logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. “Turizm sohasi loyihalariga investitsiyalar jalb qilishda marketing tamoyillaridan foydalanish” (Samarqand viloyat Turizm va madaniy meros bosh boshqarmasi misolida

“Turizm sohasi loyihalariga investitsiyalar jalb qilishda marketing tamoyillaridan foydalanish” (Samarqand viloyat Turizm va madaniy meros bosh boshqarmasi misolida

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

216.1083984375 KB
Ko'chirib olish
“Turizm sohasi loyihalariga investitsiyalar jalb qilishda marketing tamoyillaridan foydalanish” (Samarqand viloyat Turizm va madaniy meros bosh boshqarmasi misolida) Kirish......................................................................................... 3 I BOB Turizm soxasiga investitsiyalar jalb qilishda marketing vositalaridan foydalanishning nazariy asoslari 8 1.1-§. Hududiy turizm bozorida integratsiyalashgan marketing konsepsiyasini amalga oshirish......................... 8 1.2-§. Turizmni istiqbolli rivojlantirishda investisiyalarning roli, mazmuni va ahamiyati ........................................... 23 II BOB O‘zbekiston turizm xizmatlar bozorining tahlili bo‘yicha marketing tadqiqotlari............................................ 37 2.1-§. O‘zbekiston turizm xizmatlar bozorining rivojlanish holati 37 2.2-§. Samarqand turizm xizmatlar bozorining rivojlanish holati tahlili 48 III BOB Turizm sohasiga jalb etilayotgan investisiyalarni samarali yo‘naltirishga oid muammolar va echimlar 58 3.1-§. Samarqand viloyatida uzoq muddatli istiqbolda turizm sohasini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari 58 3.2-§. Turizm soxasi loyixalariga investisiyalar jalb kilishda klasterli yondashuvdan foydalanish yo‘nalishlari 75 Xulosa va takliflar......................................................................... 79 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati............................................. 82 1 Kirish Hozirgi kunda turizm shunday o‘ziga xos xususiyatga egaki, u bir necha tarmoqlarni harakatga keltiradi hamda tabiiy resurslar sarflarini keskin kamaytiradi. Chunki, u shbu sohada yuqori sarmoyaviy multiplikativ samara mavjud: har bir birlik investisiya iqtisodiyotning boshqa sohalarida 4 birlik daromad keltiradi. Bandlikda ham xuddi shunday samara mavjud, turizmda yaratilgan 1ta ish o‘rni boshqa sohalarda 4 ta yangi ish o‘rinlarini yaratishga olib keladi. 1 O‘zbekistonda ham turizm sohasining YAIM tarkibidagi ulushini keskin oshirish, uni milliy i qtisodiyotning ustun rivojlangan yetakchi tarmoqlaridan biriga aylantirish zarurligi e’tirof etildi. O‘zbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyo ye v 2018-yilning 28-dekabrida Oliy Majlisga Murojaatnomasida “Turizmni rivojlantirish sohaga invyestisiyalarni jalb etish, kadrlar salohiyatini oshirish bo‘yicha kompleks choralar ko‘rishimiz zarurligini, respublikamizda turizm ko‘pincha qadimiy shaharlarimiz, tarixiy- madaniy yodgorliklar doirasida cheklanib qolganini” alohida ta’kidlagan 2 . Shu jihatdan olib qaralganda mamlakatimizda turizmning ulkan salohiyatini ro‘yobga chi q arish muammolarini amaliy jihatdan tadqiq etish, ayniqsa turizm sohasidagi loyihalarga investisiyalarni jalb qilishda marketing vositalaridan samarali foydalanishga qaratilgan ilmiy izlanishlarni olib borish bugungi kunning dolzarb vazifasi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 2-dekabrdagi PF-4861- sonli “O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi va 2017-yil 7-fevraldagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-4947-sonli Farmoni , 2017-yil 16-avgustdagi “2018-2019-yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 1 Моисеева Н.К. Стратегия управления туристической фирмой./Учебник. М.: Финанси и статистика, 2007. – С. 110-114. Электронный документ. Режим доступа: business . gov . kz › ru / files / download . php ?…109592 2 O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi . // « Xalq so ‘ zi » gazetasi , 2018- yil 29- dekabr . 2 PQ-3217-sonli Qarorida, “O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-5611-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “2019-2025-yillarda turizm sohasini rivojlantirish Konsepsiyasi” hamda 2019-yil 18-iyulda qabul qilingan “Turizm to‘g‘risida”gi Qonun hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot muayyan darajada hizmat qiladi. Ushbu dissertasiya tadqiqoti natijalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 2-dekabrdagi PF-4861-sonli “O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni, 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar Strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni, 2017-yil 16-avgustdagi PQ-3217-sonli “2018-2019-yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarorida, O‘zbekiston Respublikasining “2019-2025-yillarda turizm sohasini rivojlantirish Konsepsiyasi” hamda 2019-yil 18-iyulda qabul qilingan “Turizm to‘g‘risida”gi Qonunda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Turizmni rivojlantirishning nazariy va umumiqtisodiy muammolarini V.Azar, A.Aleksandrova, V.Kvartalnov, N.Zayseva, D.Ismayev, M.Birjakov, V.Senin va boshqalar o‘z asarlarida tahlil qilishgan 3 . O‘zbekistonda turizmni rivojlantirishning nazariy-uslubiy masalalari N.Tuxliyev, T.Abdullayeva, A.Taksanov, M.Po‘latov, M.Pardayev, R.Atabayev, I.Tuxliyev, M.Muxammedov, M.Alimova, Z.Adilova, M.Aliyeva, D.Aslanova, 3 Азар В.И. Экономика и организация туризма.-М.: Аспект-Пресс, 2003. - 49 с.; Александрова С.Ю. Международный туризм: Учеб. Пособие для вузов. М., 200 - 470 с..; Кварталнов В.А. Туризм: учебник.-М.: Финансы и статистика, 2002.-320 с.; Зайсева Н.А. Менеджмент в сотсиално-културном сервисе и туризме. Учебник для студентов высших учебных заведений.-М.: Издателский сентр «Академия», 2003.-224с.; Исмаев Д.К. Основы стратегии и планирования маркетинга в иностранном туризме. М.: 1994- 459 с.; Биржаков М.Б. Введение в туризм.-М-СПб.: Невский фонд, 2005.-387 с.; Волков Ю.Ф. Гостиничный и туристский бизнес. Изд.2-е.- Ростов н/Д.: Феникс, 2009.-637 с.; Сенин В.С. Организатсия международного туризма.-М.: «Финансы и статистика» 2004,-379 с. 3 O.Hamidov, B.To‘rayev, D.Usmanova B.Safarov, Z.Usmanova, Z.Muxamedova kabi iqtisodchi olimlarning asarlarida tadqiq etilgan 4 . Tadqiqot usullari. Magistrlik dissertasiyasi ishida kuzatish, qiyoslash(taqqoslash), ilmiy abstraksiyalash, analiz va sintez, induksiya va deduksiya, monografik kuzatuv kabi metodlardan foydalanildi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Turizm sohasidagi mavjud salohiyatni inobatga olgan holda marketing strategiyalarni qo‘llash orqali turizm sohasiga investisiyalarni faol jalb etish va ulardan samarali foydalanish magistrlik dissertasiyasining maqsadini ifodalaydi. Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalarni yechish ko‘zda tutilgan. - Turizm sohasida marketingning konseptual asoslarini o‘rganib chiqish; Turizmni istiqbolli rivojlantirishda investisiyalardan samarali foydalanishning nazariy asoslarini tadqiq etish; - Samarqand viloyatidagi turizm xizmatlar bozorini holatini o‘rganib chiqish. - Turizm sohasining investision jozibadorligini oshirish va investisiyalarni jalb qilish usullarini aniqlash. - Turizm sohasini rivojlantirishda turizm klasterlarining o‘rnini tadqiq qilish. 4 Tuxliev N., Abdullaeva T. Menedjment i organizatsiya biznesa v turizme Uzbekistana. –T.: Gos. Nauch. Izd-vo “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. – 386 b.; Tuxliev N., Abdullaeva T. Uslugi, texnologii i produkt ы v turizme.-T.: Gos. Nauch. Izd-vo “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2009 – 624 s.; Taksanov A. Ekonomika bolshogo turizma. T.: «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi», 2001.- 208 s.; Pardaev M.Q., Atabaev R., Pardaev B.R. Turizmni rivojlantirish imkoniyatlari. - T.: “Fan va texnologiya”. 2007.- 32 b.; Tuxliev I.S., Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q. Turizmni rejalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-moliya, 2010. - 264 b.; Muxammedov M.M., Maxmudov S.X.. Minta q a tarixiy-madaniy turistik ob’ektlar salohiyatini baholashga innovatsion yondashuv. Urgench, 2020.- 265 b..; Po‘latov M.E., Mirzaev Q.J.,.Sultonov Sh.A, Shavqiev E. Global iqtisodiy rivojlanish (turizm iqtisodiyoti). O‘quv qullanma.T.:Fan va texnalogiya, 2018. – 296 bet.; Alimova M. Hududiy turizm bozorining rivojlanish xususiyatlari va tendensiyalari. Doktorlik dissertatsiyasi avtoreferati. Samarqand: SamISI, 2017 yil.-96 b. Adilova Z.D., Sodiqov T.V. Halqaro turizm biznesi. O‘quv qo‘llanma, -Toshkent, TDIU, 2009 y.- 156 b.; Alieva M.T,Tariqulov Turizm iqtisodi. O‘quv qo‘llanma.-TDIU, 2012 y.-144b.; Hamidov O.H. O‘zbekistonning ekoturistik salohiyati. Monografiya. Toshkent, «FAN».2010.-120 b.; Turaev B.X. Teoretika – metodologicheskie osnov ы razvitiya turizma. T.: izd. «Fan», 2008. – 166 s.; Safarov B.Sh. Milliy turizm xizmatlar bozorini innovatsion rivojlantirishning metodologik asoslari // Monografiya. - Toshkent: Fan va texnologiya, 2016. - 184 b.; 4 Tadqiqotning ilmiy yangiligi q u yidagilardan iborat: - turistik korxonalarda investisiya loyihalari samaradorligini oshirishda marketing vositalaridan foydalanilgan; - turizm sohasidagi xo‘jalik sub’yektlari marketing faoliyatini rag‘batlantirish va turizm xizmatlari sohasida investision jarayonlarni faollashtirish maqsadida takliflar ishlab chiqilgan; - hududda turizm xizmatlari ko‘rsatish sohasini rivojlantirish bo‘yicha marketing dasturini ishlab chiqish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar taklif etilgan. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi . Tadqiqotda foydalanilgan ma’lumotlar rasmiy manbalardan, ishonchli internet saytlaridan va yurtimizdagi mashhur iqtisodchi olimlarning turizm va investisiyaga oid ma’lumotlaridan foydalanildi. Shu bilan birgalikda O‘zbekiston Respublikasi Turizm va madaniyat meros vazirligi va tegishli vazirlik va idoralar ma’lumotlari tahlillariga asoslanganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqot natijasida ishlab chiqarilgan nazariy va amaliy tavsiyalar iqtisodiyot, undagi tarkibiy o‘zgarishlar va turizmning iqtisodiyot tarmoqlaridagi o‘rnini o‘zgarishiga xizmat qiladi. Turizm sohasidagi mavjud muammolarni bartaraf etishda yordam beradi. Dissertasiya ishining tuzilishi. Dissertasiya ishi kirish, uch bobdan, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Magistrlik dissertasiyasining I bobida “Turizm xizmatlar va innovasion loyihalar sohasida--marketingning nazariy asosolari” turizmda marketingning konsepsiyasi, turizmni istiqbolli rivojlantirishda investisiyalarning roli, mazmuni va ahamiyati tadqiq etilgan. Magistrlik dissertasiyasining II bobi “ O‘zbekiston turizm xizmatlar bozorining tahlili va marketing tadqiqotlari” deb nomlangan bo‘lib, unda O‘zbekiston hududlarida turizm xizmatlar bozorini rivojlantirish xususiyatlari, Samarqand viloyatining ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi holati va unda Samarqand 5 turizm xizmatlar bozorining marketing tadqiqotlarini o‘tkazishning amaliy jabhalari tadqiq etilgan . Dissertasiyaning “Turizm sohasiga jalb yetilayotgan investisiyalarni samarali yo‘naltirishga oid muammolar va yechimlar” nomli III bobida Samarqand viloyatida uzoq muddatli istiqbolda turizm sohasini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari hamda t urizm sohasini rivojlantirishda turizm klasterlarining ahamiyati ko‘rib chiqilgan. 6 I Bob.Turizm soxasiga investitsiyalar jalb qilishda marketing vositalaridan foydalanishning nazariy asoslari 1.1 Hududiy turizm bozorida integratsiyalashgan marketing konsepsiyasini amalga oshirish Bugungi kunda jahon turizm bozoridagi keskin raqobat kurashi mamlakatimizda turizm tarmog‘ining samarali faoliyatini ta’minlash uchun sohada marketing konsepsiyasi elementlaridan keng ko‘lamda foydalanishni taqozo etmoqda. Ammo, milliy turistik tashkilotlar amaliyotida ushbu elementlardan tizimsiz ravishda foydalanilishi oqibatida sohada ko‘rilayotgan samara uning mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalanish darajadasidan ortda qolmoqda. Turizm sohasi bo‘yicha jahon amaliyotiga nazar soladigan bo‘lsak, unda boshqaruv faoliyatining barcha (korxona, hudud, mintaqa, milliy) darajalarida o‘zaro kooperatsiyalashgan tarzda olib borilayotgan marketing faoliyati milliy turistik tashkilotlarning jahon bozorida raqobatbardosh pozitsiyalarni egallashga qaratilgan samarali faoliyatlarining muhim katalizatori hisoblanadi. Bundan tashqari, turizm bozorida amalga oshirilayotgan marketing faoliyatiga oid tadbirlar majmui turistik marketing xususiyatlariga bog‘liq shaklda tashkil etilmoqda. Demak, mamlakatimizda ham ushbu sohani rivojlantirish uchun turizm marketingining o‘ziga xos xususiyatlarini ilmiy jihatdan tahlil qilish asosida, marketing konsepsiyasini amalga oshirish yuzasidan xulosa va takliflar ishlab chiqishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Turizmda marketing faoliyatinining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Bu, birinchidan, turli xil xizmatlarning moddiy-ashyoviy mahsulotlardan farqli xususiyatlarida va ikkinchidan, turistik mahsulotning boshqa xizmatlar umumiy xususiyatlaridan farqli alohida xossalarida yorqin namoyon bo‘ladi.(1.1-rasm). 7 1.1-rasm. Turizm marketingining o‘ziga xos xususiyatlari Turistik xizmatlarning umumiy jihatlari, eng avvalo, turli-tuman xizmatlarga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlar, ya’ni: sezilmaslik; ishlab chiqarish va iste’molning ajralmasligi; sifatning o‘zgaruvchanligi; saqlab bo‘lmaslik kabi xususiyatlarga asoslanadi. Bu xususiyatlarning har birini alohida tahlil etib chiqamiz, chunki sohada marketing konsepsiyasini amalga oshirishda ularning o‘rni va roli katta ahamiyat kasb etadi. Sezilmaslik yoki xizmatlarning nomoddiy xarakterga ega bo‘lishi xususiyati bu ularni ko‘rish, tatib ko‘rish, sezish imkonining yo‘qligidir. Biron bir turistik hududga sayoxatga chiqishidan oldin turist turistik tashkilotdan “unutilmas dam olish va’dasi” sifatidagi turpaketni sotib oladi. Xizmatlarga xos “sezilmaslik” xossasi tufayli turistik paket xaridori xizmatlarni sotib olishdan oldin (gohida keyin ham) nima sotilayotganligini baholashi qiyin kechadi. Shu sababli, turizm marketingida “turistik mahsulotni moddiylashtirish” usulidan foydalaniladi. Bugungi kunda turizm amaliyotida turistik xizmatlarni moddiylashtirish usullari sifatida ularni namoyish qilish imkonini beruvchi bukletlar, reklama materiallari, plakatlar hamda xizmatlarni vizuallashtirishning zamonaviy va innovatsion vositalaridan (multimediya va virtual maxsulotlar) keng foydalanilmoqda. Hozirgi vaqtda turizm amaliyotida ushbu vositalardan foydalangan holda, turistik mahsulotlarning potensial iste’molchilari kutishlariga ta’sir qiluvchi va ularni sayohat qilishga motivlashtiruvchi ma’lum bir ijobiy obrazni yaratish, qo‘llab quvvatlash va kelajakda shakllantirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. 8Turizm marketingining o‘ziga xos xususiyatlari Xizmatlarning xususiyatlari Xizmatlarning moddiy- ashyoviy mahsulotlardan farqli xususiyatlari Turistik mahsulotning xususiyatlari Aynan turistik xizmatlarga tegishli xizmatlar umumiy xususiyatlaridan farqli xossalari Ishlab chiqarishning iste’moldan ajralmasligi natijasi esa xizmatlar sifatining o‘zgaruvchanligi hisoblanadi. Xizmatlarning sifat uzgaruvchanligiga ikki gurux, ya’ni: tashkilotda xizmat qiluvchi ishchi-xodimlarning faoliyatiga (bilimi, malakasi va saviyasiga hamda tashkilotda xodimlar faoliyatini tartibga solish samarasiga) bog‘liq bo‘lgan omillar; ko‘rsatilayotgan xizmatlarning iste’molchi talablariga muvofiq ravishda individuallashuvida (turistning xohish- istaklari ta’sirida) namoyon bo‘luvchi omillar ta’sir etadi. Xizmatlarni moddiy tovardan ajratuvchi muhim xususiyati ishlab chiqarish va iste’molning ajralmasligi yoki xizmatlarning ularni ko‘rsatuvchi shaxsdan uzilmasligi hisoblanadi. Bunda xizmatlarning mijoz buyurtma berganda yoki faqatgina mijoz paydo bo‘lganda ko‘rsatilishi mumkinligi nazarda tutiladi. Xizmatning ko‘rsatilishi va uning mijoz tomonidan iste’mol qilinishi ajralmas umumiy jarayondir. Shu nuqtai-nazardan kelib chiqib, ko‘pchilik soha mutaxassislarining fikriga ko‘ra, ishlab chiqarishning iste’moldan ajralmasligi xizmatlarning moddiy shakldagi tovarlardan farqini ifodalovchi eng asosiy xossasi hisoblanadi. Xizmatlarning o‘ziga xos jihatlaridan yana biri ularni saqlab bo‘lmasligi dir. Turizm bozorida xizmatga talab taklifdan ko‘p bo‘lsa, taklifning yetishmaydigan qismini ombordan olib kelish orqali to‘ldirishning iloji yo‘q. Aksincha, ko‘rsatilayotgan taklif hajmi talabdan yuqori bo‘lsa, daromadning pasayishi kuzatiladi. Demak, xizmatlarning saqlanmasligi holati xizmatlar bozorida talab va taklifni o‘zaro muvofiqlashtirish uchun choralar (tabaqalashtirilgan narxlar o‘rnatish; imtiyoz va chegirmalarning turli shakllaridan foydalanish; oldindan buyurtma qilish tizimini shakllantirish va hk.) ishlab chiqilishini talab etadi. Turizm industriyasi o‘zining asosiy tavsifiga ko‘ra, xo‘jalik faoliyatining boshqa shakllaridan tubdan farq qiluvchi xususiyatlarga ega emas. Shuning uchun ham, fikrimizcha, zamonaviy marketing tizimining asosiy qoidalarini to‘liq turizm sohasida qo‘llash mumkin. O‘z navbatida, turistik mahsulotning moddiy-ashyoviy tovarlardan, shuningdek boshqa xizmat turlaridan farqlovchi jihatlari uning o‘ziga 9 xos xususiyatlarini vujudga keltiradi. Turizm bozorida xizmatlar savdosi bilan bir qatorda moddiy-ashyoviy tovarlar (mutaxassislarning fikriga ko‘ra, turistik mahsulotning tarkibi 75% xizmatlar, 25% moddiy-ashyoviy tovarlardan iboratdir) savdosining amalga oshirilishi ushbu xususiyatlarning asosini tashkil etadi. Xizmatlarga xos umumiy xususiyatlar bilan bir qatorda turistik mahsulotlarning quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari mavjud: – ularning murakkab tarkibiy tuzilmaviy aloqalar tizimi bilan xarakterlanuvchi xizmatlar va (moddiy va nomoddiy) tovarlar majmui hisoblanishi; – turistik xizmatlarga bo‘lgan talab daromad va narx darajasiga nisbatan elastik hisoblanib, siyosiy va ijtimoiy sharoitlarga bog‘liq bo‘lishi; – turistik mahsulot iste’moli bevosita turistik xizmat ishlab chiqiladigan joyda amalga oshirilishi; – boshqa tovarlar realizatsiya jarayonidan farqli, turmahsulot iste’molchilarining ularni mahsulotdan yoki iste’mol joyidan ajratib turuvchi masofani kechib o‘tishi; – turistik mahsulotning taklifi va talabiga mavsumiylik omili ta’siridagi tebranishlarning xosligi (turizmning turli xil mavsumlarida marketing tizimining zaruriy unsurlaridan foydalanish marketing faoliyatini tashkil etish samarasini oshiradi); – turistik mahsulotlar taklifining egiluvchan bo‘lmasligi (turistik mahsulotlar faqatgina ishlab chiqarilgan joyida iste’mol qilinishi mumkin; mexmonxona, aeroport, dam olish bazasini mavsum oxirida boshqa joyga ko‘chirib bo‘lmaydi) bilan tavsiflanishi; – turistik mahsulotni yaratish uslubining o‘ziga xosligi, ya’ni alohida extiyojlar va turli xil tijorat maqsadlariga ega bo‘lgan korxonalarning birgalikdagi say-harakati bilan yaratilishi; – arzimas kamchiliklar sababli ham yuqori sifatli turistik xizmatlarga erishib bo‘lmasligi (chunki turistlarga xizmat ko‘rsatish tizimi o‘sha arzimas va mayda unsurlardan tashkil topgan); 10 – turistik xizmatlar sifatini baholashda bir qator sub’ektiv omillarning, xususan, iste’molchining bahosiga (uning ko‘rsatilgan xizmatdan qanoatlanishi darajasiga), ko‘p hollarda, xarid qilingan xizmatlar paketi bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan boshqa shaxslarning (masalan, maxalliy fuqarolar, turistik guruh a’zolari) ta’sir etishi: – turistik xizmat sifatiga fors-major xususiyatidagi tashqi omillarning (tabiiy sharoit, ob-havo, turizm sohasiga oid siyosat, xalqaro hodisalar va hk.) ta’sir kursatishi va h.k. Turistik maxsulotning o‘ziga xos xususiyatlari turizm industriyasida marketing konsepsiyasini amalga oshirishda sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Xizmat ko‘rsatish sohasida marketingning o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etishga bag‘ishlangan xorijiy ilmiy adabiyotlarda xizmatlar marketingining modellari keltirilgan bo‘lib, ular turizm bozorida marketing konsepsiyasini amalga oshirish amaliyotida ilmiy-nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Xizmatlar marketingi modellaridan birini fransuz olimi P.Eyglie va Ye.Langeardlar taklif etishgan. (17-ilovaga qarang). P.Eyglie va Ye.Langearlar tomonidan taklif etilgan xizmatlar marketingi modeli “ Servuction ” yoki “Harakatda xizmat ko‘rsatish” deb nomlanadi. “ Servuction ” modeliga ko‘ra, xizmatlar marketingi ishlab chiqarish tarmoqlarida foydalaniladigan an’anaviy marketing strategiyalaridan (tovar, narx, kommunikatsiya, taqsimot kanallari) tashqari, qo‘shimcha uchta strategiyani, ya’ni, xizmat ko‘rsatish jarayonining moddiy muhitini yaratishga doir, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning faoliyatini tashkil etishga doir, xizmatlarni amalga oshirish jarayonining ijtimoiy muhitini shakllantirishga doir marketing strategiyalarini o‘z ichiga oladi. “ Nordic School ” nomli marketing xizmatlari Shimoliy maktabining vakillaridan biri Kristian Gryonros o‘z qarashlarida Ratmel, Eyglie va Langear tomonidan ilgari surilgan fikrlarni o‘z g‘oyalari bilan yanada boyitdi va kengaytirdi. Ushbu maktab vakillari xizmatlar marketingiga xos o‘zlarining konseptual ta’riflarini ishlab chiqqanligi hamda ilmiy muomalaga “ichki 11 marketing”, “interfaol marketing” kabi konseptual tushunchalarni kiritganligi bilan xizmatlar marketingi konsepsiyasini yanada boyitdi. Bunda D.Ratmelning “marketingning qo‘shimcha vazifasi” g‘oyasi, K.Gryonros tomonidan xizmatlarga xos hisoblangan “interfaol marketing” tushunchasi orqali talqin etildi. Interfaol marketing iste’molchi va xizmat ko‘rsatish tashkiloti xodimlarining o‘zaro aloqalari jarayoniga yunaltirilgan konsepsiya hisoblanadi. K.Gryonros fikricha, ko‘rsatiladigan xizmatlar sifati interfaol marketing jarayonida yaratiladi hamda interfaol marketingning asosiy vazifasi xizmat ko‘rsatishning sifatli standartlarini yaratish va qo‘llab-quvvatlashdan iboratdir. Bunda ushbu jarayonga ta’sir etuvchi asosiy omillar sifatli xizmat ko‘rsatish jarayoni va xizmat ko‘rsatuvchi‒ xodimlarning harakatlari hisoblanadi. Shu sababli, ushbu omillarga strategik ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlari sifatida K.Gryonros tomonidan xizmatlar marketingining konsepsiyasiga ikkita qo‘shimcha konsepsiya: xizmat ko‘rsatish sifatining funksional-instrumental modeli va ichki marketing konsepsiyasi kiritildi. Xizmat ko‘rsatish sifatining “funksional-instrumental modeli”ga binoan, iste’molchiga xizmat ko‘rsatish jarayoni natijasida nimaga ega bo‘lishi bilan birga (instrumental sifat), bu jarayonning qanday kechishishi (funksional sifat) ham muhimdir. K.Gryonrosning fikriga ko‘ra, xizmat ko‘rsatishning funksional sifatini yaratish uchun xizmat ko‘rsatuvchi tashkilot rahbari tomonidan “internal matketing” deb nomlanuvchi ichki marketing strategiyasi amalga oshiririlishi zarur hisoblanadi. Ichki marketing firmaning xaridorlar bilan aloqada bo‘luvchi xodimlariga yo‘naltirilib, xizmat ko‘rsatishning funksional sifatini yaratishga, motivlashtiruvchi mehnat sharoitlarini tashkil etishga qaratilgan. K.Gryonros ilmiy muomalaga “ichki maxsulot”(ish) va “ichki iste’molchi” (firma xodimlari) kabi tushunchalarni kiritdi. K.Gryonrosning “xizmatlar marketingi” modeliga asosan, tashqi iste’molchiga sifatli xizmatni sotishdan oldin, u “ichki iste’molchi”ga, ya’ni “o‘rindoshlik asosida faoliyat yuritayotgan marketolog”ga (firmaning xodimiga) “sotilishi” lozim. Boshqacha qilib aytganda, xodimlar tashqi 12 iste’molchilarga sifatli xizmat ko‘rsatish standartlarini amalga oshirishga ongli ravishda motivlashtirilgan bo‘lishi zarur. Marketing bo‘yicha “Amerika maktabi” tarafdorlarining marketing konsepsiyasini amalga oshirish borasidagi yondashuvlari 1960-yillar Dj.Makkarti tomonidan ishlab chiqilgan “To‘rt R” qoidasiga asoslanadi. Arizona universeteti qoshidagi marketing xizmatlarini o‘rganish Markazi tadqiqotchisi M.Bitner o‘z ilmiy qarashlarida bu formulani xizmatlar sohasiga qo‘llab, “Yetti R” gacha kengaytirdi. An’anaviy “To‘rt R” formulasi marketing kompleksining to‘rtta elementini: tovar, narx, taqsimot kanallari va kommunikatsiya unsurlarini (product, price, place, promo tion) o‘zida mujassamlashtiradi. Tashkilot tomonidan amalga oshiriladigan konseptual marketing faoliyati maqsadli bozorga raqobatchi‒ tashkilotdan samaraliroq ta’sir etishiga mo‘ljallangan marketing elementlari “qorishma”sini tayyorlashga yo‘naltirilgandir. M.Bitner xizmatlarning tovar sifatidagi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, qo‘shimcha ravishda xizmatlar marketingi modelini “uchta P”: ya’ni jarayon, moddiy isbot va odamlar (process, physical evidence, people) kabi elementlar bilan boyitishni taklif qildi. O‘zining mantiqiy mohiyatiga ko‘ra M.Bitnerning xizmatlar marketingi modelini D.Ratmel, P.Eyglie va Ye.Langeard, K Gryonrosning modellariga uzviy hamohang ekanligi sezish qiyin emas. Turizm marketingi yo‘nalishidagi yetakchi olimlardan biri F.Kotlerning mehmon qabul qilish va turizm xizmatlari marketingiga bag‘ishlangan izlanishlarida ushbu modellardan nazariy asos sifatida foydalangan. Bu modelda F.Kotler turistik tashkilotlarda marketing konsepsiyasini amalga oshirishda o‘zaro integratsiyadagi uchta konsepsiya: an’anaviy marketing, interaktiv marketing va ichki marketing konsepsiyasining o‘zaro uyg‘unlikdagi harakatiga e’tibor qaratgan. Tashkilotning ichki kommunikatsion aloqalariga oid jarayonlarning tadqiqotlari hamda “munosabatlar marketingi” konsepsiyasiga asoslanib, F.Kotler xizmatlar marketingi modelida o‘zaro bog‘langan uchta halqani ajratib ko‘rsatgan. Bular: 1) firma raxbariyati; 2) iste’molchilar bilan aloqadagi xodimlar; 3) iste’molchilarni ajratishni taklif qildi (3.2-rasm) 13 3.2-rasm 1.2-rasm. F.Kotlerning xizmatlar marketingi uchburchak modeli Rasmda aks ettirilgan konsepsiyaga asosan, uchta halqalarning o‘zaro aloqasi nazorat ostidagi uchta bo‘g‘inni: 1) “firma iste’molchi”; 2) “firma‒ ‒ xodimlar”; 3) “xodimlar–iste’molchi” bo‘g‘inlarini shakllantiradi. Hududiy turizm bozorida raqobatbardosh pozitsiyani egallash uchun tashkilotlar ana shu uchta bo‘g‘inga yo‘naltirilgan uchta strategiyani: “firma iste’molchi” bo‘g‘iniga ‒ yunaltirilgan an’anaviy marketing strategiyasi, ya’ni narxni shakllantirish, aloqa va taqsimot kanallari masalalari bilan bog‘liq strategiya; “firma xodimlar” ‒ bo‘g‘iniga yo‘naltirilgan ichki marketing strategiyasi, ya’ni iste’molchilarga sifatli xizmat ko‘rsatishga xodimlarni motivlashtirishga yo‘naltirilgan strategiya; “xodimlar iste’molchi” bo‘g‘iniga yo‘naltirilgan “interfaol marketing”, ya’ni ‒ xodim va iste’molchining o‘zaro aloqalari jarayonida kelib chiqadigan xizmat ko‘rsatish sifatining nazorati bilan bog‘liq strategiyani ishlab chiqishi va amalga oshirishi lozim hisoblanadi. Xizmatlar ko‘rsatish sohalarida marketing konsepsiyalariga oid modellar tahlillaridan xulosa qilishimiz mumkinki, ular turli mamlakat tadqiqotchilari tomonidan, turlicha tamoyillarga asoslanib yaratilgan bo‘lishiga qaramay, ushbu modellar umumiy tuzilmaviy va konseptual unsurlarga ega. Bular quyidagilardan iborat: birinchidan, barcha modellar xizmatlarning tovar sifatidagi uziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan; ikkinchidan, barcha modellarda xizmatlar marketingining strategik omillari hisoblangan xodim, xizmat ko‘rsatish jarayoni va xizmat ko‘rsatishning moddiy isbotiga alohida e’tibor qaratish lozimligiga urg‘u berilgan; uchinchidan, barcha modellarda xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida 14TAShKILOT XODIM ISTE’MOLChIIchki маркетинг An’anaviy маркетинг Inter faol маркетинг marketing konsepsiyasini amalga oshirishda qo‘shimcha strategiyalarni, ya’ni ichki va interaktiv marketing konsepsiyalarini qo‘llashga oid strategiyalarni amalga oshirish zarurligi ta’kidlangan. Yuqorida keltirilgan tahlil natijasidan xulosa qiladigan bo‘lsak, turizm bozorida marketing konsepsiyasini ichki marketing, an’anaviy marketing va interfaol marketing konsepsiyalarining o‘zaro integratsiyasi tarzida amalga oshirish kutilgan natijalarni beradi. Bundan tashqari marketing konsepsiyasi hududiy turizm bozorini tartibga solishning barcha darajalarida o‘zaro muvofiq, integratsiyalashgan (kooperatsiyalashgan) tarzda amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Shunday qilib, hududiy turizm bozorida integratsiyalashgan marketing konsepsiyasini amalga oshirishning asosiy tamoyillari quyidagilardan iboratdir: 1. Marketing tadbirlarini aniq iste’molchilar muammolarining samarali yechimlariga yo‘naltirish. Marketing konsepsiyasining mohiyati turistik mahsulotlar taklifi doimo iste’molchiga qaratilishi hamda tashkilotning imkoniyatlari doimiy ravishda bozor talablariga moslashtirilishi zarurligini ifodalaydi. Aniq ehtiyojlarga ega va ularning qondirilishini istovchi va buning uchun turistik mahsulotni sotib olish imkoniyatlari mavjud iste’molchilar turizm bozorida talabni tashkil etadilar. Aynan ushbu iste’molchilar so‘rovlarini aniqlash, o‘rganish va qoniqtirish marketingning o‘zagini tashkil etadi. Bundan kelib chiqib, bozorga taklif etilayotgan maxsulotlar iste’molchilarning xohish-istaklariga qay darajada mos kelishi nuqtai-nazaridan ko‘rib chiqilishi lozim hisoblanadi; 2. Aniq ifodalangan tijorat natijalariga erishish tashkilot uchun yakuniy hisobda uzoq kutilgan maqsadga hamda bozorda ko‘zlangan ulushga ega bo‘lishiga olib keladi. Qisqa davr ichida mahsulot realizatsiyasi hajmini oshirish maqsadiga qaratilgan tijorat harakatlarini kuchaytirish konsepsiyasidan farqli ravishda marketing konsepsiyasi bozorda uzoq muddatda mustahkam raqobatbardosh pozitsiyani egallashga qaratilgan hisoblanadi. Mazkur tamoyilni strategik menejmentning samarali usullarini qo‘llash bilan birgalikda amalga 15 oshirish orqali tashqi muhitning turg‘un bulmagan xolatida ham korxonaning samarali faoliyatini ta’minlashi mumkin; 3. Qo‘yilgan maqsadga эrishishda kompleks ёndashuv tamoyili bajarilishiga faqatgina marketing эlementlari va vositalarining o‘zaro aloqa va bog‘liqligida эrishish mumkinligini ifodalaydi. Turizm marketingida “komplekslilik” tushunchasi alohida marketing faoliyatining yakka holatda amalga oshirilishi (extiyojlarning taxlili, bozor konyukturasini prognozlashtirish, turistik mahsulotni o‘rganish, reklama, savdoni rag‘batlantirish va hk.), marketingni tizim sifatida qo‘llash orqali olinadigan samara kabi natija bera olmasligini ifodalaydi; 4. Tanlangan bozor sharoitlari va talablarini maksimal inobatga olish bilan bir vaqtda unga maqsadli ta’sir etish. Ushbu tamoyil bozorni segmentlashda o‘z aksini topadi. Bozorni segmentlash (potensial xaridorlarni maqsadli guruhlarga ajratish) tashkilot uchun xaridorning o‘ziga xos extiyojlariga moslashish hamda xususiy marketing strategiyasini ishlab chiqish imkonini beradi. 5. Faollik, xujumkorlik, tashabbuskorlik firmaning tashqi muxit o‘zgarishlariga tez va samarali ta’sirchanligini ta’minlaydi. Ushbu jihatlarsiz tijorat yutug‘iga va raqobatbardoshlik ustunligiga erishish mushkuldir. O‘z faoliyatida marketing konsepsiyasini “ijodkorona” qo‘llaydigan hamda ushbu konsepsiya doirasida doimiy o‘zgarib turuvchi atrof-muhit sharoitlariga moslashish yo‘llarini qidiruvchi tashkilotgina samarali faoliyat yurita olishi mumkin; 6. Marketing tadbirlarining o‘zaro muvofiqligi. Turizm marketingi tizimiga turli xil: hududiy davlat boshqaruvi organlari, korxonalar, tarmoq va tarmoqlararo jamoatchilik tashkilotlari va turli xil institusional birliklarning mujassamlashganligi marketing tadbirlarining vertikal muvofiqligini ta’minlash zaruratini keltirib chiqaradi. Marketing tadbirlarini vertikal jihatdan muvofiqlashtirish, ularning turli darajalarda o‘zaro muvofiq shaklda amalga oshirilishi lozimligini anglatadi. Hududiy turizm bozorida marketing konsepsiyasini amalga oshirishning turli xil darajalarida chambarchas o‘zaro bog‘liqlik va muvofiqlik bo‘lishi (masalan, ichki marketing konsepsiyasini amalga oshirishda: korxona miqyosida kadrlarni uzviy ravishda malakasini oshirib 16 borishni motivlash; assosiasiya doirasida hududiy turizm tizimida kadrlarga bo‘lgan ehtiyojni tadqiq etish va talabni shakllantirish; davlat boshqaruvi organlari tomonidan turizm sohasiga zaruriy mutaxassislarni tayyorlash va malakasini uzviy ravishda oshirishning samarali mexanizmini ishlab chiqish va amalga oshirish) lozim. Turizm marketingida vertikal muvofiqlashtirish bilan bir qatorda gorizontal muvofiqlashtirish hamda marketing tadbirlari kooperaцiyasi zarurati mavjud. Ushbu zaruriyat negizida quyidagilar yotadi: – o‘zaro nisbiy bir xillikka erishish, ya’ni bir nechta xuquqiy va iqtisodiy mustaqillikka ega korxona qatnashadigan jarayon hisoblangan turistik mahsulot ishlab chiqarilishi hamda uni iste’mol qilishning barcha bosqichlarida sifat va narxni o‘zaro muvofiqlashtirish zarurati; – turizm marketingiga oid salmoqli xarajatlarning (masalan, reklama xarajatlari) mavjudligi. Bugungi kunda nafaqat xalqaro turizm bozorida, balki milliy turizm bozorida kuchayib boruvchi raqobat kurashida turizm industriyasi tashkilotlari “omon qolish”ining eng samarali usullaridan biri bu ushbu korxonalar marketing‒ faoliyatlarining kooperasiyasi hisoblanadi. Marketing faoliyati kooperasiyasining quyidagi shakllarini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin: bozorda hamkorlikda marketing tadqiqotlarini amalga oshirish, qo‘shma reklama faoliyatini, investision faoliyatni amalga oshirish, xodimlarning malakasini oshirish va qayta tayyorlash, kurgazma va yarmarkalardagi ishtirok. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, hududiy turizm bozorida integrasiyalashgan marketing konsepsiyasi amalga oshirish modeli ishlab chiqildi (1.3-rasm): Turistik tashkilotlar darajasida amalga oshiriladigan integrasiyalashgan marketing konsepsiyasi turistik tashkilotning imkoniyatlarini turistik mahsulot iste’molchilari xohish-istaklariga moslashtirishga qaratilgan marketing tadbirlari majmuasida o‘z aksini topib, uning natijasi iste’molchilar talablarini qondiruvchi 17 turistik mahsulotlarni taqdim etish va realizasiya qilish orqali kelajakda iste’molchilar ehtiyojlarini yanada yaxshiroq qondirish hamda bozorda raqobatbardoshlik pozisiyasini mustahkamlash uchun korxona tomonidan zaruriy foydaning olinishiga qaratilgan hisoblanadi. 18 1.3-rasm. Hududiy turizm bozorida integraцiyalashgan marketing konцepцiyasini amalga oshirish modeli 19Hududiy turizm bozorida istiqbol-li talabni aniq-lash; taklifning shakllanish tendensiyalarini tadqiq etishTurizm bozorining rivojlanish tendensiyalarini ani qlash Hududiy turizm bozorida marketing konsepsiyasini amalga oshirishga qaratilgan tadbirlar realizatsiyasini qo‘llab-quvvatlash, ko‘maklashish, muvofiqlashtirish. Marketing tadbirlari amalga oshirilishining nazorati va monitoringi Yechilishi lozim bo‘lgan masalalarni aniqlash, maqsadlarni belgilash, faoliyat strategiyalarini tanlash Tovar strategiyasi Narx strategiyasi C otish strategiyasi Xodimlarga oid strategiya Servis strategiyasi Infratuzilmaga oid strategiya Belgilangan vazifalarni amalga oshirish vositalarini tanlash Innovaso n turmahsu lot i/ch Mavsumdan tashqari davrlarda chegirma lardan foydalanish Internet orqali onlayn savdoni shakllantiri sh Xodimlar malakasini oshirish,ilg‘or xodimlar faoliyatini rag‘bat-sh Yangi rusmdagi avtobuslar ni xarid qilish Xizmat ko‘rsatish standartlari ni belgilash Turistik mahsulotni realizatsiya qilish faoliyatiHudud va mamlakat miqyosida marketing konsepsiyasiga oid tadbirlar yo‘nalishlarini ishlab chiqish va amalga oshirish Turizmni rivojlantirishga oid hududiy va mamlakat miqyosidagi dasturlarni i/ch va amalga oshirish Jozibador turistik hudud imidjini yaratish Marketing tadbirlarini amalga oshirilishining nazorati va monitoringi Integratsiyalashgan marketing konsepsiyasini amalga oshirish Turistik tashkilotlar darajasida Marketing axborot tizimini shakllantirish Shaxsiy axborotlar bazasini yaratish Axborotlar tahlili Bozor ko’yunkturasi Joriy/ istiqboldagiTaklif Real/ potensial Talab Real/ potensial Ichki resurslar Tashqi omillarTuristik tashkilotlar Assotsiatsiyasi darajasidaHudud va mamlakat darajasida Интеграциялашган Марказий ахборотлар базасини шакллантириш Turizm bozorida talabni prognozlashtirishning matematik -statistik usullaridan foydalangan holda marketing tadqiqotlarini o‘tkazish: ;; ; ; y t = u t +S t + t ; y t = u t S tt Keyingi ikkita daraja turizmning notijorat marketingi muhitini tavsiflaydi hamda hududiy turizm bozorida integrasiyalashgan marketing konsepsiyasini amalga oshirishning kompleks harakatlarini qo‘llab-quvvatlovchi va muvofiqlashtiruvchi bo‘g‘inlarini tashkil etadi. Notijoriy turistik tashkilotlar (ittifoqlar, assosiasiyalar) darajasida integrasiyalashgan marketing konsepsiyasini amalga oshirish turizm soxasida faoliyat yurituvchi tadbirkorlar va ishbilarmonlarning jamoa manfaatlarini namoyon etish va ximoya qilish faoliyati asosida hududiy turizmni samarali rivojlantirishga oid ommaviy fikrni o‘rganish, shakllantirish, qo‘llab-quvvatlash va o‘zgartirishga qaratilgan tadbirlar majmuidan tarkib topgan. Xudud, mintaqa yoki mamlakat miqyosida amalga oshiriladigan marketing konsepsiyasi mamlakat (hudud, mintaqa)ning jozibador imidjini yaratish orqali mamlakat, turistik hududga nisbatan milliy turistik mahsulot xaridorlarida ijobiy qarashlarini shakllantirish, turistik biznesni qo‘llab- quvvatlash va tartibga solish maqsadlariga yo‘naltirilgan marketing tadbirlarini amalga oshirishga qaratiladi. Hududiy turizm bozorida integrasiyalashgan marketing konsepsiyasini amalga oshirish maqsadida turistik tashkilotlarning marketing tadbirlari sifatida quyidagilarni kiritish: – bozor imkoniyatlarini tahlil qilish va istiqbolli maqsadli bozorlarga yo‘naltirilgan marketing tadbirlarni amalga oshirish; – marketing strategisini (marketingning kompleks strategiyalari: narx strategiyasi, tovar strategiyasi, sotish strategiyasi, siljitish strategiyasi, xodimlarlarga oid strategiya, servis strategiyasi) ishlab chiqish; – maqsadli bozor uchun turistik mahsulotni (jumladan innovasion turistik mahsulotni) shakllantirish; – turistik maxsulotning bozorda harakatini ta’minlash; – turizmda marketingni rivojlantirishning milliy, mintaqaviy va maxalliy konsepsiyalarini amalga oshirish tadbirlarida ishtirok etish kabi masalalarga qaratilishi maqsadga muvofiqdir. 20 Notijoriy turistik tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladigan marketing tadbirlari quyidagi: – hudud miqyosida marketing tadbirlarini ishlab chiqish jarayonida xususiy biznes va davlat o‘rtasidagi vositachilik vazifasini amalga oshirish; – hamkorlikdagi reklama siyosatini va marketing tadqiqotlarini amalga oshirish; – sifatli turistik mahsulotlarning samarali realizasiyasini ta’minlovchi tarmoqlarni (virtual magazin) shakllantirish; – innovasion turmahsulotni ishlab chiqish yo‘nalishlarini tadqiq etish va bu borada tavsiyalar ishlab chiqish; – kichik biznes tashkilotlarining ish yuritishiga ko‘maklashish va konsultasion yordam ko‘rsatish kabi vazifalarni amalga oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Integrasiyalashgan marketing konsepsiyasini amalga oshirishda hududiy (mamlakat) davlat boshqaruv organlarining asosiy vazifalari: – marketing tadqiqotlarini (hududiy darajada turizm bozorining rivojlanish tendensiyalarini, milliy va ichki turizm bozorlarining maqsadli segmentlarini aniqlash, turizm bozorining rivojlanishini prognozlashtirish) o‘tkazish; – hududiy turizm sohasiga oid marketing strategiyasini va tadbirlar rejasini ishlab chiqish bilan birga ularni turistik tashkilotlarda amalga oshirish tavsiyalarini ishlab chiqish; – marketing konsepsiyalarini amalga oshirish masalalari bo‘yicha maslahat xizmatlarini amalga oshirish; – mamlakat (turistik hudud) obrazini, imidjini yaratish; – milliy turistik mahsulotlar reklamasi va jamoatchilik aloqalari buyicha tadbirlar tashkil etish; – turizm industriyasi tashkilotlarining marketing faoliyatini hamda milliy turistik mahsulot iste’molchilarini turizmga oid axborotlar bilan ta’minlash; – hududiy turizmni innovasion rivojlantirish yo‘nalishlarini tadqiq etishga qaratilgan bo‘ladi. 21 Shunday qilib, turizmda integraцiyalashgan marketing konцepцiyasini o‘zaro kooperaцiyalashgan bir nechta darajada amalga oshirish hududiy turizm bozorida юqori ijobiy samaraga эrishishning asosiy shartlaridan biridir. Integraцiyalashgan marketing konцepцiyasini amalga oshirish samarasi, avvalambor, marketing tadbirlarining axborot bilan ta’minlanganlik darajasiga bog‘liqdir. Jahon turizm amaliёtiga nazar soladigan bo‘lsak, hudud(mamlakat)da marketing faoliyatiga ixtisoslashgan tashkilotlarning (Maison de la Frans, Turespaca, ENIT), xususiy korxonalarda maxsus marketing bo‘limining mavjudligi hududiy turizm marketingining barcha muammolariga echim bo‘la olmaydi. Bu borada hududiy turizm sohasida marketing faoliyatini tizimli ravishda tashkil эtish, o‘z navbatida, mavjud axborot resurslarini yig‘ish va foydalanuvchilarga uzatishda tizimli ravishdagi ёndashuvlarni talab эtadi. Shubhasiz, nafaqat marketing vositalari va g‘oyalaridan foydalanish jaraёnida, balki marketing faoliyatini axborot bilan ta’minlashda tizimli qarashlarga asoslangan innovaцion ёndashuvni shakllantirishda vujudga keladigan masalalarning metodologik echimlarini izlash zarur. 1.2.Turizmni innovaцion rivojlantirishda investiцiyalarning roli, iqtisodiy mazmuni va tasnifi Investision jarayonlar rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti uchun, xususan yuksalishga yuz tutgan, rivojlangan mamlakatlar qatoridan munosib o‘rin olishga intilayotgan mamlakatimiz uchun ham ustuvor ahamiyatga ega hamda o‘ta dolzarb hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sish sur’atlari va investisiyalar o‘rtasidagi chambarchas bog‘liqlikni hisobga olgan holda, O‘zbekiston Respublikasida investision muhitni yaxshilash, investisiyalar hajmini kengaytirishga qaratilgan investision siyosat olib borishga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish sur’atlarini jadallashtirish va yalpi ichki mahsulot hajmini ko‘paytirish maqsadida 2019 yilda xorijiy sarmoyachilar 22 bilan xamkorlikda 24,8 mlrd. dollarlik 243 ta loyiha ishlab chiqilgan va ularni amalga oshirish ishlari boshlab yuborilgan 5 . Investisiyalarning nazariy va amaliy muammolarini hal etish nafaqat moddiy ishlab chiqarish, balki nomoddiy soha, jumladan turizmni rivojlantirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki turizm sohasi milliy iqtisodiyot, uning alohida mintaqalarida boy tarixiy-madaniy salohiyatdan unumli foydalanishning muhim omili, ularning ijobiy samarasini bir necha barobar ko‘paytiruvchi multiplikator hisoblanadi. Lekin turizm sohasini jadal rivojlantirishning dolzarb muammolarini muvaffaqiyatli hal etishda avvalo transport, ijtimoiy va muhandislik- kommunikasiya infratuzilmasi, rekreasion xududlarda xizmat ko‘rsatish, yo‘l bo‘ylari infratuzilmasi ob’ektlarini rivojlantirish zarur. Miqdor va sifat jihatidan tez rivojlantirish davlat makroiqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylangan turizm ko‘pdan-ko‘p yangi turistik ob’ektlarni yaratishni, mavjud ob’ektlarni modernizasiyalashni, yangi texnika va uskunalar bilan jihozlashni, turistik bozor va iste’molchilar talabidan kelib chiqqan holda yangi turmahsulot va qo‘shimcha xizmatturlari bilan boyitishni taqozo etadi. Tabiiyki, bularning barchasi katta moliyaviy xarajatlarni, salmoqli investisiyalarni talab etadi. Soha mutaxassislari fikricha, turizmdan tushgan bevosita va bilvosita daromadlar sohani jadal rivojlantirishning muhim dastaklaridan biriga aylantiradi. Mutaxassislarning turizmni rivojlantirishga yo‘naltirilgan investisiyalarning qisqa muddatda o‘zini qoplashi to‘g‘risidagi fikriga qo‘shimcha ravishda shuni ta’kidlash lozimki, milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirishda moliyaviy resurslar taqchilligi kuzatilayotgan O‘zbekiston amaliyotida ularning mazkur xulosasimuhim ahamiyat kasb etadi. Turizm sohasini investisiyalash deganda, avvalambor sohaga foyda 5 O‘zbekiston Respublikasi Investitsilar va tashqi savdo vazirligi ma’lumotlari. 23 olish maqsadida mamlakat ichkarisida yoki mamlakat tashqarisida bo‘lishidan qat’iy nazar (bir yil yoki undan ortiqroq muddatda) uzoq muddatli kapital shaklida moliyaviy resurslarni sarflash hisoblanadi. Turizmning hozirgi holatini baholashda, shuni alohida qayd etish lozimki, O‘zbekistonda turizm infratuzilmasining rivojlanish darajasi xorijiy turistlarning ehtiyojlarini to‘liq qondirish imkoniyatiga ega emas. Infratuzilma etarlicha rivojlanmagan sharoitda turistlar oqimini va shunga mos ravishda valyuta tushumini ko‘paytirish imkoni bo‘lmaydi. Bundan kelib chiqqan holda, infratuzilmaning holati turizmning rivojlanishini ta’minlash bilan birga, mamlakat xalqaro turistik nufuzi va imijini ham shakllantirishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Mamlakatimizda mavjud turistik resurslardan foydalanishda investisiyalarning o‘rni, turistik resurslarga bevosita investisiyalarni keng ko‘lamda to‘g‘ridan-to‘g‘ri jalb etish va foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatlari deyarli o‘rganilmagan. Bular, o‘z navbatida, turizmni innovasion rivojlantirishda investisiyalarning rolini ochib berish va iqtisodiy samaradorligini oshirish strategiyasiga bag‘ishlangan mavzuni tadqiq qilishga asos bo‘ldi. Yana bir muhim jihati shundan iboratkai, yuqorida qayd etilgan mualliflarning ilmyi ishlarida “innovasion faoliyatning moliyaviy ta’minoti” tushunchasining izohi va mualliflik talqinlarini keltirib o‘tilmagan. Kengaytirilgan ishlab chiqarishga moliyaviy hamda nomoliyaviy sarflar jarayoni iqtisodiyotga doir adabiyotlarda va qonunchilikda “investisiyalash” tushunchasi bilan bog‘lanadi. Innovasion loyihalarni investisiyalash tizimi innovasion dastur va loyihalarni, ilmiy tadqiqot va tajribaviy ishlanmalarni yaratish hamda amaliyotga tadbiq etish, ishlab chiqarishni tashkil etish va texnologiyalarni takomillashtirish, mamlakat yoki uning muayyan ma’muriy hududlarida innovasion faollikni oshirishga ko‘maklashuvchi innovasion infratuzilmani 24 shakllantirishga mo‘ljallangan moliyalashtirishning manbalari, usullari va shakllarini o‘z ichiga oladi. O‘zbekistonda investision muhitning yaxshilanishiga, investisiya jarayonlarining sezilarli darajada faollashuviga erishildi. 2019 yilda mulkchilik shakllari bo‘yicha asosiy kapitalga kiritilgan investisiyalar 189924,3 mlrd. so‘mni tashkil etgan. Shundan, 35614,5 mlrd. so‘m davlat sektoriga, 154309,8 mlrd. so‘m nodavlat sektoriga to‘g‘ri keladi. 2019 yilda asosiy kapitalga kiritilgan investisiyalar tarkibi respublika byudjetiga 7,6 foizni, suv ta’minoti va kanalizasiya tizimlarini rivojlantirish jag‘armasi 0,9 foizni, korxona va aholiga 29,3 foizni, bank kreditlari va boshqa qarz mablag‘lariga 13,1 foizni, to‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investisiyalar va kreditlariga 19,6 foizni, respublika kafolati ostidagi kreditlar 14,7 foizni, boshqa xorijiy investisiya va kreditlar 11,4 foizni, tiklanish va taraqqiyotga 3,4 foizni tashkil etgan 6 . Shuni ham ta’kidlash joizki, O‘zbekiston hududida turizm infratuzilmasi bir tekisda taqsimlanmagan. Toshkent shahri va viloyatida respublika turizm salohiyatining 40 foizi to‘plangan. To‘rt viloyat (Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xorazm) va Toshkent shahri yirik infratuzilma salohiyatiga ega. Turizmni rivojlantirish uchun mavjud turistik resurslardan samarali foydalanishni ta’minlash bilan birga, har bir viloyatning turizm infratuzilmasini talab darajasida rivojlantirish muhimdir. Bularning barchasi yirik moliyaviy xarajatlarni, ya’ni investisiyalarni amalga oshirishni taqozo qiladi. Tadqiqotlarimizning natijalari investisiyalarning iqtisodiy mazmun- mohiyatini yoritishga qaratilgan tadqiqotlar iqtisodchi olimlar tomonidan turlicha fikrlar mavjud degan xulosaga kelishga asos bo‘ldi. Fikrimizcha, “Investisiya” deganda kelgusida daromad (foyda) olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadida qonun doirasida iqtisodiyotning turli tarmoqlari va boshqa sohalariga investorlar tomonidan qo‘yiladigan 6 O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari. [Elektron resurs]. – Kirish yo‘li: https://www.stat.uz /uz/ 25 barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va intellektual boyliklar tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, investisiyalar – mulkchilikning har xil ko‘rinishlaridagi moddiy moliyaviy va nomoddiy boyliklarni ijtimoiy- iqtisodiy yoki samara (daromad) olish maqsadida muomalaga kiritilishidir.Rossiyalik iqtisodchilar L.S.Tarasevich, P.I.Grebennikov, A.I.Leusskiylar investisiyalarni tor ma’noda uy xo‘jaliklarining uzoq muddat foydalanish tovarlari yoki shaxsiy uy qurish uchun xarajatlari sifatida talqin etganlar 7 . Bizning fikrimizcha, ushbu ta’rif muayyan ob’ekt doirasida tor talqin qilingan bo‘lib, investisiyalarning aholi iste’moli bilan bog‘liq bo‘lgan jihatlarini o‘zida aks ettirgan. Bunda mualliflar yalpi ishlab chiqarishni kengaytirish va xizmat sohasining moddiy- texnika bazasini kuchaytirish bilan bog‘liq investisiyalarni e’tibordan chetda qoldirib ketishgan. Bizning fikrimizcha, yuqorida keltirilgan va ta’rif va mulliflik talqinlarining ushbu murakkab, lekin tadqiqotimiz nuqtai-nazaridan o‘ta ahamiyatli tushunchaning mohiyatini to‘la ochib berishga da’vogarlik qilolmaydi. Keltirilgan ta’riflarning xilma-xilligi, ko‘p hollarda mazmun jihatdan bir-biridan keskin farqlanishi, ushbu tushunchaga nisbatan yaxlit yondashuvning yo‘qligi investision faoliyat bilan bog‘liq ilmiy muammolarni hal etishda jiddiy ziddiyatlarni keltirib chiqaradi, mazkur yo‘nalishda xato va kamchiliklarga yo‘l quyishga olib ketadi. Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, investisiya tushunchasiga yagona va to‘liq ta’rif berish juda mushkul. Bu birinchidan, investisiya tushunchasi keng qamrovli va murakkab iqtisodiy tushuncha. Ikkinchidan, investisiya o‘zaro dinamik bog‘liklikda bo‘lgan turli jarayonlarni o‘zida aks ettiradi. Uchinchidan, investisiya iqtisodiyot fanining turli jabhalarida hamda amaliy faoliyatning turli darajalarida (mikro, mezo va makro) o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Makroiqtisodiyotda investisiyalar ishlab chiqarishda yangi vositalarga, 7 Tarasevich L. S. Makroekonomika: uchebnik i praktikum dlya akademicheskogo bakalavriata / L. S. Tarasevich, P.I.Grebennikov, A.I. Leusskiy. − 10-ye izd., per. i dop. – M . : Izdatelstvo Yurayt, 2014. – S. 84. 26 turar-joylarga investisiyalar va moddiy zahiralarning o‘sishiga qilinadigan harajatlardan tashkil topadigan yalpi xarajatlarning bir qismi hisoblanadi. Makro darajada investisiyalar – bu jamiyat tomonidan joriy davrda iste’mol qilinmagan va iqtisodiyotda kapital o‘sishini ta’minlovchi YaIMning bir qismidir. Ishlab chiqarish nazariyasi va umuman makroiqtisodiyotda investisiyalar yangi kapitalni (ishlab chiqarish vositalarini hamda inson kapitalini qo‘shib hisoblaganda) yaratish jarayonidir. Moliya nazariyasida esa investisiya deganda real yoki moliyaviy aktivlarni maqsadli joylashtirish orqali kelajakda daromad olish tushuniladi. Iqtisodiy resurslar inson yashashi va kamol topishi uchun zarur bo‘lgan moddiy ne’matlarni (tovar va xizmatlarni) ishlab chiqarishni tashkil etish va amalga oshirishning zaruriy shartidir. Tanlangan tadqiqot mavzusi nuqtai- nazaridan investision resurslar, yuqoridagilarning mazmuni, mohiyati, ahamiyati va boshqa muhim jihatlarini batafsil bayon etishi muhim ahamiyatga ega. Birinchi navbatda “investision resurslar” tushunchasining mohiyatini tushunib etish, uning mazmunini ochib berish muhim ahamiyat kasb etadi. Nazariy tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, “investision resurslar” tushunchasini turli iqtisodiy adabiyotlarda turlicha talqin etilgan, bu esa uning iqtisodiy mazmuni ham to‘la aniqlanmaganligidan dalolat beradi. Investision resurslarning u yoki bu jihatlari xorijiy tadqiqotchilar va mahalliy iqtisodchilarning ilmiy ishlarida o‘z aksini topgan. Ularni tanqidiy o‘rganish “investisiya” tushunchasining o‘zini talqin etishda xilma-xil yondashuv va nuqtai-nazarlar borligini ko‘rsatdi. Har qanday ilmiy tushunchaga, uning mohiyatiga nisbatan turli-tuman qarashlar va fikr-mulohazalarning bo‘lishligi tabiiy hol. Lekin tadqiqot nuqtai nazaridan ularni chuqur o‘rganish, ilmiy tahlil qilish asosida masalaning tub mohiyatini ochib berish hisoblanadi. Mazkur mavzuga bag‘ishlagan ilmiy manbalarni o‘rganish va tahlil qilish asosida investision resurslarning mohiyatini yoritishga qaratilgan ikki xil yondashuv mavjud, degan ilmiy hulosaga kelindi. Ularning mazmun-mohiyatiga alohida to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiq. 27 Birinchi yondashuvga ko‘ra investision resurslar innovasion ob’ektlarga‒ jalb etilgan barcha moliyaviy aktiv turlari sifatida talqin etiladi 8 . Ko‘rinib turibdiki, ushbu talqinda investision resurslar moliyaviy resurslarning bir ko‘rinishi sifatida qaralgan. Mazkur yondashuv iqtisodchilar tomonidan keng tarqalgan bo‘lib, unda investisiyalarning moliyaviy jihatlariga asosiy urg‘u beriladi. Bunday olimlar jumlasiga Dj.M.Keyns, Y.A.Shumpeter, A.Martens, D.A.Evdoviskiy, V.A.Babushkin, N.A. Baturin, T.S.Kolmыkova, L.S.Tarasevich, P.I.Grebennikov, A.I.Leusskiy A.S.Neshitoy, L.A.Zubchenko, Yu.I.Abulyan, o‘zbekistonlik olimlardan D.G‘.G‘ozibekov, Sh.R.Fayzieva, D.X.Aslanova, M.T.Alimova 9 kabi iqtisodchi olimlarni kiritish mumkin. Masalan, A.S.Neshitoy investisiyaning mazmunini quyidagicha talqin etgan: “Foyda olish yoki boshqa samaralarga erishish maqsadida o‘z yoki o‘zga mamlakatning turli tarmoqlariga, tadbirkorlik loyihalari, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar hamda innovasiya loyihalarini amalga oshirishga yo‘naltirilgan pul mablag‘larini (kapitalni) uzoq muddatga joylashtirishdir” 10 . D.G‘.G‘ozibekov investisiyalarning iqtisodiy mazmun-mohiyatini moliyaviy kategoriya sifatida talqin etib, “Investisiyalarning mazmuni aniq va ishonchli manbalardan mablag‘lar olish, ularni asosli holda safarbar etish, risklar darajasini hisobga olgan holda kapital qiymatini saqlash va ko‘zlangan samarani 8 Ojegov S.I. Tolkovыy slovar russkogo yaz ы ka. – M.: Mir i Obrazovanie, Oniks, 2011. – S. 236. ; Bolshoy tolkov ы y slovar russkogo yaz ы ka pod redaksiey D.N.Ushakova. − M.: Slavyanskiy Dom Knigi. – 2014 S. 332.; Finansovo-kreditn ы y ensiklopedicheskiy slovar / Pod obsh.pred. A.G.Gryaznovoy − M.: Finans ы i statistika, 2004. – S. 294.; Rozenberg DJ.M. Terminologicheskiy slovar / Ler.Songya. A.V.Volkvoy, A.V.Shedrina. – M.: Infra – M, 1997. S. 138. 9 Keyns Dj.M. Obщaya teoriya zanyatosti, protsenta i deneg. Izdatelstvo: Gednos, 2002. – S. 48.; Shumpeter Y.A. Istoriya ekonomicheskogo analiza v 3 tt. SPb.: Ekonomicheskaya shkola, 2004. – S.127.; Yevdoviskiy D.A., Babushkin V.A., Baturin N.A. Analiz investitsionnoy privlekatelnosti organizatsii: uchebnik. – M.: KNORUS, 2017. – S. 41.; Martens A.V. Investitsii. – Kiev. 2002. – S.63.; Kolmыkova T.S. Investitsionnыy analiz: ucheb. posobie. – M.: INFRA-M, 2009. – S. 7; Neshitoy A. S. Investitsii: Uchebnik. – 5-ye izd., pererab. i ispr. – M.: Izdatelsko-torgovaya korporatsiya Dashkov i K, 2007. – S.13.; Zubchenko L.A. Иностранные инвестиции: учеб. posobie. – M.: KNIGODEL. 2006. – S. 7.; Abulyan Yu. I. Osobennosti innovatsiy v turizme // Ekonomika. Pravo. Pechat. Vestn. KSEI. – 2013. – № 3. – S. 241-250. ; G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – T.: Moliya, 2003. – B. 26.; Fayzieva Sh.R. O‘zbekistonda turizm rivojlanishining iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya. – T.: 2006. – B. 36. ; Aslanova D.X. Rol innovatsiy i ix znachenie v investitsiyax na rыnke turistskix uslug v Uzbekistane / D.X.Aslanova, B.Sh.Safarov, A.Xayrullaev // Ekonomika i biznes: teoriya i praktika. – 2016. – №3. B.18-22.; Alimova M.T. Hududiy turizm bozorining rivojlanish xususiyatlari va tendensiyalari // Monografiya. – T. Iqtisodiyot, – 2015. – B. 88. 10 Neshitoy A.S. Investitsii: Uchebnik. – 4-ye izd. – M.: Dashkov i K, 2006. – S. 13. Neshitoy A. S. Investitsii: Uchebnik. — 5-ye izd., pererab. i ispr. – M.: Izdatelsko-torgovaya korporatsiya Dashkov i K, 2007. – S.13. 28 olishdan iborat bo‘ladi” 11 mazmunida ta’rif bergan. T.S. Kolmыkovaning ta’rifiga ko‘ra “Investisiyalar o‘zini foyda (daromad) olish maqsadida milliy va xorijiy iqtisodiyotning turli tarmog‘iga xususiy yoki davlat kapitalining uzoq muddatli qo‘yilmasi sifatida namoyon etadi 12 . Shunga yaqin ta’rifni L.A.Zubchenko tomonidan chop etilgan o‘quv qo‘llanmada ham uchratish mumkin: “Investisiya tushunchasi foyda olish maqsadida qandaydir korxona, tashkilot, uzoq muddatli loyihalar va shu kabilarga kapital, pul mablag‘larini uzoq muddatga kiritishni anglatadi” 13 . Ikkinchi yondashuvga muvofiq, investision resurslar boylikni o‘stirish maqsadida tikiladigan barcha turdagi qiymatlar (moddiy , intellektual, mehnat va moliyaviy) sifatida qaraladi. G.S.Staroverova, A.Yu.Medvedev va A.V.Sarokinalarning ta’rifini bunga misol tariqasida keltirish mumkin: “Investisiyalar iqtisodiy foyda va ijtimoiy samara olish maqsadida investisiya sohasi ob’ektlariga kiritiladigan barcha turdagi mulkiy va intellektual boyliklarni aks ettiradi” 14 . Mamlakatimiz olimlaridan N.H.Haydarov investisiyalarning mazmun- mohiyatiga quyidagi ta’rifni beradi: “Investisiya – bu mulk shaklidan qat’iy nazar, tadbirkorlik asosida faoliyat ko‘rsatayotgan jismoniy va yuridik shaxslar yoki davlatning iqtisodiy va ijtimoiy samara olish maqsadida o‘z boyliklarini qonun doirasida bo‘lgan har qanday tadbirkorlik ob’ektiga sarflashidir” 15 . “Investisiya” tushunchasining ta’rifi amaldagi qonunchilik darajasida ham e’tirof etilgan. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining 2019 yil 25 dekabrdagi 598-sonli “Investisiyalar va investisiya faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunda investisiyaga quyidagicha ta’rif berilgan: “ Investisiyalar — 11 G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – T.: Moliya, 2003. – B. 26. 12 Kolm ы kova T.S. Investitsionn ы y analiz: ucheb. posobie. – M.: INFRA-M, 2009. – S. 7. 13 Zu bchenko L.A. Inostrann ы e investitsii: ucheb. po sobie . – M.: KNIGODEL , 2006. – S. 7. 14 Staroverova G.S., Medvedev A.Yu., Sorokina I.V. Ekonomicheskaya otsenka investitsiy: uchebnoe posobie. – M.: KNORUS, 2006. – S. 11. 15 Haydarov N.H. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalar investitsion faoliyatidagi moliya-soliq munosabatlarini takomillashtirish masalalari. I.f.d ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. – T.: 2003. – B. 29. 29 investor tomonidan foyda olish maqsadida ijtimoiy soha, tadbirkorlik, ilmiy va boshqa faoliyat turlari ob’ektlariga tavakkalchiliklar asosida kiritiladigan moddiy va nomoddiy boyliklar hamda ularga bo‘lgan huquqlar, shu jumladan intellektual mulk ob’ektlariga bo‘lgan huquqlar, shuningdek reinvestisiyalar ” 1 6 . Investisiyaga oid nazariy qarashlar uzoq xorijiy mamlakatlar adabiyotlarida ham keng yoritilgan. U.Sharp 1 7 , K.R.Makkonell, S.L.Bryu 1 8 investisiyalarning mazmun-mohiyati yuzasidan turlicha ta’riflarni bayon etishgan. Iqtisodiy rivojlangan xorij mamlakatlarida investisiyalarni ko‘proq fond bozorida muomalada bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar sifatida qarash keng tus olgan. Buning sababi mazkur mamlakatlarda investisiyalarning asosiy qismi aynan qimmatli qog‘ozlarda mujassamlashgan bo‘lib, ular ishlab chiqarishni moliyalashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan farqli o‘laroq, mamlakatimizda (boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarda ham) investision sarflarning asosiy qismi real investisiyalarga to‘g‘ri keladi. Buning yaqqol dalili sifatida quyidagi ta’riflarni keltirib o‘tamiz. Shved iqtisodchi olimi K.Eklund fikricha: “Investisiya – bu kelajakda ko‘proq iste’mol qilish sharoitiga ega bo‘lish uchun ertangi kunga qoldirilgan narsa. Uning bir qismi hozirda ishlatilmasdan zaxiraga qoldiriladigan iste’mol buyumlari bo‘lib, boshqa qismi esa bu ishlab chiqarishni kengaytirishga yo‘naltirilgan resurslardir” 19 . Kempbell R.Makkonell va Stenli L.Bryular “Investisiya (investment) – bu moddiy zahiralarning ko‘payishi, ishlab chiqarish vositalarining jamg‘arilishi va ishlab chiqarishga xarajatlardir” tarzda sharhlaydilar. Ayni paytda ular bir tomondan investisiya va ikkinchi tomondan kapital qo‘yilmalar tushunchalarini farqlashni taklif etadilar. Boisi 16 O‘zbekiston Respublikasi O‘RQ-598-sonli “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 25 dekabr. 3 – modda. [Elektron resurs]. – Kirish yo‘li : http://lex.uz / docs/4664142 17 Sharp U. Investitsii.: inglizchadan tarj. - M.: INFRA-M, 2018. B. 17. 18 Makkonell K.R., Bryu S.L. Ekonomiks: prinsip ы , problem ы i politika: Uchebnik: Per. s angl. / K.R. Makkonnell, S.L. Bryu. – 17-e izd., angl. – M.: INFRA-M, 2009. – S. 26. 19 Eklund K. Effektivnaya ekonomika : shvedskaya model . – M.: Ekonomika , 1991. – S. 96. 30 investisiyalarning o‘ziga xos xususiyati unumlilik bo‘lsa, kapital qo‘yilmalar moliyaviy aktivlarni xarid qilishni anglatadi 20 . Bunday yondashuv, bizningcha, alohida ahamiyatga molik. Ushbu ta’rif o‘z mazmuniga ko‘ra, ko‘proq “kapital qo‘yilmalar” tushunchasiga mos kelishini ta’kidlab o‘tish joiz. G‘arb iqtisodchilarining nufuzli adabiyotlarida “investisiya” tushunchasi bilan “kapital qo‘yilma” tushunchasini farqlash lozimligi to‘g‘risida ilmiy qarashlar, ayniqsa, mamlakatimizda investisiyalar bilan bog‘liq nazariy fikri va qarashlarni takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Sababi ushbu tushuncha bizning amaliyotimiz uchun nisbatan yangi bo‘lib, o‘tgan asrning oxirlarida kiritildi. Bugungi kungacha kechayotgan transformasion jarayonlar ta’sirida investisiya tushunchasi to‘g‘risida aniq tasavvur va ilmiy asoslangan qarashlar to‘laqonli shakllanganicha yo‘q. Ushbu jarayonlarning dastlabki bosqichlarida investisiya tushunchasi biz uchun yaxshi tanish bo‘lgan an’anaviy kapital qo‘yilmalar tushunchasi sifatida qabul qilindi. Bu esa ishlab chiqarishni investisiyalash bilan bog‘liq dolzarb muammolarni hal etishda ayrim ziddiyatlarni yuzaga keltiradi. Investisiyalarni kapital qo‘yilmalarga tenglashtirish oqibatida investisiyalar asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish jarayonidagi qiymatning doirasida talqin etildi. Ushbu doiraviy aylanishning alohida bosqichlarida o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida investisiyalar iqtisodiy mohiyatini aniqlashda ikki xil yondashuvlarning shakllanishiga olib keldi. Birinchi yondashuv investisiyalarni sarf-xarajatlar sifatida qarashga asoslangan. Ikkinchi yondashuv investisiyalarni asosiy fondlarni takror ishlab chiqarishning vositalari sifatida talqin etilgan. Har ikkala yondashuv o‘zaro ziddiyatli bo‘lib, investision jarayonlarga turli munosabatda bo‘lishni taqozo etadi. Biz bu erda investisiyalarning samaradorligini oshirish muammolarini nazarda tutdik. Birinchi yondashuvga muvofiq, investisiyalar xo‘jalik sub’ektlarining asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish, ularni ko‘paytirish hamda 20 Makkonell K.R., Bryu S.L. Ekonomiks: prinsip ы , problem ы i politika: Uchebnik: Per. s angl. / K.R. Makkonnell, S.L. Bryu. – 17-e izd., angl. – M.: INFRA-M, 2009. – S. 26. 31 takomillashtirishga qaratilgan sarf-xarajatlari sifatida olib qaraladi. Demak, investisiyalash ishlab chiqarish jarayonlari boshlanishidan oldin amalga oshadi. Bizningcha, mazkur holatda investisiya jarayonining mazmun-mohiyati va uzviyligi qo‘pol tarzda buzilishiga olib keladi, investisiyalar faoliyat doirasi va mazmunini sun’iy ravishda qisqartirishga olib keladi. Vaholanki, investision jarayon uzoq davom etadigan jarayon bo‘lib, asosiy fondlar doiraviy harakatining barcha bosqichlari uchun ahamiyatlidir. Ikkinchi yondashuv investisiyalarni asosiy fondlarni takror ishlab chiqarishning vositalari sifatida talqin etadi. Bizning nazarimizda, ushbu yondashuv investision jarayonlarning davomiyligini va mantiqiy ketma-ketligini e’tiborga olgan holda, ayni paytda, resursli yondashuvda kapitalning investision faoliyat mahsuliga aylanishi bo‘yicha keyingi harakatlarini inkor etadi. Fikrimizcha, yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, har ikkala yondashuvda ham ushbu murakkab tushunchaning faqat bir jihatini, ya’ni sarf-harajatlar yoki resurs manbalarini o‘zida aks ettiradi. Bu holat investision faoliyatning barcha qirralarini o‘zida aks ettiruvchi yaxlit jarayon sifatida namoyon bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi. Lorens Dj.Gitman va Maykl D.Djonkning “Investisiyalash asoslari” kitobida investisiyalarga quyidagicha ta’rif beriladi: “Investisiya moliyaviy natijalar olishni ko‘zlab aksiya va obligasiyalarni sotib olishni anglatadi” 21 . Bular real aktivlarni belgilaydi, masalan, u yoki bu mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun mashinalarni olishni nazarda tutadi. Umuman, olganda, investisiyalar mamlakat iqtisodiyotining o‘sishini ta’minlash va rivojlantirishni moliyalashtirish uchun zarur mexanizmlarni ta’minlaydi. Xorijiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, investisiya atamasiga nisbatan tadqiqotchilarning sodda va shu bilan birga mazmunan to‘laqonli ta’riflarini ko‘plab uchratish mumkin. Investisiyalar – qo‘yilmani kelgusida ko‘paytirish maqsadida uning bugungi iste’molidan voz kechish” 22 tarzida ham e’tirof etiladi. 21 Gitman L Dj., Djonk M.D. Osnov ы investirovaniya . Per. s angl. – M.: Delo, 1999. – S. 26. 22 Samuelson P.A. Ekonomika: per. s angl. – M.: BINOM, 1997. – S. 23 . 32 Investisiya – ishlab chiqarish davri mobaynida paydo bo‘lgan kapital qo‘yilma qiymatining joriy o‘sishi. Investisiyalar atamasini kapitalning kelgusida ko‘payishi maqsadida uning turli xil shaklda joylashtirilishi sifatida belgilash mumkin” 23 . “Kelajakda foyda olish uchun bugungi mablag‘ni saarflash” kabilar shular jumlasidandir. Ushbu ta’riflarda ular haqli ravishda investisiya atamasining mazmunini kelajakda foyda (daromad) olish maqsadida bugun pul bilan “xayrlashish”da ko‘radilar. Shuni ham alohida qayd etish lozimki, investisiya tushunchasiga oid ilmiy qarashlarni o‘rganish, tahlil qilish faqat bugungi kunda bu borada mavjud yondashuv va nuqtai-nazarlarni o‘rganish asosida ularni umumlashtirish va mazmuniga aniqlik kiritish bilan cheklanmaydi. Bu muhim ish bilan bir qatorda ushbu yo‘nalishdagi nazariy tadqiqotlarning dolzarblashuvi iqtisodiy yuksalish natijasida tabiiy tarzda yuzaga kelgan ehtiyojlarni qisqartirish zarurati bilan belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda, investisiya atamasining iqtisodiy mohiyatiga hozirgi zamon bozor iqtisodiyotining talablari asosida tamoman yangi innovasion ahamiyat kasb etuvchi metodologik yondashuvlarni qo‘llash lozim bo‘ladi. Bu birinchi navbatda, investision jarayon ishtirokchilari o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning tobora murakkablashib borayotganligi, investisiya manbalari turlarining kuchayishi, investisiya bozorlarining kengayishi va boshqa ob’ektiv jarayonlarning kuchayishida o‘z ifodasini topadi. “Investisiya” va “investision resurslar” tushunchalariga oid yuqorida bayon etilgan ilmiy qarash va fikr-mulohazalarni umumlashtirib, ularning mohiyati va mazmunini ochishda e’tiborga olinishi lozim bo‘lgan jihatlarini va o‘ziga xos xususiyatlarini ilmiy asoslab berishga harakat qildik. Ularni quyidagilar bilan izohlashimiz maqsadga muvofiq: Birinchidan, investision resurslarni ishlab chiqarishni tashkil etish hamda amalga oshirish jarayonlarida faol ishtirok etib, investorga ijobiy samara berish qobiliyatiga ega bo‘ladi. 23 Tkachenko I.Yu. Investitsii: ucheb. posobie. – M.: Akademiya, 2009. – S. 6. 33 Ikkinchidan, investision resurslar shakllarining turli-tumanligi bilan o‘ziga xos bo‘lib, ularning har biridan foydalanish imkoniyatlari va pirovard natijalari ham keskin farqlanadi. Uchinchidan, investision resurslar bozor munosabatlari ob’ekti sifatida oldi-sotdi munosabatlarida ishtirok etadi. To‘rtinchidan, investision resurslar tadbirkorlik daromadlarini shakllantirishning muhim manbai sifatida risk omilining kuchli ta’siri ostida bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor investision resurslar xataridan tamoman kafolatlanmagan. Ushbu xatarlar zarar ko‘rishdan tortib, investisiyalangan kapitaldan batamom mahrum bo‘lish darajasida sodir bo‘lishi mumkin. Bizning nazarimizda, O‘zbekistonni rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi doirasida amalga oshirilayotgan turizmni jadal rivojlantirish va uni milliy iqtisodiyotning etakchi tarmoqlaridan biriga aylantirish konsepsiyasini hayotga muvaffaqiyatli tadbiq etishning eng murakkab va og‘ir bo‘g‘ini – bu investision resurslar ta’minotidir. Bizning ushbu qat’iy xulosamizning boisi shundaki, iqtisodiy o‘sishga qaratilgan har qanday ijobiy konsepsiyani amalga oshirishning ikkita asosiy sharti bor: konsepsiyani amalga oshirish imkoniyatlari, ikkinchisi esa uni amalga oshirish zarur bo‘lgan moliyaviy resurslarning mavjudligi. O‘zbekistonda turizm sohasini tez sur’atlar bilan rivojlantirish uchun etarli darajada turistik salohiyat va qulay sharoitlar mavjud. Lekin mamlakatda turizmni tez sur’atlar bilan rivojlantirish konsepsiyasini amalga oshirishda kerakli investision resurslarni jalb etish muammosi dolzarbligicha qolmoqda. Ushbu xulosamizga asos sifatida quyidagilarni keltirmoqchimiz: - turizm va unga turdosh tarmoq infratuzilmasining etarli darajada yaxshi rivojlanmaganligi (transport, ijtimoiy, muhandislik, axborot- kommunikasiya, kommunal xizmatlar) va uni davr talablari darajasiga ko‘tarish zarurati; 34 - mexmonxona xo‘jaligida xizmatlar sifatining hozirgi zamon standartlari darajasida emasligi; - turizm sohasini, tarkibidagi korxona va tashkilotlarni samarali boshqarish va faoliyat jarayonida yuzaga keladigan barcha muammo va to‘siqlarni bartaraf etishda malakali kadrlarning etishmasligi; - innovasion turmahsulotlarni yaratish va ularning turistik xizmatlar bozorida muvaffaqiyatli siljitish bo‘yicha o‘zaro muvofiqlashtirilgan marketing strategiyalarining ishlab chiqilmaganligi. Tabiiyki, yuqorida bayon etilgan kamchiliklarni bartaraf etish katta investision sarf xarajatlar evaziga amalga oshishi mumkin. O‘zbekistonda turizmni jadal rivojlantirish zamonaviy yo‘llar qurish, aeroport, avtomobil turar joylari, raqobatbardosh transport vositalari, sifatli ovqatlanish korxonalari, suvenir buyumlar bozorini shakllantirish, mexmonxonalarni qulay joylashtirish, kemping, turbaza va boshqa sayyohlik majmualari sonini ko‘paytirish bilan bog‘liq. Bularning barchasi investision resurslarga talabni yanada kuchaytiradi. II BOB. O‘zbyekiston Respublikasida turistik xizmatlarni rivojlanish holati va tahlili 2.1. O‘zbekiston hududlarida turistik xizmatlarni rivojlantirish xususiyatlari 35 O‘zbekiston tabiati boy va rang-barang bo‘lib, mamlakatning turli hududlarida 200 dan ortiq shifobaxsh yer osti ma’danli suvi va balchiq manbalari aniqlangan. Yer osti suvlari kimyoviy tarkibi, tibiiy-biologik va boshqa xususiyatlariga ko‘ra turli-tumandir. Ushbu manbalar asosida fizioterapevtik shifoxonalar, sanatoriy-kurortlar va boshqa sog‘lomlashtirish muassasalari tashkil etilgan. Ulardan “Chimyon”, “Chortoq”, “Shohimardon”kabi va boshqa dam olish maskanlari dunyo ahamiyatiga ega. Umuman olganda, bugungi kunda respublikada 76456 dan ziyod kishiga xizmat qiladigan maxsus sanatoriy, profilaktoriy, dam olish uylari faoliyat ko‘rsatmoqda. Samarqand viloyati ko’plab o’zining tarixiy obidalari, go’zal me’morchilik namunalari va ko’ngilochar maskanlariga boydir. Quyidagi jadvalda Samarqand viloyatida mavjud turizm madaniy meros obyektlari keltirilgan(2.1.2-jadval): 2.1.2-jadval. Madaniy meros, madaniyat va ziyorat obyektlarisoni. 24 Madaniy meros, madaniyat va ziyorat obyektlari Soni Tarixiy va madaniy meros obyektlari soni 634 Arxeologik obidalar 973 Vaqf obyektlari 15 Masjitlar 287 Restoranlar 95 Kinoteatrlar 11 Muzey 10 Teatrlar 4 Ko’ngilochar va tematik parklar 26 24 Samarqand viloyat ma’daniy meros va turizm boshqarmasi axborot markazi 36 Bundan ko’rinadiki Samarqand viloyatida ko’plab arxeologik obyektlarga ega va ularni barchasida sayyohlarni qabul qilish bo’yicha barcha shart- sharoitlar yaratilgan. Samarqandga tashrif buyiruvchi sayyohlarning katta qismini arxeologik obidalar va madaniy meros obyektlar qiziqtirishi malum. Samarqand o’zining tarixiy ahamiyatiga ega bo’lgan viloyatdir. Samarqand Temuriylar saltanatining poytaxti bo’lgan. O’sha davrda ilm fan san’at va madaniyat gullab yashnagan. O’sha davrda qurilgan madrasa va maqbaralar hozirgi kunga qadar o’zining jozibadorligini yo’qotmagan. Sopolga ishlov berish natijasida qadimgi ganj namunalarini yaratish va ulardan qurilishlarda faol foydalanish me’moriy obidalarga o’zgacha bir ko’rk berib turibdi. Samarqandda 634 ta tarixiy va madaniy meros obyektlari mavjud. Ular Samarqand shahri va Samarqand viloyatining 12 ta tumanida joylashgan. Urgut, Jomboy va Nurota tumanlarida nisbatan ko’proq qolgan tumanlarda kamroq madaniy meros obyektlari joylashgan. Har bir tumanning o’ziga yarasha o’z tarixi, boy madaniy merosi bor, shu boisdan Samarqandda tumanlararo sayohatlar ham tashkil etilib boriladi. Tumanlararo sayohatlarning katta qismini Urgut tumaniga to’g’ri keladi. Bunga sabab Urgut tumani tog’li rayon hisoblanib dam olish uchun ko’plab dam olish maskanlarifaoliyat yuritmoqda . Endi turizmning asosiy elementlari haqida gapiradigan bo’lsak sayohatlarni tashkil qilishda bir nechta turizm subyektlari faoliyat ko’rsatadi. Viloyatda 175 ta mehmonxona mavjud bo’lib, ularda 7218 kishini o’z bag’riga olishi mumkin bo’ladi. Ulardan yana biri bu turoperatorlar va turkompaniyalardir. Turoperatorlar ichki va tashqi sayohatlarni tashkil etadigan agentlik hissoblanib turizm sohasida sayohatlarni tashkil etish bilan shug’ullanadi. Samarqand viloyatida 194 ta turoperatorlar faoliyat yuritmoqda. Ular turizm sohasida faoliyatyuritadigan barcha subyektlar bilan yaxshi aloqalarni yo’lga qo’yib olishgan. Xususan O’zbekiston havo yo’llari, O’zbekiston temir yo’llari AJ restaranlar ovqatlanish shaxobchalari, mexmonxonalar va yana boshqa ko’plab subyektlar bilan faol aloqaga ega. Siz sayoxat qilishingiz uchun ularga murojat qilsangiz ular sizga maroqli sayohatni taminlaydi. 37 Samarqandni sayohat qilish mobaynida gidlar-ekskursovodlarga ehtiyoj sezasiz. Gidlar sayohat mobaynida sizga me’moriy obida sayohat maskanlari haqida ma’lumot berib boradi. Gidlar turizm sohasi bo’yicha malum bilimlarni egallagan ikki va undan ortiq tillarda bemalol gaplasha oladigan shaxslardir. Samarqandda 330 ta gidlar maxsus litsenziyaga ega va sohada faoliyat yuritib kelmoqda. Samarqandda 18 ta monumental san’at yodgorliklari mavjud. Ularning barchasida turistlarning maroqli dam olishlari uchun qulayliklar yaratilgan. Monumental san’at yodgorliklari yaqinlarida turli xildagi hunarmandchilik namunalari sotiladigan do’konlar majmualari mavjud. Viloyatga tashrif buyurgan sayyohlar o’zlari bilan estalik sovg’alari olishni xush ko’rishadi. Shu boisdan viloyatda barcha sayyohlar tashrif buyuradigan maskanlarda suvinerlar do’konlari barpo etilgan. Samarqand viloyatida 123 tadan oshiqroq suvinerlar do’konlari faoliyat yuritmoqda. Bunday do’konlarda barcha turdagi suvinerlar mavjud. Ularda turli xildagi xalq hunarmandchilik namunalari, attorlik buyumlari, kitoblar, sopolidishlar va yana boshqa ko’plab buyumlarni uchratish mumkin. Samarqand viloyatida sayohat maskanlari birmuncha tarqoq joylashgan. Bu sayohat qiluvchilarga malum bir uzoqroq masofalarni bosib o’tishni talab qiladi. Bir tomondan bu muammoli ko’rinsada sayyohlarga Samarqandning boshqa nuqtalarini ham ko’rishga imkoniyat beradi. Viloyatda 171 ta yangi turistik marshrutlar qatnovi yo’lga qo’yilgan. Bunday transportlardan sayyohlar va mahalliy aholi foydalanmoqda. Bu esa barchaga birday qulaylik yaratish uchun amalga oshirilgan. So‘nggi yillarda sog‘lomlashtirish maskanlarida ekzotika ko‘payib borayotgani bejiz emas. Hozir qizdirilgan toshlar bilan massaj qilish, sun’iy tuzli tog‘ muhitini yaratish yo‘li bilan o‘tkaziladigan muolajalar, chang‘i tayoqchalari ishlatiladigan maxsus davolovchi yurish, kedrli bochkalar kabi sog‘lomlashtirish usullari joriy etilayapti. Shuningdek, sanatoriylar sog‘lomlashtirishning eng zamonaviy fizioterapevtik usullarini, jumladan, lazerli, zarba-to‘lqinli terapiya 38 va boshqa ko‘plab texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha ham yetakchi pozisiyalarni egallayapti. Bularning barchasi aholi talabi va so‘roviga muvofiq ado etilayapti. Eng yaxshi sanatoriylardagi xonalar zamonaviy mebel, televizor va boshqa maishiy texnikaga ega lyuks mehmonxona xona larini eslatadi.Bundan tashqari, sanatoriylar va sanatoriy-profilaktoriylarda mavjud nomerlar hamda yotishga mo‘ljallangan joylar sonining 2019-2021 yillardagi prognoz ko‘rsatkichlari aniqlandi. 2010-2018 yillarda esa har ikkala ko‘rsatkich ham barqaror o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. 2.1-jadval. O‘zbekiston Respublikasida 2010-2018 yillarda sanatoriylar va sanatoriy-profilaktoriylardagi mavjud nomerlar hamda yotishga mo‘ljallangan joylar soniYillar Sanatoriylar va sanatoriy- pro- filaktoriylarda mavjud nomerlar soni, birlik Sanatoriylar va sanatoriy-profi- laktoriylardagi yotishga mo‘ljallan- gan joylar soni, o‘rin 2010 6546 16938 2011 7149 16999 2012 7522 17228 2013 7953 18182 2014 8909 21350 2015 9379 22098 2016 9629 22215 2017 9747 22625 39 2018 10430 23979 O‘zbekiston O‘rta Osiyo respubliklari o‘rtasida eng yirik sayyohlik salohiyatiga ega. Yurtimiz o‘zining tarixiy maskanlari, Buyuk Ipak yo‘lining rivojlanishini o‘ziga aks ettiradigan ko‘p asrlik tarixiy va madaniy 7 mingdan ziyod tarixiy-arxitektura yodgorliklari bo‘lgan boy merosga egaligi jihatidan dunyoda yetakchi o‘rin tutadi. O‘zbekistonning 2030 yilgacha turizmni rivojlantirish strategiyasida maqsadli vazifalar qatorida “...turizmning ijtimoiy rolini oshirish va joriy qilish, shu jumladan, ijtimoiy, davolash-sog‘lomlashtirish (rekreasion), bolalar va yoshlar turizmini rivojlantirish...” yullari belgilangan. Ushbu vazifalarning bajarilishi rekreasiyadan foydalanishning mexanizmlarini takomillashtirish, turistik - rekreasionmintaqalar , klasterlarbarpoetish , aholini yangi ish o‘rinlari bilan ta’minlash maqsadida O‘zbekistonda turistik-rekreasion xizmatlar bozorining rivojlanish tendensiyalarini o‘rganish zarurati paydo bo‘lmoqda. Sohaga doir adabiyotlar tahlili rekreasion resurslar tabiiy rekreasion resurslarga va tarixiy-madaniy salohiyatga ajratilishini ko‘rsatmoqda. Tabiiy rekreasion resurslar o‘z ichiga landshaftlar, bioiqlim, gidromineral resurslarni qamrab oladi. Tabiiy rekreasion resurslar yaroqli bo‘lishining majburiy sharti tabiiy muhitning ekologik muvofiq sharoiti hisoblanadi. Rekreasion xizmatlar insonlarning mehnat qobiliyati va sog‘lig‘ini tiklash, ularning dam olish jarayonlariga bevosita aloqador bo‘lgan, iste’molchi-rekreantlarga ishlab chiquvchilar tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlarni taqdim etish xususiyati bilan farqlanadi. Bunda rekreasion xizmatlar ishlab chiquvchilari sifatida sanatoriy- kurort sohasining ixtisoslashgan korxonalari xizmat qiladi: sanatoriylar, pansionatlar, dam olish uylari, turistik bazalar va boshqalar. Shu nuqtai nazardan rekreasion xizmatlar turistik xizmatlarning bir ko‘rinishi sifatida namoyon bo‘ladi. 40 Ma’lumki, sanatoriy-rekreasion hududlarni boshqarish masalalariga majmuili yondashilgandagina hududlarga rekreasion maqomni berish masalalarida muhim hisoblangan ekologik vaziyatni muvozanatga keltirish va yaxshilashga imkon beradi. Sanatoriy-kurort hududlari, agrosanoat va rekreasion majmuilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni nazorat qilib, dinamik tarzda rivojlanayotgan muvozanatlashgan tizimni yaratish, katta landshaft-iqlimiy va rekreasion salohiyatga ega bo‘lgan, hozirgi bu tizimga qo‘shilmagan hududlarni jalb qilish hisobiga rekreasiya faoliyatini sezilarli darajada kengaytirish imkonini beradi. Turistik-rekreasion xizmatlarni rivojlantirish tendensiyasini aniqlashda, O‘zbekistonga mehmonxona va boshqa joylashtiruv vositalari orqali shaxslarning safar maqsadlari bo‘yicha tahlili olib borildi. Unga ko‘ra. 2018 yilda O‘zbekiston fuqarolarining jami kelib joylashganlar soni 1193324 kishini tashkil qilgan bo‘lsa, shundan ishbilarmonlik va kasbiy maqsadlar bo‘yicha joylashganlar 46,4% ni, dam olish maqsadi bo‘yicha 20,43 % ni, bevosita davolanish va profilaktika maqsadi bo‘yicha atigi 3 %-ni tashkil qilmoqda (1- jadval). Jadvaldagi mehmonxona va boshqa joylashtiruv vositalari orqali tashrif buyurgan O‘zbekiston fuqarolarining safar maqsadlari bo‘yicha viloyatlararo taqsimotini ko‘radigan bo‘lsak, dam olish va davolanish maqsadida joylashganlar soni bo‘yicha Samarqand viloyatida 30846 kishiga xizmat ko‘rsatilib, boshqa viloyatlarga nisbatan respublikada birinchi o‘rinni egallaydi, davolanish va profilaktika maqsadida joylashganlar soni (2731) bo‘yicha esa Toshkent viloyatidan keyingi o‘rinda turibdi. 2.2-jadvalO‘zbekiston Respublikasi mintaqalar Jami, kishi Shu jumladan, maqsadlar bo‘yicha Dam olish va davolanish Ish yuzasidan va kasbga oid maqsadlar Davolovchi sog‘lomlashti ruvchi muolajalar Boshqa maqsadla r 1193324 243874 551851 35032 362567 41 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 31259 1209 23045 59 6946 Andijon viloyati 46621 811 30251 627 14932 Buxoro viloyati 65160 30890 20417 314 13539 Jizzax viloyati 33151 2767 24708 108 5568 Qashkadaryo viloyati 75236 8544 61600 14 5078 Navoiy viloyati 45846 1105 37769 210 6762 Namangan viloyati 47017 10051 21050 2539 13377 Samarqand viloyati 83525 30846 18945 2731 31003 Surxandaryo viloyati 57491 2708 45103 1291 8389 Sirdaryo viloyati 12767 - 7135 78 5554 Toshkent viloyati 76299 27896 25905 3062 19436 Farg‘ona viloyati 49740 2109 27152 640 19839 Xorazm viloyati 44219 17639 17714 - 8866 Toshkent. sh. 524993 107299 191057 1728 224909 O‘zbekistonga safar maqsadlari va hududlar bo‘yicha 2018 yilda mehmonxona va shunga o‘xshash joylashtirish vositalarida joylashganlar soni (kishi) Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tayyorlangan. O‘zbekiston Respublikasi va Samarqand viloyati bo‘yicha dam olish xamda davolanish maqsadida joylashganlar jami sonidagi ulushining qiyosiy tahlili natijalariga asosan 2011-2018 yillar davomida Samarqand viloyati bo‘yicha tahlil etilayotgan ko‘rsatkichning o‘sish darajasi O‘zbekiston Respublikasi mos ko‘rsatkichlaridan yuqori bo‘lmoqda . 2.3-jadval O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining safar maqsadlari bo‘yicha viloyatlararo taqsimoti Viloyatlar 2011 2014 2016 2018 Jami Dam olish va davolani Jami Dam olish va Jami Dam olish va davolanis Jami Dam olish va davolanis 42 sh davola nish h h O‘zbyekiston Respublikasi 654310 116157 80751 5 165531 101393 4 205431 119332 4 243874 Qoraqolpog‘ist on Respublikasi 22770 13853 25856 4711 32659 2878 31259 1209 Andijon viloyati 35586 3328 30433 1520 35298 1964 46621 811 Buxoro viloyati 36529 9816 33257 15600 49892 20901 65160 30890 Jizzax viloyati 26698 1238 55182 1551 48170 125 33151 2767 Qashqadaryo viloyati 41402 1330 46065 1620 72261 5191 75236 8544 Navoiy viloyati 35936 6079 39616 9690 58029 6559 45846 1105 Namangan viloyati 37630 12404 35049 7780 46847 8228 47017 10051 Samarqand viloyati 57498 13641 58685 15990 78628 32349 83525 30846 Surxondaryo viloyati 29470 6141 32916 2655 46188 1843 5741 2708 Sirdaryo viloyati 11074 0 3979 0 7429 222 12767 - Toshkent viloyati 28365 4412 59791 17677 91965 42883 76299 27896 Farg‘ona viloyati 27447 4554 38790 6285 36689 5252 49740 2109 Xorazm viloyati 19720 6392 21380 10700 28425 9851 44219 17639 Toshkent shahri 24419 1 45883 32681 9 69752 381454 67185 524993 107299 O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida mualliflar tomonidan ishlab chiqilgan Xususan, O‘zbekiston Respublikasida dam olish va davolanish maqsadida joylashganlarni jami kishilar sonidagi ulushi 2011 yilda 17,75 % ni 43 tashkil etgan bo‘lsa, ushbu ko‘rsatkich 2018 yilda 1,15 marotaba o‘sish tendensiyasini namoyon etib, 20,43% ga oshgan. Samarqand viloyati bo‘yicha esa dam olish va davolanish maqsadida joylashganlarning jami sonidagi ulushi 2011 yilda 23,72% ni tashkil etgan holda bu ko‘rsatkich 2018 yilda respublikaning mos ko‘rsatkichlaridan shiddatliroq, ya’ni 1,55 marotaba o‘sish tendensiyasini namoyon etib 36,93% ga yetgan (2- rasm). Shuni ta’kidlash lozimki, 2018 yilda 2016 yilga nisbatan bu ko‘rsatkich pasayish tyendensiyasiga ega (1-diagram 2.1-diagramma. Hududlarda dam olish va davolanish maqsadida joylashganlarlarning o‘sish tendensiyasi (%da) Turistik-rekreasion xizmatlarni rivojlantirishda fuqarolarning tashrif buyurish maqsadlari bo‘yicha tahlili Samarqand viloyatiga dam olish va sog‘lomlashtirish maqsadida keladiganlar soni kelajakda yanada ko‘payishni hisobga olib, viloyatdagi Kattaqo‘rg‘on, Oqdaryo, Zarafshon, Nuroboddagi sog‘lomlashtirish maskanlarida qo‘shimcha qurilish va ta’mirlash ishlarini amalga oshirish, shuningdek Omonqo‘ton tog‘ o‘rmoni xo‘jaligiga, Urgut shahridagi yuqori “Chor-chinor” va “Ohalik” maskanlariga olib boruvchi yo‘l va infratizimni shakllantirishni taqozo etmoqda. Samarqand viloyati beqiyos turistik-rekreasion salohiyatga ega bo‘lgani bilan ulardan samarali foydalanish borasida 2018 yilda boshqa davrlarda nisbatan pasayish tendensiyasi kuzatilgan. Buning asosiy sabablaridan biri 44 viloyatda yoshi kattalar uchun mo‘ljallangan sog‘lomlashtirish sanatoriy va sanatoriy-profilaktoriylar kamligi bo‘lsa, ikkinchidan, hozirgi talabga javob beradigan zamonaviy boshqa turdagi sanatoriy-kurort maskanlarining yo‘qligidir. Viloyatda bu turdagi xususiy sanatoriy-kurort ob’yektlarini qurish uchun yetarli darajada mablag‘ga ega bo‘lgan tadbirkor investorlar salohiyati mavjud bo‘lib, ularni turistik-rekreasion biznesiga jalb qilish orqali ushbu masalani hal qilish mumkin. O‘zbekistonda rekreasiya ob’yektlari yetarli darajada bo‘lishiga qaramay, aholi sonining ortib borishi, xorijiy fuqarolarning dam olish va davolanish maqsadida kelishini hisobga olganda, mavjud ob’yektlar barcha rekreantlar talabini qondira olmasligi ayon bo‘lmoqda. Jumladan, Surxondaryo, Navoiy, Andijon, Buxoro, Samarqand va Jizzax viloyatlarida juda ko‘plab sanatoriy, dam olish tashkilotlari, pansionat, bolalar oromgohlari bunyod etish uchun imkoniyatlar mavjud. Bu mintaqalarda tegishli rekreasiya infratuzilmalari tashkil etilsa, mamlakatimiz aholisining sog‘lig‘ini tiklashga katta hissa qo‘shilgan bo‘lib xorijiy turistlar oqimining oshishiga imkoniyat yaratilardi. Bizningcha, ushbu masalani hal qilishda rekreasion faoliyatda Turizmni rivojlantirish Davlat qo‘mitasi tomonidan yangi imtiyozlar tizimi ishlab chiqilsa, mamlakatimiz aholisi va chet elliklarda qiziqish yanada kuchayadi. Bu, o‘z navbatida, mavjud sanatoriy va sog‘lomlashtirish maskanlaridan samarali foydalanish va natijasida turistik-rekreasion xizmatlar sohasining jadal rivojlanishiga olib kelishiga keng yo‘l ochgan bo‘lardi. 2022 yil boshidan Samarqand viloyatiga 114 ta davlatdan 240 ming 302 nafar xorijiy turistlar va 1 mln. 244 ming 823 nafar mahalliy turistlar tashrif buyurdi. № Ko‘rsatkichlar 2019 yil 1 iyun 2021 yil 1 iyun 2022 yil 1 iyun holatiga 1 Xorijiy turistlar soni 198 ming 38 ming 240 ming 45 kunlik o‘rtacha xarajati $ 100 120 152 o‘rtacha qolish kunlari 2 2 2,6 2 Mahalliy turistlar 1 mln 84 ming 715 ming 1 mln 244 ming kunlik o‘rtacha xarajati 235 350 400 o‘rtacha qolish kunlari 2 1 2 Natijada, 2021 yilda YAHM dagi turizm xizmatlari xajmining ulushi 0.8%ni, 2022 yil 1-chorak YAHM dagi turizm xizmatlari xajmining ulushi 1,2%ni tashkil etdi. Viloyatga tashrif buyuruvchi sayohlar uchun qulayliklar yaratish maqsadida aynan 2022 yil boshidan bugungi kunga qadar (5 oy ichida) jami 14 ta mehmonxona, 28 ta mehmon uylari faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Turoperatorlar soni 10 taga oshdi. 2022 yilning birgina may oyida Kattaqo‘rg‘on tumanida 25 ta o‘ringa mo‘ljallangan 1 ta mehmonxona, Samarqand shahrida jami 91 ta o‘ringa mo‘ljallangan 39 ta, Toyloq tumanida jami 18 ta o‘ringa mo‘ljallangan 6 ta va Nurobod tumanida jami 17 ta o‘ringa mo‘ljallangan 4 ta oilaviy mehmon uylari ochildi. Mavjud joylashtirish vositalari (mehmonxonalar): Mehmonxonalar Xostellar Mehmon uylari Jami 154 ta (6642 ta o‘rin) 32 ta (791 ta o‘rin) 270 ta (2585 ta o‘rin) 456 ta (10 018 ta o‘rin) Turoperatorlar Turistik avtobuslar Mikroavtobuslar Gid-tarjimonlar 196 ta 136 ta 126 ta 336 nafar 2.2.Samarqand viloyatining turizm xizmatlar bozorinining rivojlanish strategiyasini Bugungi kunda mamlakatimizda turizm sohasini jadal rivojlantirishga katta ahamiyat berilib, o‘rta muddatli istiqbolda turizm sohasidagi davlat siyosatining maqsadli vazifalari va ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida «...turizmga iqtisodiyotning strategik sektori maqomini berish, ushbu sohani barcha hududlarni va o‘zaro bog‘liq tarmoqlarni kompleks ravishda jadal 46 rivojlantirishning yetakchi kuchiga aylanishi lozim bo‘lgan iqtisodiyotni diversifikasiyalash, tarkibiy o‘zgartirish va barqaror rivojlanishning qudratli vositasiga aylantirish...» 25 belgilandi. Mazkur vazifalarning bajarilishi turizm sohasini yanada rivojlantirish, uning YAIMdagi ulushini oshirish, aholini yangi ishchi o‘rinlari bilan ta’minlash maqsadida turistik-rekreasion bozorni chuqur tahlil qilish va tegishli dasturlar ishlab chiqishga asos yaratadigan mukammal marketing strategiyasida ehtiyoj mavjudligini ko‘rsatmoqda. Xar qanday firma odatda, bir necha marketing strategiyalarini qo‘llashi mumkin. Bu jarayonida zarur bozor sharoitlarini, xizmat ko‘rsatishni va boshqarishni tashkil etishga bo‘lgan talablarni va barqarorsizlik omillarini hisobga olish lozim bo‘ladi. Ushbu omillar bo‘yicha turli xil strategiyalar 1- jadvalda taqqoslangan. Turizm xizmatlar sohani rivojlantirish strategiyasini tanlashda uni sohada yuzaga kelgan iste’mol tarkibiga etibor berish zarur bo‘ladi. Strategiyani tanlash deyilganda, iste’mol tarkibini istalgan yo‘nalishga o‘zgartirish uchun shart- sharoitlar yaratishda zarur bo‘lgan hatti-harakatlarni tanlash tushuniladi. Mintaqa turistik majmuasini rivojlantirish strategiyasini tanlashga o‘tishdan oldin turistik majmua xizmat ko‘rsatuvchi korxonalarning xizmatlariga mavjud bo‘lgan talab tarkibini va uning o‘zgarish tendensiyalarini tahlil qilish zarur. Samarqandda turistik faoliyat bilan shug’ullanuvchi turizm subyektlari turoperatorlari birmuncha kamligi ko’zga tashlanmoqda. Viloyat hokimligi mahalliy budjetdagi pullarni ma’lum qismini yuqorida biz sanab o’tgan subyektlarni rivojlantirish va ularni qo’llab quvvatlash uchun sarflanmoqda. Shu bilan birga turizm sohasiga faol invetitsiyalarni jalb qilishga harakat qilinib kelinmoqda. Mahalliy va xorijiy investrlarni soha bilan tanishtirilib ularga imtiyozlar ajratilmoqda. Yuzaga kelishi mumkin bo’lgan muammolarni oldi olinib barcha jarayonlarda investrga qulayliklar yaratilmoqda. 25 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2016 yil 2 dekabrdagi PF-4861-sonli «O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2016 y. 47 Samarqand viloyatidagi turizm sohasi bilan tanishar ekanmiz, unda sohaga oid statistik ma’lumotlarni ko’rib chiqish joiz hisoblanadi. Samarqand viloyatiga tashrif buyuruvchi sayohlar soni quyidagicha( 2.1.1-jadval ): 2.1.1-jadval. 2021-yilda Samarqand viloyatiga tashrif buyuruvchi sayohlar soni 26 Turistlar 2021-yil 1-chorakda 2021-yil 2- choragda 2021-yil 3- choragda 2021-yil yakuniga ko’ra 2022-yil 1- chorakda Xorijiy sayyohlar 16 314 ta 38 124ta 46 477 ta 123 910 ta 240 302 ta Mahalliy sayyohlar 216 700 ta 815 300 ta 718 920 ta 1 943 382 ta 1.244823 ta Jami: 233 014 ta 853 424 ta 765 397 ta 2 067 292 ta 1 485 125 ta Yuqoridagi jadvaldan ma’lumki, Samarqandga 1 yil mobaynida 2 067 292 ta turist tashrif buyurgan. 2022 birinchi yarimida esa jami tashrif qilgan touristlar soni 1mln. 485 ming 125 ta ni tashkil etdi. Ularning asosiy qismini mahalliy sayyohlar tashkil qilmoqda. Samarqan viloyatiga tashrif buyiruvchi sayyohlarning soni bahor va kuz fasllarida sezilarli oshadi. Yoz va qish fasllarida sayyohlar sonini birmuncha kamayishi mumkin. Lekin bu degani sayyohlar oqimi butunlay to’xtadi degani emas. Sayyohlar kam tashrif buyurgan vaqtida turizm Strategiya Ustunlik Bozor sharoitlari Ishlab chiqarishvaboshqaris hni tashkiletish Barqarorsizlikka olib keluvchi omillar Mahsulot tannarxini pasayishi Sotuvlar hajmini o‘sishi, foydaning ko‘payishi, kirish Bozordagi katta ulush, mahsulotga narx bo‘yicha elastik Ishlab chiqarishning optimal o‘lchami, Texnologik yangiliklar, raqobatdoshlar 26 Samarqand viloyat ma’daniy meros va turizm boshqarmasi axborot markazi. 48 to‘siqlarining o‘sishi, ta’minot narxlari oshgandagi qo‘shimcha zaxiralar talab, narx raqobati, yuqori darajadagi texnologik tayyorgarlik, mahsulot tannarxining qattiq nazorati tomonidan o‘xshatishlar, talabdagi o‘zgarishlar, yangi mahsulotlar Mahsulot differen- siasiyasi Sotuvlar hajmini o‘sishi, foydaning ko‘payishi, kirish to‘siqlarining o‘sishi, ta’minot narxlari oshgandagi qo‘- shimcha zaxiralar Tovarning farqli tomonlari tushunarli va iste’molchilar tomonidan qadrlanadi, raqobat asosan narxga bog‘liq emas, differen- siasiya strategiyasi tarmoqdagi kam sonli firmalar tomonidan qo‘llaniladi Ishlab chiqarish egiluvchanligi-ning, yuqori darajadagi konstruktorlik tayyorgarligining mavjud-digi, tajriba- viy ishlab chiqarishning rivojlanishi, kuchli marketing xizmati Tovar imidjini yaratishga yuqori xarajatlar narxlar oshishi, raqobatdoshlar tomonidan o‘xshatishlar Bozorni segmentlash Sotuvlar hajmini o‘sishi, qushimcha foyda olish, muayyan segmentga majmuaviy xizmat ko‘rsatish Aniq belgilangan iste’molchilargur uhlari, raqobatdoshlar segmentlarda ixtisoslashuvdan foydalanmay- dilar Egiluvchan ishlab chiqarish, ishlab chiqarishning mayda seriyalik turi Analogik tovarlarga narxlarning pasayishi raqobatdoshlar segmentining bir qismigagina o‘z e’tiborini qaratadilar Bozor ehtiyoj- lariga tezda javob qaytarish Foydaning o‘sishi, mijozlar zaruriyatlarini hisobga oladigan korxona imidjini yaratish Mahsulotga bo‘lgan talab noelastik, kirish va chiqish to‘siqlarining pastligi to‘siqlari, kam sonli raqobat-doshlar, bozor barqarorsizligi Yuqori rentabelli va qisqa muddatli mahsulotlarga yo‘naltirilgan marketing xizmati Yuqori umumiy harajatlar, tashqi muhit barqarorsizligiban krot bo‘lish ehtimolining yuqoriligi sohasi kelgusidagi turizm mavsumiga tayyorgarlik ko’radi. Turli xildagi ta’mirlash ishlari qayta jihozlash va boshqa shunga o’xshash ishlar. Samarqand viloyatida zamonaviy turizmni rivojlantirish strategiyasi turistik-rekreasion xizmat iste’molchilarini ham, mazkur xizmatlarni taqdim 49 etuvchi turistik korxonalarning vakillarini ham manfaatlarini birgalikda va uyg‘unlikda ko‘zda tutishi zarur bo‘ladi. 2.4- jadval Turli xil marketing strategiyalarini taqqoslash Manba: Turizm to‘g‘risidagi adabiyotlarni o‘rganish asosida muallif tomonidan tayyorlangan. Samarqand viloyatida turistik-rekreasion xizmatlarning rivojlanish strategiyasini shakllantirishda SWOT–tahlil usulini qo‘llashni lozim topdik. Ushbu usul orqali turistik-rekreasion sohaning ichki va tashqi muhit omillarini aniqlashda (kuchli va kuchsiz tomonlari), turizm rivojlanishi va rekreasiya sohasida turistik firmalar faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan xavf-xatarlari va ular ta’sirini bartaraf etuvchi imkoniyatlar aniqlandi. 2.5-jadval Samarqand turistik-rekreasion salohiyatining SWOT-taxlili Kuchli tomonlari Kuchsiz tomonlari I. Viloyatning jozibadorligi 1. noyob tabiiy ob’yektlar (milliy, kuriqxonalar, daryo, tog‘lar, xavzalar), 2. boy madaniy-tarixiy meros, mahalliy aholining mexmondustligi, 3. viloyatning ijobiy imidji, 4. qo‘lay geografik joylashuvi, 5. transport aloqalarning rivojlanganligi 1. ayrim tog‘ oldi xududlarga o‘tishning murakkabligi; tarixiy obidalarning buzilishi va yemirilishi; raqobatli xududlarning mavjudligi (Toshkent sh., Buxoro viloyati, Xiva viloyati va boshkalar.) II.Turizm ob’yektlari qadimgi shaharlar, tarixiy yodgorliklar va madaniy meros sog‘lomlashtirish va dam olish ob’yektlarining yetishmasligi; 50 ob’yektlari; yorqin tarixiy va zamonaviy arxitektura inshoatlari; muzey va qo‘riqxona ob’yektlarining mavjudligi. ko‘plab turistik ob’yektlarning o‘ta eskirganligi; namoyish etiladigan alohida ob’yekt - larning mavsumiyligi; ko‘plab turistik ob’yektlarda qo‘shimcha tovar va xizmatlarning yo‘qligi. III. Xizmatlar va xizmat ko‘rsatish 1. malakali gidlar va tarjimonlar, animatorlarning mavjudligi; turistik maxsulotning xilma-xilligi va ko‘pligi; 2. maxsulot iste’molchining daromadlariga qarab turistik mahsulotni tayyorlash 1. qo‘shimcha xizmat va servisning past sifati; 2. turistik mahsulotning bahosiga nisbatan sifatningnomutanosibligi; 3. turistik mahsulot sifati xaqida potensial iste’molchiga noto‘g‘ri ma’lumot berish; sog‘lomlashtirish va dam olish xizmatlarining kamligi; turistlar bo‘sh vaqtini tashkil etishning sustligi. IV.Hodimlarning kasb mahorati o‘rta bug‘undagi menejerlar kasb mahoratining yuqori darajasi; turizm bo‘yicha ixtisoslashgan o‘quv dargohlarlardagi professor- o‘qituvchilarning yuqori salohiyati; 1. hukumat, fan va biznes vakillari ishtiroqida rejali seminarlarni o‘tkazish. bevosita turizm soxasida ishlash tajribasi yetarli emasligi; mehmonxona va turistlarni joylashtirishning boshqa vositalaridagi xizmat ko‘rsatuvchi hodimlarning sohasi bo‘yicha ma’lumotining yuqligi; turistik firmalar menejerlarda maxsus (o‘rta, oliy) ma’lumotning yo‘qligi. V . Qulaylik va shinamlik qulay avtobuslar, mehmonxonalar, ovqatlanish joylarining mavjudligi; qulay transport, mexmonxonalar, ovkatlanish joylari asosan turistlarning 51 1. barqaror siyosiy ijtimoiy vaziyat; kichik guruhlari uchun muljallangan; VIP - turistlar uchun mo‘ljallangan joylarning kamligi; sanitariya va gigiyena holatining yetarli darajada emasligi Imkoniyatlar Xavf-xatarlar I.Xalqaro munosabatlarda Investision jozibadorlik; Xorijda aniq iste’molchilarning mavjudligi; xorijiy hamkorlar bilan aloqalar; 1. jaxon tajribasini egallash. turizm sohasiga investisiyalarni jalb etish bo‘yicha faoliyatning sust tashkil etilganligi; ikki tomonlama loyihalarni amalga oshirilishi past darajasi. II.Geosiyosiy qulay geosiyosiy joylashuvi; 1. turistik mahsulot asosiy iste’molchilarining yaqinligi (Toshkent, Buxoro va Xiva shaharlari); Samarqand viloyatga chegaradosh viloyatlarning rivojlanayotgan turistik bozorlari; qo‘shni mamlakatlarning siyosiy va iqtisodiy notinchligi. III.Iqtisodiy tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan sanoat va qishloq hujaligi; viloyat byudjetiga soliq tushumlarning ko‘payishi. 1. viloyat iqtisodiy erkinligining past darajasi; 2. turistik soxani davlat tomonidan yetarli darajada moliyalashtirilmaganligi; xaridorlarning talab va didining o‘zgarishi. turizm xizmatlariga aholi talablarning past to‘lov qobiliyati. IV. Ilmiy-texnik ko‘chli ilmiy salohiyat; 1. ixtisoslashtirilgan oliy o‘quv yurtlarining mavjudligi axborotda extiyoj va kommunikasion muxitning sustligi; strategik menedjmentning yo‘qligi va 52 marketingning past darajasi; turfirmalar moddiy-texnik bazaning eskirganligi. Manba: Muallif tomonidan ishlab chiqilgan. SWOT-tahlil natijasida O‘zbekistonda turistik-rekreasiya faoliyatini rivojlantirish strategiyasini shakllantirish imkoniyatini beruvchi uning kuchli tomonlari quyidagilardan iborat ekanligi aniqlandi:  keng tabiiy hududlar va boy tarixiy-madaniy meros bilan belgilanuvchi yuqori turistik salohiyat;  rahbariyat, tadbirkorlar va hokimiyat organlari xodimlarining xalqaro va mintaqalararo hamkorlikka ochiqligi;  turistik mahsulotni siljitish va reklamasi;  an’anaviy mehmondo‘stlik. Ushbu omillar quyidagi tashqi muhit imkoniyatlari bilan mustahkamlanishi tavsiya qilindi:  O‘zbekistonnning qulay geosiyosiy holati va hamkorlikka intilish istagi;  viloyatda turizm sohasidagi faol davlat siyosati;  ilmiy-ta’lim va o‘quv muassasalarining rivojlangan tarmog‘i;  O‘zbekistonda axborot va telekommunikasiya tizimlarining jadal rivojlanayotganligi;  turli tarmoqlarning ishlab chiqarish salohiyati, turizmni rivojlanishida ularning qiziqishining ortishi. Turistik-rekreasiya faoliyatining aniqlangan muhim imkoniyatlari va kuchli tomonlari uni rivojlantirish resurslari va shartlarini belgilab olish imkonini berdi:  tajriba ortirish uchun turizmning xalqaro amaliyotini qo‘llash;  ilmiy-asosli tizimli yondashuvga asoslangan turizm sohasini boshqarishning yangi usullarini joriy etish; 53  turistik-rekreasiya bozorining nazorati va faoliyati amaliyotida yangi axborot texnologiyalarini joriy etish, yagona viloyat axborot muhitini yaratish va uni mintaqalararo va xalqaro marketing tarmog‘iga integrasiyalash;  hamkorlikda mahsulotlar yaratishda, hamkorlikdagi menejment va marketing asosida transchegaraviy va transmintaqaviy turmarshrutlar ishlab chiqish orqali Toshkent va Samarqand shaharlarining yaqin va uzoqxorijdan turistik oqimini oshirish. Tashqi va ichki muhit omillarining tahlili, rivojlanish imkoniyatlari va kuchsiz tomonlarning sintezi shuni aniqlash imkonini berdiki, xalqaro investisiya resurslarini jalb qilish, turizmni boshqarish tizimi va qonunini takomillashtirish, axborot texnologiyalarini joriy qilish, ilmiy, ta’lim va turli tarmoqlarning ishlab chiqish salohiyatini hamkorlikka jalb qilish hisobidan turistik-rekreasiya sohasining hal qiluvchi quyidagi salbiy omillarini bartaraf etish mumkin bo‘ladi:  sifatli va turli barcha mavsumiy turmahsulotni yaratish hisobidan marketingli siyosat samaradorligini oshirish;  turistik-rekreasiya salohiyatining axborot qulayligini oshirish;  turistik-rekreasiya faoliyatinining yetarlicha investision jozibador bo‘lmagan holatini yaxshilash;  turistik-rekreasiya sohasining strategik mintaqaviy menejment va marketingi tizimini doimiy takomillashtirish; Kuchsiz tomonlar va xavflarning omilli tahlili va sintezi yordamida aniqlangan O‘zbekiston turistik-rekreasiya xizmatlari rivojlanishining quyidagi asosiy to‘siqlariga alohida e’tibor qaratmoq lozim bo‘lmoqda:  ichki aylanma mablag‘lar yetishmovchiligi oqibatida turizm infratuzilmasining rivojlanmaganligi, xususiy investisiyalar va respublika moliyalashtirishida davlat kafolatining mavjud emasligi;  mintaqa iqtisodiyotida turistik-rekreasiya faoliyatining ta’sirini yetarlicha baholanmaganligi natijada YAXM dagi ulushining pastligi; 54  tarmoq rivojiga mahalliy o‘zini boshqarish organlari ishtiroki ulushining pastligi;  O‘zbekistonni qulay turizm mintaqasi sifatida ko‘rsatishda turistik biznes tashabbusining yetarli darajada bo‘lmaganligi;  mintaqaning sust rivojlangan turistik infratuzilmasi. O‘zbekistonda turistik-rekreasion xizmatlarning rivojlanish strategiyasini shakllantirishda SWOT-tahlil usuli orqali aniqlangan muammolar tizimli xarakterga ega bo‘lib, ularning yechimi olimlar, boshqaruvchilar, tadbirkorlar va turfirma rahbarlarining muvofiqlashtirilgan hamkorona harakatlari orqali amalga oshiriladi. Samarqand viloyatining turistik-rekreasion xizmatlarini rivojlantirish strategiyani shakllantirishda quyidagi hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalar mavjud:  respublika rahbariyati bilan birgalikda turistik-rekreasiya faoliyati huquqiy ta’minotini taminlash (legitimlik va turizm sohasidagi munosabatlarni boshqaruvchi qabul qilingan me’yoriy-huquqiy aktlarning ilmiy asoslarini tayyorlash);  viloyat iqtisodiy bazasining asosi bo‘lgan sektorlardan investisiyalarni faol jalb etish;  viloyatda turizmni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlashning dasturiy chora-tadbirlarini ishlab chiqish;  turistik-rekreasiya bozorining amal qilishi masalalariga mintaqaviy va mahalliy hokimiyat organlari rahbarlari e’tiborini oshirish va ular tomonidan takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar qabul qilish;  axborot to‘plash uchun instrumentariy yaratish(anketa-surov o‘tkazish, statistik kuzatuv, axborot turistik markazlar va tizimlar);  raqobatbardosh turistik mahsulot ishlab chiqishni va tashqi bozorga chiqarishni rag‘batlantirish;  turizmning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini to‘liq ko‘rsatish imkonini beruvchi turizm va rekreasiya iqtisodiyoti bo‘yicha bazaviy ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish, uni qo‘llab quvvatlash bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish. 55 Ushbu usul orqali turistik-rekreasion sohaning ichki va tashqi muhit omillarini aniqlashda (kuchli va kuchsiz tomonlari), turizm rivojlanishi va rekreasiya sohasida turistik firmalar faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan xavf- xatarlari va ular ta’sirini bartaraf etuvchi imkoniyatlar aniqlandi. SWOT-tahlil usuli orqali aniqlangan muammolar tizimli xarakterga ega bo‘lib, ularning yechimi olimlar, boshqaruvchilar, tadbirkorlar va turfirma rahbarlarining muvofiqlashtirilgan hamkorona harakatlari orqali amalga oshiriladi. Strategiyani shakllantirishda asosiy muammolarni bartaraf qilishdagi birinchi galda hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalar aniqlandi. 3-BOB.Turizm sohasiga jalb etilayotgan ivestitsiyalarni samarali yo‘naltirishga oid muammolar va yechimlar 3.1. Samarqand viloyatida uzoq muddatli istiqbolda turizm sohasini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2018 yil 6 fevralda “O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasining faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3510- sonli qarori qabul qilindi. Ushbu qarorda mamlakatning yuqori turistik imijini saqlash maqsadida turizm sohasini targ‘ib qiluvchi reklama va boshqa mahsulotlarni (mamlakatning turizm salohiyatini aks ettiruvchi reklama audio- videomateriallar, risolalar, fotoalbomlar, kitoblar, xaritalar va boshqa reklama- axborot materiallari, maqolalar, kompyuter dasturlari, veb-saytlar, potallar) yaratish, chop etish, ko‘paytirishni amalga oshirish, suvenirlar va boshqa 56 mahsulotlar sotib olish, shuningdek, mamlakat hududida va xorijda tadbirlar tashkil etish uchun mehmonxona, transport, umumiy ovqatlanish va boshqa xizmatlar ko‘rsatuvchi tadbirkorlik sub’ektlarini jalb qilish maqsadida mustaqil yoki idoraviy mansub tashkilotlar orqali belgilangan tartibda shartnomalar tuzish 27 kabi innovatsiyalarni tadbiq etish bo‘yicha vazifalar belgilab berildi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev 2018 yilning 22 fevral kuni bo‘lib o‘tgan videselektor yig‘ilishda turizm sohasida yangi xizmat va savdolar tashkil etish orqali valyuta tushumini ko‘paytirish masalasiga alohida ahamiyat qaratilib, suvenirlar ishlab chiqraish va ularni maxsus kiosklarda sotish, aeroportlarda faoliyat yuritadigan “Duty free”, “Tax Free” tizimidagi savdo shoxobchalarini turistik shaharlarda ham ochish, tadbirkorlik sub’ektlarini jalb qilgan holda avtomobil ijarasi markazlari va Wi-Fi zonalar tashkil etish zarurligi ta’kidlandi hamda qadimiy shaharlarda tunu-kun ishlaydigan sayyohlik hududlari, “Qadimiy Buxoro” va “Samarqand siti” turistik zonalari tashkil etish bo‘yicha amalga oshirilgan ishlar hisoboti 28 eshitildi. Bugungi kunda turizm jahon iqtisodiyotining yetakchi tarmog‘i sifatida mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida o‘zining salmoqli hissasiga ega. Butunjahon turizm tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, 2019 yilda «jahon yalpi mahsulotining 10,4 foizi, tovarlar va xizmatlar eksporti hajmining 7 foizi, jami xizmatlar eksporti hajmining 30 foizi, umumiy bandlik ko‘rsatkichining esa 10,2 foizi ushbu soha hissasiga to‘g‘ri kelgan hamda dunyo bo‘yicha har o‘n birinchi yangi ish o‘rni turizm sohasida yaratilgan» 29 . Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab mamlakatimizda turizm sohasini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratildi. Bu borada maqsadli chora- tadbirlar amalga oshirilib, muayyan natijalarga erishildi, jumladan sohaning 27 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2018 йил 6 февралда “Ўзбекистон Республикаси Туризмни ривожлантириш давлат қўмитасининг фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-3510-сонли қарори // ww.lex.uz 28 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида туризмни ривожлантириш бўйича 2018 йилнинг 22 февраль куни бўлиб ўтган видеселектор йиғилиши // ww.lex.uz 29 UNWTO Tourizm Highlights 2016 Edition, p. 3 // http:// www.unwto.org ; Travel & Tourism Economic Impact 2016 World , p. 7// http:// www.wttc.org . 57 «mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushining 3,2 foizga, eksport salohiyatidagi hissasining 1,5 foizga» 30 yetishi ta’minlandi. Bugungi kunda mamlakatimizda turizm sohasini jadal rivojlanti-rishga muhim ahamiyat berilib, o‘rta muddatli istiqbolda turizm sohasidagi davlat siyosatining maqsadli vazifalari va ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida «...turizmga iqtisodiyotning strategik sektori maqomini berish, ushbu sohani barcha hududlarni va o‘zaro bog‘liq tarmoqlarni kompleks ravishda jadal rivojlantirishning yetakchi kuchiga aylanishi lozim bo‘lgan iqtisodiyotni diversifikatsiyalash, tarkibiy o‘zgartirish va barqaror rivojlanishning qudratli vositasiga aylantirish...» 31 belgilandi. “Turizm industriyasini jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda uning roli va ulushini oshirish, turistik xizmatlarni diversifikatsiya qilish va sifatini yaxshilash...» 32 O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etilgan. Ma’lumki, har bir hudud iqtisodiyotining ma’lum yo‘nalishda ixtisoslashuvi ushbu hududda mavjud resurslarning nisbiy, ba’zan esa absolyut miqdordagi ustunligidan kelib chiqishi lozim. Xalqaro amaliyotda qabul qilingan ushbu tamoyil har bir hududda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning samarali parametrlariga ega milliy xo‘jaliklarni yaratish imkonini beruvchi resurslar dastagi mavjudligi hamda mana shu resurslar asosida hududlarni kompleks va mutanosib ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yo‘nalishlarini belgilash lozimligini bildiradi. Shunday resurslardan biri Samarqand viloyatida turistik resurslar hisoblanadi. Samarqand ulkan sayyohlik salohiyatiga ega viloyat hisoblanadi. Qo‘hna va hamisha navqiron Samarqand betakror sharqona ruhi va qiyofasi, boy tarixi, bu yerda saqlanib qolgan noyob, har qanday odamni hayratga soladigan obidalari bilan sayyoramizning turli o‘lkalarida afsonaviy shahar sifatida 30 Travel & Tourism Economic Impact 2016 Uzbekistan, p. 8 // http://www.wttc.org 31 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2016 йил 2 декабрдаги ПФ-4861-сонли «Ўзбекистон Республикасининг туризм соҳасини жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2016 й. 32 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2017 йил 7 февралдаги № ПФ-4947 «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й 58 mashhurdir. Moviy gumbazlari millionlab sayyohlarni o‘ziga maftun etadigan Samarqand Rim bilan bir qatorda “Abadiy shahar” degan nom bilan butun dunyoda shuhrat qozongan.Mamlakatimiz miqyosida mavjud turistik ob’ektlarning 37,7% (jami 2642ta) Samarqand viloyatida joylashgan bo‘lib, ular 780 me’moriy, 1530 arxeologik, 36 tarixiy, 225 monumental san’at va 71 xaykaltaroshlik yodgorliklaridan iborat. Bunday tashqari, yer osti va yer usti gidrologik suv resurslari, shifobaxsh buloqlar (Qaynar buloq, Rohatbuloq, Muz buloq), tabiiy manzaralar, yam-yashil o‘rmonzorlar va ming yillik daraxtlar (Omonqo‘ton o‘rmonzorlari, Urgut shahridagi Chor Chinor (1020 yillik) va h.k.), mashhur g‘orlar (Hazrati Dovud, Kelsi, Lev), go‘zal shar-sharalar (G‘ussoy, Kamangaron), noyob tabiat yodgorliklari (Kamangaron, G‘us), ajoyib ko‘llar (Alvasti ko‘li), Zarafshon qo‘riqxonasi kabi tabiiy maskanlar viloyatimizning Urgut, Samarqand, Nurobod, Qo‘shrobod va boshqa tumanlarida joylashgan bo‘lib, joylarda zaruriy infratuzilma ob’ektlarini shakllantirish mexanizmlarini takomillashtirish orqali turistik oqimni sezilarli darajada oshirish mumkin. Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, birgina nodir tabiiy resurslar, boy tarixiy va madaniy merosning mavjudligi mamlakatda turizmni rivojlantirishni ta’minlovchi yagona va yetarli shart bo‘la olmaydi.Zamon shiddatiga mos tarzda rivojlantirishga qaratilgan amaliy sa’y-harakatlar strategiyasining ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi tanlangan marraga yetishishning aniq chegaralarini belgilashga xizmat qiladi. Samarqand viloyatida uzoq muddatli istiqbolda turizm sohasini rivojlantirishning strategik maqsadi – mamlakat fuqarolari va xorijiy tashrif buyuruvchilarning turli turistik xizmatlarga bo‘lgan talabini qondirish, uning xalqaro turistik hamjamiyatga integratsiyasini ta’minlashga keng imkoniyatlar yaratishni ta’minlaydigan zamonaviy yuqori samarali va raqobatbardosh turistik kompleksni yaratish. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda, quyidagi vazifalarni amalga oshirish maqsadga muvofiq: 59 – turizmning hududiy ichki mahsulotdagi ulushini sezilarli darajada oshirish; – mavjud ulkan salohiyatdan to‘liq foydalanishga imkon beruvchi zamonaviy turistik infratuzilmani shakllantirish; – turizm sohasida tadbirkorlik faolligini rag‘batlantirish mexanizmini takomillashtirish va turizm bozorida sog‘lom raqobat muhitining amal qilishini qo‘llab-quvvatlash; – davlat va xususiy biznes sherikchiligiga asoslangan mexanizmlarni joriy qilish asosida hududda qulay investitsion muhitini yaratish; – turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash tizimini takomillashtirish; – tumanlarning turistik salohiyatidan kelib chiqqan holda, an’anaviy madaniy-tarixiy turizm bilan birgalikda turizmning boshqa istiqbolli turlarini, jumladan, ekologik, etnografik, gastronomik, ziyorat qilish, sportga oid, davolash-sog‘lomlashtirish, agroturizm, ishbilarmonlik, bolalar va yoshlar turizmi hamda boshqa turlarini jadal rivojlantirish; – turizm sohasining malakali va raqobatbardosh kadrlar bilan ta’minlanganlik darajasini oshirish; – mahalliy aholiga ko‘rsatiladigan turistik xizmatlar xilma-xilligi, yuqori sifati va xarid qobiliyatiga mosligini ta’minlash; – raqobatbardosh (brend asosidagi) hududiy turistik mahsulotlarni shakllantirish va xalqaro turizm bozorida samarali siljitish; – viloyatning turistik-rekreatsion potensialidan ratsional foydalanish. Samarqand viloyatida uzoq muddatli istiqbolda turizm sohasini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari quyida keltirilgan. 1. Samarqand viloyati hududlarida turizm sohasini rivojlantirish loyihalarini tumanlarning turizm salohiyatini baholash asosida ishlab chiqish; 2. Zamonaviy jahon standartlari, turistlar talabiga javob bera oladigan turizm infratuzilmasini rivojlantirish; 3. Transport va yo‘l bo‘yi transport infratuzilmasini rivojlantirish; 4. Turizm sohasiga axborot-kommunikatsion texnologiyalarini joriy qilish orqali turizmning innovatsion rivojlanish mexanizmlarini shakllantirish; 60 5. Turistik mahsulotni diversifikatsiya qilish va yangi turistik mahsulotlarni yaratish; 6. Sotsial turizmni rivojlantirish; 7. Turizm sohasi uchun malakali kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirish; 8. Hududiy turmahsulotni xalqaro va ichki turizm bozorlarida samarali siljitish tizimini takomillashtirish, keng qamrovli reklama kampaniyalarini o‘tkazish va Samarqand brendini targ‘ib etish; 9. Ichki turizmni jadal rivojlantirish; 10. Viloyatda turizm sohasini jadal rivojlantirishda davlat, xususiy biznes va ilm-fan hamkorligi mexanizmlarini shakllantirish: – davlat, xususiy biznes va ilm-fan hamkorligi samarali mexanizmi sifatida hududlarda turistik klasterlari shakllantirish; – hududiy turistik klaster faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash hamda turistik klaster a’zolari Konsorsiumini tashkil etish. Klaster – bu bir-biri bilan raqobatlashuvchi, lekin shu bilan birga butun klasterning raqobatbardoshligini ta’minlash maqsadida o‘zaro hamkorlikda faoliyat yurituvchi, geografik jihatdan konsentratsiyalashgan tashkilotlarning o‘zaro bog‘langan guruhlari, ular faoliyatiga ixtisoslashgan xizmat ko‘rsatish tashkilotlari, jihozlar yetkazib beruvchi tashkilotlar, ularga hamroh tarmoq tashkilotlari, shuningdek, ularning faoliyati bilan bog‘liq turli soha tashkilotlari (ilmiy-tadqiqot institutlari, OO‘Yulari, standartlashtirish bo‘yicha agentliklar, savdo uyushmalari va h.k.) va boshqa bir qator tashkilotlar guruhidir 33 . Gorizontal va vertikal aloqalar orqali bir-biri bilan uzviy bog‘langan tashkilotlarning talab va istaklarini o‘zaro muvofiqlashtirish hamda axborotlar harakatini ta’minlovchi sharoitlar klasterni samarali faoliyat ko‘rsatishining asosiy mexanizmlari bo‘lib xizmat qiladi 34 . 33 Портер М. Конкуренция. Пер. с англ. – М.: Издательский дом «Вильямс», 2005, 610 с., С.256. 34 Корчагина Н. А. Кластерная политика – технология повышения эффективности управления компаниями: моногр. – Астрахань: Изд. дом «Астраханский университет», 2009., C .68. 61 Shunday qilib, taklif etilgan Samarqand viloyatida uzoq muddatli istiqbolda turizm sohasini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlanish mamlakatimiz fuqarolari va xorijiy tashrif buyuruvchilarning turli turistik xizmatlarga bo‘lgan talabini qondirish, uning xalqaro turistik hamjamiyatga integratsiyasini ta’minlashga keng imkoniyatlar yaratishni ta’minlaydigan zamonaviy yuqori samarali va raqobatbardosh turistik kompleksni yaratishga xizmat qiladi. 2019 yil 5 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5611-sonli Farmoni e’lon qilindi. Farmonda turizm tarmog‘ini tartibga soluvchi normativ-huquqiy asosning nomukammalligi, alohida turizm xizmatlarini ko‘rsatish qoidalarining, shuningdek chet el fuqarolarining toifalari, bo‘lish muddatlari va maqsadlari bo‘yicha dunyo amaliyotida keng qo‘llaniladigan alohida viza rejimlarining mavjud emasligi, joylashtirish vositalari va infratuzilma ob’ektlarining, ayniqsa turizm mavsumida yetishmasligi, turli transportlarda yo‘lovchilarni tashish tizimining yetarli darajada muvofiqlashtirilmaganligi, shuningdek, turistlarni mavjud turizm salohiyati to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan ta’minlashni tashkillashtirish darajasining pastligi, ichki turizmni, mamlakat hududlaridagi madaniy meros ob’ektlarining va ziyoratning o‘ziga xosliklarini targ‘ib qilish bo‘yicha marketing kampaniyalarining samarasizligi turizmni jadal rivojlantirishga salbiy ta’sir qilayotganligi 35 ko‘rsatib o‘tildi. Farmonda turizmni, avvalambor, xususiy sektorda rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ko‘rsatilayotgan xizmatlarning raqobatbardoshligini va sifatini oshirish, milliy turizm mahsulotini dunyo bozorida faol va kompleks ravishda targ‘ib qilish bo‘yicha vazifalar belgilab berildi va 2019-2025 yillarda O‘zbekiston Respublikasida turizm sohasini rivojlantirish Konsepsiyasi tasdiqlandi. Konsepsiyaning amalga oshirilishi 2019- 35 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасида туризмни жадал ривожлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони, 05.01.2019й. ПФ-5611 // ww.lex.uz 62 2025 yillarda turizm faoliyati sohasidagi normativ-huquqiy bazani takomillashtirish, turizmni rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratishga qaratilgan xalqaro me’yor va standartlarni implementatsiya qilish, turizm infratuzilmasini rivojlantirish hamda maqbul va qulay turizm muhitini yaratish, transport logistikasini rivojlantirish, ichki va tashqi yo‘nalishlarni kengaytirish, transport xizmatlari sifatini oshirish, turizm bozorining turli segmentlariga yo‘naltirilgan turizm mahsuloti va xizmatlarini diversifikatsiya qilish, respublika ichida turizm xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojni qondirishga yo‘naltirilgan turizm faoliyati sub’ektlarining faolligini rag‘batlantirishni ta’minlovchi ichki turizmni rivojlantirish, O‘zbekiston Respublikasi turizm mahsulotini xalqaro va ichki turizm bozorlarida targ‘ib qilish, mamlakatning sayohat va dam olish uchun xavfsiz sifatidagi imidjini mustahkamlash, turizm tarmog‘i uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini takomillashtirish ko‘zda tutadi. Birinchidan, Turizm sohasini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasidan quyidagilar uchun grantlar ajratiladi:  O‘zbekistonning tarixiy va afsonaviy shaxslari to‘g‘risidagi to‘liq metrajli badiiy, qisqa metrajli badiiy, xronikal hujjatli filmlarni suratga olish uchun - loyiha qiymatining 30%i, lekin 3 mlrd so‘mdan oshmagan miqdorda;  turizm uchun innovatsion biznes g‘oya va startaplarni amalga oshirish uchun - loyiha qiymatining 30%i, lekin 100 mln so‘mdan oshmagan miqdorda;  tematik xiyobonlar, mehmonxonalar va boshqa joylashtirish vositalari uchun olib kiriladigan mebel va inventar ham bojxona to‘lovlaridan (bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig‘imdan tashqari) ozod etiladi. Mamlakatimiz hududiga olib kiriladigan dor (osma) yo‘llarini, “banji- jamping” va “ziplayn” attraksionlarini, boshqariladigan (dirijabl, havo shari) va boshqarilmaydigan (erkin uchish) aerostatlar, gondolalar, “rafting” va “flaybording” uchun uskunalar, shuningdek, “buggy car”, faetonlar, joylashtirish vositasi sifatida tunab qolish uchun jihozlangan (g‘ildirak ustidagi uylar) yoki kafe-furgonlarga aylantirilgan (“fudtrak”) yer usti transport 63 vositalari 2023 yil 1 yanvargacha bojxona boji va aksiz solig‘ini to‘lashdan ozod etiladi. Bugungi kunda turizm sohasini yanada rivojlantirish, innovatsiyalarni tadbiq etishning asosiy yo‘nalishlari:  Har bir turistik hududda yagona dizayndagi informatsion ko‘rsatkichlar o‘rnatish;  Yirik axborot informatsion markazi, vokzal va aeroportlar, aholi gavjum joylarida esa uning shoxobchalarini yaratish;  O‘rnatilgan bank terminallarida turistik hudud haqidagi informatsion dasturni o‘rnatish va uni yangilab turish;  Turistik ob’ektlarda statsionar durbinlarni o‘rnatish;  Yagona internet portali yaratib, unda shaharda mavjud bo‘lgan barcha turistik tashkilotlar, diqqatga sazovor joylar, do‘konlar va hokazolar haqidagi barcha ma’lumotlarni joylashtirish;  Turistlar uchun “Call ” markazni tashkil qilish;  Mehmonxonalarda turistlarga ma’lumot beruvchi punktlarni yaratish;  Piyoda yurishga mo‘ljallangan zonalarni tashkil qilish va takomillashtirish;  Namoyish ob’ektlarning ko‘rsatkichlariga QR-kodlarini o‘rnatish. Viloyatga tashrif buyuruvchi sayohlar uchun qulayliklar yaratish maqsadida RENT CAR -yengil avtotransport vositalarini qisqa muddatli ijaraga berish xizmati joriy etildi. joriy etilib, ayni vaqda ularning soni 5 tani tashkil etmoqda. Endilikda ushbu xizmatlar doirasida "Volkswagen" va "Mersedes-Benz" elektromobillari xorijiy turistlarga ijaraga berilib, ularda wi-fi orqali internet ham uzatiladi. Talablarga ko‘ra chet tillardan tarjimon va gid xizmatlari ham ajratiladi. Mazkur xizmat tajriba sifatida Samarqand xalqaro aeroportida bugundan ya’ni 10 iyun kunidan ish boshladi. 64 Shuningdek, Samarqand shahrining markaziy va sayyohlar ko‘p xarakatlanadigan ko‘chalarda 30 dan ziyod FOOD TRUCK (ko‘chma ovqatlanish shaxobchalari) faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Turizm ob’ektlari atrofida 30 dan ortiq vending avtomatlari o‘rnatildi. Alisher Navoiy turizm va san’at ko‘chasining Universitet xiyoboni bilan kesishgan qismida velosiped to‘xtash joyi va ijara xizmati tashkil etildi. M37 va M39 magistral yo‘llari bo‘yidagi mavjud 163 ta yoqilg‘i quyish shahaobchalaridagi xizmatlar soni oshirildi. Jumladan, 2 ta elektromobillarni quvvatlantirish stansiyalari, evakuatorlar, kofe va tamaddi qilish xizmatlari tashkil etilib, sanitariya-gigiena shaxobchalari tartibga keltirildi. Ayni vaqtda tashabbuskor tadbirkorlar tomonidan M37 avtomagistralining Jomboy tumani, Samarqand shahri, Samarqand tumani hududidan o‘tuvchi qismlarida 3 ta karvonsaroylar hamda Samarqand shahri va Toyloq tumanlarida 1 tadan mehmonxona va logistika markazlari qurilmoqda. Ushbu obektlar yil oxiriga qadar to‘liq ishga tushiriladi. Turizm ko‘chalari va ob’ektlarning jozibadorligini oshirish maqsadida selfi nuqtalar tashkil etildi. Bugungi kunda sayyohlarning asosiy tashrif ob’ekti sifatida 26 ta muzey va madaniy meros obektlari xizmat ko‘rsatmoqda. Imkoniyati cheklangan fuqarolar uchun shart-sharoitlar yaratish bo‘yicha alohida e’tibor qaratilmoqda. 26 tadan 21 tasida panduslar o‘rnatilgan, 5 ta ob’ektda loyiha-smeta xujjatlari asosida amalga oshirilishi belgilangan. Shuningdek, ob’ektlarda audiogid, gid-tarjimon, milliy liboslar ijarasi xizmatlari tashkil etilgan. Registon maydonida madaniy konsert dasturlari belgilangan grafik asosida o‘tkazilib kelinmoqda. Muzeylarning ish vaqti 22:00 gacha etib belgilandi. 65 Shu bilan bir qatorda, o‘tgan davr mobaynida qo‘shimcha 21 ta yangi turizm yo‘nalishlar tashkil etildi. Jumladan: 1. 12 ta ekoturizm yo‘nalishi 2. 3 ta etnoturizm yo‘nalishi, 3. 5 ta ekstremal turizm yo‘nalishilari sayyohlar uchun xizmat qilmoqda. Turistik ob’ektlar Ziyorat turizmi ob’ektlari Gostronomik turizm Etnoturizm ob’ektlari Ekoturizm ob’ektlari Agroturizm Tibbiy turizm ob’ektlari 51 ta 42ta 10 ta 25 ta 16 ta 21 ta Ma’lumki, mamlakatimizga tashrif buyuruvchi xorijiy turistlar asosan xalqimizning milliy turmush-tarziga, urf-odatlariga qiziqish bildirishadi. Shu sababli, viloyatda sayohlar uchun yangi turizm yo‘nalishlarini tashikl etish yuzasidan ishlar olib borilmoqda. Jumladan, Urgut tumanidagi Tersak qishlog‘i, Payariq tumanidagi Choshtepa qishlog‘i, Nurobod tumanidagi Oqsoy qishlog‘i, Kattaqo‘rg‘on tumanidagi Andoqsoy va Qo‘shrabot tumanidagi Pangat qishloqlarini turizm qishlog‘iga aylantirish ishlari olib borilmoqda. Mazkur turizm qishloqlarida bir qator xizmat ko‘rsatish turlari, ya’ni oilaviy mehmon uylari, milliy tamolar tayyorladigan umumiy ovqatlanish shohobchalari, kulolchilik, kashtachilik kabi xizmatlar yo‘lga qo‘yiladi. Ushbu loyihalar ishga tushirilishi orqali 400 nafar yangi ish o‘rinlari yaratiladi. 66 - Samarqand tumanida Konigil turizm qishlog‘ining 2-bosqichi doirasida 100 ta turizm ob’ekti va 500 dan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratiladi. Bu loyiha Samarqand turizm markazi bilan bog‘lanib ketadi. Davlat tomonidan boshqarish va qo‘llab-quvvatlash iqtisodiyotning barcha sohalarini, jumladan, turizm sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan tashkilotlarning faoliyatini rivojlantirishda katta rol o‘ynaydi. Davlatimiz rahbari Samarqand viloyatining turizm salohiyatini rivojlantirish yuzasidan amalga oshirilgan loyihalarga ham alohida e’tibor qaratdi. 2017-2018 yillarda Samarqand viloyatining turistik salohiyatini rivojlantirish dasturi bu boradagi ishlarni yangi bosqichga kutardi. Dasturga binoan, 2018 yil viloyatda 19 ta mehmonxona qurilib foydalanishga topshirildi. Natijada sohada mingdan ortiq ish o‘rinlari yaratildi. Samarqand shahrida qo‘shimcha mehmonxonalar qurish uchun o‘ndan ortiq joy tanlandi. Jumladan, Turkiyaning “APEAS” kompaniyasining 20 million dollar miqdorida investitsiya kiritish hisobiga nufuzli mehmonxona qurish uchun yer ajratib berilgan. Zamonaviy mehmonxonalar bilan birga, xorijiy sayyohlar orasida katta qiziqish uyg‘atayotgan uy mehmonxonalar tizimini barpo etish rejalashtirilgan. Prezidentimiz joriy yilda xorijdan kelgan sayyohlar viloyat iqtisodiyotiga keltirgan foyda boshqa ko‘plab sohalardan yuqori ekanini ta’kidladi. Viloyatda turizm infratuzilmasini jadal rivojlantirish xorijiy sayyohlar oqimini ko‘paytirish, iqtisodiyot taraqqiyotiga yangicha sur’at berishi qayd etildi. Davlatimiz rahbarining viloyatga tashriflari chog‘ida bergan ko‘rsatmalari asosida Samarqand shahrining Cho‘ponota massivini obodonlashtirish, yangi avtomobil yo‘li ochish, shahar aholisi hamda sayyohlar uchun zamonaviy xizmat ko‘rsatish ob’ektlari va mehmonxonalar barpo etish mo‘ljallanmoqda. Viloyat turizmiga taaluqli yana bir yirik loyiha – Amir Temur ko‘chasidagi sobiq “Alpomish” zavodi hududida barpo etiladigan “Samarkand 67 city” turistik zonasidir. Shuningdek, Samarqand eshkak eshish kanali atrofida ham zamonaviy sayyohlik shaharchasi barpo qilinadi. Prezidentimiz xorijlik mutaxassislar ishtirokida ishlab chiqilgan sayyohlik maskanlari loyhalari bilan tanishar ekan, turistik xizmatlarga bo‘lgan talab oshib borayotganlini inobatga olib, sayyohlar uchun barcha sharoitni yaratish zarurligini ta’kidladi. Shavkat Mirziyoev shu yerda zamonaviy loyihalarni amalga oshirish yuzasidan turkiyalik ishbilarmonlar bilan suhbatlashdi. Prezidentimizga 2018-2019 yillarda Samarqand viloyatini kapital rivojlantirish dasturi doirasida amalga oshiriladigan loyihalar to‘g‘risida ma’lumot berildi. Unga ko‘ra, umumiy qiymati 5,2 trillion sumlik 2020 ta loyiha hayotga tadbiq etildi, 19 mingdan ziyod yangi ish o‘rinlari yaratiladi. Mazkur dastur rejasida Samarqand kelgusida aholi daromadlarini 2 barobar, sanoat mahsulotlari hajmini 1,7 barobar, xizmat ko‘rsatish hajmini 1,8 barobar, pudrat ishlari ko‘lamini 1,9 barobar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetkazish hajmini 1,4 marotaba oshirish rejalashtirilgan . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev hududlarni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish borasidagi islohotlarni amalga oshirayotgan bunyodkorlik ishlari va yirik loyihalar bilan tanishish maqsadida 2019 yil 26 iyul kuni Samarqand viloyatiga tashrifidan maqsad – Samarqandni jahon turizm markaziga aylantirish, aholi uchun zamonaviy turmush sharoitini yaratishga alohida e’tibor qaratishdir. Davlatimiz rahbari safarlari chog‘ida tuman va shaharlarda bunyodkorlik ishlari ko‘lamini kengaytirish, sanoat, turizm, qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish kabi sohalarni jadal rivojlantirish, aholi uchun munosib turmush sharoiti yaratish masalalariga alohida e’tibor qaratdi. Shu asosda dasturlar tuzilayapti, ularni amalga oshirish buyicha “Yo‘l xarita”lari tasdiqlanib hayotga tadbiq etilmoqda. Xususan, joriy yilning birinchi yarmida 2019-2020 yillarda amalga oshirish belgilangan umumiy qiymati 19,6 trillion so‘mlik 987 loyihaning 572 68 tasi buyicha 2,3 trillion so‘mlik investitsiyalar o‘zlashtirilib, 300 tasi to‘liq yakuniga yetkazildi. 4 mingdan ziyod yangi ish o‘rinlari yaratildi. To‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar jalb etish borasida 88,2 million AQSh dollari o‘zlashtiildi. Bu 2018 yilning shudavri bilan taqqoslangan qariyib 1,5 barobar ko‘pdir. Investitsiya dasturiga ko‘ra bu yil Samarqand viloyatida 565,7 milliard so‘m mablag‘ o‘zlashtirilib, 151 ob’ektda qurilish ta’mirlash ishlari amalga oshirilishi rejalashtirilgan. Hozirgacha 22 ta maktab, 8 ta tibbiyot muassasasi va 12 ta ichimlik suv ob’ektida belgilangan ishlar yakunlandi. Keyingi yillarda yurtimizda turizmni rivojlantirish borasidagi islohotlar tufayli Samarqandga keladigan sayyohlar oqimi sezilarli darajada oshdi. Ma’lumotlarga ko‘ra, joriy yilning dastlabki olti oyida viloyatga 1 million 433 ming turist tashrif buyurgan. Ularning 227 ming nafarini xorijiy sayyohlar tashkil etadi. Ushbu ko‘rsatkichlarni ikki yil oldingi ko‘rsatkichlar bilan qiyoslaganda, turistlar oqimi to‘rt barobar oshganligini ko‘rish mumkin. Viloyatimiz sayohliq salohiyatini yanada oshirish, turistlar uchun zamonaviy sharoit va imkoniyatlar yaratish maqsadida Samarqand tumanidagi eshkak eshish kanali atrofida turistik markaz qurish rejalashtirilmoqda. Prezident Sh.Mirziyoev bu yerga tashrif buyurib, markaz loyihasi bilan tanishdi. Unda belgilanishicha. Majmua uchun 360 gektar yer ajratib, 80 gektarida anjumanlar saroyi, mehmonxonalar va boshqa ob’ektlar qurilishi mo‘ljallangan. Mehmonxonalar 3,4 va 5 yulduzli bo‘lib, barcha toifadagi sayyohlarni qamrab oladi. Shuningdek saylgohlar, suzish joylari, sun’iy oromgohlar, restoranlar tashkil etiladi. Samarqandga kelgan sayyohlar mahalliy aholi dam olishi uchun qaerga boradi? Hozircha aytarli ko‘zga ko‘ringan bunday joy yo‘q. Shuning uchun chet ellik sayyohlar, asosan tarixiy obidalarni ko‘rish va muqaddas qadamjolarni ziyorat qilish bilan cheklanmoqda. Vaholanki, Samarqandda turistlardam olishi, madaniy hordiq chiqarishi uchun sharoit yaratishga imkoniyat juda katta. 69 Hududda bu maskanga alohida e’tibor qartiladi. Bu makon ziyorat turizmi bilan hamohang bo‘lishi, xalqimiz, chet ellik sayyohlar bu yerga kelib maroqli hordiq chiqarishi uchun har tomonlama qulay joyga aylanishi kerak. Joriy 2019 yilning 9-10 iyul kunlari Samarqandda MDH Turizm kengashining navbatdagi majlisi va Hamdo‘stlik mamlakatlarining birinchi turistlar yarmarkasi o‘tkazildi. Mazkur tadbir chog‘ida yurtimizga, jumladan, Samarqandga chet ellik sayyohlarni jalb etish bo‘yicha xorijiy firma va kompaniyalar bilan 50 dan ortiq shartnomalar imzolandi. Shuningdek, bu yil Samarqand shahri Jahon sayyohlik shaharlari federatsiyasiga (WTCF) a’zo bo‘ldi. Yaqin yillarda Samarqand shahrini “Turistik xab”ga aylantirish rejalashtirilmoqda. Xalqaro reyting agentliklarining e’tirof etishicha, O‘zbekiston turizm industriyasini jadal rivojlantirayotgan davlatlardan biri hisoblanadi. Mamlakatimizning sayyohlik salohiyati nihoyatda yuqori bo‘lib, undan to‘laqonlik foydalanish uchun barcha shart-sharoitlar yaratib berilmoqda. Infratuzilmani rivojlantirish, xizmat ko‘rsatish sifatini tubdan yaxshilash maqsadida sohada faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik sub’ektlariga 20 dan ziyod imtiyoz va yangiliklar taqdim etilgani, shu bilan birga 65 davlat fuqarolari uchun vizasiz tizim joriy qilinganligi sayyohlar oqimini ko‘payishida muhim omil bo‘lmoqda . Darhaqiqat, o‘tgan yili sohada eng muhim ko‘rsatkichlar ikki barobar o‘sgani kuzatildi. Har yili sayyohlar soni 2,6 milliondan 5,3 millon nafarga yetgan bo‘lsa, turistik xizmatlar eksporti 546 million AQSh dollaridan 1 milliard 40 million AQSh dollariga o‘sgan. Joriy yilning dastlabki besh oyida yurtimizga tashrif buyurgan chet ellik turistlar soni 39 foiz ko‘paydi . Mamnuniyat bilan qayd etish joizki, yaqin olti yil ichida O‘zbekistonning yalpi ichki mahsulotida turizmning ulushini 2,3 foizdan 5 foizgacha 9-10 millionga yetkazish ko‘zda tutilmoqda. Shuningdek, mahalliy turistlar sonini ham deyarli ikki barobar oshirish orqali 25 millionga olib chiqish belgilangan. 70 Darhaqiqat, iqtisodiyotning strategik tarmog‘i maqomi berilgan mazkur sohada maqsadlar ulkan, rejalar ham bisyor. Ammo bunday natijalarga qanday erishiladi? Albatta, yurtimizning mavjud sayohlik salohiyatidan samarali foydalanish orqali. Bu jarayonda hali ishga solinmagan nodavlat, notijorat tashkilotlarini (NNT) ning ko‘magi yangi imkoniyatlarni ochib berishi, shubhasiz. Binobarin, dunyo tajribasidan ayonki, davlat organlari o‘z vakolatlarining bir qismini NNT ga bosqichma-bosqich o‘tkazib bormoqda. Natijada jahonda NNT sonining mutasil oshishi tendensiyasi kuzatilmoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda aynan turizm sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan NNT faoliyatini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilayotganligi diqqatga sazovor. Xususan, Prezidentimizning 2019 yil 5 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni hamda 2018 yil 7 fevraldagi “Ichki turizmni jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori ijrosi doirasida Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi Jamoat tashkilotlari va chet eldagi vatandoshlar bilan ishlash boshqarmasi tashkil etildi. Uning asosiy vazifasi sifatida NNT bilan ijtimoiy sheriklik munosabatlarini yo‘lga qo‘yish, chet eldagi turdosh tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlik aloqalarini mustahkamlashga ko‘maklashish belgilandi. Shundan kelib chiqib, dastlab O‘zbekiston Oshpazlar uyushmasi, Aeronavtika fedratsiyasi, Geografiya jamiyati, Ekstremal va tog‘ turizmi federatsiyasi, Xususiy turistik tashkilotlari assotsiatsiyasi hamda boshqa shu kabi jamoat tashkilotlari bilan hamkorlik aloqalari yo‘lga quyildi. Ayni paytda ularning turizm ravnaqiga qaratilgan loyihalari qo‘mita tomonidan qullab- quvvatlanmoqda. 2018 yilda to‘rtta NNT ga jami 1 milliard 580 million 200 ming so‘m miqdorida pul mablag‘lari ajratilganligi joriy yilda esa bu ko‘rsatkich 2 milliard so‘mga yetkazish rejalashtirilganligi bunga misol bo‘la oladi. Quvonarlisi, bu kabi amaliy sa’iy – harakatlar tufayli davlatning turizm sohasida bir qator funksiyalari bosqichma-bosqich NNT ga o‘tkazilishi belgilangan bo‘lib, bu borada ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 71 turistlarga xizmat ko‘rsatish sifatini oshirishga qaratilayotgan “Mehmonnovozlik maktabi” loyihasi doirasida 150 dan ortiq xodimlarning malakasi oshirildi. Bundan tashqari “O‘zbekcha nonushta keng ommalashtirilmoqda, sportning ekstremal turlari bo‘lmish aeronavtikani (havo sharlarida parvoz qilish) rivojlantirishda jamoat tashkilotlari roli kuchaytirilmoqda. Bu haqda gap ketganda, O‘zbekiston Aeronavtika federatsiyasi loyihasi doirasida Toshkent, Samarqandga va Buxoro shaharlarida 325 marta aerostatlar (havo sharlari) parvozi amalga oshirilganini, ularda 2100 dan ziyod kishilar ishtirok etganligini aytish joiz. Joriy yilda sayyohlik jabhasidagi jamoat tashkilotlari yangidan tashkil etilgan ikkita assotsiatsiyasi hisobiga yanada kengaydi. Shu bois 2019 yilning o‘zida NNT faoliyatini institutsional qullab-quvvatlash orqali katta natijalarga erishish kutilmoqda. Jumladan, xorijning yetakchi mehmonxona va restoranlar vakillarini keng jalb qilgan holda, turli o‘quv mashg‘ulotlarini o‘tkazish, gidlarning o‘zaro tajriba almashinuv imkoniyatini yaratish, AQSh, Germaniya, Indoneziya, Janubiy Koreya, Rossiya, Saudiya Arabistoni, Turkiya, Xitoy, Yaponiya kabi davlatlarning turizm sohasidagi xususiy hamda jamoat tashkilotlari bilan hamkorlik aloqalarini o‘rnatish, ular ko‘magida sayyohlar sig‘imini oshirish bo‘yicha “Oped Air” xalqaro festevali “Silk Rodu Air” xalqaro musobaqasi va boshqa tadbirlarni o‘tkazish ishlar sirasiga kiradi. Bu kabi jozibali loyihalar ijrosida joriy yilda Oliy majlis huzurida “Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qullab-quvvatlash jamoat fondi tomonidan turizm sohasidagi jamoat tashkilotlariga davlat ijtmoiy buyurtmalarini taqdim etish uchun jami 400 million so‘m mablag‘ ajratilgani qul kelmoqda. Gap shundaki, mazkur buyurtmani amalga oshirish orqali O‘zbekistonning turizm salohiyatini yuksaltirish, tarixiy – madaniy merosini keng targ‘ib qilish, aholini ichki turizmga jalb etishga yo‘naltirilgan “O‘zbekiston bo‘ylab sayohat qil”, “Men Vatanimni sevaman”, “Biz oilaviy 72 sayohatchilarimiz” kabi shiorlar ostida festevallar va boshqa yirik tadbirlarni uyushtirish, shuningdek mamlakatdagi 14 hududning har biri uchun o‘ziga xos jihatlarini tasvirlovchi turizm mahsulotlarini yaratishga qaratilgan tanlov tashkil etilmoqda. Shu bilan birga, turizm sohasidagi jamoat tashkilotlari xorijiy turizm tashkilotlari bilan hamkorlik aloqalarini urnatishlari o‘zaro tajriba almashishlari, eng asosiysi, qo‘shma loyihalarni amalga oshirishga ko‘maklashish maqsadida qo‘mita tomonidan muloqot maydoni yaratilmoqda. Xususan, Turkiyadagi sayohlikka ixtisoslashtirilgan tashkilotlarning tajribalarini qo‘llash bo‘yicha muzokaralar olib borilmoqda. Tomanlar o‘rtasida sayyohlik ko‘rgazmalari “V2V” formatidagi uchrashuvlar, mehmon uylari, ekoturizmni rivojlantirish bo‘yicha seminar tashkil etish yuzasidan kelishuvlarga erishish kutilmoqda. Demak, turizmga jamoat tashkilotlarining sayyohlik yo‘nalishlarini ko‘paytirish va ammalashtirishga katta hissa bo‘lib qo‘shiladi. Shunday ekan, ushbu jabhaga qo‘shimcha sarmoyalar yo‘naltirib, inestitsiyaviy salohiyatni kuchaytirish, yangi ish o‘rinlarini yaratishda jamoat tashkilotlarining rolini oshirish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. 3.2. Turizm soxasi loyixalariga investisiyalar jalb kilishda klasterli yondashuvdan foydalanish yo‘nalishlari Turizm sohasini rivojlantirishda sohani kompleks tarzda rivojlantirish yanada samaraliroq hisoblanadi. Chunki barcha sohalar birgalikda rivojlanishi turizm infratuzilmasini yaxshilashga yordam beradi. Bunda turistik klasterlarga bo’lgan talab ortadi. Kompleks turistik xizmatlar hamda turistning va ekskursantning ehtiyojlarini qanoatlantirish uchun zarur bo‘lgan boshqa qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatuvchi mustaqil tashkilotlar hamda yakka tartibdagi tadbirkorlar majmui turistik klasterdir. Odatda turizm klasterlari ikki xilda tasniflash qulay deb o’ylayman: gorizantal va vertikal. Gorizantal tashkil etilgan turizm klasterlari o’z ishiga 73 turizm sohasidagi bir nechta tarmoqlarni jamlab oladi. Vertikal turizm klasterlari esa bir tarmoq bilan cheklanadi. Turistik klasterlar kompleks turistik xizmatlar ko‘rsatish, turistik faoliyatning raqobatbardoshliligi va sifatini oshirish maqsadida turistik mahsulotni shakllantiradi, targ‘ib etadi va realizatsiya qiladi. 36 Turizm sohasidagi ishbilarmonlik aloqalari ko'plab turli sheriklik tizimlari shaklida bo'ladi. Yani ular quyidagilar: strategik alyanslar, qo'shma korxonalar, konsortsiumlar, xoldinglar, koalitsiyalar, franchayzing shartnomalari va boshqalar. Ishbilarmonlik aloqalari ko'pincha hukumat, mahalliy hokimiyat organlari, mahalliy fuqarolar bilan hamkorlik qilish yo'lida kengayib bormoqda. Tarmoqlararo mintaqaviy va mahalliy sheriklik mahalliy sub'ektlar o'rtasida konsensusni o'rnatish, umumiy strategiyalar va faoliyatni muvofiqlashtirish, asosiy vakolatlardan foydalanish, innovatsiyalarni rag'batlantirish va yaratish, innovatsiyalarni aniqlashni kuchaytirish imkonini beruvchi endogen jarayonlarning ta'siri sifatida barcha turistik taraqqiy etgan davlatlar tomonidan afzal ko'riladi. Mahalliy ijtimoiy, madaniy va tabiiy muhitda mahalliy ishtirokchilar, mintaqaviy va mahalliy tadbirkorlikning raqobatbardoshligini oshirishga harakat qilishadi. Turizm klasteri har xil tizimlardan tashkil topgan, har biri o'ziga xos, turli axborot infratuzilmasiga ega bo'lgan murakkab tashkilotdir. Klaster a'zolari o'zlarining huquqiy sub'ektivligi va iqtisodiy mustaqilligini saqlab qolgan holda, umumiy maqsadga erishishga qaratilgan iqtisodiy integratsiyaning moslashuvchan shaklini ifodalaydi. Turizm klasteri bir nechta turdagi ishtirokchilarni o'z ichiga olganligi sababli, turizm sanoati klasteri quyidagi savdo va mahalliy segmentlarni o'z ichiga olishi kerak: attraksionlar (golf maydonchalari, muzeylar/galereyalar, bog'lar, jonli ko'ngilochar joylar va boshqa saytlar), transport (aeroport/havo xizmati, charter avtobuslari xizmati). , jamoat transporti), qo'llab-quvvatlash 36 O‘zbekiston Respublikasining Qonuni,O‘RQ-549-son 18.07.2019 yildagi 74 xizmatlari (ob'ektlarni boshqarish, jamoatchilik bilan aloqalar, reklama, moliya, sug'urta), turar joy, chakana savdo, restoranlar, ixtisoslashtirilgan o'quv dasturlari, shuningdek, mahalliy hokimiyat organlari, turizm notijorat tashkilotlari, biznes muhiti institutlari, ta'lim darajasi ( universitetlar, R&D), ularning barchasi bir turistik brend (mintaqaviy yoki mahalliy turistik mahsulot) doirasida bir-biri bilan hamkorlik qiladi va shu bilan birga sifat, innovatsionlik va o ziga xos turistik taklifning o ziga xosligi bo yichaʻ ʻ ʻ raqobatlashadi. Klaster a'zolarining geografik kontsentratsiyasi tarqatish va logistika xarajatlarini pasaytiradi va bilim va malakalarga ega bo'lishni ta'minlaydi. Shuning uchun klasterlar odatda nisbatan kichik hududdagi ob'ektlarni o'z ichiga oladi. Biroq, turizm klasteri doirasida faoliyat yurituvchi qo'shni sub'ektlar guruhi bilan cheklanmasligi kerak. Aksincha, turizm klasteriga turizm ishlab chiqaruvchi hududlarda masofaviy (chet el) bozorlarda faoliyat yurituvchi korxonalar ham kirishi tabiiy. Bu qabul qilingan raqobat strategiyasining to'g'ridan-to'g'ri natijasi bo'lib, u bozor segmentatsiyasi (bozor yo'nalishi) bilan birgalikda xarajatlar bo'yicha etakchilik yoki farqlash strategiyasi bo'lishi mumkin. Uni muvaffaqiyatli amalga oshirishning asosiy sharti maqsadli bozor(lar)da klaster vakili bo'lgan sub'ektlar bilan yaqin hamkorlik bilan belgilanadigan tarqatish kanallari va reklama vositalarini puxta o'ylangan bo’lishi kerak. Har bir turizm klasterining samaradorligi uning geografik, iqtisodiy (daromad darajasi) va ijtimoiy-demografik joylashuvida belgilangan maqsadli bozorlarni aniqlash (yoki yangisini shakllantirish) qobiliyati bilan bog'liq. Bu jihatni alohida ta'kidlash kerak. Turizm klasterini tashkil etish jarayoni uzluksiz xarakterga ega bo'lishi kerak, chunki faqat uzoq muddatda ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Turizm klasterlarini tashkil etish orqali biz quyidagilarga ega bo’lamiz:  turizm taklifining ixtisoslashuvi va differentsiatsiyasi; 75  daromadning o'sishi, mahalliy fuqarolarni turizm yoki yo'naltiruvchi sohalarda tadbirkorlik faoliyatiga ilhomlantirish;  tadbirkorlikni rag'batlantirish va yangi biznes va turizm mahsulotining innovatsionligini jadal yaratish;  ish o'rinlarini yaratish va turistik takliflarning sifatini oshirish;  ijtimoiy kapitalni to'plash va tranzaksiya xarajatlarini kamaytirish;  alians va barcha klaster a'zolarining raqobat ustunligini oshirish;  biznes riskini kamaytirish va javobgarlikning tarqalishi;  mintaqadagi ko'plab sub'ektlarning tadbirkorlik ko'nikmalaridan foydalanish;  yaxshiroq muloqot va tashkiliy ta'limning ta'siri. Va boshqa shu kabi ijobiy o’zgarishlarga ega bo’lamiz. Muvaffaqiyatli klaster tashabbuslarining hal qiluvchi omillari quyidagilardan iborat: xususiy omilning ustuvor majburiyatlari; davlat institutlarining katalitik funktsiyasi (investitsiya siyosati, innovatsiya va tadbirkorlikni rag'batlantirish); uzoq muddatda jamoatchilik rolining pasayishi; shaffof innovatsiyalar va klaster siyosati (masalan, umumiy tashabbuslarni moliyalashtirish); benefitsiarlarning keng tarqalishi va samarali maslahat va baholash mexanizmlari. Turizm klasterini chegaralash uchun quyidagi jihatlarni aniqlash tavsiya etiladi: -mahsulot yoki turistik mahsulot va ularning jozibadorligi va xilma-xillik salohiyati; -potentsial tuzilmani tashkil etuvchi korxonalar to'plami; - taklif etilayotgan turizm mahsulotiga (restoranlar, mehmonxonalar, sayyohlik agentliklari, savdo, hunarmandchilik, turizmni qo llab-quvvatlashʻ xizmati va boshqalar) qo llab-quvvatlash; ʻ 76 -yordamchi infratuzilma (yo'llar, sanitariya, energetika, aloqa va boshqalar); -institutsional qo'llab-quvvatlash xizmatlari (davlat muassasalari, korxonalar va ishchilar uyushmalari, ishchilarni o'qitish markazlari, ta'lim muassasalari va boshqalar). Turizm sohasida klasterlarni tashkil etish va ularni rivojlantirish uchun turizm sohasini yaxshiroq tahlil qilishimiz va undagi barcha subyektlarning o’zaro aloqasini tahlil qilishimiz lozim bo’ladi.Turizm klasterining chegaralanishidan tahlil qilishda klaster xususiyatlarini va xilma-xilligini aniqlash uchun quyidagi bosqichlarni bajarish tavsiya etiladi:  -sektor diagnostikasi, ichki va tashqi darajada;  -raqobatbardoshlik va barqarorlikni oshirishdan iborat umumiy klaster maqsadini anglatuvchi umumiy maqsadlarni aniqlash; Yuqoridagilar aniqlangach maqsadlarga erishish uchun strategiyalar yoki umumiy harakatlar ishlab chiqilishi kerak. Bu bilan yangi klasterlar yaratilishi mumkin bo’ladi. Xulosa va takliflar Mamlakat uchun eng serdaromad va qulay sohalardan biri bu turizm sohasidir. Turizmni rivojlantirish o’zining turistik salohiyatiga ega bo’lgan davlar uchun muhim va ustuvor maqsadlardan biri desak mubolag’a bo’lmaydi. Turizm infratuzilmasini yaxshilash nafaqat turistlar uchun foydali balki aholi turmush farovonligini yaxshilashga xizmat qiladi. Shu boisdan turizmni rivojlantirish har tomonlama manfatdor hissoblanadi. Turizm shunday o‘ziga xos xususiyatga egaki, u bir necha tarmoqlarni harakatga keltiradi hamda tabiiy resurslar sarflarini keskin kamaytiradi. Chunki, ushbu sohada yuqori sarmoyaviy mul'tiplikativ samara mavjud: har bir birlik investisiya iqtisodiyotning boshqa sohalarida 4 birlik daromad keltiradi. Bandlikda ham xuddi shunday samara mavjud, turizmda yaratilgan 1ta ish o‘rni 77 boshqa sohalarda 4 ta yangi ish o‘rinlarini yaratishga olib keladi. O‘zbekistonda ham turizm sohasining YaIM tarkibidagi ulushini keskin oshirish, uni milliy iqtisodiyotning ustun rivojlangan yetakchi tarmoqlaridan biriga aylantirish zarurligi e'tirof etildi. Dissertatsiyani yozish jarayonida olib borilgan izlanish va tadqiqotlar jarayonida aniqlangan muammolarni hal qilishda bir qancha fikr va to’xtamga keldik: Maqsadli sayyohlik segmentlarini shakllantirish  Xizmat ko‘rsatish sohasida milliy va alohida xalqaro sifat mezonlari to‘plamini shakllantirish va joriy etish hamda ushbu mezonlarni xalqaro darajada muvofiqlashtirish va uyg‘unlashtirish  Transport tarmog‘ining raqamli infratuzilmasini yaratish uchun axborot bazasini shakllantirish  Sayyohlik sohasini raqamlashtirish uchun milliy platformalarni yaratish  Transport va sayyohlik sohasida xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish  Xalqaro sayyohlik sohasidagi tajribaga ega xorijiy sayyohlik operatorlarini jalb qilish Yashash joylarida sayyohlarning uy sharoitida yashashini rivojlantirish, xususan imtiyozli soliqqa tortish yo‘li bilan  Ichki sayyohlikning maqsadli ko‘rsatkichlarini aniqlab olish bilan rivojlantirish O`zbekiston Respublikasi Prezidentining so`nggi yillarida turizmga oid e`lon qilingan farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari millatlararo aloqalarni kengaytirish va mustahkamlash, xalqaro turistik bozorga integratsiyalashish, O`zbekistonning madaniy-tarixiy va ma`naviy merosini jahon hamjamiyatiga targ`ib qilish hamda sayyohlarga xizmat ko`rsatish sifatini jahon andozalari darajasiga etkazishga qaratilgan tadbirlarni o`z ichiga oladi. Bu qonuniy hujjatlar Respublikada turizm sohasi va uning infratuzilmasini rivojlantirish bo`yicha ko`pgina tadbirlar bilan birga qator muammolar echimlarini ham ko`zda tutadi. Turizm sohasining raqobatbardoshligini 78 oshirishni ta`minlaydigan shart-sharoitlarni yaratishda davlatning rolini oshirish, turizm rivojlanishning jahon amaliyotida jamlangan ilg`or tajribasini, usullari va vositalarini milliy iqtisodiyotimizga joriy qilish shular jumlasidandir. Hozirgi davrda respublikamizda milliy turizmning barqaror rivojlanish muammolarini hal qilishning nazariy, uslubiy va amaliy yondashuvlarini ishlab chiqish, turistik mahsulotlar bozorini shakllantirish, mazkur soha faoliyatini tartibga solishning iqtisodiy usullari va uni boshqarishning tashkiliy tuzilmalarini, turizmni rivojlantirishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xar qanday ob'ektga investisiyaning samaradorligini aniqlash uchun investision loyiha ishlab chiqiladi, unda kapital qo‘yilmalarni amalga oshirishning iqtisodiy maqsadga muvofiqlikning asosnomasi, hajmi va muddatlari beriladi. Turistik ob'ektga bo‘lgan investorlarning katta qiziqishi shu bilan ifodalanadiki, unga kiritilgan kapital bahosizlanish riskining past darajasi bilan tavsiflannadi. Turistik ob'ektlarga katta mablag‘ kiritilishi, eng avvalambor, salbiy inflyasion jarayonlardan kompensasiyalanish imkoniyati bilan ifodalanadi. Turistik ob'ektni joriy daromad keltirishi mumkin bo‘lgan investision instrumentlarga kiritish mumkin.. Hozirgi vaqtda har bir investor o‘z mablag‘larini qo‘yishning maksimal samaradorligini ta'minlash uchun u yoki bu kapital kiritish ob'ektining investision jozibadorligini qisqa muddat ichida baholash imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim. Ma'lum ob'ektning investision jozibadorligi haqidagi tasavvur investor uchun ob'ektning iqtisodiy potensiali, ob'ektga kiritiladigan investisiyadan kutilayotgan foyda (naf) va kuchsiz tomonlarini tushunish uchun zarur bo‘ladi. Turistik ob'ektlarining investision jozibadorligiga ko‘pgina ichki va tashqi omillar ta'sir etadi. Ularning kompleks baholanishi turistik ob'ektning investision jozibadorligini aniqlash imkonini beradi. 79 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5611 sonli farmoni. 2. O’zbekiston Respublikasi turizm to’g’risidagi qonuni. –T.; O’zbekiston , Qonunchilik palatasi tomonidan 2019-yil 16-aprelda qabul qilingan Senat tomonidan 2019-yil 21-iyunda ma’qullangan. 3. . Mirziyoev Sh.M. Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi. – Toshkent: «O‘zbekiston» 2022 yil. 400 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasi. //Xalq so‘zi, 2020 yil 29 dekabr 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma'ruzasi.// Xalq so‘zi, 2017 yil 16 yanvar 80 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasi. //Xalq so‘zi, 2020 yil 29 dekabr 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasi. //Xalq so‘zi, 2020 yil 29 dekabr 8. . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma'ruzasi.// Xalq so‘zi, 2017 yil 16 yanvar 9. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: «O‘zbekiston» NMIU. – B. 16. 2016 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma'ruzasi.// Xalq so‘zi, 2017 yil 16 yanvar' Xalqaro turizmda sarmoya siyosatini shakllantirish. — Т.: Moliya, 2005 11. Kvartalnov V.A. Mejdunarodno‘y turizm. Uchebnik. – M.: FiS, 2007. – 235 12. Vahobov A. va boshq. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. – T.: ―Sharq , 2005.‖ 13. Alieva M.T., Salimova B.X. Mehmonxona menejmenti. – T.: Moliya 2005, 14. .Buturov I.N. Marketing i menedjment inostrannogo turizma. - M.: Finanso‘ istatistika, 2003, 15. Pardaev A. Boshqaruv hisobi. Darslik. – T.: Akademiya, 2002 16. Rahimbayev A.O Turizm nazariya va amaliyoti,; -T.; O’zbekiston 2017-yil. 17. X.M. Mamatqulov, А.В. Bektemirov, I.S. Tuxliyev. Xalqaro turizm. – T .; O’zbekiston. 18. M.T. Aliyeva. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. Darslik. -T.: TDIU, 2007. 19. M.M. Irmatov, Aliyeva M.T. va boshqalar. Turizmni rejalashtirish. — Т.: Moliya, 2005. 20. M.T. Aliyeva. Mehmonxona menejmenti. Darslik. — T.: TDIU, 2007. 81 21. «JAHON IQTISODIYOTI GLOBALIZATSIYASI SHAROITIDA TURIZM INDUSTRIYASI RIVOJLANISHINING USTUVOR YO‘NALISHLARI» Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman. 22. Devid L. Edgell, Sr Mariya DelMastro Allen, Ginger Smit Jeyson, Swanson “ tourism policy and planning” 23. M.Mirzayev, M.Aliyeva Turizm asoslari. O’quv qo’llanma, T;.2011-y 24. G.Xdirova, F.Raxmatullayev “ Mintaqaviy turizm” Buxoro -2020 . 25. R, Xayitboyev, R. Amriddinova –“turizmning maxsus turlari” uslubiy qo’llanma Samarqand-2008 y . Internet sayitlari: 1. www.edu.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.aim.uz 4. Google academy 5. Mendeley apk 6. https://www.norma.uz/ 7. https://doi.org/10.1016/j.jretai.2016.12.008 8. http://vestnik.bukep.ru/arh/full/2016-2.pdf 9. www.uniconf.ru 82

“Turizm sohasi loyihalariga investitsiyalar jalb qilishda marketing tamoyillaridan foydalanish” (Samarqand viloyat Turizm va madaniy meros bosh boshqarmasi misolida) Kirish......................................................................................... 3 I BOB Turizm soxasiga investitsiyalar jalb qilishda marketing vositalaridan foydalanishning nazariy asoslari 8 1.1-§. Hududiy turizm bozorida integratsiyalashgan marketing konsepsiyasini amalga oshirish......................... 8 1.2-§. Turizmni istiqbolli rivojlantirishda investisiyalarning roli, mazmuni va ahamiyati ........................................... 23 II BOB O‘zbekiston turizm xizmatlar bozorining tahlili bo‘yicha marketing tadqiqotlari............................................ 37 2.1-§. O‘zbekiston turizm xizmatlar bozorining rivojlanish holati 37 2.2-§. Samarqand turizm xizmatlar bozorining rivojlanish holati tahlili 48 III BOB Turizm sohasiga jalb etilayotgan investisiyalarni samarali yo‘naltirishga oid muammolar va echimlar 58 3.1-§. Samarqand viloyatida uzoq muddatli istiqbolda turizm sohasini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari 58 3.2-§. Turizm soxasi loyixalariga investisiyalar jalb kilishda klasterli yondashuvdan foydalanish yo‘nalishlari 75 Xulosa va takliflar......................................................................... 79 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati............................................. 82 1

Kirish Hozirgi kunda turizm shunday o‘ziga xos xususiyatga egaki, u bir necha tarmoqlarni harakatga keltiradi hamda tabiiy resurslar sarflarini keskin kamaytiradi. Chunki, u shbu sohada yuqori sarmoyaviy multiplikativ samara mavjud: har bir birlik investisiya iqtisodiyotning boshqa sohalarida 4 birlik daromad keltiradi. Bandlikda ham xuddi shunday samara mavjud, turizmda yaratilgan 1ta ish o‘rni boshqa sohalarda 4 ta yangi ish o‘rinlarini yaratishga olib keladi. 1 O‘zbekistonda ham turizm sohasining YAIM tarkibidagi ulushini keskin oshirish, uni milliy i qtisodiyotning ustun rivojlangan yetakchi tarmoqlaridan biriga aylantirish zarurligi e’tirof etildi. O‘zbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyo ye v 2018-yilning 28-dekabrida Oliy Majlisga Murojaatnomasida “Turizmni rivojlantirish sohaga invyestisiyalarni jalb etish, kadrlar salohiyatini oshirish bo‘yicha kompleks choralar ko‘rishimiz zarurligini, respublikamizda turizm ko‘pincha qadimiy shaharlarimiz, tarixiy- madaniy yodgorliklar doirasida cheklanib qolganini” alohida ta’kidlagan 2 . Shu jihatdan olib qaralganda mamlakatimizda turizmning ulkan salohiyatini ro‘yobga chi q arish muammolarini amaliy jihatdan tadqiq etish, ayniqsa turizm sohasidagi loyihalarga investisiyalarni jalb qilishda marketing vositalaridan samarali foydalanishga qaratilgan ilmiy izlanishlarni olib borish bugungi kunning dolzarb vazifasi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 2-dekabrdagi PF-4861- sonli “O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi va 2017-yil 7-fevraldagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-4947-sonli Farmoni , 2017-yil 16-avgustdagi “2018-2019-yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 1 Моисеева Н.К. Стратегия управления туристической фирмой./Учебник. М.: Финанси и статистика, 2007. – С. 110-114. Электронный документ. Режим доступа: business . gov . kz › ru / files / download . php ?…109592 2 O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi . // « Xalq so ‘ zi » gazetasi , 2018- yil 29- dekabr . 2

PQ-3217-sonli Qarorida, “O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-5611-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “2019-2025-yillarda turizm sohasini rivojlantirish Konsepsiyasi” hamda 2019-yil 18-iyulda qabul qilingan “Turizm to‘g‘risida”gi Qonun hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot muayyan darajada hizmat qiladi. Ushbu dissertasiya tadqiqoti natijalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 2-dekabrdagi PF-4861-sonli “O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni, 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar Strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni, 2017-yil 16-avgustdagi PQ-3217-sonli “2018-2019-yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarorida, O‘zbekiston Respublikasining “2019-2025-yillarda turizm sohasini rivojlantirish Konsepsiyasi” hamda 2019-yil 18-iyulda qabul qilingan “Turizm to‘g‘risida”gi Qonunda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Turizmni rivojlantirishning nazariy va umumiqtisodiy muammolarini V.Azar, A.Aleksandrova, V.Kvartalnov, N.Zayseva, D.Ismayev, M.Birjakov, V.Senin va boshqalar o‘z asarlarida tahlil qilishgan 3 . O‘zbekistonda turizmni rivojlantirishning nazariy-uslubiy masalalari N.Tuxliyev, T.Abdullayeva, A.Taksanov, M.Po‘latov, M.Pardayev, R.Atabayev, I.Tuxliyev, M.Muxammedov, M.Alimova, Z.Adilova, M.Aliyeva, D.Aslanova, 3 Азар В.И. Экономика и организация туризма.-М.: Аспект-Пресс, 2003. - 49 с.; Александрова С.Ю. Международный туризм: Учеб. Пособие для вузов. М., 200 - 470 с..; Кварталнов В.А. Туризм: учебник.-М.: Финансы и статистика, 2002.-320 с.; Зайсева Н.А. Менеджмент в сотсиално-културном сервисе и туризме. Учебник для студентов высших учебных заведений.-М.: Издателский сентр «Академия», 2003.-224с.; Исмаев Д.К. Основы стратегии и планирования маркетинга в иностранном туризме. М.: 1994- 459 с.; Биржаков М.Б. Введение в туризм.-М-СПб.: Невский фонд, 2005.-387 с.; Волков Ю.Ф. Гостиничный и туристский бизнес. Изд.2-е.- Ростов н/Д.: Феникс, 2009.-637 с.; Сенин В.С. Организатсия международного туризма.-М.: «Финансы и статистика» 2004,-379 с. 3

O.Hamidov, B.To‘rayev, D.Usmanova B.Safarov, Z.Usmanova, Z.Muxamedova kabi iqtisodchi olimlarning asarlarida tadqiq etilgan 4 . Tadqiqot usullari. Magistrlik dissertasiyasi ishida kuzatish, qiyoslash(taqqoslash), ilmiy abstraksiyalash, analiz va sintez, induksiya va deduksiya, monografik kuzatuv kabi metodlardan foydalanildi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Turizm sohasidagi mavjud salohiyatni inobatga olgan holda marketing strategiyalarni qo‘llash orqali turizm sohasiga investisiyalarni faol jalb etish va ulardan samarali foydalanish magistrlik dissertasiyasining maqsadini ifodalaydi. Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalarni yechish ko‘zda tutilgan. - Turizm sohasida marketingning konseptual asoslarini o‘rganib chiqish; Turizmni istiqbolli rivojlantirishda investisiyalardan samarali foydalanishning nazariy asoslarini tadqiq etish; - Samarqand viloyatidagi turizm xizmatlar bozorini holatini o‘rganib chiqish. - Turizm sohasining investision jozibadorligini oshirish va investisiyalarni jalb qilish usullarini aniqlash. - Turizm sohasini rivojlantirishda turizm klasterlarining o‘rnini tadqiq qilish. 4 Tuxliev N., Abdullaeva T. Menedjment i organizatsiya biznesa v turizme Uzbekistana. –T.: Gos. Nauch. Izd-vo “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006. – 386 b.; Tuxliev N., Abdullaeva T. Uslugi, texnologii i produkt ы v turizme.-T.: Gos. Nauch. Izd-vo “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2009 – 624 s.; Taksanov A. Ekonomika bolshogo turizma. T.: «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi», 2001.- 208 s.; Pardaev M.Q., Atabaev R., Pardaev B.R. Turizmni rivojlantirish imkoniyatlari. - T.: “Fan va texnologiya”. 2007.- 32 b.; Tuxliev I.S., Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q. Turizmni rejalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-moliya, 2010. - 264 b.; Muxammedov M.M., Maxmudov S.X.. Minta q a tarixiy-madaniy turistik ob’ektlar salohiyatini baholashga innovatsion yondashuv. Urgench, 2020.- 265 b..; Po‘latov M.E., Mirzaev Q.J.,.Sultonov Sh.A, Shavqiev E. Global iqtisodiy rivojlanish (turizm iqtisodiyoti). O‘quv qullanma.T.:Fan va texnalogiya, 2018. – 296 bet.; Alimova M. Hududiy turizm bozorining rivojlanish xususiyatlari va tendensiyalari. Doktorlik dissertatsiyasi avtoreferati. Samarqand: SamISI, 2017 yil.-96 b. Adilova Z.D., Sodiqov T.V. Halqaro turizm biznesi. O‘quv qo‘llanma, -Toshkent, TDIU, 2009 y.- 156 b.; Alieva M.T,Tariqulov Turizm iqtisodi. O‘quv qo‘llanma.-TDIU, 2012 y.-144b.; Hamidov O.H. O‘zbekistonning ekoturistik salohiyati. Monografiya. Toshkent, «FAN».2010.-120 b.; Turaev B.X. Teoretika – metodologicheskie osnov ы razvitiya turizma. T.: izd. «Fan», 2008. – 166 s.; Safarov B.Sh. Milliy turizm xizmatlar bozorini innovatsion rivojlantirishning metodologik asoslari // Monografiya. - Toshkent: Fan va texnologiya, 2016. - 184 b.; 4

Tadqiqotning ilmiy yangiligi q u yidagilardan iborat: - turistik korxonalarda investisiya loyihalari samaradorligini oshirishda marketing vositalaridan foydalanilgan; - turizm sohasidagi xo‘jalik sub’yektlari marketing faoliyatini rag‘batlantirish va turizm xizmatlari sohasida investision jarayonlarni faollashtirish maqsadida takliflar ishlab chiqilgan; - hududda turizm xizmatlari ko‘rsatish sohasini rivojlantirish bo‘yicha marketing dasturini ishlab chiqish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar taklif etilgan. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi . Tadqiqotda foydalanilgan ma’lumotlar rasmiy manbalardan, ishonchli internet saytlaridan va yurtimizdagi mashhur iqtisodchi olimlarning turizm va investisiyaga oid ma’lumotlaridan foydalanildi. Shu bilan birgalikda O‘zbekiston Respublikasi Turizm va madaniyat meros vazirligi va tegishli vazirlik va idoralar ma’lumotlari tahlillariga asoslanganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqot natijasida ishlab chiqarilgan nazariy va amaliy tavsiyalar iqtisodiyot, undagi tarkibiy o‘zgarishlar va turizmning iqtisodiyot tarmoqlaridagi o‘rnini o‘zgarishiga xizmat qiladi. Turizm sohasidagi mavjud muammolarni bartaraf etishda yordam beradi. Dissertasiya ishining tuzilishi. Dissertasiya ishi kirish, uch bobdan, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Magistrlik dissertasiyasining I bobida “Turizm xizmatlar va innovasion loyihalar sohasida--marketingning nazariy asosolari” turizmda marketingning konsepsiyasi, turizmni istiqbolli rivojlantirishda investisiyalarning roli, mazmuni va ahamiyati tadqiq etilgan. Magistrlik dissertasiyasining II bobi “ O‘zbekiston turizm xizmatlar bozorining tahlili va marketing tadqiqotlari” deb nomlangan bo‘lib, unda O‘zbekiston hududlarida turizm xizmatlar bozorini rivojlantirish xususiyatlari, Samarqand viloyatining ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi holati va unda Samarqand 5

O'xshashlar

Samarqand viloyatida turizmni rivojlantirish
Axborot texnologiyalarini joriy qilishda turistik xizmatlar bozorini takomillashtirish
TURIZM SOHASIDA TRANSPORT XIZMATLARI
XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI
EKOLOGIK TURIZMNI TASHKIL ETISH VA RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI