TURK TILI ARXAIZMLARI VA ULARNING SEMANTIK TADQIQI (“TURKCHA SO’ZLIK”KA KIRGAN SO’ZLAR MISOLIDA) M U N D A R I J A KIRISH ……………………………………………………………………. I BOB. TURK TILI LEKSIKASIDA ARXAIZMLARNING O‘RNI …. 1.1. Turk tilining lug‘at tarkibida gi arxaizmlar …………………..….... 1.1.1. Sof turkcha arxaizmlar……………………………………………. 1.1.2. Turk tiliga o‘zlashgan arxaik leksika.............................................. 1.1.3. Arxaizmlarning tarixiy so‘zlar bilan o‘zaro munosabati ………. 1.2. Arxaizmlarning grammatik xususiyatlari …………... ...................... II BOB. TURK TILI DAGI ARXAIZMLARINING SEMANTIK XUSUSIYATLARI ……… ………………………………………………. 2.1. Turk tilidagi arxaizmlarnin g ma’no qirralari .………………… …. 2.2. Arxaizmlarning badiiy asarlar leksikasida tutgan o‘rni ………… .. XULOSA………………………………………………………… ………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ….....................…... ..................

KIRISH Har qaysi xalq milliy qadriyatlarini o`z maqsad – muddaolari, shu bilan birrga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma`naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Ya`ni tarixiy xotira tuyg`usi to`laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib o`tgan yo`l o`zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yo`qotish va qurbonlari, quvonch va istiroblari bilan xolis va haqqoniy o`rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo`ladi. Biz bu masalaga ana shunday ilmiy asosda yondashib, qadimiy tariximizni o`rganish va baho berishda unung biror–bir davri yoki jabhasini e`tibordan chetda qoldirmaslikka harakat qildik. Jumladan, mustamlakachilik va sovet davridagi ommaviy qatag`onlar paytida zulm va zo`ravonlik qurboni bo`lgan, istiqlol yo`lida jon fido etgan ajdodlarimizning hurmati va xotirasini joyiga qo`yish, ularning el-yurt ozodligi yo`lidagi ishlari, qoldirgan merosini izlash va o`rganishni aynan ana shunday ma`naviy negizda yo`lga qo`yganimizni qayd etish zarur. El-yurtimiz taqdiriga daxldor bo`lgan tarixiy adolatni tiklash, xalqimiz va millatimizning yaqin o`tmishidagi yopiq sahifalarni to`la ochib berish, shu tarixdan saboq chiqarib, bugungi va kelajak hayotimizga ongli qarashni shakllantirish, begunoh qurbon bo`lgan insonlar xotirasini abadiylashtirish biz uchun ham qarz, ham farz edi. Buyuk sivilizatsiya va madaniyat beshigi bo`lgan, ko`hna va hayratomuz tarixni o`zida mujassam etgan Vatanimizdagi bebaho yodgorliklar, osori atiqalar haqida so`z yuritar ekanmiz, shu zaminda yashayotgan barcha insonlar ularni avvalo xalqimiz dahosining yorqin na`munasi, ta`bir joiz bo`lsa, unung yuksak ma`naviyatiga qo`yilgan muazzam haykallar deb qabul qiladi. 2

Mavzuning dolzarbligi. Tilshunoslikda leksik qatlamlar va ularning til lug‘at tarkibida tutgan o‘rni, leksik birliklar semantikasi bilan bog‘liq masalalarning tadqiq etilishi murakkab yo‘nalishlardan sanaladi. Mazkur bitiruv-malakaviy ishi turk tilidagi arxaik leksikaning ilmiy o‘rganilishiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda hozirgi zamon turk tilidagi lug‘atlardan joy olgan arxaizmlar semantik nuqtai nazardan ko‘rib chiqiladi. Mavzuning dolzarbligi shundaki, hozirgi zamon turk tilini o‘rganishda arxaik so‘zlarni bilish va ushbu leksik qatlamni o‘xshash birliklardan farqlay olish ba’zi qiyinchiliklarning yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Turk tilining leksikologiyasi kursida arhaik leksikani tarixiy leksikadan farqlash va o‘xshash jihatlarini aniqlash qator qiyinchchiliklar tug‘dirmoqda. Undan tashqari, turk tilining izohli lug‘ati va o‘zbekcha-turkcha, turkcha-o‘zbekcha lug‘atlarda berilgan so‘zlarning ba’zi ma’nolari eskirganligi yoki tarixiy leksikaga aylanganligi chuqur ilmiy tadqiqotlar olib borilishini taqozo etadi. Ana shu muammolarga qisman javob berish maqsadida boshlagan bitiruv malakaviy ishimiz hozirgi kunda turk tili leksikologiyasini o‘rganishda dolzarb mavzu sifatida baholanishi mumkin deb o‘ylaymiz. Mavzuning o‘rganilganligi. Tilshunoslikda arxaizmlarni o‘rganish sohasida ancha ish amalga oshirilganligi hammaga ma’lum. Ilmiy adabiyotlarda arxaizmlar tilning boshqa qatlamlari bilan birga olib ko‘rib chiqilgan va ba’zi o‘rinlarda muayyan fikrlar bayon etilgan. Turk tilining leksikologiyasi, semantikasiga oid o‘quv va ilmiy adabiyotlarda, amalga oshirilgan ba’zi ilmiy ihlarda arxaizmlar ustida qisqacha to‘xtab o‘tilgan 1 . 1 İnan Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler, Ankara, 1987 3

Turkcha arxaizmlar va ularning o‘ziga xosliklari borasida Yevropa fanida 2 va rus tilshunosligida 3 qiziqarli tadqiqotlar amalga oshirilgan. Mazkur mavzu turkiy xalqlarning tarixi, madaniyati, ma’naviy qadriyatlari va urf-odatlarini saqlab qolish ma’nosida ham doimo dunyo fanining diqqat markazida turgan deyish mumkin. Turkcha arxaizmlarni Turkiyada nashr etilgan ensiklopedik lug‘atlarda ham ko‘rish mumkin. 4 Ushbu BMIni tayyorlash jarayonida o‘zbek va turk tillaridagi arxaizmlarning leksik-grammatik xususiyatlariga oid turk va o‘zbek tillarida nashr etilgan ilmiy va tanqidiy adabiyotlar, risolalar, maqolalar material sifatida to‘plandi va ko‘rib chiqildi. Shuningdek, XX asrning so‘nggi yillari va XXI asrning boshlarida nashr etilgan ba’zi ilmiy ishlardagi mavzu bilan bog‘liq fikrlardan foydalanildi. Ularda ko‘tarilgan ilmiy muammolarga, qolaversa, ilmiy ishni yozish tartibiga alohida e’tibor berildi. Tadqiqot jarayonida arxaizmlar tahlil va qiyos etilar ekan, o‘zbek 5 va turk 6 tillaridagi turli xil lug‘atlardan keng foydalanildi. Ishning maqsad va vazifalari. Ishdan asosiy maqsad, turk tilidagi arxaik qatlamni o‘rganish, bu bilan bakalavrlik darajasida bitiruv-malakaviy ishni himoyaga taqdim etishdir. Belgilangan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim bo‘ladi: - turk tilining leksik qatlamlarini sanab o‘tish; 2 Roux, J. Paul, Altay Türklerinde Ölüm (Türkçeye çeviren Aykut Kazancıgil), İstanbul, 1999; Connerton, Paul, Toplumlar Nasıl Anımsar (Türkçeye çeviren Alaeddin Şener), İstanbul, 1999. 3 Рахманова Л. И., Суздальцева В.Н. Современн ый русский язык, учебное пособие. М о сква, 1997, 82-87 Линг вистический энциклопедический словарь, Москва, «Большая Российская энциклопедия», 2002 4 Devellioğlu Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara, 1993. Diktonnaire Larousse, Ansiklopedik Sözlük, Milliyet Gaz-si Yayını, 1993-199 4, C. 1- 5, 5 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1-2- жилдлар, М., «Русский язык», 1981; Ҳотамов Н., Саримсоқов Б., Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати, Тошкент, “Ўқитувчи”, 1983. 6 Türkçe Sözlük, TDK, 9. Baskı, 1.-2. Ciltler, Ankara, 1998 ; Büyük Rusça-Türkçe Sözlük, Moskva, «Russkiy yazik», Multilingual, İstanbul, 1995 ; Büyük Türkçe-Rusça Sözlük, Moskva, «Russkiy yazik», 1977, Multilingual, İstanbul, 1994 ; 4

- turk tili leksikasida arxaizmlarning o‘rnini aniqlash; - turk tilining lug‘at tarkibida arxaizmlar ning taxminiy miqdorini belgilash; - arxaizmlarning tarixiy so‘zlar bilan o‘zaro munosabati ni belgilash; - turk tilidagi arxaizmlarining semantik xususiyatlari haqida so‘z yuritish; - turk tilidagi arxaizmlarda sinonimlik munosabatlarini ta’kidlash; - turk tilidagi arxaizmlarinin turli ma’no qirralarini aniqlash; - arxaizmlarning badiiy asarlar leksikasida tutgan o‘rnini belgilash; Ishning ilmiy yangiligi. Chet tillarini o‘rganishga talab kundan kun ortib borayotgan bir paytda boshqa tillarning leksik qatlamini ham izchil o‘rganish, o‘z ona tiliga qiyoslab, o‘xshash va farqli tomonlarini aniqlash muhimdir. Shu nuqtai nazardan, turk tili arxaik leksikasini bakalavrlik bitiruv-malakaviy ishi darajasida o‘rganish ishning yangiligini belgilaydi. Ishning amaliy ahamiyati . Ushbu bitiruv-malakaviy ishini tayyorlash natijasida ega bo‘lingan ma’lumotlarni akademik litseylarda turk tilini o‘qitish jarayonida ma’ruza sifatida qo‘llash, arxaik shakllarning tilni o‘rganishda qanchalik muhim ekanligini o‘quvchilarga material shaklida yetkazish, to‘plangan arxaizmlar va eskirgan so‘zlarning kichik lug‘atini tuzish mumkin. BMIning tuzilishi va hajmi. Mazkur bitiruv-malakaviy ishi, kirish, ikkita bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. BMIning hajmi 4 4 bet. 5