻ 3.5-rasm.Kallus to’qimadan embrion rivojlanish bosqichlari. Dastlabki 4-6 kun ichida eksplantdagi ichki zamburug lar oziqa muhitida ʻ o sishi kuzatildi. Ular tajriba xonasidan zudlik bilan chiqarib tashlandi. Keyingi ʻ kunlar davomida ichki qismda mavjud bo lgan bakteriyalar suniy oziqa muhitida ʻ ko payish xususiyatini namoyon qildi va bu holda ham ular tajriba xonasidan ʻ chiqarib yuborildi. Shuningdek har 14 kunda klon to qima oziqa muhitini yangilab turish kerak ʻ bo ladi. Chunki bu muddat ichida klon to qimalarga ishlov berilmasa ularda qurish ʻ ʻ jarayoni kuzatildi. 3 marotaba qayta ekilgandan so ng ichki va tashqi ʻ infeksiyalardan holi topildi. Infeksiyadan holi bo lgan o simliklar klon sonini ʻ ʻ ko paytirish maqsadida klon oziqaga ekiladi. ʻ Dastlabki oziqa tarkibidan zeatin olib tashlandi va klon oziqasi uchun 0,5 mg/l indol 3-sirka kislata (ISK) qo shildi ʻ . 3.2.3. Or x ideya Phalaenopsis o simligi klon to qimalarini ildizlatish. ʻ ʻ Tadqiqotimizning ildizlatish bosqichida oziqa muhitning asosiy tarkibi o zgartirildi. Murasiga va Skuga bo yicha qo shiladigan mineral tuzlar miqdori ʻ ʻ ʻ 55 ikki, uch barobar kamaytiriladi yoki Uayt muhiti bilan almashtiriladi, qand miqdori 0,5-1% gacha kamaytiriladi va gormonlardan faqat auksin ishtirok etadi, sitokinindan umuman foydalanilmadi. Or x ideya Phalaenopsis o simligiʻ ni ildiz hosil bo lish stimulatori sifatida (3— ʻ indolil 3-moy kislota (IMK), ISK, 2,4-D yoki NSK dan foydalanildi. Oziqa muhitning tarkibi rizogenezga katta ta sir ko rsatadi: ildizlatish bosqichida va ʼ ʻ oldingi o tishlarda mineral komponentlar; uglevodlar manbai va kontsentratsiyasi; ʻ o rtacha mustahkamlik; biologik faol moddalarning konsentratsiyasi va nisbati va ʻ ularning eksplantga ta sir qilish usuli; rivojlanish darajasi va kesish asoslarining ʼ mexanik shikastlanishi va boshqa bir qator omillar. Ushbu rizogenez jarayonining murakkabligi va uni boshqarish qiyinligini ko rsatadi, ammo eksperimental ʻ ma lumotlar shuni ko rsatadiki, ildizlanish samaradorligiga ta sir qiluvchi juda ʼ ʻ ʼ ko p omillar bilan uni optimallashtirish uchun teng darajada keng imkoniyatlar ʻ mavjud [34]. Ilmiy tadqiqotimizda eksplantlarni ildizlatish uchun 2 xil auksin analoglari indolil-3-butirik kislota (IBK) vanaftilsirkakislota (NSK) dan foydalanildi. Tayyorlangan Murasige-Skuga (MS -1 ) oziqa muhitiga auksinlar qo shildi. Oziqa ʻ muhit plastik konteyner larga solindi va unga mikroko chatlar ekildi. ʻ Mavjud oziqa muhitining pH 5,8 ga to g irlandi. Multiplikatsiya bosqichidagi ʻ ʻ mineral tuzlar miqdori 50 % ga kamaytirildi. Oziqa muhit 15 daqiqa davomida 121 o C haroratda avtoklavda sterillandi. Mikroko chatlar ushbu oziqa muhitga ʻ ekildi. Ekilgan materiallar 14 kun davomida kultura xonada saqlandi. Bu vaqt mobaynida eksplantlarda ildizlar shakllandi. (3.7–rasm) 56 3.6-rasm.Kallusdan o’simlik hosil bo’lish jarayoni. 3.7-rasm. Or x ideya Phalaenopsis o simligini ildiz hosil qilishjarayoni ʻ 3. 3 . Or x ideya Phalaenopsis o simliginiin vitro usulida ko payitirishning ʻ ʻ optimal sharoitlari In vitro usulida mikroklonal ko paytirish bo yicha ishlarni bajarishning eng ʻ ʻ asosiy sharti tozalik ayniqsa, ozuqa tayyorlashda va laminar boksda ishlashda aseptika qoidalariga rioya qilishdir. Barcha binolar, bajariladigan ish turidan qat i ʼ nazar, vaqti-vaqti bilan antiseptiklar bilan ishlov berildi. Laminar bokslar ish boshlashdan oldin qo shimcha ravishda bakteriotsid lampalar bilan nurlandi, ʻ 57 so ngra etil spirti bilan artildi. Laminardagi barcha narsalar, shu jumladanʻ binokulyar mikroskop va tripodlar, bakteritsid chiroq bilan nurlantiriladi va spirt (70% etil spirti) bilan artiladi va asboblar qo shimcha ravishda spirtli chiroq ʻ alangasida yondiriladi. In vitro da o simliklarni yetishtirish shartlari: yorug lik 2,5- ʻ ʻ 3 ming lyuks, harorat 21-23 ° C, fotoperiod 16/8 soat. Subkulturatsiya davomiyligi 4 hafta (boshqacha belgilanmagan bo lsa). O simliklar hajmi 220×22 mm bo lgan ʻ ʻ ʻ probirkalarda, ozuqa muhiti hajmi 10 ml, hajmi 300 va 500 ml, ozuqa muhiti hajmi mos ravishda 30 va 50 ml bo lgan idishlarda yetishtiriladi. In vitro kulturasiga ʻ kirish ozuqa muhiti hajmi 5 ml bo lgan 160 × 16 mm probirkalarda bajarildi. ʻ Or x ideya Phalaenopsis o simliklardan ajratib olingan hujayralar va to qimalarni ʻ ʻ yaxshi o stirish uchun o stirishning ma lum shartlariga rioya qilish kerak. ʻ ʻ ʼ Aksariyat kultura to qimalari yorug likka muhtoj emas, chunki ularning ʻ ʻ hujayralarida xloroplastlari bo lmaydi va geterotrof oziqlanadi. Ayrim yashil ʻ rangdagi kallus to qimalar bundan mustasno. Ba zi hollarda kallus to qimalari ʻ ʼ ʻ avtototrof oziqlanishga qodir bo lmasalar ham uzluksiz yorug lik sharoitida ʻ ʻ o stiriladi, bu muvaffiqiyatli morfogenez hosil bo lishining zaruriy sharti ʻ ʻ hisoblanadi Aksariyat hollarda kallus to qimalarini olish uchun qorong ulik yoki sochma ʻ ʻ yorug lik sharoiti yaratiladi. ʻ Or x ideya Phalaenopsis ning shakllana boshlagan to qimalar yorug likda 1000-4000 lk yoritish ostida kulturalandi. Izolatsiyalangan ʻ ʻ meristemalarni kulturalash va ularni mikroko paytirish yorig likda amalga ʻ ʻ oshirildi. Kulturalar o sayotgan xonada namlik 60-70% ni tashkil etishi kerak. ʻ Agar probirka yoki kolbalar og zi paxta tiqin bilan yopilgan bo lsa, quruq havo ʻ ʻ oziq muhitlar qurishiga va konsentrasiyasining buzilishiga sabab bo lishi mumkin. ʻ Xonadagi namlikning miqdorini oshirish uchun idishlarda suv qo yib qo yish ʻ ʻ mumkin[34]. 58 Ajratilgan hujayra va to qimalarni kulturalashning muhim shart-sharoiti oziqaʻ muhitdagi mineral tuzlar, uglevodlar, fitogarmonlar va boshqalarni balanslashtirishdan iboratdir. In vitro sharoitida mikroklonal texnikasidan foydalangan holda o simliklarni ʻ yetishtirishning eng ko p vaqt talab qiladigan bosqichlari in vivo - in vitro - ex ʻ vitro o tish bosqichlari sanalanadi. O simliklarni in vitro o tkazishning asosiy ʻ ʻ ʻ muammolari patogen mikroorganizmlardan eksplant to qimalarga zarar ʻ bermasdan, oziqlanish tizimlarining buzilishi va o simliklarning ajratilgan ʻ qismlarini izolyatsiya qilish oqibatlari bilan qutulish zarurati bilan bog liq. ʻ Kulturaga yangi turdagi o simlik kiritilganda tadqiqotchilar uni turli oziqa ʻ muhitda sinaydilar. Bu jarayon uzoq bo lib, ko pincha kerakli natijani bermaydi. ʻ ʻ Optimal tarkibdagi oziqa muhitni aniqlash uchun, tajribani matematik rejalashtirish usulidan foydalaniladi. Bu usul kam hajmdagi tajribalar yordamida ko paytirishning yuqori tezligini ta minlovchi kulturalash sharoitini aniqlash, ʻ ʼ mikroko paytirish jarayoniga ta sir etuvchi omillar yig indisiga bog liqligini ʻ ʼ ʻ ʻ o rganish, shuningdek, omillararo o zaro bog liqlik borligini va samaradorligini ʻ ʻ ʻ o rganish imkonini beradi. ʻ Tadqiqotimizda qo yilgan maqsadga muvofiq holda tajriba butun yoki kasriy ʻ reja asosida o tkazildi. ʻ Ajratilgan eksplantning hajmi, birinchi navbatda, kulturalash ishning maqsadi bilan belgilandi. Katta eksplantlarni qo llashning ʻ ijobiy ta siri so qmoqlarni sinov naychalariga ekish qulayligi, arzon ozuqaviy ʼ ʻ muhit kompozitsiyalaridan foydalanish (biologik faol moddalar va agarsiz), kiritilgan kesmada 5 dan 10 gacha kurtaklarning mavjudligi, kurtaklarning uyg onish tezligining yuqoriligi va keyingi o tishlarda ularning faol ko payishi. ʻ ʻ ʻ Shu sababli ta kidlash kerakki, ozuqa muhitida yirik eksplantlarning ʼ rivojlanishida doimo bevosita organogenez kuzatiladi, dedifferentsiya bo lmaydi. ʻ Oziqa muhitning qattiq, suyuq holatda bo lishi ham eksplantlarning o sishi va ʻ ʻ adventiv kurtaklarning paydo qilish jarayonlariga ta sir etuvchi omillardan biri ʼ hisoblanadi. Nihollarning uchki qismidan olingan eksplantlar suyuq oziqa muhitlarda roller tipidagi apparatlarda kulturalanganda ularning o sishi sezilarli ʻ 59 darajada stimullanadi, nihollarning apikal dominantligi aniq namoyon bo lmaydi,ʻ o sish davri va qayta ekishlar soni qisqaradi, bu o simliklarga oziqa moddalar bilan ʻ ʻ yaxshi ta minlanish imkoni hosil bo ladi. Ikkinchi tomondan qaraganda, bu ʼ ʻ sharoitda anomal, egri-bugri nihollarning paydo bo lish ehtimoli ortadi. Agarli ʻ oziqa muhitlardan foydalanish orqali bu muammolarni yo qotish mumkin, lekin ʻ shu bilan birga bu usul eksplantlarni oziqlanish sharoitini yomonlashtiradi va metabolizm mahsulotlari chiqib ketishiga to sqinlik qiladi. ʻ O simliklarning klonli mikroko payishi va o sishida oziqa muhitining pH i ʻ ʻ ʻ ham ta sir etadi. Ma lumki, kuchli kislotali yoki ishqoriy muhitda ba zi elementlar ʼ ʼ ʼ masalan, fosfor, temir erimaydi, bundan o simliklaming o sishi cheklanadi. Lekin ʻ ʻ yuqori kislotali muhitda bu elementlaring eruvchanligi oshishi, ko p miqdorining ʻ eritma holatiga o tishi eksplant uchun zaharli ta sir etadi. ʻ ʼ I. J. Bennett va boshqalar ammoniy muhitning pH qiymatining pasayishiga olib kelishini va boshqa manbalardan olingan nitratdan foydalanganda o rtacha pH ʻ barqarorroq ekanligini va ildiz shakllanishining oshishiga olib kelishini ko rsatdilar. ʻ O simliklami organ va to qimalari pH 5,6-5 ʻ ʻ ,8 bo lgan oziqa ʻ muhitlarda kulturalanadi. Ammo bu sharoit har doim ham optimal bo lavermaydi. ʻ 3.8- rasm . Or x ideya Phalaenopsis o ’ simligining iqlimlashtirish bosqichiga o ’ tishdagi jarayoni . 60 Biroq tajribalarda bizning tadqiqotlarimiz obyekti bo ʻ lgan Or x ideya Phalaenopsis ni kulturalashda optimal pH ko ʻ rsatgichi 5,7-5,8 ekanligi isbotlandi . Bu ko rsatgichlar o simlik turlari o sadigan tuproqning kislotalik darajasi bilanʻ ʻ ʻ deyarli mos keladi. Shuning uchun to qimalar kulturasi bo yicha tajribalar ʻ ʻ o tkazishda, o rganilayotgan o simlik o sadigan tabiiy sharoitdagi tuproqning ʻ ʻ ʻ ʻ kislotalik darajasini ham hisobga olish kerak. 3.9-rasm. Or x ideya Phalaenopsis o’simligining iqlimlashtirish bosqichiga o’tishdagi jarayoni . Ko p hollarda ajratilgan o simlik to qimalari boshlang ich o simlikning ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ intensivlik va fotojarayonga bo lgan talablarini hisobga olgan holda, ʻ lyuminessentli lampalar yorug ligi ostida o stiriladi. Murasiga o simliklarni klonli ʻ ʻ ʻ mikroko paytirishning birinchi va ikkinchi bosqichlarida to qimalarni 1000-5000 ʻ ʻ Lk da 16 soatli fotoperiodda o stirishni tavsiya qiladi, yoritishning bu sharoiti ʻ ko pchilik o simliklaming nihol va ildizlarining paydo bo lishiga yordam beradi. ʻ ʻ ʻ Aksariyat tadqiqotchilarning fikricha, yoritish intensivligi organogenez 61 induksiyasida muhim rol o ynar ekan. ʻ Or x ideya Phalaenopsis ning o simligi ʻ kulturasi uchun esa 4000 Lkli 16 soat fotoperiod normal hisoblanadi. Harorat metabolizm jarayonlarini faollashtirish orqali o simlikning ajratilgan ʻ to qimalarini o sishi va regeneratsiyalanishiga, muhim ta sir ko rsatadi. Harorat ʻ ʻ ʼ ʻ rejimi birinchi navbatda, o simlik turiga bog liq. Masalan ʻ ʻ Or x ideya Phalaenopsis ning o simligi kulturalari uchun optimal harorat 22-24 ʻ o C. Havoning namligi esa 55-60 % ni tashkil qiladi. Shunday qilib, o simliklarni ko paytirish ʻ ʻ koeffitsiyentini oshirishda, har bir tur uchun, uning tabiiy o sish sharoitini hisobga ʻ olgan holda kulturalashning individual sharoitini yaratish zarur. Bu usul bir qator afzalliklarga ega ekanligi bilan boshqa usullardan farq qiladi. Birinchidan genetik bir xil sog lomlashtirilgan ekish materiallari olish ʻ mumkin, ikkinchidan ko paytirishning yuqori koeffitsiyentiga erishish bu esa ʻ iqtisodiy foydadir, uchinchidan seleksion jarayonlarni qisqartirish, yil davomida ish olib borish, o simliklarni tanlash va ularni dala sharoitlarida o sishini baholash ʻ ʻ imkoniyatini yaratadi. 3.4. Or x ideya Phalaenopsisni in vitro usulida ko paytirish bo yicha ʻ ʻ tavsiyalar Bugungi kunda o simliklarni turli xil biotexnologik usullardan ʻ foydalanmasdan saqlab qolishni tasavvur qilib bo lmaydi. Biotexnologiyaning ʻ istiqbolli yo nalishlaridan biri o simlik hujayralari va to qimalarining kulturasida ʻ ʻ ʻ ikkilamchi metabolitlarni ishlab chiqarishdir. Tropik va subtropik xona o simliklarni, jumladan, Orxideya Phalaenopsisni ʻ ni in vitro usulida ko paytirishda ʻ quyidagi bosqichlardagi ishlarni amalga oshirish tavsiya etiladi (keltirilayotgan bosqich va sharoitlar aksariyat dorivor o simliklar uchun mos keladi): ʻ Kirish materiallari olish . Kirish materiali sifatida Or x ideya Phalaenopsisni yaxshi ,sog’lom holatdagi poyasi tanlab olindi. Sterilizatsiya qiluvchi vosita o simlik to qimalarining yuzasidan patogen mikroflorani butunlay olib tashlashi va ʻ ʻ shu bilan birga zarar yetkazmasligi kerak.Poya 6 soat davomida vodoprovod suvida yuvildi, so ng zamburug lardan tozalash maqsadida ʻ ʻ Fungitsid (krezaksin 62 eritmasi) da 5 daqiqa ushlab turiladi , so ng distillangan suvda 3 marta yuviladiʻ . So ngra bakteriyalardan tozalash uchun Bakteriodsid (streptimitsin eritmasi) da 6 ʻ daqiqa saqlab so ng ketma-ket uch marta distillangan suv bilan yuvib tashlanadi. ʻ Domeostazning 5 % li eritmasi (yuvuchi vosita) da 7 daqiqa ushlab turiladi. so ng ʻ distillangan suvda 6 -7 marta yuviladi . 70 % li etanol spirtida 2 daqiqa ushlab turiladi so ng distillangan suvda 3 marta yuviladi ʻ . Furatsilin eritmasida 1 daqiqa ushlab turiladi. so ng distillangan suvda 3 marta yuviladi. ʻ Diatsidning 0.1% li eritmasida 10 soniya saqlanib keyin distillangan suvda 3 marta yuviladi. Keyingi bosqichda MS oziqa muhiti pH 5,7 ga tenglashtiriladi, 20 daqiqa davomida 121°C da avtoklavda sterilizatsiya qilinadi. Oziqa muhitini tayyorlash jarayonida Makroelementlar manbayi: NH 4 NO 3 400 mg/l (nazorat -1250 mg/l), KNO 3 1800 mg/l, (nazorat - 100 mg/l ), Ca (NO 3 ) 2 ·4H 2 O 832 mg/lMgSO 4 ·7H 2 O 128,2 mg/l (nazorat – 242,8 mg/l), KH 2 PO 4 270 mg/l (nazorat+100). Mikroelementlar manbayi: MnSO 4 ·4H 2 O 7,4 mg/l (nazorat – 14,9 mg/l), ZnSO 4 ·7H 2 O 8,3 mg/l (nazorat – 0,3 mg/l), H 3 BO 3 6,2 mg/l, KI 0,08 mg/l (nazorat – 0,75 mg/l), Na 2 Mo 4 ·2H 2 O 0,025mg/l (nazorat – 0,225 mg/l), CuSO 4 ·5H 2 O 0,025 mg/l, CaCl 2 ·6H 2 O 0,025 mg/l. Temir manbayi: FeSO 4 ·7H 2 O 27,4 mg/l (nazorat – 0,55 mg/l), Na 2 EDTA 37,3 mg/l Uglerod manbayi: Saxaroza 30000 mg/l miqdorda solinadi. Qattiq oziqa muhiti tayyorlash uchun dengiz suv o tlaridan olinadigan polisaxarid agar-agar moddasidan foydalaniladi ʻ . Orhideya Phalaenopsis ning unuvchanligi past bo lganligi sababli ʻ oziqa muhitiga 0,3 mg/l GA-3 qo shiladi. ʻ Keyingi bosqichda tayyorlangan MS oziqa muhiti pH 5,8 ga tenglashtiriladi, 15 daqiqa davomida 121°C da avtoklavda steriliatsiya qilinadi. MS oziqasiga 0, 5 mg/l 6-benzilaminopurin (6-BAP) va 0,2 mg/l zeatin qo shildi. ʻ Tayyor bo lgan oziqa plastik kanteynerlarga solinib olingan materiallar yana qayta ʻ ekiladi. Ekilgan materiallar 21 kun davomida kultura xonasida saqlanadi. Bu vaqt davomida materiallar o sib rivojanadi. Eksplantlarda poya va barg shakllanadi. ʻ Multiplikatsiya . O stirilgan boshlang ich materiallar 1-bosqichda ʻ ʻ foydalanilgan Murasige-Skuga (MS) oziqa muhitiga 0, 5 mg/l 6- benzilaminopurin (6-BAP) va 2,0 mg/l indol 3-sirka kislata (ISK) qo shildi ʻ . 63 Tayyor bo lgan oziqa plastik konteynerlarga ekiladi. Bu oziqaga ekilganʻ materiallar har bir subkulturalash (21 kun)da o rtacha 2,5 barobar ko payadi ʻ ʻ Ildizlatish . Tayyorlangan Murasige-Skuga (MS) oziqa muhitiga 2,5 mg/l indolil-3-butirik kislota (IBK) qo shiladi. Oziqa muhitining pH 5,6 ga ʻ to g irlanadi. Multiplikatsiya bosqichidagi mineral tuzlar miqdori 50 % ga ʻ ʻ kamaytiriladi. Oziqa muhit 15 daqiqa davomida 121 o C haroratda avtoklavda sterillanadi. Mikroko chatlar ushbu oziqa muhitga ekiladi. Ekilgan materiallar 10 ʻ kun davomida kultura xonada saqlanadi. Bu vaqt mobaynida eksplantlarda ildizlar shakllanadi. III bob yuzasidan x ulosala r Or x ideya Phalaenopsis juda qimmatlin va noyob xona o simlik bo lsada, bu ʻ ʻ o simlikning in vitro da ko payishi haqida hech qanday tadqiqot yo q. ʻ ʻ ʻ Birlamchi material sifatida o simlikning sog’lom hamda turli kasalliklardan xoli bo’lgani ʻ tanlab olib kelindi . Adabiyotlarda Or x ideya Phalaenopsisni turlari o simliklarining ʻ tinim davrini buzish uchun sovuq tabaqalanish davri zarurligi haqida xabar berilgan. Or x ideya Phalaenopsis o simligi ʻ material olish uchun sterillizatsiya qilishni optimal usullari ishlab chiqildi. Sterillizatsiya qilingan o simlik ʻ eksplantlari MS oziqa muhitiga ekildi. Oziqa muhit tarkibi tajribalar natijasida aniqlanildi. Oziqa muhitga ekilgan mazkur eksplantlardan virusdan holi, uchki meristema ajratiladi. Ajratilgan eksplantlar moslashtirilgan, 0,5 mg/1 BAP va 2,0 mg/l indol 3-sirka kislata (ISK) tutuvchi Murasiga va Skuga oziqa muhitida qayta- qayta ekib o stiriladi. Klon to qimalari ʻ ʻ Murasige-Skuga (MS) oziqa muhitida In vitro usulda subkulturalash yo li bilan ko paytiriladi. ʻ ʻ Kulturalashning 4-6 haftasidan so ng, taso ʻ d i f iy kurtaklar shakllanayotgan meristema o simtalari ʻ rivojlanadi. Ular tez o sib yangi kurtaklar paydo qiladi. ʻ 6-8 hafta davomida kurtaklar konglomerati hosil bo ladi, ular rivojlanishning turli davrlarida bo lib, ʻ ʻ bir-biri bilan biriktiruvchi to qimalar orqali birikkan bo ladi. ʻ ʻ Kalta novdalarda barglar paydo bo ladi, pastki qismida yangi adventiv kurtaklar shakllanadi. Bu ʻ kurtaklar ajratiladi va yangi oziqa muhitiga ko chirib o tqaziladi. Sitokinin ʻ ʻ tutuvchi oziqa muhitida yon novdalarning paydo bo lishi davom etadi, gormonsiz ʻ 64 oziqa muhitda esa 4-6 hafta davomida bargli normal o simlik paydo bo ladi.ʻ ʻ Barcha In vitro usulda regeneratsiyalangan kurtaklar 2,5 mg/l indolil-3-butirik kislota (IBK)da ½ MS muhitda ildiz rivojlanishi kuzatilgan. Eksplantning morfogenetik faolligi 3-4 yilgacha saqlanib qoladi. Ushbu tadqiqotda boshlang ich meristemalardan foydalangan holda In vitro usulda ʻ samarali mikroklonal ko paytirishning protokoli ishlab chiqilgan. Bu usul bir qator ʻ afzalliklarga ega ekanligi bilan boshqa usullardan farq qiladi. Jumladan viruslardan holi, iqtisodiy foydalidir. 65 XULOSALAR 1. Or x ideya Phalaenopsisni mikroklonal ko paytirish texnologiyasiningʻ o ʻ simlik urug idan boshlang ich meristema material olish; multiplikatsiya va ʻ ʻ ildizlatish bosqichlari bo yicha takomillishtirilgan usuli ishlab chiqildi. ʻ 2. Or x ideya Phalaenopsis o simlikning birlamchi materiallarini ʻ sterillashning optimal sharoitlari quyidagi tarzda amalga oshiriladi: material 6 soat davomida vodoprovod suvida yuviladi; Fungitsid (krezaksin eritmasi) da 5 daqiqa ushlab turiladi, So ngra bakteriyalardan tozalash uchun Bakteriodsid (streptimitsin ʻ eritmasi) da 6 daqiqa saqlab so ng ketma-ket uch marta distillangan suv bilan ʻ yuvib tashlanadi. Domeostazning 5 % li eritmasi (yuvuchi vosita) da 7 daqiqa ushlab turiladi. so ng distillangan suvda 6 ʻ -7 marta yuviladi. 70 % li etanol spirtida 2 daqiqa ushlab turiladi. so ng distillangan suvda 3 marta yuviladi. Furatsilin ʻ eritmasida 1 daqiqa ushlab turiladi. so ng distillangan suvda 3 marta yuviladi. ʻ Diatsidning 0.1% li eritmasida 10 soniya saqlanib keyin distillangan suvda 3 marta yuvildi. 3. Or x ideya Phalaenopsis o simligini mikroklonal ko paytirish uchun MS ʻ ʻ ning takomillashtirilgan MS optimal oziqa muhiti tarkibi ishlab chiqildi. Takomillashtirish oziqaga kurtaklanish uchun auksin-sitokinen birikmalar, 0 , 5 mg/1 6-benzilaminopurin (BAP) va 2,0 mg/l indol 3-sirka kislata (ISK) ; ildizlatish uchun 2,5 mg/l indolil-3-butirik kislota (IBK) qo shish orqali amalga ʻ oshirildi. Oziqa muhiti ushbu usul asosida takomillashtirildi.Orxideya Phalaenopsisni mikroklonal ko paytirishda ildizlanish samaradorligini oshirdi. ʻ 66 Adabiyotlar ro’yhati . . NORMATIV-HUQUQIY HUJJATLAR VA METODOLOGIK AHAMIYATGA MOLIK NASHRLAR : 1. R espublika hududlarida gulchilik va ko‘chatchilik sohalarini yanada rivojlantirish to‘g‘risidagi O’zbekiston Respublikasining Prizidenti SH.Mirziyoevning 5209-sonli qarori ,Toshkent-2021. II. ILMIY-NAZARIY ADABIYOTLAR 2)MILLIY NASHRLAR. 2. M amanova. N.N ,N.M.Karmishina Farg’ona vodiysi tropik va subtropik o’simliklarning introduksiyasi. Ҳalqaro ilmiy konferensiya materiallari – Toshkent. 2004 y.-B.105-106.. 3 . Naraliyeva N.M . Kaktuslar va ularning umumiy tavsifi. Oliy va o’rta maxsus ta’lim anjumani materiallari.- Andijon.2004. – B.86-67 4 . Бабеков А.У., Саидходжаев А.И., Кенушов Б.М. Сложные эфиры Ferula Kuhistanica // Химия природ. соедин. – Ташкент, 2000.-№2. –С.174. 5.Бурыгин В.А., Маркова Л.Е. Зимневегетирующие растения Узбекистана их эколого-биологические особенности. Ташкент. ФАН. 1975. С. 84-89. 6. Рахмонкулов Авалбоев; 2016, Холқўзиева Хоразм маъмун академияси 2020-4 0- 41 бет. 7 . Рахмонқулов У., Авалбоев О., Холқузиева М. “Сассиқ коврак ўсимлигини лалми суғориладиган майдонларда уруғидан экиб ўстириш” Тошкент 2020. 3- 9 б. 67 8. Рахманкулов У., Мелибаев С., Саидходжаев А.И. Среднеазиатские виды рода Ferula L. Источник сесквитерпеновых производных // Биологическое особенности и распространение перспективных лекарственных растений. – Ташкент: Фан, 1981. –С. 138-153. III. ILMIY TO’PLAM ,JURNAL VA GAZETADAGI MAQOLALAR. 9. Jackson P.W. Development and adaption of the Plant Conservation by the Convention on Biological Diversity: NGOs perspective //Botanic Gardens Conservation News. – 2002. – N 8. – P. 23 – 32. 10. Raskin I., Ripoll С. Can an Apple a Reep the Doctor Away&// Curr. Pharmae. Design. 2004. V. 10. P.3419-3429 . 11. Seidenfaden, G. & J. J. Wood. 1992. The orchids of peninsular Malaysia and Singapore. (Orch MalSing) . 12.Christenson, E. A. 2001. Phalaenopsis: a monograph. (Monog Phalaenopsis) 64 —67. 1 3 . Андреева Н. В. Узамбарские фиалки. – М. : Фитон+, 2008. – 144 с. 14.Батыгина Т. Б. Развитие зародыша и проростка некоторых орхидных // Охрана и культивирование орхидей. – К. : Наукова думка, 1983. – С. – 73-75 . 15.Батыгина Т. Б. Система воспроизведения у орхидных / Т. Б. Батыгина // Охрана и культивирование орхидей. – Таллин, 1980. – С. – 107-110. 16.Баумане В. Д. Орхидеи в промышленное производство // Цветоводство. – 1978. – № 12. – С. 5-6. 17.Бутенко Р. Г. Биология клеток высших растений in vitro и биотехнологии на их основе / Р. Г. Бутенко. – М. : ФБК-ПРЕСС. – 1999. – 160 с. 18.Бутенко Р. Г. Использование культуры тканей растений в сельскохозяйственной науке и практике // Сельскохозяйственная биология. – 1979. – № 3. – С. – 306-315. 68 19..Бутенко Р. Г. Клеточные технологии в сельскохозяйственной науке и практике / Р. Г. Бутенко / Основы сельскохозяйственной биотехнологии. – М. : Наука, 1990. – С. 154-235. 20.Бутенко Р.Г. Использование культуры ткани растений в с.-х. науке и практике /// С.-х. биология. – 1990. – № 3. – С. 306-315. 21.Бутенко Р.Г. Клеточная инженерия / Р. Г. Бутенко, М. В. Гусев, А. Ф. Киркин. – М. : Высшая школа, 1987. – С. 11-27. 22.Вельмяйкин И. Н., Дудкин Е. А.,. Мокшин Е. В /Клональное размножение Cymbidium hybrids и Peperomia obtusifolia L . в культуре in vitro /. Материалы науч. конф. «Молодые ученые». Саранск, 2011.ст – 127 - 129. 23.Вельмяйкин.И.Н, Мокшин. Е. В/Влияние углеродного питания на экспланты высокодекоративных растений при посадке в условия in vitro . // 24.Вечернина Н. А. Методы биотехнологии в селекции, размножении и сохранении генофонда растений / Н. А. Вечернина. – М. : Издательство Алтайского университета, 2004. – С. 93–131. 25.Газарян К.Г. “Генетический инженерия растения”, Ж. Биология. 1990. 80- 89. 26.Гродзинский A. M. Биология орхидей. Загадки и перспективы /// Охрана и культивирование орхидей. – Киев: Наукова думка, 1983. – С. 3-6. 27.Давыдова И. М. Культура изолированных органов, тканей и клеток растений / И. М. Давыдова, Р. Г. Бутенко. – М. : Наука, 1970. – 265 с. 28. Душенков В., Раскин И. Новая стратегия поиска природных биологически активных вехцеств. Физиология растений, 2008, том 55, №4.-С.624-628. 29.Калашникова Е.А. Клональное микроразмножение редких и лекарс - твенных растений / Е.А. Калашникова. – М.: Просвещение, 1999. – 268 с. 30.Катаева Н.В. и др.// Культивирование клеток и биотехнология растений. – М. – 1991. – 315 с. 31.Клещенко Е. Из чего делают растения / Е. Клещенко // Химия и жизнь. - 2011. -№ 8. – 67 с. 69 32.Козицкий Ю. Н. Регуляторы роста и микроразмножение цветочных культур / Ю. Н. Козицкий, М. Ф. Борукаева, Н. С. Смирнова // Цветоводство. – 1980. – №2. – С. 13 – 15. 33.Константинова Т. Н.//Взаимное влияние света и гормонов на регуляцию морфогенетических процессов в культуре in vitro / Т.Н. Константинова,П. Аксенова, Л. И. Сергеева, М. Х. Чайлахян // Физиология растений. – 1998. – Т. 32, №4. – С. 795–802. 34.Куминова.Е;Мичуринск.Н.И/Микроразмножение и оздоровление растений в промышленном плодоводстве и цветоводстве / под ред. Садоводства им. Мичурина, 1989. – 201 с. 35.Лаврентьева А. Н. Клональное размножение цимбидиума ///Кишинев, 1983. – 131 с. 36.Линды Фортер/Размножение орхидей черенками от [Электронный ресурс].–Режим доступа: http://orchids.green-drop- home.com/src/propagation/orchids- StemPropogation.html (дата обращения: 20.01.2018). 37.Майстренко Г. Г. Морфогенез сенполий в культуре in vitro при экзогенном внесении гормонов / Г. Г. Майстренко, Н. Я. Гордиенко // 38.Митрофанова О. В. Вирусные болезни промышленных культур и биотехнологические приемы их оздоровления / О.В. Митрофанова. – М., 1992. – 42 с. 39.Мокшин Е. В. Практикум по культуре растительных клеток и тканей: Учебное пособие / Е. В. Мокшин, А. С. Лукаткин. – Саранск: Изд-во Мордов. ун–та , 2009. – 60 с. 40.Муромцев Г. С. Основы сельскохозяйственной биотехнологии / Г. С. Муромцев, Р. Г. Бутенко, Т. П. Тихоненко, М. Н. Прокофьев. – М. : Агропромиздат, 1990. – 383 с. 70 41.Материалы межд. конф. «Физиология растений – фундаментальная основа экологии и инновационных биотехнологий». Нижний Новгород, 2011 (в печати). 42.Нечаева Н.Т., Приходько С.Я., Аванесов М.С. Кормовая характеристика некоторых зонтичных пустынного Туркменистана и использование их для улучшения пастбищ Изв. АН Туркм. ССР. 1954. Сер. биолог. 5. С. 25-31. 43.Попкова Л. Л. Создание семенных коллекций орхидных флоры Крыма в условиях in vitro для сохранения генофонда / Л.Л. Попкова, О.В. Митрофанова // Вестник ТвГУ Серия: Биология и экология. – С. 81–84. 44.Родин А.Р.Калашникова.Е.А./Получение посадочного материала древесных, цветочных и травянистых растений с использованием методов биотехнологии /М. : МГУЛ, 2004. – 84 с. 45.Селезнева В.А. Тропические и субтропические орхидеи. – М. : Наука, 1965. – 170 с. 46.Соколова Р.С. Культура наземных орхидей / Р. С. Соколова // Интродукция тропических и субстропических растений. – М. : Наука, 1980. – С. – 151-160. 47.Теплицкая Л. М. Моделирование симбиоза в культуре семян Cephalanthera d a masonium (Mill.) Druce in vitro / Л. М. Теплицкая // Ученые записки ТНУ им.В.И. Вернадского. – 2006. – Т.19 (59), №1. – 931 с. 48.Технологический процесс получения безвирусного посадочного материала плодовых и ягодных культур // Методические указания. – М. : ВСТИСП, 2001. – С. 65. 49.Тищенко,С. Ю//Тотипотентность и морфогенез рстительных клеток in vitro . – М., 1998. – С. 98. 50.Трояновский И. И.//Культура орхидей. – М. : Изд-во Моск. обществалюбителей орхидей, 1993. – 240 с. 71 51.Цубера Л. В. Хемотерапия вирусов плодовых и ягодных растений в комбинации с культурой изолированных апексов / Л. В. Цубера. – Белгород: Наука, 1998. – 22 с. 52.Черевченко Т. М. Орхидеи в культуре / Т. М. Черевченко, Г. П. Кушнир. – К. : Наукова думка, 1986. – 200 с. 53.Шевелуха B. C. Лабораторно-практические ранятия по сельскохозяйственной биотехнологии: Методические указания. – М. : МСХА, 1996. – 80 с. 54.Шевелуха B. C. Лабораторно-практические ранятия по сельскохозяйственной биотехнологии / В. С. Шевелуха, Е. А. Калашникова. – М. : МСХА, 2004. – 120 с. 55.Шипунова А. А. Клональное микроразмножение садовых растений / А. А. Шипунова. – М., 2003. – 180 с. IV . Internet saytlari . 56.In vitro размножение тканевой культурой [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://cvetutcvety.ru (дата обращения: 12.01.2018). 57.Основы микроразмножения [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://elementy.ru (дата обращения: 04.01.2018). 58.Фаленопсис [Электронный ресурс]. – Режим доступа: https://ru.wikipedia.org/wiki/Фаленопсис (дата обращения: 12.01.2018). 72

ANTIQA, NOYOB TROPIK VA SUBTROPIK TUVAKLI GULLARNI NI “ IN VITRO ” USULIDA KO PAYTIRISH ʻ MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………................................1 2 I. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1 Tropik va subtropik o simliklarni tadqiq qilish bo yicha mahalliy va xorijiy ʻ ʻ tadqiqotlar tahlili………………………………………………………..17 1.2 Orchidaceae ni tarqalish a reali va o‘ziga xos xususiyatlari............. ..... . 22 1.3 Orchidaceae ni “ In vitro ” sharoitida mikroklonal ko paytirishning o ziga ʻ ʻ xosligi va ahamiyati……………………………………………………...24 II. TADQIQOT OBYEKTI SHAROITI VA USULLARI 2.1. Tadqiqot obektining tavsifi… ………………………………33 2.2. Tadqiqot sharoitlari… …………………………………………39 2.3. Tadqiqot usullari… ………………………………………….42 2.3.1. Statistik ta h lil qilish… …………………………………….42 2.3.2.O‘stirish usullari… ………………………………………42 2.3.3. Laminar qutida ishlash ………………………………….42 . 2.3.4.Eksplantlarni ekish… …………………………………….45 2.3.5. Morfologik o‘lchovlar …………………………………………..46 . III. TADQIQOT NATIJALARI VA USULLARI TAHLILI 3. 1. Orchidaceae o simligini in vitro usulida ko paytirishning optimal ʻ ʻ sterilizatsiya usullari……………………………………………….……...47 3.2. Orchidaceae o simliginiin vitro usulida ʻ ko paytirish ʻ bosqichlari ………………………………………………………………...52 3. 2.1. . Boshlang ich meristema to qimalarni olish………………………….54 ʻ ʻ 3.2.2. Multi to qimalarni (o simlik klonlarini) olish………………….........63 ʻ ʻ 3.2.3. Orchidaceae o simligi klon to qimalarini ildizlatish……………….….64 ʻ ʻ 3.3. Orchidaceae o simligini in vitro usulidako payitirishning optimal ʻ ʻ sharoitlari…………………………………………………….66 1

3.4. Orchidaceae o simligini in vitro usulida ko payitirish ʻ ʻ bo yicha ʻ tavsiyalar …………………………………………………………..…..71 XULOSA …………………………………………………………75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO YXATI……………………………………………76 ʻ 2

KIRISH. Dunyoda noyob gulli tuvaklarda o‘stiriladigan xona gullariga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin ortib bormoqda. Tropik va subtropik noyob, iqtisodiy ahamiyatga ega bo lgan o simlik turlarini aniqlash, ularni biologik xilma-xilliginiʻ ʻ saqlash, bioekologik xususiyatlarini o rganish, ulardan oqilona foydalanish ʻ usullarini tadqiq etishda ularni ko paytirishda qo llaniladigan usullarni chuqur ʻ ʻ o rganish muhim masalalardan biri hisoblanadi. ʻ Tropik va subtropik xona gullari turlarining biomorfologik xususiyatlarini o rganish, introduksiya ishlarini olib borish, ularni yetishtiruvchi maxsus joylar ʻ tashkil qilish, muhofaza qilish choralarini ishlab chiqish, ularni saqlab qolish bo yicha tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. ʻ Respublikamizda so‘ngi yillarda guli va barglari ziynatli bo‘lgan tropik va subtropik xona o simliklarini intoduksiya qilish, ko‘paytirish va aholiga yetkazib ʻ berish hajmi ortib bormoqda. Bu holat, noyob xona o simliklarni ko paytirishni ʻ ʻ ilg or tendensiyalar asosida rivojlantirishni taqozo etmoqda. ʻ Tadqiqot ishining maqsadi Orxideya – Orchidaceae in vitro usulida ko paytirishning optimal sharoitlarini tanlash hamda amaliyotga joriy etish uchun ʻ tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi. Tadqiqot ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Ilmiy manbalar va adabiyotlar qayd etilgan ma lumotlar asosida ʼ Orxideyani mintaqamizda tarqalish arealini aniqlash. 2. Orxideya o simligini ʻ in vitro usulida ko paytirishning optimal ʻ sharoitlarini tanlash. 3. Orxideyani ko chatlarini ʻ in vitro usulida yetishtirish bo yicha ʻ amaliyotga joriy etish uchun amaliy tavsiyanoma ishlab chiqish. Tadqiqot obyekti sifatida monokarp, endemik tur tog li hududlarda, ʻ jumladan, tropik va subtropik o‘rmonlarda o sadigan ʻ Orxideya – ( Orchidaceae ) olingan. 3

Tadqiqotning predmeti Orxideya – Orchidaceae o‘simligini mikroklonal ko paytirishda foydalanilgan ozuqa muhitlar tarkibi, ʻ in vitro sharoitida o simlikning rivojlanishini ifodalaydigan ko rsatkichlar hisoblanadi. ʻ ʻ Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: orxideya – Orchidaceae in vitro usulida ko paytirish imkonini beruvchi ʻ standart ozuqa muhiti tarkibi takomillashtirilgan; orxideya – Orchidaceae in vitro usulida ko paytirish ʻ optimal sharoitlari tanlangan Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. B ugungi kundagi tadqiqotlar, ko chatchilikda o simliklar to qima kulturasini turli xil usullarda ko paytirish, ʻ ʻ ʻ ʻ jumladan, in vitro usulida ko paytirish an anaviy o stirish usullariga nisbatan ʻ ʼ ʻ ma lum afzalliklarga ega ekanligini ko rsatdi. ʼ ʻ Tadqiqotimizda orxideya – orchidaceae o simligini ʻ yashovchanli lik va o‘ziga xos gul tuzilishi xususiyatlarini to liq o zida saqlagan hamda zararli infeksiyalardan holi bo lgan, yuqori ʻ ʻ ʻ mahsuldorlikka ega o simliklarni o stirish ko zlangan. Mazkur jarayonda ʻ ʻ ʻ zamonaviy biotexnologik usull arni joriy qilib orxideya – orchidaceae o simligini ʻ o stirish usullarini takomillashtirish maqsad qilingan. Kasalliklarni, ʻ zararkunandalarni va patogenlarni yuqtirish ehtimoli kamaygan holda ularni ko chirishga imkon beradigan steril idishlarda o simliklarni o stirish, ayrim ʻ ʻ ʻ o simliklarni virusli va boshqa yuqumli kasalliklardan tozalash va bu o simli ʻ ʻ klarni axoli xonadonlarida tuvaklarda o‘stirish uchun tezda ko paytirish mumkin. ʻ Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi. ʻ Antarktidadan tash qari barcha qitalarda uchraydigan L. Knudson (1922), I. N. Velmyaykin, E. V. Mokshin ( 2011), E. A. Dudkin (2011), E. Kuminova (1989), Kalashnikova E.A (1999), E. Kle щ enko (2011) , Molvray va Kores ( 1995 ), M.T.CHervechenko (1986), L.L. Popkova (1993), I.I.Troyanovskiy (1999) Orxideyalarning yangi klassifikatsiyasi amerikalik olim R.L.Dressler tomonidan ishlab chiqilgan. U Orxideya oilasini 5 ta kichik oilaga, 22 ta turkum va 70 ta turga ajratgan. Bitta orxideya urug’i ichida 1 300 dan 4 000 donagacha urug’ o’sishi mumkin, bu esa o’simlikni urug’lar unumdorligi bo’yicha gullar orasida yetakchiga aylantiradi, 4

lekin, ushbu gulni urug’lantirish ancha mushkul va urug’larini unib chiqishi uchun ham muhim sharoit yoki ilidizida birga yashovchi zamburug’li muhit bo’lsagina unib chi qa di chunki, orxideya bilan zamburug’ simbioz holatda yashaydi. Bu o‘simlikning juda ko‘p turlarini ahamiyati ya’ni dorivorligi, formatsevtika va oziq ovqat sanoatida foydalanish imkoniyatlari to‘liq o‘rganilmagan. SHuningdek ilmiy manbalarda Orchidaceae ni turkumi turlarini in vitro usulida ko‘paytirish bo‘yicha ma’lumotlar amalda kam uchraydi, ushbu holat bu borada chuqur tadqiqotlar olib borilmaganligidan dalolat beradi. Orxideya oilasidagi bir qator turlardan nafaqat manzarali gulchilikda balki ozik-ovqat, parfyumeriya sanoatida, tibbiyotda keng foydalaniladi. Bugungi kunda, floradagi dorivor o simliklarni qayta ishlash va ularning mahsulotlarini ekportʻ qilish iqtisodiyotni ko tarishga xizmat qilmoqda. Misol tariqasida, 2019 yilda 48 ʻ mln AQSH dollari qiymatidagi qayta ishlangan o simliklardan olingan mahsulotlar ʻ eksport qilingan. Bu qiymatni oshirishda Orchidaceae ko paytirish usullarini ʻ tadqiq etishning ahamiyati muhim ahamiyat kasb etadi. Orxideya urug‘larini In vitro da undirib olish va mikroklonal usulda ko‘paytirish ko‘plab orxideya taksonlarning yanada ishonchli o’sishi va ko’payishiga olib keladi. Tadqiqotda qo llaniladigan metodikaning tavsifi. ʻ Tadqiqot ishini amalga oshirishda biotexnologik, mikrobiologik, botanik va statistik tahlil usullaridan foydalanilgan. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati orxideya ni in vitro usulida ko paytirish imkonini beruvchi standart ʻ ozuqa muhiti tarkibi takomillashtirilganligi, orxideya ni in vitro usulida ko paytirish optimal sharoitlarini asoslanganligi, natijalarning biotexnologiya ʻ sohasining nazariy qismini to ldirganligi bilan izohlanadi. ʻ Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati orxideya ni biomassasini ko p ʻ miqdorda yetishtirish bo yicha tavsiyalarni joriy etish ʻ gulchilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklari tarmog i ʻ ni xom ashyolarning xilma-xilligini oshirishga xizmat qilishi bilan asoslanadi. 5

O'xshashlar

TOJIK KOVRAGINI IN VITRO USULIDA KOʻPAYTIRISH TEXNOLOGIYASINI ISHLAB CHIQISH VA JORIY ETISH
LIMONNING FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARIGA BIOPREPARATLARNING TA’SIRI
Geometriyadagi ba’zi masalalarni vektorlar usulida yechish
ZIRADOSHLAR OILASINING UMUMIY XARAKTERISTIKASI - APIACEAE
O'simlik dunyosining o'ziga xos xususiyatlari