logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. UZLUKSIZ MA’NAVIY TARBIYANING IJTIMOIY MADANIY TEXNOLOGIYALARINI MODERNIZATSIYALASH (“Uzluksiz ma’naviy tarbiya Konsepsiyasi”ni amalga oshirishning IV bosqichi misolida)

UZLUKSIZ MA’NAVIY TARBIYANING IJTIMOIY MADANIY TEXNOLOGIYALARINI MODERNIZATSIYALASH (“Uzluksiz ma’naviy tarbiya Konsepsiyasi”ni amalga oshirishning IV bosqichi misolida)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

776.5 KB
Ko'chirib olish
UZLUKSIZ MA’NAVIY TARBIYANING IJTIMOIY MADANIY TEXNOLOGIYALARINI MODERNIZATSIYALASH (“Uzluksiz ma’naviy tarbiya Konsepsiyasi”ni amalga oshirishning IV bosqichi misolida) MUNDARIJA Kirish ............................................................................................................. 4 I BOB. O ‘ ZBEKISTONDA MA’NAVIY-MA’RIFIY FAOLIYATNING NAZARIY, IJTIMOIY-SIYOSIY MOHIYATI 1.1-O ‘ zbekiston Respublikasida ma’naviy-ma’rifiy faoliyatni takomillashtirishning strategik masalalari …................................................. . 13 1.2.Ma’naviy-ma’rifiy ishlar jarayonining ijtimoiy pedagogik xususiyatlari .29 Birinchi bob bo ‘ yicha xulosalar ..................................................................... 48 II BOB. UZLUKSIZ MA’NAVIY TARBIYA TEXNOLOGIYALARINING MA’NAVIY-MA’RIFIY FUNKSIYALARI 2.1. Yoshlar bilan ishlashda ijtimoiy-ma’rifiy hamkorlik tendensiyalari(maktab, oila, uyushmagan Yoshlar misolida)................................... 49 2.2. Ma’naviy-ma’rifiy faoliyat samaradorligini oshirishning ijtimoiy-pedagogik imkoniyatlari........................................................................................................................ 64 Ikkinchi bob bo ‘ yicha xulosalar ....................................................................... 75 III BOB. UZLUKSIZ MA’NAVIY TARBIYANING MA’NAVIY-M A’RIFIY TEXNOLOGIYALARINI MODERNIZATSIYALASHTIRISH YO ‘ NALISHLARI 3.1. Ijtimoiy-madaniy texnologiyalar orqali ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish mexanizmi………………………………………….....…. 77 3.2. Amalga oshirilgan tajriba-sinov ishlari natijalari....................................... 87 Uchinchi bob bo ‘ yicha xulosalar....................................................................... 95 Umumiy xulosa......................................................................................... . ...... 96 Foydalanilgan adabiyotlar ................................................................................ .99 Kirish Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda jamiyat hayotining ma’naviy-ma’rifiy asoslarini mustahkamlash, milliy istiqlol g ‘ oyasining asosiy tushuncha va tamoyillarini hayotga joriy etish, yurtdoshlarimiz, ayniqsa, yosh avlod qalbida Vatanimiz taqdiri va kelajagi uchun daxldorlik va mas’uliyat hissini oshirish, yot g ‘ oyalarga qarshi mafkuraviy immunitetni kuchaytirishga yo ‘ naltirilgan targ ‘ ibot tizimi O ‘ zbekistonda jamiyat ma’naviy-axloqiy rivojlanishining muhim omiliga aylandi. O ‘ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag ‘ ishlangan tantanali marosimda : «... hozirgi Yoshlar tarbiyasi biz uchun o ‘ z dolzarbligi va ahamiyatini hech qachon yo ‘ qotmaydigan masala bo ‘ lib qolmoqda... bunday keskin va tahlikali sharoitda biz ota-onalar, ustoz-murabbiylar, jamoatchilik, mahalla-ko ‘ y bu masalada hushyorlik va ogohlikni yanada oshirishimiz kerak»ligi ta’kidlandi. Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar samarasi Yoshlarda yuksak ma’naviyat, mustaqil fikrlash va Vatan taqdiri va istiqboli uchun mas’uliyatning tarbiyalanishiga bog ‘ liq. Ushbu fazilatlar har bir yigit-qizimizning xulqida namoyon bo ‘ lishi uchun tarbiyaviy, ma’naviy-ma’rifiy ishlarning mazmun, shakl va texnologiyalari zamon talablaridan kelib chiqib takomillashtirilishi talab etiladi. J amiyat ma’naviyatini yuksaltirish, aholi, Yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirish, ularni Vatanga sodiq, fidoiy insonlar etib tarbiyalash uzviylik va uzluksizlikni talab qiladigan dolzarb pedagogik jarayon sifatida O ‘ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo ‘ yicha Harakatlar strategiyasida muhim o ‘ rin egalladi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarni takomillashtirish doirasida aholi, Yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirishga qaratilgan targ ‘ ibot texnologiyalarini takomillashtirish; aholi ma’naviyatini yuksaltirishning diagnostik tizimini takomillashtirish; Yoshlarda kitobxonlik va mutolaa madaniyatini rivojlantirishning innovatsion usullarini ishlab chiqish; Yoshlarni global axborot maydonidagi turli g ‘ oyaviy ta’sirlardan himoyalash 2 va axborot xavfsizligini ta’minlash mexanizmlarini takomillashtirishda xorijning samarali texnologiyalaridan foydalanish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Bu borada dunyoning rivojlangan davlatlari Buyuk Britaniya, AQSH, Kanada, YAponiya, Janubiy Koreya tajribalariga murojat qilinishiga bir qator sabablar mavjud. Birinchidan, ushbu davlatlar “ommaviy madaniyat”ning aholi, Yoshlar ma’naviyatiga buzg ‘ unchi ta’siriga birinchilardan bo ‘ lib duch keldilar; ikkinchidan, mazkur mamlakatlarda Yoshlarni jamiyat ma’naviy hayotiga tadrijiy integratsiya qilishga qaratilgan qonunchilik asoslari ishlab chiqilgan bo ‘ lib, Yoshlar siyosatiga doir federal qonunlar qabul qilingan(“Bolalar va Yoshlarni qo ‘ llab-quvvatlash to ‘ g ‘ risida Qonun(Germaniya, 1991 y.), (“Bolalar va Yoshlarni qo ‘ llab-quvvatlash to ‘ g ‘ risida Qonun(Buyuk Britaniya, 2004 y.), “Jinoyatchilikning oldini olishning Milliy strategiyasi» dasturi, Kanada, 1994 y.), AQSHda qabul qilingan va amalga oshirilayotgan 300dan ortiq Yoshlarni qo ‘ llab-quvvatlash dasturlari aholi, Yoshlar bilan ijtimoiy-pedagogik ishlarni amalga oshirish, Yoshlar submadaniyatining zararli ta’sirini kamaytirishga xizmat qilmoqda. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 6 fevraldagi « O ‘ zbekiston Respublikasida Yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan qo ‘ shimcha chora-tadbirlar to ‘ g ‘ risida » gi PQ-2124-sonli Qarori, 2016 yil 14 sentyabrdagi «Yoshlarga oid davlat siyosati to ‘ g ‘ risida»gi O ‘ RQ-406-sonli Q onuni, 2017 yil 12 yanvardagi « Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini takomillashtirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ ‘ ibot qilish bo ‘ yicha komissiya tuzish to ‘ g ‘ risida»gi Farmoyishi, 2017 yil 7 fevraldagi « O ‘ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo ‘ yicha Harakatlar stretegiyasi to ‘ g ‘ risida»gi PF4947-son Farmoni, 2017 yil 28 iyuldagi «Ma’naviy- ma’rifiy ishlar samaradorliini oshirish va sohani rivojlantirishni yangi bosqichga ko ‘ tarish to ‘ g ‘ risida »gi PQ-3160-sonli Qarori da belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishi ustuvor yo ‘ nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar 3 rivojlanishining I. «Demokratik va huquqiy jamiyatni ma’naviy-axloqiy va madaniy rivojlantirish, innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish » ustuvor yo ‘ nalishi doirasida bajarilgan. O ‘ zbekistonda ham ushbu yo ‘ nalishda bir qator qonun va qonunosti hujjatlari qabul qilindi. Ayni vaqtda globallashuv talablari O ‘ zbekistonda ma’naviy-ma’rifiy ishlar samarasini oshirishning xorijiy tajribasini ijodiy o ‘ rganish va milliy xususiyatlarimizdan kelib chiqib adaptatsiya qilish orqali ma’rifiy ishlar samarasini oshirishni talab qilmoqda. Ushbu maqsadda xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan muammoli toifaga kiruvchi Yoshlar bilan ishlash, huquqbuzarliklarning oldini olish, yuvenal yustitsiya, delikventlik prevensiyalari, jinoyatchilikning erta oldini olish bo ‘ yicha preventiv dasturlar mazmun-mohiyati o ‘ rganildi. Muammoning o ‘ rganilganlik darajasi. Milliy mafkura, g ‘ oyalar kurashi, diniy ekstremizm va xalqaro terrorizm, mafkuraviy immunitetni shakllantirish, Yoshlarni axloqiy, g ‘ oyaviy tarbiyalash masalalari bilan o ‘ zbekistonlik tarixchi, sotsiolog, faylasuf, siyosatshunos olimlardan A.Begmatov, A.YUnusov, M.Bekmurodov, M.YUldashev, S.Tuychieva, S.Otamurodov, R.Toshkuvatova, N.Safarova, B.Ochilova, G.Tulenova, M.Xadjieva, A.Muxtarov, Q.Quronboevlar tadqiqotlar olib bordilar. Pedagog va psixolog olimlardan O.Musurmonova, O.Jamoldinova, D.Ro ‘ zieva, X.Ibragimov, M.Quronov, V.Karimova, U.Mahkamov, Z.Azimova, SH.Akramova, Z.Kurbaniyazova, B.SHermuhammadov, H.Norqulov, Z.Qosimova, M.Abdujabbarova, R.Oripova, B.Xodjaev, A.Ismanova va boshqalarningtadqiqotlarida o ‘ quvchi-Yoshlarni milliy g ‘ oya ruhida tarbiyalashning nazariy, amaliy va uslubiy masalalari tadqiq qilingan. Yoshlarni islomiy qadriyatlar asosida ma’naviy tarbiyalash bilan bog ‘ liq jihatlar o ‘ zbekistonlik dinshunos olimlardan A.Hasanov, M.Radjabova, Z.Husniddinov, Z.Munavvarov, A.Juzjoniy, S.Abdullaev, A.Zakurlaev, I.Mirziyotov, G ‘ .Karomatov, K.Zaxidovlarning ilmiy izlanishlarida o ‘ rganilgan. O ‘ zbekistonlik faylasuf, tarixchi, siyosatshunos, huquqshunos olimlar , 4 A.Mavrulov, A.Mo ‘ minov, Q.Nazarov, A.Ochildiev, G.Tulenova, U.Ubaydullaev, A.Erkaev, M.Qahhorova, A.G ‘ aniev; pedagog va psixolog olimlardan N.Artikov, M.Abdujabborova, D. Kenjaeva, G.Maxmutova, M.Mahmudova, O.Musurmonova, U.Mahkamov, S.Nishonova, D.Ro ‘ zieva, N.Safaev, B.Xodjaev, SH.SHodmonova, M.Quronov, SH.Qurbonov, Z.Qosimova va boshqalarning tadqiqotlarida Yoshlarni tarbiyalashning nazariy masalalari, ularni milliy g ‘ oya ruhida tarbiyalashning nazariy, falsafiy, pedagogik, aksiologik masalalari, mental xususiyatlari tadqiq qilingan. Ma’naviy-ma’rifiy, mafkuraviy texnologiyalar masalasida turli zamon va makonlarda yashagan xorijlik olim va mutaxassislar R.Abdullatipov, YU.Aleksandrov, Z.Bjezinskiy, G.Grachev, A.Zinovev, S.Zelinskiy, I.Zasurskiy, S.Kara-Murza, A.Karayani, K.Kalandarov, S.Rastorguev, Sun Szы, R.Xarris, V.Druzin, I.Kolotilova, O.Petrich, A.Rean, R.CHaldini va boshqalar mafkuraviy kurash, Yoshlarga xavf solayotgan mafkuraviy tahdidlar, manipulyasiya jarayonlari, “ommaviy madaniyat”ning globallashuvi, g ‘ oyaviy kurashning turli jabhalarini tadqiq qildilar. Ijtimoiy-pedagogik ishlarning nazariy va uslubiy masalalari bo ‘ yicha P.S. Gurevich, L.G. Ionin, T.G. Islamshina, L. I.S. Bessarabova, N.E. Vorobyov, B.L. Vulfson, A.N. Djurinskiy, Z.A. Malkova, A.V. Mudrik va I.YA. Polonskiylar olib borgan tadqiqotlarda Yoshlar ma’naviyati, unga ta’sir qiluvchi zamonaviy ijtimoiy pedagogik omillar o ‘ rganilgan. Bu borada xorijlik olimlar A. Goldstein, U. Engels, C. Kochlar-Bryant, R. Lacey, J. Leonard, E. Anderson, J. Austin, A. Ben nette, N. Bentley, L. Crockett, R. Flacks, S. Hall, R. Hoggart, J. Kaplan, J. Kett, K. Mannheim, J. Short, M. Griffin, A. Hains and H. Hains, M. McDermott, M. Raywid, J. Reid, N. Svensson, J. Walker, F. Krafeld, G. Schaar, G. Stevenson va boshqalarning tadqiqotlarida Yoshlar submadaniyati, Yoshlar bilan olib boriladigan mobil pedagogik faoliyat, deviant xulqning oldini olish bo ‘ yicha dasturlar, ijtimoiy-pedagogik loyihalar ishlab chiqilgan. 5 Dissertatsiya tadqiqotining dissertatsiya bajarilgan ilmiy-tadqiqot muassasasining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog ‘ liqligi. Dissertatsiya tadqiqoti Respublika Ma’nviyat va ma’rifat markazining ilmiy-tadqiqot ishlari rejasining I-2015-1-4. Milliy g ‘ oyaning innovatsion targ ‘ ibot texnologiyalari va Yoshlarni axborot-psixologik xurujlaridan himoya qilishning zamonaviy usullari (2017-2018 yy.), A1-071 Murakkab va tahlikali zamonning ma’naviy tahdidlariga qarshi mafkuraviy kurash vositalari kompleksini ishlab chiqish va joriy qilish (2016- 2018 yy.), I-2016-133 Milliy tarbiya va Yoshlar dunyoqarashini shakllantirish (2016- 2018) mavzulari doirasida bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi – ma’naviy-ma’rifiy ishlarning xorijiy tajribasini o ‘ rganish, tahlil qilish va mamlakatimiz ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimida foydalanish yo ‘ llarini ishlab chiqish. Tadqiqot vazifalari : - O ‘ zbekistonni rivojlantirishning Harakatlar strategiyasini amalga oshirishda ma’naviy-ma’rifiy faoliyatning ijtimoiy-pedagogik vazifalarini aniqlash. - Xorijda va O ‘ zbekistonda ma’naviy-ma’rifiy ishlarning asosiyy yo ‘ nalish, shakl va usullarini aniqlash. - ma’naviy-ma’rifiy ishlarning ijtimoiy-pedagogik diversifikatsiyasi, mafkuraviy profilaktika, adashib, buzg ‘ unchi g ‘ oyalar ta’siriga tushib qolgan fuqarolarni ma’naviy sog ‘ lomlashtirishga qaratilgan texnologiyalarni ma’naviy- ma’rifiy faoliyatga joriy qilish yo ‘ llarini ishlab chiqish. - Rivojlangan davlatlar ma’naviy-ma’rifiy ishlar tajribasining ijobiy yutuqlarini O ‘ zbekiston ma’naviy-ma’rifiy ishlarning milliy xususiyatlaridan kelib chiqib joriy qilish imkoniyatlaridan foydalanish (“Hududlarda ma’naviy-ma’rifiy muhit xaritasi”ning ijtimoiy texnologiyasi misolida). Tadqiqot ob’ekti – aholi, Yoshlar orasida olib boriladigan ma’naviy-ma’rifiy ishlar jarayoni. Tadqiqot predmeti – ma’naviy-ma’rifiy ishlarning texnologiyalari. 6 Tadqiqot usullari. Tadqiqotda nazariy (tahliliy - sintetik, komparativ, analogiya, modellashtirish), diagnostik (so ‘ rovlar, test o ‘ tkazish, kuzatish, loyihalashtirilgan metodikalar), prognostik (ekspert baholash, mustaqil baholarni umumlashtirish), pedagogik eksperiment va matematik metodlar (ma’lumotlarga statistik ishlov berish, natijalarni grafik tasvirlash va boshqalar). Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: – konseptual, kognitiv, operatsional komponentlardan iborat “Ma’naviy-ma’rifiy ishlarning texnologik takomillashtirish modeli” ishlab chiqilgan; - Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirishning diversifikatsiyalash va ivent texnologiyalarini joriy qilish yo ‘ llari asoslangan; – xorij ijtimoiy-pedagogik texnologiyalar (D. Gottfredson, A. Goldstein, J. Leonard, M. Raywid, N. Svensson) asosida uyushmagan Yoshlar bilan mobil ishlash texnologiyalari ishlab chiqilgan; - xorijda va O ‘ zbekistonda ma’naviy-ma’rifiy ishlarning shakllanishi va rivojlanish tendensiyalari ochib berilgan; - xorijiy tajriba amaliyotini o ‘ rganish asosida “mobil ma’rifat” - uyushmagan Yoshlar bilan ishlashning profilaktik-preventiv texnologiyasi ishlab chiqilgan. - Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: - Ma’naviy-ma’rifiy ishlarning diagnostik, prognostik va korreksion usullari ishlab chiqilgan va “Bir ziyoli – besh oilaga ma’naviy homiy”, “1 tahdidga 5 zarba”, “Ijtimoiy-pedagogik tahlil”, “Hududlarning manaviy-ma’rifiy xaritasi” ijtimoiy-pedagogik loyihalari orqali hamda "Sirli qog ‘ oz", “Mafkuraviy bilim ko ‘ rinishlari”, “Bahsli munosabatlar”, “Xatar chizig ‘ i”, “Savatcha”, “Giyohvand taqdiri” mavzularida interfaol o ‘ yin texnologiyalari ishlab chiqilib, joriy qilingan; xorijiy davlatlar ijtimoiy-pedagogik tajribalari natijalari yutuqlari asosida ma’naviy-ma’rifiy ishlarning tadqiqot va targ ‘ ibot usullari joriy etilgan; ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligining ko ‘ rsatkich, mezonlari hamda diagnostik, profilaktik va korreksion o ‘ quv-trening dasturlari, adashib, buzg ‘ unchi g ‘ oyalar ta’siriga tushib qolgan fuqarolarni ma’naviy sog ‘ lomlashtirishga qaratilgan 7 trening dasturlari, ivent texnologiyalar, ilmiy-amaliy qo ‘ llanma va vositalar ishlab chiqilgan. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi amalga oshirilgan tadqiqot natijasida ijtimoiy pedagogika fanida diagnostik, profilaktik va korreksion yo ‘ nalishlar, nazariy yondashuvlar, qarashlar, konseptual asoslar, ilmiy pedagogik tavsiyalar bilan boyitilganligi; rivojlangan davlatlar ma’naviy-ma’rifiy ishlar tajribasining ijobiy yutuqlarini O ‘ zbekiston ma’naviy-ma’rifiy ishlarning milliy xususiyatlaridan kelib chiqib joriy qilingan texnologiyalarning mamlakatimizda olib borilayotgan ma’naviy-ma’rifiy ishlarga doir davlat siyosati mazmuniga mosligi; olingan natijalarning reprezentativligi; olib chiqilgan ilmiy g ‘ oyalarning o ‘ tkazilgan tajriba- sinov natijalaridagi ijobiy o ‘ zgarishlarda tasdiqlanganligi, haqqoniyligi va ishonchliligi bilan belgilanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning nazariy ahamiyati shundan iboratki, komparativ izlanishlar natijasida ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirishning xorijiy ijtimoiy-pedagogik texnologiyalar yutuqlariga asoslangan nazariy va uslubiy asoslari ishlab chiqildi. Bunda ijtimoiy- pedagogik faoliyat texnologik majmuasining qo ‘ llanishi asosida aholi mafkurasiga salbiy ta’sir qiluvchi sabab va omillari nazariy jihatdan o ‘ rganildi; “Hududlarning ma’naviy-ma’rifiy xaritasi” ijtimoiy-pedagogik texnologiyasi ishlab chiqildi; ijtimoiy pedagogikaning diagnostik, profilaktik va korreksion resurslari aniqlandi va ulardan ma’naviy-ma’rifiy ishlar jarayonida foydalanish usullari ishlab chiqildi va amaliyotga taqdim etildi; ma’naviyat va ma’rifat xodimlari uchun ta’lim, davlat va jamoat tashkilotlarida ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirishga, adashib, buzg ‘ unchi g ‘ oyalar ta’siriga tushib qolgan fuqarolarni ma’naviy sog ‘ lomlashtirishga qaratilgan trening dasturlari, ivent texnologiyalar, uslubiy majmualar ishlab chiqildi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati . Tadqiqot natijalari pedagogika, psixologiya, huquqshunoslik, ma’naviyat asoslari, ijtimoiy falsafa, milliy g ‘ oya, dinshunoslik kabi fanlar mazmunini boyitishga xizmat qiladi. Shuningdek, tadqiqot natijalaridan Qoraqalpog ‘ iston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisining, viloyatlar va Toshkent 8 shahar hokimlarining o ‘ rinbosarlari, Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazining viloyat va tuman, shahar bo ‘ linmalari rahbarlari, mahalliy hokimiyat organlari rahbar kadrlarining davlat boshqaruvi, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy sohalardagi malakasini hamda huquqiy va ma’naviy-ma’rifiy bilimlarini yanada mustahkamlash, ijtimoiy- ma’naviy muhitni sog ‘ lomlashtirish va jamoatchilik nazoratini kuchaytirishga qaratilgan o ‘ quv-treninglarida, uzluksiz ta’lim muassasalarida, fuqarolik jamiyati institutlari, o ‘ z o ‘ zini boshqarish organlari rahbar xodimlarini o ‘ qitish, ma’naviyat va ma’rifat xodimlari malakasini oshirish, pedagog kadrlar malakasini oshirish, Imom Buxoriy xalqaro markazida imom-xatiblar malakasini oshirish kurslarida, mahallalardagi “Ota-onalar universitetlari” faoliyatida foydalanilmoqda. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar texnologiyalari samaradorligini oshirishning ijtimoiy pedagogik imkoniyatlarini oshirish yuzasidan ishlab chiqilgan uslubiy va amaliy takliflari asosida: O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 2 martdagi 07/44-1-con va 2012 yil 21 fevraldagi 32-sonli bayonlarida belgilangan topshiriqqa asosan “Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asoslari” maxsus kursi o ‘ qituvchilarini malakasini oshirishda va mashg ‘ ulotlar tashkil etishda foydalanilgan (O ‘ zbekiston Respublikasi Oliy va o ‘ rta maxsus ta’lim vazirligining 2016 yil 13 oktyabrdagi XZ-02/21-429-sonli ma’lumotnomasi); Vazirlar Mahkamasining 2016 yil 8 yanvardagi 9-sonli (2, 5, 8, 15, 16, 17, 18.yu 19, 20, 34, 47, 53-bandlari) bayonlari bilan tasdiqlangan chora-tadbirlar Dasturlarini tayyorlash va ijrosini ta’minlashda, Shuningdek, Bosh vazir o ‘ rinbosarining 2016 yil 18 avgustdagi topshirig ‘ i bilan tasdiqlangan Vazirlar Mahkamasi huzuridagi monitoring guruhi faoliyatida foydalanilgan (O ‘ zR Vazirlar Mahkamasining 2016 yil 20 noyabrdagi №08/1-250 sonli ma’lumotnomasi). o ‘ rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi profilaktikaning samarodorligini oshirishga qaratilgan o ‘ quv-trening dasturlari, ilmiy-amaliy qo ‘ llanma va vositalari hamda takliflaridan kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarda; O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Davlat xavfsizligi xizmatida shaxsiy tarkib bilan olib boriladigan 9 tarbiyaviy ishlar Yo ‘ riqnomasini tayyorlashda(2018), “Temurbeklar maktabi” uchun tayyorlangan “Ma’naviyat asoslari”(2018), “Milliy istiqlol g ‘ oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillari” fanlarini o ‘ qitishda; O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat boshqaruvi akademiyasida “Ijtimoiy-ma’naviy muhitni sog ‘ lomlashtirishda davlat va jamoat tashkilotlari faoliyati samaradorligini oshirish” mavzusida o ‘ tkazilgan seminar-treninglarda(2019) hamda ma’naviy-ma’rifiy ishlarni samarali tashkil etishda foydalanilgan. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Mazkur tadqiqot natijalari 6 ta xalqaro va 19 ta respublika ilmiy-amaliy anjumanlarida muhokamadan o ‘ tkazilgan. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo ‘ yicha jami 10 ta ilmiy ish chop etilgan, shulardan, O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasining doktorlik dissertatsiyalarining asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya qilingan ilmiy nashrlarda 5 ta maqola, jumladan 3 ta respublika va 2 tasi xorijiy jurnallarda nashr etilgan. Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi. D isse rtatsiya kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati hamda ilovalardan iborat bo ‘ lib, asosiy matn 229 sahifani tashkil etadi. 10 I BOB. MA’NAVIY-MA’RIFIY FAOLIYATNING NAZARIY, IJTIMOIY-SIYOSIY MOHIYATI 1.1. O ‘ zbekiston Respublikasida ma’naviy-ma’rifiy faoliyatni takomillashtirishning strategik masalalari Mustaqillik yillarida O ‘ zbekiston Respublikasida jamiyat hayotining ma’naviy- ma’rifiy asoslarini mustahkamlash, milliy istiqlol g ‘ oyasining asosiy tushuncha va tamoyillarini hayotga joriy etish, yurtdoshlarimiz, ayniqsa, yosh avlod qalbida Vatanimiz taqdiri va kelajagi uchun daxldorlik va mas’uliyat hissini oshirish, yot g ‘ oyalarga qarshi mafkuraviy immunitetni kuchaytirishga yo ‘ naltirilgan targ ‘ ibot tizimi shakllanib, muayyan ishlar amalga oshirildi. Biroq, Bugungi kun dunyoda globallashuv jarayonlari kuchayib, tinchlik va barqarorlikka qarshi yangi tahdid va xatarlar tobora ko ‘ payib bormoqda. Bunday murakkab va tahlikali vaziyat sohada amalga oshirilgan ishlarni tanqidiy baholab, uning faoliyatini zamon talablari asosida takomillashtirishni taqozo etmoqda. Xususan, oila, mahalla va ta’lim muassasalarida Yoshlar tarbiyasi, chekka hududlar va mahallalarda uyushmagan Yoshlar bilan maqsadli g ‘ oyaviy-tarbiyaviy ishlarning yuzaki tarzda olib borilayotgani, jinoyatchilik, ekstremistik va terroristik harakatlarga adashib qo ‘ shilib qolish, milliy qadriyatlarga e’tiborsizlik, erta turmush qurish, oilaviy ajralishlar kabi salbiy holatlarning oldini olishga qaratilgan targ ‘ ibot ishlarining aksariyat hollarda kutilgan natijani bermayotgani bu masalalarga jiddiy e’tiborni talab etmoqda. Mana shunday murakkab vaziyatda jamiyatni milliy g ‘ oya atrofida birlashtirish, O ‘ zbekistonni yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi talablariga mos bunyodkor ishlarga safarbar qilish, dunyoda kechayotgan murakkab mafkuraviy jarayonlardan ogohligini yanada kuchaytirish zarurati tug ‘ ildi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev tomonidan “Ma’naviy yo ‘ nalishlarimiz iqtisodiy yo ‘ nalishlardan o ‘ n qadam oldinda yurishi kerak. Ana shunda biz 11 hozirda qilayotgan katta-katta rejalarimiz, dasturlarimiz amalga oshadi” 1 , tarzida ifodalangan metodologik prinsip ma’naviy-ma’rifiy faoliyat funksiyalarini, rolini, o ‘ rnini, ahamiyatini asoslab berdi. Mazkur g ‘ oyalar O ‘ z bekistonni yangilash va rivojlantirishning asosiy negizlaridan biri sifatida xalkimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish y o ‘ n alishiga zamin yaratdi. Amalga oshirilayotgan ma’naviy-ma’rifiy ishlar O ‘ z bekistonni rivojlantirishning beshta yo ‘ nalishiga asoslangan Harakatlar strategiyasini amalga oshirish, aholining milliy tafakkurini rivojlantirish, umuminsoniy va milliy qadriyatlar uyg ‘ unligiga asoslangan fuqarolik jamiyatini qurishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mamlakatimizda olib borilayotgan ma’naviy-ma’rifiy faoliyat avvalambor xalqimizning ma’naviy-ma’rifiy merosiga tayanadi. Zero bu meros milliy mafkura, ma’naviyatimizning mustahkam manbaidir. SHu bois, ma’naviy-ma’rifiy vazifalar tarkibida milliy mafkurani ongimizga singdiruvchi amaliy tarbiyani yo ‘ lga qo ‘ yish o ‘ z dolzarbligini yo ‘ qotmaydi. Milliy mafkura mohiyatan ijtimoiy pedagogik, texnologik mexanizm bo ‘ lib, ma’naviy-ma’rifiy ishlarning tarkibiy kismi – g ‘ oyaviy tarbiyaga tayanadi va muayyan g ‘ oyaga ishontirish; uyushtirish; safarbar etish; ma’naviy-ruhiy rag ‘ batlantirish; g ‘ oyaviy tarbiyalash; g ‘ oyaviy immunitetni shakllantirish; harakat dasturi bo ‘ lish kabi asosiy vazifalarni ko ‘ zda tutadi. Zero, i nson, uning h ar tomonlama uy g ‘ un kamol topishi va farovonligi shaxs manfaatlarini ro ‘ yobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, eski tafakkur va ijtimoiy xulq-atvor malakalarini o ‘ zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan ijtimoiy pedagogik islohotlarning asosiy maqsadiga harakatlantiruvchi kuchidir. 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2018 йил 29 декабрь куни миллий кино санъати ва киноиндустрияни ривожлантириш бўйича амалга оширилаётган ишлар таҳлили ва бу борада мавжуд муаммоларни ҳал этиш масалаларига бағишланган йиғилишда сўзлаган нутқидан.   Kun Uz. 13:43 / 30.12.2017 12 Nemis pedagogi E.Mollenxauerning ta’rifiga ko ‘ ra ijtimoiy pedagogika bu – Yoshlarga ijtimoiy tizimga tez moslashishga, xulq-atvor normalaridan og ‘ diruvchi omillarga qarshi turishlarini ilmiy ta’minlashga yordam beruvchi fandir 2 . YUqoridagilardan ijtimoiy pedagog faoliyatining mazmuni, ya’ni ijtimoiy pedagog, ya’ni har bir ma’naviyat va ma’rifat markazi xodimi bu – bolalar, ota-onalar, o ‘ smirlar, Yoshlar, yoshi kattalar bilan ta’lim, muassasalar, turar joylarda ijtimoiy- tarbiyaviy ish olib boruvchi mutaxassisdir 3 . Mazkur ta’riflar mamlakatimizda keng joriy qilingan ma’naviy-ma’rifiy ishlar va shu soha xodimlarining ijtimoiy- pedagogik kompetensiyalariga uyg ‘ unligini sezish qiyin emas. Ma’naviy–ma’rifiy faoliyat, milliy g ‘ oya targ ‘ ibotini ijtimoiy, integrativ pedagogik ta’minlash hozirgi davrimiz uchun nihoyatda muhim ekanligini nazarda tutadi. Ayni vaqtda ma’naviy-ma’rifiy soha milliy tarbiyaviy qadriyatlarimizni tiklash, ularni to ‘ plash, o ‘ rganish, xalqqa etkazib berishni ma’naviy siyosatimizning poydevoriga aylantirish kabi jihatlarni ham qamrab oladi. Ma’naviy tarbiya avvalo, milliy g ‘ oya mizni aholi, Yoshlarning shaxsiy, amaldagi fazilat(ijtimoiy malaka)larida namoyon bo ‘ lishiga erishish ni ko ‘ zda tutadi. Biroq, ba’zi tushuncha, g ‘ oyalar kishining ko ‘ ngliga yaqin, ta’sirchan bo ‘ lishi, boshqalari esa fa q at axborot, ma’lumot darajasida qoli b ketib, e’tiqodga aylanmay qolishi mumkin. E’tiqod umumlashtirilgan fakt va ma’lumotlar, bilimlarni sintezlash natijasida paydo bo ‘ ladi . E’tiqod shaxsning ichki pozitsiyasiga aylangan bilimlari sifatida insonning dunyoga, Vatanga, millatga o ‘ z-o ‘ ziga munosabatini belgilab beradi, uning xulq-atvori va faoliyatini boshqarib turadi. Natijada e’tiqod, ya’ni “... shaxsni o ‘ z qadriyatlari tizimidan kelib chiqib harakatga qo ‘ zg ‘ atadigan anglangan ehtiyoj shakllanadi 4 ”. 2 http://elibrary.bsu.az/books_163/N_66.pdf 3 Мустаева Ф.А. Основ ы социальной педагогики: Учебник для студентов высших педагогических учебных заведений – 2-е изд., перереб. и доп. – М.: Академический проект, 2001 – 416 с. 4 Эътиқод. Ҳозирги ўзбек тили сўзларининг изоҳли луғати. А.Нурмонов, С.Зайнобиддинов ва бошқ. –Тошкент.: “Шарқ”, 2001. -59-б. 13 Prezident Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlis palatalariga Murojaatnomasida hamda keyingi nutqlarida Yoshlar tarbiyasi haqidagi yagona fan – pedagogikaga Yoshlarda e’tiqodni, Vatanga sadoqatni tarbiyalash bo ‘ yicha aniq ijtimoiy buyurtmalar berildi. Jumladan, “Mayli, tajribasi kamroq bo ‘ lsa ham millatni, mamlakatni sevadigan Yoshlar kerak”; “Bizga vatanparvar jurnalistlar kerak”; “Elchi vatanparvar bo ‘ lishi kerak”; “Milliy g ‘ oya nimaga kerak? Vatanni sevish uchun kerak”; “Vatan tuyg ‘ usisiz o ‘ tirganlar ketadi”; “Ulug ‘ ijodkorlar merosini xalqqa etkazish vatanparvarlikka katta ta’sir ko ‘ rsatadi”; “Ta’lim-tarbiya sifatini yangi bosqichga ko ‘ tarishimiz kerak”; “Janubiy Koreyada 6 yoshgacha bola ma’naviyatini tarbiyalaydi, Vatanini sevdiradi”; “Ma’naviy tahdidlarga qarshi kurashni kuchaytirish kerak”; “ Askar va ofitserlarning ma’naviy va ruhiy tayyorgarlik darajasi bugungi tez o ‘ zgarayotgan davr talablaridan ortda qolayotganini qayd etish lozim ” 5 . Muallifning umumiy rahbarligida Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi tomonidan Prezident SHavkat Mirziyoevning Konseptual g ‘ oyalari asosida “O ‘ zbekiston Respublikasida ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish Konsepsiyasi” 6 ishlab chiqildi. Konsepsiya mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ma’naviy-ma’rifiy siyosatning asosiy tamoyil va ustuvor yo ‘ nalishlari asosida ishlab chiqilgan bo ‘ lib, hozirgi globallashuv va ma’naviy tahdidlar tobora kuchayib borayotgan davrda aholi, ayniqsa Yoshlarni Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalash, xalqimizni milliy g ‘ oya asosida birlashtirish, bunyodkor ishlarga safarbar qilish, Vatan ravnaqi yo ‘ lida daxldorlik, amalga oshirilayotgan islohotlarga daxldorlik ruhida tarbiyalash bilan bog ‘ liq dolzarb vazifalar va ularni hal etish yo ‘ llarini, davlat va nodavlat tashkilotlar, oila, mahalla, ta’lim-tarbiya institutlarining bu boradagi roli va ahamiyatini, o ‘ zaro hamkorligiga tayangan holda amalga oshirilishini belgilab beradi. 5 Ўзбе кистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси http://uza.uz/oz/documents/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-22-12-2017 6 “Ўзбекистон Республикасида маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш Концепцияси”. Тошкент, 2018. -18 б. 14 O ‘ zbekiston Respublikasida ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish Konsepsiyasida ma’naviy-ma’rifiy ishlarni amalga oshirishda shiddat bilan o ‘ zgarayotgan bugungi zamon barchadan yangicha qarash va fikrlashni talab etayotganidan kelib chiqib, ushbu faoliyatni O ‘ zbekistonni rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi, O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqi, Oliy majlis palatalariga Murojaatnomasida belgilab berilgan mamlakatni har tomonlama rivojlantirish istiqbollaridan kelib chiqib amalga oshirishda milliy g ‘ oyani harakatlar mafkurasiga aylantirish va bugungi O ‘ zbekiston hayotidagi real ijtimoiy-siyosiy o ‘ zgarishlar bilan uyg ‘ un ravishda takomillashtirish masalasiga alohida e’tibor qaratiladi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar mamlakatimizda olib borilayotgan davlat siyosatining ustuvor yo ‘ nalishi ekanligidan kelib chiqib ishlab chiqildi va mamlakatimizda olib borilayotgan ma’naviy-ma’rifiy ishlar uchun konseptual asos bo ‘ lib xizmat qiladi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar - millati, tili va kasbidan qat’iy nazar, xalqimiz, ayniqsa Yoshlarda Vatanga sadoqat tuyg ‘ usini kuchaytirish, globallashuvning murakkab va tahlikali davrida xalqimizni milliy g ‘ oya atrofida birlashish, ruhan uyg ‘ oq va sergak bo ‘ lish, zimmamizga yuklatilgan mas’uliyatni qalban his etish, hamisha ogoh bo ‘ lib, yot g ‘ oyalarga qarshi fidokorona kurashishga safarbar qilishga qaratilgan. Zero agarda shaxs ushbu faoliyat doirasidan chetda qolsa, g ‘ oyaviy xatolarga yo ‘ l qo ‘ yib, hatto o ‘ z Vatani, xalqi, ota-onasi sha’nini bulg ‘ aydigan harakatlarga qo ‘ l urishi mumkin. Buni 2017 yil SHvetsiyaning Stokgolm shahrida terakt sodir qilgan Rahmat Oqilovning ma’naviyatidagi buzilishlar tahlili ham ko ‘ rsatib turadi. 2017 yil 17 mart kuni SHvetsiya psixiatrlari tomonidan o ‘ tkazilgan tibbiy ekspertiza xulosasiga ko ‘ ra “R.Oqilov terakt sodir qilgan paytida uning psixikasida biror bir buzilish bo ‘ lmagan. Unda hayotga o ‘ ta jo ‘ n qarash, ma’naviy- axloqiy ziddiyatli va islom dinini “sektantlarcha keskin” talqin qilishi” 7 qayd etilgan. Bu esa u o ‘ qigan ta’lim muassasalari oila, mahallasida g ‘ oyaviy tarbiya borasida yo ‘ l 7 1 15 qo ‘ yilgan kamchiliklarga borib taqaladi. Ushbu va boshqa shu kabi misollar ma’naviy tarbiyaning ijtimoiy pedagogik asosda, izchil va tabaqalashtirilgan holda olib borish talabini qo ‘ yadi. Mamlakatda ijtimoiy-ma’naviy muhitni barqaror saqlash, huquqiy demokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyati qurishdan iborat milliy strategiyani amalga oshirish ma’naviy-ma’rifiy ishlarning asosiy maqsadini tashkil etadi. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 28 iyuldagi “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini yana oshirish to ‘ g ‘ risida”gi PQ-3160 sonli Qarorida “ dunyoda yuz berayotgan murakkab geosiyosiy va g ‘ oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning mazmun- mohiyatini har tomonlama chuqur yoritib borish, terrorizm, diniy ekstremizm, aqidaparastlik, separatizm, odam savdosi, “ommaviy madaniyat”, narkobiznes va boshqa tahdidlarga qarshi samarali g ‘ oyaviy kurash olib borish 8 ” vazifasi belgilab berildi. Mazkur vazifani amalga oshirish doirasida quyidagi yo ‘ nalishlarda keng ko ‘ lamdagi ishlarni amalga oshirish talab etiladi: - jamiyatda sog ‘ lom ijtimoiy-ma’naviy muhitni shakllantirish - o ‘ zbek xalqining boy tarixiy, ilmiy, badiiy, madaniy-ma’rifiy va axloqiy merosini har bir fuqaroning ma’naviy mulkiga aylantirish, milliy o ‘ zlikni anglatish maqsadini ustuvor yo ‘ nalish sifatida amalga oshirish, milliy g ‘ oya va mafkurani aholining ongi hamda qalbiga chuqur singdirish, uni xalqning ruhiy va ma’naviy kuch-qudrat manbaiga aylantirish; - aholining turli tabaqalarida, xususan, Yoshlarda daxldorlik faol fuqarolik pozitsiyasini shakllantirish, fidoyilik va vatanparvarlik tuyg ‘ ularini mustahkamlash, ularda dunyo va mamlakat miqyosidagi siyosiy jarayonlarga mustaqil va ongli munosabatni shakllantirish; - jamiyatda o ‘ zaro insoniy munosabatlar, izzat-hurmat, mehr-muruvvat, millatlararo totuvlik, dinlararo bag ‘ rikenglik fazilatlarini shakllantirish, bu borada milliy g ‘ oya va ma’naviyat tamoyillari bilan uyg ‘ un tizimli va uzluksiz targ ‘ ibotni yo ‘ lga qo ‘ yish; 8 16 - turli ommaviy axborot vositalari va Internet tarmoqlarida tarqatilayotgan, urf- odatlarimiz hamda milliy mentalitetimizga zid, odobsizlik va axloqsizlikni targ ‘ ib etuvchi g ‘ oyalarning Yoshlarimiz ongiga salbiy ta’sir o ‘ tkazishining oldini olish; - tarbiyaviy ishlarni yanada takomillashtirish, Yoshlarda yuksak ma’naviy fazilatlarni shakllantirish, umuminsoniy qadriyatlar, milliy o ‘ zlikni anglash, g ‘ urur va iftixor hissini, sog ‘ lom turmush tarzini qaror toptirish, boy tarixiy-madaniy merosga asoslangan holda mustaqil oilaviy hayotga tayyorlash, xalqimizning an’ana va urf- odatlariga asoslangan holda jamiyatda o ‘ z o ‘ rnini topish, kasb-hunar egallash ishtiyoqini kuchaytirish; - “ommaviy madaniyat” niqobi ostidagi tahdidlarning Yoshlar hayotiga salbiy ta’sir o ‘ tkazishiga yo ‘ l qo ‘ ymaslik va ularda mustahkam mafkuraviy immunitetni kamol toptirish; - Yoshlarning turli sohalarda erishayotgan yutuqlarini targ ‘ ib etish va ular ongida barkamol shaxs idealini shakllantirish orqali zamonamiz qahramonlarini kamol toptirish shular jumlasidandir. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimi uzluksiz texnologik jarayon bo ‘ lib, u davlat va nodavlat tashkilotlarining Respublika Ma’naviyat va ma’rifat Kengashi rahbarligida olib boriladigan, bir-biriga bog ‘ liq ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, g ‘ oyaviy-mafkuraviy, tarbiyaviy, madaniy-ma’rifiy tadbirlar majmuasidan iborat. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimining texnologik mohiyati unga xos uzviylik va uzluksizlik tamoyillarida namoyon bo ‘ ladi. YA’ni ta’lim-tarbiya jarayonining eng muhim va asosiy bo ‘ g ‘ ini bo ‘ lgan bolalar bog ‘ chasidan boshlab ijtimoiy-ma’naviy ahamiyatga molik qadriyatlarni, Vatanga muhabbat va sadoqat ruhini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilgan maktabgacha ta’lim, umumiy o ‘ rta ta’lim maktablari, o ‘ rta maxsus, kasb-hunar ta’limi va oliy ta’lim muassasalari; mamlakatda ma’naviy-ma’rifiy ishlarni amalga oshiradigan davlat va nodavlat tashkilotlari, mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlari, korxona, tashkilot va muassasalar, huquq-tartibot organlari, faxriylar kengashlari, O ‘ zbekiston Yoshlar ittifoqi tuzilmalari va boshqa tashkilotlar va tuzilmalarni qamrab oladi. 17 Ma’naviy-ma’rifiy ishlar muntazam, tizimli va ilmiy asosda olib borilib, uning samaradorligi uchun davlat va nodavlat tashkilotlari, ushbu faoliyatning barcha sub’ektlari sifatida mas’ul hisoblanadi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarning asosiy sub’ektlarini quyidagilar tashkil etadi: davlat va mahalliy hokimiyat organlari; nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati institutlari; ota-onalar; O ‘ zbekiston Yoshlar ittifoqi; uzluksiz ta’lim tizimi; madaniyat va sport muassasalari (teatr, muzey, tarixiy obidalar, kinoteatr, kutubxona, istirohat bog ‘ lari va boshqalar); ommaviy axborot vositalari, adabiyot, san’at muassasalari; bolalarni sog ‘ lomlashtirish oromgohlari va boshqalar. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar ob’ektlari - millati, tili, jinsi, ijtimoiy mansubligidan qat’i nazar, O ‘ zbekiston Respublikasining barcha fuqarolari, Yoshlari, xususan, quyidagilardan iborat: maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilari; umumiy o ‘ rta ta’lim muassasalari, o ‘ rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari o ‘ quvchilari va oliy ta’lim muassasalari talabalari; uyushmagan Yoshlar; davlat va xususiy korxonalarda faoliyat olib borayotgan fuqarolar; nuroniylar, mehnat faxriylari hisoblanadi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarning asosiy texnologik tamoyillari ilmiylik, tizimlilik, tarixiylik, aniqlik va tezkorlik, uzviylik, uzluksizlik, hayotiy misollarga tayanish, ta’lim-tarbiya ishlarining uyg ‘ unligi, targ ‘ ibot jarayonining izchilligi, ma’naviy- ma’rifiy ishlarda erishilgan ijobiy natija va yutuqlarga tayanish hisoblanadi. Mazkur tadqiqot uchun Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi Ustavida belgilab qo ‘ yilgan “xalqaro maydonda yuz berayotgan muhim voqea-hodisalar, yon- atrofimizda kechayotgan jarayonlar mohiyatini keng jamoatchilikka etkazish, 18 odamlarning faol mushohada yurituvchi va teran idrok etuvchi, ma’nan etuk, siyosiy jihatdan faol fuqarolarga aylanishiga imkon yaratish 9 ”da ilmiy, komparativ yondashuv katta imkoniyatlar yaratadi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarning texnologik komponentlari – aholi, Yoshlarda zarur ijtimoiy-siyosiy, g ‘ oyaviy-mafkuraviy, axloqiy bilim, ko ‘ nikma, malaka, kompetensiyalar va mustahkam mafkuraviy immunitetni, yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirishga qaratilgan, ularning ongi, ruhiyati va faoliyatiga ta’sir ko ‘ rsatuvchi usul va uslublarni anglatadi. Bugungi kunda ma’naviy-ma’rifiy jarayonlarni olimlardan iborat ekspert guruhlarini jalb qilgan holda tadqiq qilish, targ ‘ ibot-tashviqot tadbirlari va elektron targ ‘ ibot orqali tushuntirish, inontirish, ishontirish, ko ‘ rsatish, kuzatish, rag ‘ batlantirish, o ‘ rnak ko ‘ rsatish, sase study va boshqa ijtimoiy pedagogik- psixologik usullar o ‘ zining samarali ekanligini ko ‘ rsatmoqda. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar texnologiyasining yana bir komponenti uning shakllari, jumladan, - ilmiy, amaliy anjumanlar, savol-javob kechalari, kitobxonlik, elektron o ‘ yinlar, mashhur kishilar bilan uchrashuvlar; - ijtimoiy tarmoqlarda guruh, forumlar, messenjerlar, guruhlar; - ma’ruza o ‘ qish, savol-javob kechalari, yakka va jamoaviy suhbatlar; - jamiyatda obro ‘ qozongan, boy hayotiy tajribaga ega nuroniylar va faxriylar, ilm-fan, madaniyat va sport sohalarida, turli musobaqa va tanlovlarda g ‘ oliblikni qo ‘ lga kiritgan shaxslar bilan uchrashuvlar; - ilmiy-nazariy va amaliy konferensiyalar, seminar-treninglar, - ijtimoiy-siyosiy, tarixiy, madaniy, badiiy, mafkuraviy, huquqiy mavzularga bag ‘ ishlangan kechalar, bahs-munozaralar, viktorinalar, davra suhbatlari; - sohadaga ilg ‘ or tajribalarni o ‘ rganish va ommalashtirish; - “Hududlarning ma’naviy-ma’rifiy muhit Xaritasi”, “Bir ziyoli uch oilaga ma’naviy homiy”, “Bir tahdidga besh zarba”, “Uzluksiz ma’naviy tarbiya”, “Oilaga 9 19 ma’rifat ulashib” va boshqa texnologiyalar orqali oila, mahallalar va mehnat jamoalaridagi ma’naviy-ruhiy muhitni o ‘ rganish, takomillashtirish; - teleko ‘ rsatuv va radioeshittirishlar, film va multfilmlar, badiiy va musiqiy asarlar, OAV, veb-saytlar va elektron o ‘ yinlar, turli gadjetlar va boshqa texnik vositalardan foydalanish; - davlat va jamoat tashkilotlari, mahallalar, ta’lim muassasalarida aholi bilan uchrashuvlar; - ilmiy, ilmiy-ommabop, ma’naviy-ma’rifiy mavzularda monografiya, kitob, risola, maqolalar, infografikalar, slaydlar, elektron nashrlar chop qilish va boshqalar. Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi – respublikada ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimi faoliyati(texnologiyasi)ni tashkil etish uchun mas’ul asosiy institut hisoblanadi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar texnologiyasining mazmunini oilada, maktabgacha ta’lim, umumta’lim maktablari, oliy va o ‘ rta maxsus ta’lim muassasalarida, harbiy qismlarda, Shuningdek, o ‘ zini o ‘ zi boshqarish organlari, barcha davlat va jamoat tashkilotlari bilan hamkorlikda amalga oshiriladigan quyidagi yo ‘ nalishlar tashkil etadi: - amalga oshirilayotgan keng ko ‘ lamli islohotlarning mohiyati, qabul qilingan qonun hujjatlari va davlat dasturlarining ahamiyatini keng aholi qatlamlari orasida targ ‘ ib qilish, yurtimizga qarshi qaratilgan g ‘ oyaviy va informatsion xurujlar, ularning ortida turgan kuchlarning g ‘ arazli maqsadlarini fosh qilish, fuqarolarni hushyorlik va ogohlikka da’vat etish; - aholining turli qatlamlari, xususan, Yoshlar orasida milliy ma’naviyatimiz obidalarini saqlash, e’zozlash va madaniy merosimizni ongli o ‘ zlashtirilishiga erishishning samarali mexanizmlarini ishlab chiqish; - mamlakatimizda inson salohiyatini ro ‘ yobga chiqarishning samarali mexanizmlarini qo ‘ llash, inson kapitalini rivojlantirish jarayonlarini keng targ ‘ ib etish; 20 - ulug ‘ mutafakkirlarimizning dunyo tamadduniga qo ‘ shgan buyuk hissalarini xalqimizga etkazish hamda shu asosda milliy g ‘ urur tuyg ‘ usini tarbiyalash; - mamlakatimiz Yoshlarini san’atning turli sohalariga bo ‘ lgan qiziqishlarini, muxlislik madaniyatini har tomonlama rag ‘ batlantirib borish, xalqimiz turli qatlamlari orasida kino, teatr san’atining ahamiyatini yuksaltirish, ommaviyligini ta’minlash borasidagi tizimli faoliyatni yo ‘ lga qo ‘ yish; - xalqimizning milliy qadriyatlari, tarixiy obidalariga bo ‘ lgan muhabbatni oshirish, Yoshlarning muqaddas qadamjolar, ziyoratgohlar va, ayniqsa, muzeylarga tashriflarini muntazam tashkil etish; - ma’naviyatning ma’no-mohiyati, milliy ma’naviyatimizning qadimiy ildizlari, noyob va betakror namunalari, bugungi kundagi rivojlanish tamoyillari haqida aniq maqsadga qaratilgan targ ‘ ibot ishlarini muntazam ravishda olib borish; - Rahbar kadrlar, mas’ullar va barcha fuqarolar uchun “Insonning ma’naviy va ma’rifiy saviyasi uning qonunlarga og ‘ ishmay amal qilishida ko ‘ rinadi” g ‘ oyasining mazmun-mohiyatini barcha bo ‘ g ‘ inlarda tizimli targ ‘ ib etish; - oila, mahalla, maktab, akademik litsey, kasb-hunar kollej, oliy o ‘ quv yurtlari va ta’limdan tashqari muassasalarda komil inson tarbiyasi bilan bog ‘ liq tuyg ‘ u va tushunchalarni yosh avlod qalbi hamda ongiga ta’sirchan usul-uslublar orqali singdirish, ajdodlarimizning bu boradagi merosini bugungi taraqqiyot talablari bilan uzviy holda rivojlantirish; - muqaddas islom dinining ma’rifiy imkoniyatlaridan kengroq foydalanish, imom xatiblarning ma’ruzalarini mamlakatimizda erishilayotgan yutuqlar bilan boyitish bo ‘ yicha hamkorlik ishlarini yo ‘ lga qo ‘ yish; - ma’naviy hayotning dolzarb muammolarini ilmiy asosda o ‘ rganish, tahlil qilish va baholash, ustuvor yo ‘ nalishlarini aniqlash, ularning aholi qatlamlariga ta’sirini o ‘ rganish, zararli g ‘ oya va mafkuraviy xurujlarning mohiyatini ochib berish; - xalqimizning ko ‘ p asrlik ma’naviyati, milliy va diniy qadriyatlariga qarshi qaratilgan mafkuraviy xurujlarga qarshi samarali va tizimli kurash olib borish bo ‘ yicha ilmiy-amaliy dasturlar ishlab chiqish; 21 - “Ma’rifat” targ ‘ ibotchilar jamiyati orqali respublikaning taniqli olimlarini jalb qilgan holda keng ko ‘ lamli iqtisodiy targ ‘ ibot ishlarini “Xalq boy bo ‘ lsa, davlat boy bo ‘ ladi” shiori ostida maqsadli tashkil etish, mahallalarda faol tadbirkorlikni ommalashtirishga qaratilgan amaliy treninglar o ‘ tkazish, videoroliklar, bukletlar tayyorlash; - Respublika ma’naviyat va ma’rifat markazining veb-sayti va ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalari orqali targ ‘ ibot yo ‘ nalishini tizimli tashkil etish; - turli aholi qatlami vakillarining tarixiy, ijtimoiy, ma’naviy va siyosiy mavzulardagi targ ‘ ibot mahsulotlariga bo ‘ lgan ma’naviy ehtiyojlarini o ‘ rganish asosida samarali faoliyatni yo ‘ lga qo ‘ yish; - ta’lim muassasalari, davlat va nodavlat tashkilotlar, korxonalarning ma’naviy- ma’rifiy ishlar bo ‘ yicha mas’ullar malakasini oshirish tizimini yaratish, milliy g ‘ oya va ma’naviyat asoslari turkumidagi fanlarni o ‘ qitish samaradorligini oshirish; - ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo ‘ yicha kadrlar zaxirasini shakllantirish, zaxiraga qo ‘ yilgan kadrlar uchun maxsus o ‘ quv kurslarini tashkil etish; - ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar samaradorligi va ta’sirchanligini oshirish maqsadida ilg ‘ or tajribalar, innovatsion g ‘ oyalarni hayotga joriy etishni rag ‘ batlantirish mexanizmini ishlab chiqish. - Respublika Ma’naviyat va ma’rifat kengashi tarkibiga kiruvchi vazirlik va idoralar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi ma’naviy-targ ‘ ibot dasturlarini ishlab chiqish; - xalqimizning boy ma’naviy, madaniy merosini respublikamiz va xorijda keng targ ‘ ib qilish uchun ilmiy va ijodiy studiyalar tashkil etish; - bolalar, o ‘ smirlar, Yoshlar va kattalarga mo ‘ ljallangan, milliy ma’naviyat targ ‘ ibotiga bag ‘ ishlangan hamda ma’rifiy yo ‘ nalishdagi dolzarb mavzulardagi hujjatli va badiiy filmlar, Shuningdek, o ‘ quv filmlari yaratish ishlarini tashkil qilish; - ijtimoiy tarmoqlar, bosma hamda elektron ommaviy axborot vositalari faoliyati monitoringini muntazam olib borish, zararli g ‘ oyalarga qarshi tizimli qarshi targ ‘ ibot ishlarini yo ‘ lga qo ‘ yish, jamoatchilik fikrini shakllantirish; 22 - O ‘ zbekiston MTRK va Nodavlat elektron ommaviy axborot vositalari assotsiatsiyasi telekanallari bilan hamkorlikda ma’naviy-ma’rifiy va axloqiy tarbiyaga oid turkum dasturlar hamda ko ‘ rsatuvlar tayyorlab borish; - tashkilotlarda ma’naviy-axloqiy muhit holatini o ‘ rganib borish, bu borada tizimli tarzda sotsiologik tadqiqotlar o ‘ tkazish; - Yoshlar bilan ishlashda ma’naviy-ma’rifiy targ ‘ ibot ishlarining ta’sirchanligini oshirish, bu borada zamonaviy axborot texnologiyalari imkoniyatlari asosida samarali mexanizmini yaratish; - aholi va Yoshlarning ma’naviy-axloqiy, siyosiy-ijtimoiy, diniy masalalarga oid ma’naviy ehtiyojlaridan kelib chiqib, ijtimoiy muhit va jamoatchilik kayfiyatini o ‘ rganish bo ‘ yicha tegishli tashkilotlar bilan hamkorlikni yo ‘ lga qo ‘ yish shular jumlasidandir. Olib borilgan tadqiqotlarimiz natijasida ma’naviy-ma’rifiy ishlar texnologiyasining differensial bosqichlari aniqlandi. Biz bu ilmiy yangilikni juda muhim deb hisoblaymiz. CHunki ushbu natija hayotga joriy etilsa, amaliyotda to ‘ liq anglanmagan (shu sababli joriy qilinmagan) differensial yondashuv prinsipiga tayanish o ‘ zining ijobiy natijalarini beradi. Birinchi bosqich ilk ma’naviy tushunchalar shakllanadigan va rivojlantirish bosqichi bo ‘ lib, bu bosqichda oila va maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarda milliy qadriyatlar to ‘ g ‘ risida ilk tushunchalarni shakllantirish, turli she’rlar, kuy va qo ‘ shiqlar o ‘ rgatish, multfilm va elektron o ‘ yinlar namoyish etish, rasmlar chizish orqali dunyoni anglash, davlat ramzlari (bayroq, gerb, madhiya) bilan tanishish asosida ularda ona yurtga muhabbatni shakllantirishni o ‘ z ichiga oladi. Ushbu bosqichda oila va maktabgacha ta’lim muassasalarida ilk ma’naviy tasavvurlarni shakllantirish maqsadida ertak va hikoyalarni aytib berish; Vatanga, ota-onaga muhabbat, O ‘ zbekiston farzandi ekanligidan faxrlanish, odob-axloq me’yorlari mohiyatini tushuntiruvchi ertaklar aytib berish, she’r va qo ‘ shiqlarni yod oldirish; 23 bolalarning dunyoqarashini, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga, fikrlash qobiliyatini mustahkamlashga qaratilgan rasmlar chizdirish, applikatsiyalar ishlash, milliy o ‘ yinlarni o ‘ rgatish, turli musobaqa va tanlovlar tashkil etish orqali ularni ma’naviy rag ‘ batlantirish; yuksak ma’naviy fazilatlarning mazmunini tushuntiruvchi multfilmlar, roliklar, elektron o ‘ yinlar namoyish etish; Vatanimiz tabiati, buyuk tariximiz, allomalarimiz merosi bilan tanishtirishga qaratilgan ekskursiyalar uyushtirish. Ikkinchi bosqich. U mumiy o ‘ rta ta’limda o ‘ quvchilarning Vatanga muhabbati va sadoqatini mustahkamlash, yuksak ma’naviy fazilatlar mazmunini hayotiy misollar orqali tushuntirish, yaxshilik va yomonlik nimaligini, Vatan oldidagi farzandlik burchi haqida tasavvurlarini boyitish, kattalarga hurmat, kichiklarga izzatni o ‘ rgatish, o ‘ quvchilarning jismonan sog ‘ lom, ma’naviy etuk, keng dunyoqarashli, mustaqil fikrlovchi barkamol shaxs sifatida shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Shuningdek, zamonamiz qahramonlari haqidagi maqolalar, badiiy adabiyotlarni mutolaa qilish, badiiy va hujjatli filmlarni namoyish qilish, kinolektoriylar o ‘ tkazish; umumiy o ‘ rta ta’lim maktablarida ma’naviy, g ‘ oyaviy yo ‘ nalishda tadbirlar, tematik kechalar, ijodiy tanlovlar tashkil etish, spektakllardan lavhalar namoyish etish; o ‘ quvchilar orasida ma’naviy-ma’rifiy mavzularda insho tanlovlari, tafakkur sinovlari, musobaqalar, kitobxonlik bo ‘ yicha tanlovlar tashkil etish; tarbiyaviy ishlar rejalarini ma’naviy-ma’rifiy mazmun bilan boyitish, darslik va o ‘ quv-metodik qo ‘ llanmalarga buyuk ajdodlarimizning hayoti va faoliyati, boy ma’naviy merosi haqidagi ma’lumotlarni kiritish, ularning ma’naviy jasorati, fidoyiligi to ‘ g ‘ risida yorqin misollar asosida hikoya qilib berish; kitobxonlikni keng targ ‘ ib etish, jamiyatda yuksak ma’naviyatni qaror toptirishda badiiy asarlarning roli va ahamiyatini Yoshlar ongiga singdirish orqali fidoyilik, vatanparvarlik, mas’uliyatlilik, millatlararo totuvlik, dinlararo 24 bag ‘ rikenglik, o ‘ zaro yordam va do ‘ stona munosabatlarni qadrlash kabi fazilatlarni shakllantirish; “Ma’naviyat soati”, ijtimoiy-gumanitar fanlarning ma’naviy-ma’rifiy mazmunini boyitib, o ‘ qitish usullari samaradorligi monitoringini olib borish; Mahallalarda “Avlodlar forumi” va boshqa interfaol tadbirlar o ‘ tkazish, aholi, Yoshlarni ma’naviy merosimiz bilan tanishtirish maqsadida muzeylarga, oliy harbiy ta’lim muassasalari, kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarga, harbiy qismlarga ekskursiyalarini tashkil etish; Turli sohalarda o ‘ z qobiliyatlarini ko ‘ rsatib, yuksak natijalarga erishgan Yoshlar, yurtdoshlarimiz bilan uchrashuvlar o ‘ tkazish, ular erishgan yutuq va natijalarni Yoshlar o ‘ rtasida keng targ ‘ ib qilish; L itsey va kollejlarda o ‘ quvchi-Yoshlarning mustaqil, innovatsion fikrlash va ijobiy fazilatlarini shakllantirish, vatanparvarlik tuyg ‘ ularini kuchaytirib borish; o ‘ smirlarni “Jaholatga qarshi ma’rifat” bilan kurashishga o ‘ rgatish, ularning mafkuraviy immunitetini mustahkamlashga qaratilgan chora-tadbirlar kompleksini amalga oshirish; o ‘ quvchi Yoshlarning ma’naviy-axloqiy, g ‘ oyaviy bilim va ko ‘ nikmalarini boyitish maqsadida ma’naviyat va ma’rifat bo ‘ linmalarining o ‘ zini o ‘ zi boshqarish organlari, davlat va jamoat tashkilotlari bilan hamkorligida turli sermazmun va qiziqarli tadbirlar tashkil etish; mahallalarda aholi, ota-onalar uchun mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar, Harakatlar strategiyasi, Yoshlarga oid siyosat yutuqlari haqida batafsil ma’lumotlar berib borish. Uchinchi bosqich. 18 yosh va undan kattalarda o liy ta’lim, oila, mahallalar, korxona va muassasalarida aholi, Yoshlarning ma’naviy bilim, ko ‘ nikmalari va intellektual salohiyatini oshirish, ularni o ‘ z ma’naviyati ustida muntazam ishlash, sog ‘ lom ma’naviy hayot kechirishga undash va shunga erishishni nazarda tutadi. Jumladan: 25 Aholi orasida oila qurish arafasida turgan Yoshlar, ota-onalarning pedagogik madaniyatini, mas’uliyatini oshirish, yosh avlodni Vataniga sadoqatli insonlar etib tarbiyalashning ahamiyati to ‘ g ‘ risidagi bilimlarni targ ‘ ib qilish; Yoshlarga, ayniqsa uyushmagan Yoshlarga hayotda o ‘ z o ‘ rnini topishga ko ‘ maklashish, halol mehnat qilishga rag ‘ batlantirish, yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarini mustahkamlash, milliy qadriyatlarga hurmat, muomala ko ‘ nikmalarini rivojlantirish; Yoshlarning o ‘ z tanlagan kasbini puxta egallashi va etuk mutaxassis bo ‘ lib etishishi uchun yaqindan ko ‘ maklashish; “Jaholatga qarshi ma’rifat” bilan kurashishga o ‘ rgatish, milliy mafkuramizga zid bo ‘ lgan yot g ‘ oyalarga qarshi tanqidiy qarash va mafkuraviy immunitetni, o ‘ ziga ishonch, hushyorlik va ogohlik tuyg ‘ ularini mustahkamlash; Yoshlarda faol hayotiy pozitsiya va o ‘ zining mustaqil fikr-mulohazalarini aniq bayon eta olish, mas’uliyatni his etish, qat’iy tartib va intizomga rioya qilish fazilatlarini shakllantirish, ularni qat’iyatli bo ‘ lishga o ‘ rgatish. Ijtimoiy-pedagogik nuqtai-nazardan ma’naviy-ma’rifiy ishlarning samaradorligi va mezonlari masalasi dolzarb texnologik ahamiyatga ega. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarning samaradorligi ushbu jarayonning jamiyatda ijtimoiy-ma’naviy muhitning sog ‘ lomligi, aholi, Yoshlar ma’naviyatida bunyodkor g ‘ oyalarning ustuvorligi, jamiyatning mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarga daxldorligi, kelajakka ishonchi, yot g ‘ oyalarga qarshi mafkuraviy immuniteti qay darajada ijobiy o ‘ zgarganligi bilan belgilanadi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligi muallif ishtirokida ishlab chiqib, 2017 yildan boshlab Vazirlar Mahkamasi bayon qarorlari bilan joriy qilingan “Hududlardagi ma’naviy-ma’rifiy muhit Xaritasi” orqali muntazam tahlil etib borilmoqda. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligining asosiy mezonlaridan biri – o ‘ sib kelayotgan yosh avlod oldiga jamiyat tomonidan qo ‘ yilgan ma’naviy talablar, olib borilayotgan ma’naviy-ma’rifiy, tarbiyaviy ishlarning mazmuni, shakl, uslub va texnologiyalari bilan qay darajada mutanosib ekani bilan belgilanadi. 26 Ma’naviy-ma’rifiy ishlarga ijtimoiy texnologik yondashishdan kutilayotgan natija jamiyatda ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligining oshishida, aholining yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarida, fuqarolik pozitsiyasida, Harakatlar strategiyasini amalga oshirishdagi faolligida, Vatanga muhabbati va uni yot g ‘ oyalarga qarshi immunitetining oshishida namoyon bo ‘ ladi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarning izchil amalga oshirilishi O ‘ zbekiston Respublikasi fuqarolari ma’naviyatini yuksaltirish, Yoshlarimizni zamonaviy bilim va yuksak kompetensiyalar, mustahkam iroda, faol grajdanlik pozitsiyasini ta’minlash imkonini beradi. 1.2 Ma’naviy-ma’rifiy ishlar jarayonining ijtimoiy pedagogik xususiyatlari O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning “Bugungi kunda ijtimoiy-ma’naviy muhitni va aholi turmush sharoitini yaxshilash, Yoshlarni turli diniy ekstremistik oqimlar ta’siridan asrash masalasi barchamiz uchun eng asosiy masala bo ‘ lib turibdi” 10 – deb aytgan so ‘ zlari Yoshlarni diniy ekstremizm va terrorizm balosidan ogohlantirishimizda bir qator aniq vazifalarni belgilab berdilar. O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil 2 yanvardagi 3-sonli “2016 yilda ijtimoiy-ma’naviy muhit barqarorligini ta’minlash, konfessiyalar va millatlararo totuvlikni mustahkamlashga qaratilgan chora-tadbirlar Dasturi” va va 2017 yil 28 iyuldagi “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish va sohani rivojlantirishni yangi bosqichga ko ‘ tarish to ‘ g ‘ risida”gi PQ-3160 sonli qarori hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni samarali amalga oshirish talablarini qo ‘ ydi. Mamlakatimizda ma’naviyatni insonning o ‘ z ligini anglashidagi o ‘ rni; ma’naviyatning, insonning jamiyat, davlat kuch-qudratidagi tutgan o ‘ r ni, ma’naviyatsiz hech qachon baxt-saodat b o ‘ l masligi, baxt-saodatga erishish uchun 10 www.uza.uz . Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017йил 15 июнь куни “Ижтимоий барқарорликни таъминлаш, муқаддас динимизни софлигини асраш – давр талаби” мавзусидаги анжуманда сўзлаган нутқидан. 27 umumiy, milliy g ‘ oya asosida bizning k o ‘ p millatli mamlakatimizda mustahkam ma’naviy makonni yaratish zarurligi to ‘ g ‘ risidagi dasturiy fikrlar izchil, bosqichma- bosqich r o ‘ yo bga chiqmoqda. Bunda mahalla, maktabgacha ta’lim, umumiy o ‘ rta, oliy ta’lim, madaniyat va san’at muassasalarining g ‘ oyaviy tarbiyaviy hamkorligigiga erishish lari – ijtimoiy faol insonlarni tarbiyalashning muhim shartidir. Bu hamkorlik sub’ektlari faoliyatining maqsad uyg ‘ unligi , tarbiyaviy ta’sir ob’ektining bitta, (umumiy)ligi, ularning vazifal ari orasidagi umumiylik va xususiylikning mavjudligidadir. Ma’naviy-ma’rifiy faoliyat mamlakatimizda bir tashkilotning vazi fasi emas, balki barcha davlat va jamoat tashkilotlarining ijtimoiy-siyosiy vazifasi etib belgilangan. Ma’naviyat, madaniyat va san’at muassasalari ma’naviy-ma’rifiy ishlar ning ijtimoiy sub’ektlari sifatida turli yo ‘ nalishlarda bevosita ishtirok etadi. Albatta, har bir hudud o ‘ ziga xosliklarga ega. SHu sababli har bir hududda olib boriladigan ma’naviy-ma’rifiy ishlarda umumiylik bilan birgalikda faqat o ‘ sha hududga xos bo ‘ lgan xususiylik ham mavjud bo ‘ ladi. Bu har bir hududning viloyat, tuman, shahar Ma’naviyat va ma’rifat kengashlarining ish rejalari mazmuni, maqsadi, shakllari, vositalari, yo ‘ nalishlarida aks etadi. Masalan, mahalla fuqarolr yig ‘ inlarida “mahalla-fuqaro”, “fuqaro-fuqaro”, “fuqaro-mahalla” shaklidagi gorizontal va vertikal ijtimoiy munosabatlar tizimi amalda mavjud. Biroq, masalaning ushbu ijtimoiy-pedagogik jihatini ta’minlashga qaratilgan metodik baza hali to ‘ liq shakllangan emas. Buning uchun har bir mahallada aholining oilaviy muhiti, o ‘ qishi, xulqi, munosabatlari, ta’lim muassasalarida aholining etakchi qadriyatlari tizimini o ‘ rganish, ijtimoiy faol, notiqlik qobiliyatiga ega fuqaro, Yoshlarni saralab olib, maqsadga yo ‘ naltiriib, ularni ma’naviy-ma’rifiy ishlarning faol sub’ektlariga aylantirish zarur. Bunda mahalla ma’naviy muhitini, jamoatchilik fikrini shakllantirish muhim o ‘ rin egallaydi. CHunki bu muhit o ‘ zaro gorizontal “fuqaro-fuqaro” va vertikal “mahalla-fuqaro” ijtimoiy munosabatlarida namoyon bo ‘ ladi va muntazam, ob’ektiv ta’sir ko ‘ rsatadi. Masalan, mahallalarda tegishli komissiyalar ko ‘ magida hayotning dolzarb masalalariga 28 bag ‘ ishlangan davra suhbatlarining mundarijasiga ma’naviy ehtiyojlar, axloqiy me’yorlarning shakllanishi, kiyi nish madaniyati , vaqtdan foydalanish madaniyati, to ‘ y-marosimlarni tejamkor o ‘ tkazish, ma’naviy begonalashuvning oldini olish kabi masalalar bo ‘ lishi mumkin. Bunday turdagi masalalarni muhokama qilish odatda aholi, Yoshlar n i hayotiy jarayonlarni jamoaviy tahlil qilish va baholash jarayoniga qiziqtiradi 11 . Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi tomonidan amalga oshirilgan “Hududlarning ma’naviy-ma’rifiy xaritasi” doirasidagi ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar davomida mahallalarda aholi, Yoshlarning aktual ma’naviy ehtiyojlar ierarxiyasi o ‘ rganildi. Olingan natijalar mavjud ma’naviy ma’rifiy ishlar tizimini takomillashtirishga oid qator ijtimoiy-pedagogik chora-tadbirlarni amalga oshirishni taqozo qilishi aniqlandi. Zero, birinchidan, olib borilayotgan turli tarbiyaviy ishlar o ‘ zining qat’iy, ilmiy asoslangan ijtimoiy pedagogik texnologik tizimiga ega emas. Ikkinchidan, Yoshlar bilan ma’rifiy ishlarni olib borishda oila, mahalla, ta’lim muassasalarida olib boriladigan tarbiyaviy ishlar amaliyoti o ‘ rtasida metodik nomutanosibliklar bor. Bu esa ma’naviy tarbiya uchun zarur bo ‘ lgan izchillik, sistemalilikni hamda targ ‘ ibot ta’sirchanligini susaytiradi. Yoshlar xulq-atvorida “ommaviy madaniyat”ning ta’siri sezilmoqda. Bunga ularning mashaqqatli, qattiq iroda, tirishqoqlik talab qilinadigan ishlarga qo ‘ l urishdan cho ‘ chishlarida, o ‘ z bilimi va mehnati bilan emas, balki ota-onalari sotib olib bergan qimmatbaho buyumlar bilan o ‘ zlarini ko ‘ rsatishni istashlarida namoyon bo ‘ lmoqda. Buning oqibatlari o ‘ laroq, O ‘ zbekiston ijtimoiy tarmoqlarida 2017 yil oxirida trendga aylangan “kuyovchak” 12 , yoki Xalqaro press-klubning 2018 yil 19 mart kuni tilga olingan “alfons-kuyov 13 ” sindromlarini keltirish mumkin. Uchinchidan , tuman-shaharlarda ma’naviy-ma’rifiy ishlar ta’sirchan ijtimoiy pedagogik tizim bilan ta’minlangan holda olib borilishi kerak. Aholi, Yoshlar hayoti, 11 Қосимова З.Х. Талаба ёшларда мафкуравий иммунитетни шакллантиришнинг пед а гогик асослари. (Олий ўқув юртлари маънавий-маърифий ишлари мисолида). Педагогика Фан. номз. илмий дар. олиш учун тайёрланган дисс - я. - Т. 2004. 117-б. 12 13 29 didi, tuyg ‘ ulariga samarali ta’sir ko ‘ rsatish uchun ularning kundalik hayotini, ularning ma’naviy ehtiyojlarini o ‘ rganib, o ‘ z kuchiga ishonch uyg ‘ otish juda muhimdir. Bundan tashqari aholi, Yoshlar uyda ham, mahallada ham, o ‘ quv yurtlarida ham, yotoqxonada ham, hamma joyda bir xil, sog ‘ lom ma’naviy muhit ta’siri ostida bo ‘ lishi kerak. Bu esa ma’naviy-ma’rifiy faoliyat sub’ektlari faoliyatini ijtimoiy-pedagogik asosda texnologik muvofiqlashtirishni taqozo qiladi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil qilishda har bir korxona, tashkilot va muassasaning ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo ‘ yicha rahbar o ‘ rinbosari, mas’ullarining faoliyati hal qiluvchi ahamiyatga ega. Mazkur lavozim o ‘ z ining qator shaxsiy va kasbiy talablariga ega. U o ‘ z ida tashkilotchilik, yuksak milliy mafkuraviy onglilik, tarbiya nazariyasi, uslubiyati, psixologiyasi bilimdoni va amaliyotchi, milliy va mahalliy madaniyat, tarixni yaxshi biluvchi, ijtimoiy faol ustoz va notiq b o ‘ l ishi lozim. Shuningdek, u badiiy tadbirlar, konsertlarni o ‘ tkazish, gazeta, jurnal, TV materiallaridan tezkor foydalanish, ma’ruzalar, suhbatlar, konferensiyalar, uchrashuvlar, seminarlar, diskussiya, disput, matbuot konferensiyalar, davra suhbatlarini tashkil qilish, ma’rifiy chiqishlarni jamoada tahlil qilish, rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat qilish malakalariga ham ega bo ‘ lmog ‘ i lozim. Ayniqsa Yoshlar bilan suhbat, uchrashuvlarni o ‘ t kazish, nazariya bilan amaliyotni uyg ‘ unlashtirish, k o ‘ r gazmali qurollardan, ayniqsa, axborot texnologiyalari, planshetdan foydalanishni bilishi lozim. SHu maqsadda Respublika Ma’naviyat va ma’rifat Markazi tomonidan Respublikadagi har bir hudud, tuman, shahar bo ‘ lim va bo ‘ linmalari rahbarlari 2018 yilda Samsung rusumli planshetlar bilan ta’minlandi. Bu esa ish yuritishda, o ‘ zaro axborot almashish jarayonlarini keskin tezlashtirdi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar muayyan tamoyillarga tayangandagina o ‘ z samarasini beradi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini belgilovchi asosiy tamoyillar sirasiga milliy mafkuraviy yunaltirilganlik, ta’lim va tarbiya birligi, hayotiylik, yaxlitlik, ong va xulq-atvor birligi; amaliylik, ommaviylik, talabalar tashabbusini 30 rag ‘ batlantirish, ijodiy hamkorlik, o ‘ z aro hurmat, bir-birini rag ‘ batlantirish, “ommaviy madaniyat” ta’siriga qarshi ma’rifiy kurash, uzviylik, g ‘ oyaviy va badiiy tarbiya omillari ta’sirining muvofiqlashganligi kiradi. Ayni vaqtda ayrim ziyolilarimiz, hatto olimlar tomonidan “ommaviy madaniyat” hodisasiga yo befarq, yo liberal munosabatga chorlash holatlari ham paydo bo ‘ lmoqda. Falsafa fanlari doktori V.Alimasovning bir chiqishi 14 bunga misol bo ‘ la oladi. Muallif maqolada “G ‘ arbda qo ‘ llaniladigan “ommaviy madaniyat” (mass culture) bizda ishlatiladigan “xalq madaniyati”ga to ‘ g ‘ ri keladi”, deydi. Lekin “ommaviy madaniyat”ni bundan 50 yillar oldin tadqiq qilgan atoqli bolgar olimi Bogomil Raynov o ‘ zining “Ommaviy madaniyat”, degan fundamental asarida bu fikrni rad etadi. “Ommaviy madaniyat”, deydi olim, “eng avvalo va butun mohiyati bilan madaniyatning xalqchilligini to ‘ la inkor qiladi” 15 . Ma’naviy-ma’rifiy ishlar davomida kechuvchi ijtimoiy-pedagogik jarayon fuqarolar ijtimoiy hayotini to ‘ g ‘ ri tashkil qilishni, shaxsini jamoada, jamoa orali, jamoa fikri vositasida tarbiyalashni taqozo etadi. Bu ning uchun ma’naviy-ma’rifiy ishlarning shunday shakllarini topish kerakki, ularning yordamida jamiyat va alohida olingan har bir insonga bir vaqtning o ‘ zida va bir xil kuchda tarbiyaviy ta’sir ko ‘ rsatish mumkin bo ‘ lsin. Bu esa bizni ma’naviy-ma’rifiy ishlarning milliy va xorijiy tajribalarini muttasil o ‘ rganish va samarali foydalanishga unda y di. Darhaqiqat, bugungi tahlikali davr milliy g ‘ oya targ ‘ iboti va ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini tinimsiz oshirib borishni talab qilmokda. Zero biz o ‘ zimizning pirovard maqsadimizga erishish uchun zamon qanday tez va shiddat bilan o ‘ zgarayotganini hisobga olgan holda, har qanday nohush harakat va muammolarning oldini olishimiz zarurdir. Targ ‘ ibot ( arab. qiziqtirish, tarqatish) - keng ma’noda, ijtimoiy faoliyatning alohida turi bo ‘ lib, aholining ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish maqsadida ilmiy, badiiy, ijtimoiy-siyosiy, milliy g ‘ oya va qadriyatlarni targ ‘ ib etishdir. Targ ‘ ibot jarayonida fan, san’at, siyosat va mafko ‘ ra yutuqlari keng ommalashtiriladi, 14 Алимасов В. Оммавий маданият ОҒУми?// “Ишонч” газетаси, 2018 йил 19 июнь. 15 Райнов Б. Массовая культура. Перевод с болгарского. – Москва, “Прогресс”, 1979. С.9. 31 boyitiladi va yanada rivojlantiriladi. 2) tor ma’noda, mafkura va siyosatni targ ‘ ib etishga qaratilgan faoliyat. Targ ‘ ibot ilmiylik, konkretlilik, ob’ektivlik, ijtimoiy hayot bilan chambarchas bog ‘ liqlik tamoyillariga asoslanish, tashkiliy jihatdan uyushgan bo ‘ lishi lozim. Targ ‘ ibot (lot. propaganda - tarqatilishi kerak bo ‘ lgan ma’lumot) - og ‘ zaki yoki ommaviy axborot vositalari orqali muayyan g ‘ oyalarning jamoatchilik ongida ommalashtirishga yo ‘ naltirilgan faoliyatdir. Tashviqot – (arab. shavq-zavqlantirish), (lot. agitation - harakatga keltirmok) - ma’lum bir ijtimoiy guruh yoki ommani ko ‘ zlangan maqsad sari faollikka undaydigan targ ‘ ibot faoliyatidir. Tashviqotning og ‘ zaki, nashriy va audio, video turlari mavjud bo ‘ lib, u g ‘ oyat ta’sirchan ijtimoiy-siyosiy kurash vositasi hisoblanadi. Barcha zamon na makonlarda ham, o ‘ z xalqi kelajagini o ‘ ylagan har qanday mamlakatda aholi davlat tomonidan olib borilayotgan siyosat, islohatlar, o ‘ zgarishlardan xabardor qilib borilgan. Bu esa jamiyatni birlashtirish, umummilliy maqsadlar yo ‘ lida safarbarlikni ta’minlab, davlat va jamiyat birligiga erishish maqsadlarga xizmat qiladi. Tashviqot Shuningdek, odamlarga ta’sir o ‘ tkazish maqsadida yozma va og ‘ zaki shakllardagi undash, da’vat qilish, shu asosda ularning qalbida zavq-shavq, muhabbat yoki nafrat uyg ‘ otishni o ‘ z ichiga oladi. Hozir ham diniy ekstremizm, xalqaro terorizm, egotsentrizm, vatansizlik, axloqsizlik g ‘ oyalarini yangi_ XXI asr texnologiyalari bilan qurollangan holda targ ‘ ib etilyapti. Vosita, shakl va maqsadlar o ‘ zgarib borayotgan, turli nomlarda atalayotgan bo ‘ lsa-da, ular zamirida muayyan g ‘ oyalar targ ‘ iboti yotibdi. SHuning uchun boshqalarning tinchligini buzish, barqaror taraqqiyotga xalal berishga yo ‘ naltirilgan hamda milliy manfaatlarga qarshi qaratilgan bunday targ ‘ ibotni vayronkor targ ‘ ibot deymiz. Zamonaviy targ ‘ ibot texnologiyalarini tanlashda, eng samarali yo ‘ llardan biri — bu multimediali yondashuvdir. Bunda ma’naviy-ma’rifiy faoliyat jarayonida yangi va an’anaviy texnologiyalardan foydalanib maqsadga erishishni ta’minlash mumkin. T exnologiyalarni tanlashda auditoriyaning intellektual darajasiga, tarbiyaviy faoliyat sohasining o ‘ ziga xos tomonlariga e’tibor qaratish lozimligini alohida ta’kidlash 32 zarur. Axborot va kommunikatsiya texnologiyalari vositalari muayyan amallarni ongli, muntazam, rejali amalga oshirishda o ‘ zlashtiriladi. Ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni o ‘ tkazishda foydalanishi mumkin bo ‘ lgan vositalarni quyidagicha guruhlash mumkin: Multimedia - tadbirlarda axborotning turli xil ko ‘ rinishlari: rangli grafika, matn va grafikda dinamik effektlar, ovozlarning chiqishi va sintezlangan musiqalar, annimatsiya, Shuningdek, tulaqonli videokliilar, hatto videofilmlardan foydalanishni ta’minlaydi. Interaktiv doska - bu kompyuterdagi tasvirlarni proektor orqali namoyish etadigan sensorli ekrandir. Maxsus dasturiy ta’minot matn, rasm, video va audio ma’lumotlar va ob’ektlar, hamda Internet-pesurslar bilan ishlash va ular ustiga yozuv va izohlar tushirish imkonini beradi. Videoanjuman – uzoqdagi guruhlar orasida raqamli videoyozuv yoki oqimli video ko ‘ rinishida ma’lumotlarni almashish, yig ‘ ilish va munozaralar o ‘ tkazish jarayonini ta’minlaydi. Audioanjuman - tarmoq texnologiyasi tizimi va telefondan foydalaigan holda turli geografik nuqdalarda joylashgan bir qancha shaxslar va guruxlarning ma’lumotlarini ovozli - rakamli ko ‘ ri- nishda almashiiish jarayonini ta’minlaydi. Elektron axborot resurslarini tarqalishi bo ‘ yicha ikki guruxga ajratish mumkin: - jismoniy tashuvchilar orqali tarqatish (kompakt disk, DVD disk va Flash driver orqali); - kompyuter tarmog ‘ i orqali tarqatish (lokal yoki korporativ tarmoqlar). - Telegramm orqali - Wi Fi Beriladigan axborot materialining animatsiya shaklida taqdim etilishi o ‘ tkazilayotgan tadbirning o ‘ zlashtirishni engillashtiradi va ko ‘ rgazmalilikni oshiradi. Namoyish slaydlarini oldindan tarqatma material sifatida ham berish mumkin. Slaydlar asosida tinglovchilar o ‘ zlarining fikrlarini bayon etib, bu orqali 33 ular muhokama etilayotgan mavzu bo ‘ yicha xulosalar va savollarni shakllantirish malakasiga ega bo ‘ ladilar. Bunday metodika targ ‘ ibotchiga ham yangi axborotlarni kuchaytirish, slaydlarni takomillashtirib borish imkoniyatini beradi. Mazkur tadqiqot xulosa va tavsiyalaridan kelib chiqib, 2018 yilning iyun oyidan boshlab Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazining “Ilmiy-metodik ta’minot bo ‘ limi” tomonidan Respublika ma’naviyat va ma’rifat tizimi uchun targ ‘ ibot- tashviqot slayd va infografika tayyorlash yo ‘ lga qo ‘ yildi. Bugungi kunga kelib markaz tomonidan 100dan ortiq metodik mediamahsulotlar ishlab chiqilib, joriy qilindi. Metodik jihatdan targ ‘ ibotchi va tinglovchilarning o ‘ zaro muloqoti ikki turdagi ta’sirdan iborat bo ‘ ladi. Birinchi tur ta’sir — tadbirning ma’lum bosqichida tinglovchiga shu bosqichdagi masalani tushunishga yordam beruvchi yo ‘ naltiruvchi savollar beriladi. Ikkinchisi - masalani aniqlashtiruvchi fikrlar va harakatlar usuli ko ‘ rsatiladi. Savollar va ko ‘ rsatmalar soni taqdimot materiallarining ishtirokchilar tomonidan o ‘ zlashtirilishiga bog ‘ liq ravishda belgilanadi. Kontent-xronologiya metodi. Psixologlarning ma’lumotiga tayansak, qatnashchilarning diqqatini dastlabki 6 daqiqa davomidagina jamlab tura olish mumkin 16 . Bu vaqtdan keyin ularda dastlabki paytdagi diqqat tarqala boshlaydi. SHuning uchun olti daqiqa mobaynida qatnashchilar bilan faol muloqot o ‘ rnatib olishga erishish kerak. Ularning diqqatini jamlab tura olish uchun ma’ruzachi ritorikaning qonuniyatlaridan, notiqlik mahorati sirlaridan, xronologik nazorat metodidan xabardor bo ‘ lishi maqsadga muvofiqdir. Keys metodi. Misollar keltirish uchun auditoriyaga murojaat qilinishi ham qatnashchilarning diqqatini jamlashga hissa qo ‘ shadi. Bunda misol keltirishni savol tariqasida so ‘ rash, iltimos qilish mumkin. Demak, bunday savol-javob bir necha marta takrorlanishi kerak. Auditoriya keltirgan misollar bilan ma’ruzachi keltirgan misol notiq tomonidan o ‘ zaro taqqoslanishi yaxshi natija beradi. Bu bilan voiz va auditoriyaning fikrlashlari 16 34 o ‘ zaro bir xil ekanligi tekshiriladi hamda tadbirning shunday zaylda borishi ikki tomonni ham ruhlantiradi. Bugungi kunda tadbirlarni o ‘ tkazishda debat usulidan ham keng foydalanilmoqda. Bunda ma’ruzachi tinglovchilarni ikki guruhga ajratib, o ‘ rtaga muammoni tashlaydi va tomonlardan ko ‘ tarilgan muammoning echimini aniqlashni so ‘ raydi. Voiz har ikki tomonning fikrlarini eshitadi va yakuniy xulosa chiqarib. uni bayon ztadi. Bunday usulning afzalligi shundaki, tadbirda har bir qatnashchiga jarayonning faol ishtirokchisiga aylanish imkoni beriladi. O ‘ z fikrini ifoda eta olish har bir ishtirokchida katta taassurot qoldiradi va mavzuning chuqur o ‘ zlashtirilishiga zamin yaratadi. Rag ‘ batlantirish. Faol ishtirokchilarni rag ‘ batlantirish uchun mukofot tashkil etish yaxshi samara beradi. Bunda qatnashchilarda ijobiy ma’nodagi baxslashish, musobaqalashish ruhi paydo bo ‘ ladi va bu tadbir samaradorligini ortiradi, tinglovchilarda keyingi tadbirlarda ishtirok etish ishtiyokini uyg ‘ otadi. Adekvat taqdimot metodi. Tadbir nomi qiziqarli, sodda, aniq, o ‘ ziga jalb qiluvchi bo ‘ lishi, qatnashchilarning yoshi, kasbi, manfaatlariga mos, ma’naviy- mafkuraviy, tarbiyaviy ishlardan birining vazifasiga kiruvchi dolzarb masalaga bag ‘ ishlanishi kerak. Tadbirni nomlashda o ‘ ta rasmiylikdan, ilmiylashtirishdan, uzundan uzok; jumlalardan qochish kerak. CHunki, rasmiyatchilik kishilarni tadbirdan bezdiradi. Mavzuni nomlashda ko ‘ prok kundalik hayotimizda ishlatiladigan so ‘ zlardan foydalanilsa, yaxshi samara beradi. Tadbir nomi kishilarni qiziqtiradigan, ruhlantiradigan bo ‘ lishi kerak. Mavzuni eshitgan, o ‘ qigan kishi tadbirda nimalar to ‘ g ‘ risida mulohazalar yuritish kerakligini anglashi va unda muammoga daxldorlik xissi uyg ‘ onishi kerak. SHuning uchun tadbir haqidagi e’londa eng muhim fikrlardan ishtirokchilarni xabardor qilish zarur. Auditoriyaga moslashish metodi. Qatnashchilarning yoshi, kasbi tadbir davomida misollar keltirishda inobatga olinishi kerak. Agar qatnashchilarning ko ‘ pchiligi Yoshlarni tashkil qilsa, tadbir davomida yaqin o ‘ tmishdan, Yoshlar befarq bo ‘ lmagan va tadbirga qatnashayotgan avlod bevosita guvoh bo ‘ lgan voqea 35 va holatlardan misollar keltiriladi. Qatnashchilar o ‘ rta Yoshlarda bo ‘ lsa, keltiriladigan misollar o ‘ rta avlod vakillari guvoh, bo ‘ lgan voqeliklar, atrofimizda yuz berayotgan yangiliklardan olinadi. Bunda qatnashchilarning kasbidan kelib chiqib misollar tanlash imkoniyati ham saqlanadi. Tadbir qatnashchilari har kuni ko ‘ radigan misollar tanlanganda muloqot samaradorligi ortadi. Innovatsion kontent metodi. Har bir tadbir oldiga qatnashchilarda yangi bilim va aniq tasavvurlarni paydo qilish vazifasi qo ‘ yiladi. Tadbir davomida ma’ruzachi tomonidan izohlangan bilimlarning o ‘ zlashtirilishi har bir ishtirokchida ichki ishonchni paydo qilishi va uni ma’lum maqsadlar sari yo ‘ naltirishi asosiy maqsad hisoblanadi. Buning uchun tadbirda olg ‘ a suriladigan asosiy g ‘ oyalarni tezislar shaklida yozib qatnashchilarga oldindan tarqatilsa, maqsadga muvofik bo ‘ ladi. Bu odamlarning tadbirga tayyorlanib kelishiga, muloqot saviyasi yuqori bo ‘ lishiga xizmat qiladi. 2018 yil 1 iyul kuni Marg ‘ ilon shahrida mazkur dissertatsiyaning tadqiqot vazifalari doirasida Respublika ma’naviyat va ma’rifat markazi, O ‘ zbekiston Yoshlar ittifoqi va Farg ‘ ona viloyat hokimligi hamkorligida o ‘ tkazilgan “O ‘ zbekistonda Yoshlar tarbiyasi va ma’naviy-ma’rifiy ishlarning natijadorligi: muammolar va echimlar” mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy konferensiyasida “hamma joyda bir usul” tarzida ishlash jamoatchilik nazorati nuqtai-nazaridan tanqid ostiga olindi. O ‘ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining a’zosi, senator Enaxon Siddiqova Jamoatchilik nazorati nuqtai nazaridan berilgan vakolatlaridan kelib chiqib, “Ma’naviy-ma’rifiy, tarbiyaviy sohada kundalik topshiriqlar ortidan quvib, tizimli ish bo ‘ lmayotgani, mamlakatimizda ham “boy berilgan avlod” paydo bo ‘ layotgani, shu bois kundalik topshiriqdan emas, diagnostikadan kelib chiqib ishlash kerakligi; Ijtimoiy tibbiy soha bilan tarbiya, ma’naiyat va ma’rifat orasida o ‘ xshashlik borligi va shundan kelib chiqib, “Qaysi mahallada qanday ma’naviy kasal ko ‘ p?”, degan diagnostikani yo ‘ lga qo ‘ yish va har bir tuman, mahalla uchun muqobil ish dasturi kerakligi hozir esa hamma bilan bir xil dasturda ishlanayotgani; o ‘ tkazilayotgan minglab tadbirlar samarali bo ‘ lganida jinoyatchilik, ajrimlar, 36 loqaydlik qolmas edi. SHu bois o ‘ tkazilayotgan ma’naviy-ma’rifiy ishning natijasi nima bo ‘ lganini tekshirish zarurligi; kitob savdosini davlat tasarrufiga o ‘ tkazish, qo ‘ lbola uslubda ishlab chiqilayotgan engil-elpi kitoblar chop etishni to ‘ xtatish; til, madaniyat, urf-odatlar buzilib, jamiyatda o ‘ zimizdan chiqqan “ommaviy madaniyat”ga ko ‘ nikish paydo bo ‘ layotganidan ogohlantirdi 17 . Falsafa fanlari doktori, professor F.Turg ‘ unboev tomonidan mamlakat telekanallarida praym-taym paytida odamlar “Axborot” informatsion kanalini ko ‘ rish o ‘ rniga har xil engil-elpi teleseriallar qo ‘ yilayotgani, bu esa mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar, har bir fuqaro bilishi zarur bo ‘ lgan ma’naviy-ma’rifiy ma’lumotlar targ ‘ ibotiga salbiy ta’sir qilayotganligi va bu masalani tartibga solish zarurligi to ‘ g ‘ risida takliflar berildi. Tadbir boshlangan vaqtda ishtirokchilarga etkazilishi lozim bo ‘ lgan masalalar savol tariqasida umumiy tarzda barcha ishtirokchilarga beriladi. Dastlabki natija qayd etib qo ‘ yiladi. Tadbir yakunida aynan o ‘ sha savollar yaia takroran beriladi. Avvalgi natija bilan solishtirib, samaradorlik aniqlanadi. SHunda javob bergan odamlarning fikri takroriy targ ‘ ibot rolini o ‘ ynaydi. Tadbirga yozilgan ssenariy ma’ruzachining tajribasi, bilim saviyasi kabi xususiyatlarini inobatga olgan holda tuzilishi kerak. Bunda belgilangan mavzu bo ‘ yicha ma’ruzachining shaxsiy tayyorgarligi asosiy mezon hisoblanadi. SHuning uchun har bir ma’ruzachi tadbir uchun ssenariy tuzayotganda o ‘ zi chuqur bilgan, anglagan yo ijtimoiy, yo iqtisodiy. yo siyosiy, yo hukukiy soxaga ko ‘ prok tayanishi zarur. SHunda ma’ruzaning ishonchli chiqishi ta’minlanadi. Tadbirdan so ‘ ng qatnashchilarda aniq bilimlar tizimi shakllanib koladi. Qatnashchilarni toliqtirmaslik, ularning diqqatini doimiy jalb qilib, faollashtirib turish, tarixiy, milliy, zamonaviy misollardan foydalanish tadbirning muvaffaqiyatli kechishini ta’minlovchi muhim omillardir. Buning uchun odamlarni qatorlarga, 17 “Ўзбекистонда ёшлар тарбияси ва маънавий-маърифий ишларнинг натижадорлиги: муаммолар ва ечимлар” мавзусидаги республика илмий-амалий конференцияси материаллари. 2018 йил 1 июль. Фарғона вилоят Марғилон шаҳри, “Ижодкорлар боғи.” 37 guruhlarga bo ‘ lib, ularga umumiy yoki alohida savollar, qiziqarli topshiriqlar berib, ijodiy raqobat muhitini paydo qilish kerak bo ‘ ladi. Tadbir davomida faollik va bilimdonligini ko ‘ rsatgan 3 kishini pirovardida mukofotlab, ularga so ‘ z berish samarali harakatdir. Bunda ular o ‘ z so ‘ zlarida targ ‘ ibotchi singdirmoqchi bo ‘ lgan tezislarni qayta eslashiga sharoit yaratish kerak. Ana shunda tezislarning ikkinchi marta boshqa odam tomonidan qiziarli takrorlanishiga erishiladi. Notiq, tashkilotchilar bilan qatnashchilar o ‘ rtasida muloqot va o ‘ zaro murojaat uchun qulay, samimiy muhit yaratish tadbir samaradorligini oshirishda muhim omil. Buning uchun auditoriya bilan notiq o ‘ rtasida samimiy munosabat o ‘ rnatilishi kerak. Tadbirga kelgan har bir qatnashchi o ‘ zining ham tinglanishini xohlaydi. SHuning uchun tadbir qatnashchilariga o ‘ z fikrlarini emin-erkin bildirishiga imkoniyat berilishi muhim. Faqat notiq qatnashchi tomonidan bildirilgan fikrni tadbir maqsadiga yo ‘ naltira olishi kerak. Aynan shu erda notiqdan e’tiborlilik, ziyraklik hamda mavzuni chuqur o ‘ zlashtirganlik talab qilinadi. Auditoriya bilan muloqot o ‘ rnatish uchun esa rasmiyatchilikdan voz kechish kerak. Agar rasmiyatchilikka berilib ketilsa, ishtirokchilarda nafaqat notiqqa, balki mavzuga nisbatan ham befarqlik paydo bo ‘ lishi mumkin. Bunday holatlarning oldini olish uchun ma’ruzachi tadbirni samimiy, auditoriyaning ruhiyatini tushungan holda olib borishi lozim. Ko ‘ rgazmali vositalar kam vaqt ichida ko ‘ p ma’lumotni chiroyli qilib taqdim etadi. Notiqning ko ‘ rgazmali vositalardan unumli foydalanishi uning jiddiy tayyorgarligini namoyon etib, tinglovchilarda unga nisbatan hurmat uyg ‘ otadi. SHuning uchun tadbirlarda hujjatli film, multimedialardan, slaydlardan faol foydalanish tavsiya etiladi. Ma’naviy-ma’rifiy faoliyat jarayoniga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, eng avvalo, pedagogik-psixologik talablarga javob berishi kerak. Mazkur texnologiyalardan foydalanishni tashqil etishda quyidagi texnologik ketma-ketlik muhim hisoblanadi: 38 - taqdim etilayotgan axborot resurslari ishonchli, tegishli sohaning hozirgi zamon holatiga mos, tizimli va ketma-ket ko ‘ rgazmali amaliyot bilan bog ‘ langan; - taqdimot materiallari ilmiyligi va qabul qilinishi osonligining o ‘ zaro optimal variantda berilgan; - taqdimot materiallarining bayon etilishi shaxsga yo ‘ naltirilgan bo ‘ lishi kerak. Ayniqsa berilayotgan axborotlar tinglovchilarda tadbir mavzusi yuzasidan zarur ko ‘ nikma hamda malakalarni shakllantirishni ta’minlovchi topshiriqlar va vazifalardan tashqil topishi, auditoriya o ‘ zlashtirishi lozim bo ‘ lgan axborotlar xajmini aniqlash, ularning ma’lum bir mantikiy tizimda taqdim etilishi, uzviylik va uzluksizlik tamoyillariga mos kelishi, nixoyat, tizimlilik tamoyiliga javob berishi zarur. Shuningdek, axborotlarning yig ‘ ilganlar tayyorgarlik darajasiga mos bo ‘ lishi maqsadga muvofiq sanaladi. Tadbir so ‘ ngida ishtirokchilar bilan mavzu yuzasidan savol-javob uchun vaqt ajratilishi shart. Gap shundaki, yoritilgan mavzu tinglovchiga tushunarli bo ‘ lsa, ularda savollar tug ‘ iladi. Aksincha, agar hech kim savol bermasa, fikr bildirmasa, bu mavzuning tushunilmaganidan dalolat bo ‘ lishi mumkin. Agar auditoriyadan savollar berilmasa, ma’ruzachi mavzu yuzasidan o ‘ zi qo ‘ shimcha savollar berib, tadbir samaradorligini ta’minlashi mumkin. Targ ‘ ibot odamlarda yangi bilim, tuyg ‘ u, orzu-istaklarni hosil qilish, to ‘ g ‘ ri asoslangan fikr, e’tiqodni mustahkamlash, noto ‘ g ‘ ri shakllangan stereotip, qarash, yanglish xulosalarni o ‘ zgartirishni ham ko ‘ zda tutadi. SHunday ekan, masalaga ilmiy-amaliy yondashuv inson psixikasining tuzilishini bilishni, targ ‘ ibotning metod, shakl, texnologiya va vositalarini ijtimoiy psixologiya va pedagogika, sotsiologiyaning zamonaviy yutuqlariga tayangan holda tanlash va amalga oshirishni taqozo etadi. Aks holda, Respublika Ma’naviyat va ma’rifat kengashining yig ‘ ilishida qayd etilganidek, «nuqul ulug ‘ allomalarimiz, bobolarimiz erishgan yutuqlarni madh etish; yutuqlarimizni qayd etish; targ ‘ ibotning zamonaviy usullaridan foydalanmaslik; yangiliklarni kechikib etkazish; mafko ‘ raviy tahdidlarni oldindan ko ‘ ra bilmaslik, preventiv choralar qo ‘ llanilmayotganligi; asosiy fikrlar 39 taxminiy gaplar, improvizatsiya qilish, «ijodiy» yondashishlar soyasida qolib ketayotganligi; ilmiy-nazariy asosga tayanmaslik, intuitsiyaga tayamish» kabi kamchiliklarga yo ‘ l qo ‘ yiladi. YUqoridagi kamchiliklarni bartaraf etish masalaga ilmiy-nazariy asoslarga tayangan holda yondashishni talab qiladi. Odamning har bir hodisa, narsaga shaxsiy munosabati bo ‘ ladi. O ‘ zaro suhbatda yoki tarbiya, targ ‘ ibot maqsadlarida. bilib yoki bilmasdan kishi o ‘ z gapi orqali shaxsiy munosabatini ham tarqatadi. Natijada, bir kishining munosabati yuzlab kishilarning u yoki bu narsa, hodisaga nisbatan munosabatiga aylanishi mumkin. Zero, kishi ko ‘ pincha yonidagi suhbatdoshini nimagadir ishontirishga, uning xulk- atvorini o ‘ zgartirishga, o ‘ z fikrini uning ham fikriga aylantirishga, o ‘ z istaklarini boshqalarning istaklariga, e’tiqodining boshqalar e’tiqodiga aylanishiga harakat qiladi. Ishontirish uslubi haqida psixologik-pedagogik adabiyotlarda ko ‘ plab fikrlar bildirilgan. Qiskacha qilib, ishontirishni targ ‘ ibot nuqtai nazaridan, A.ning fikrini B. tomonidan dalillar, misollar, qiyoslardan foydalanib, A.ning mantiqiy tahlili chig ‘ irig ‘ idan o ‘ tkazib, tasdiqlatib o ‘ zgartirish, deyish mumkin. Odam hayoti davomida ko ‘ p narsani ko ‘ radi, ulardan ta’sirlanadi. Bu ta’sirlar uning fikr-o ‘ yi, niyati, g ‘ oyalariga ham ta’sir ko ‘ rsatmasdan qo ‘ ymaydi. Biroq, bu ta’sirlar birdaniga odamning xulk-atvoriga aylanib ham qolmaydi. Aqlning «filtri», tahlili va «tasdig ‘ i»dan o ‘ tgach, fikr g ‘ oyaga aylanadi. SHu sababli u yoki bu fikr, g ‘ oyalar asosli, o ‘ rinli, haqqoniy deyiladi. CHunki, odam ularni o ‘ z fikrlari tahlilidan o ‘ tkazib qabul qiladi. Ko ‘ pincha odam o ‘ zi ishongan, chukur hurmat qiladigan kishisining so ‘ zini xech bir tahlil, mulohaza va tanqidsiz to ‘ g ‘ ridan-to ‘ g ‘ ri qabul qiladi. Bu hol ko ‘ prok jaxon reklama-tijorat targ ‘ ibotida hisobga olinadi. SHuning uchun ham xorijiy va milliy telereklamalarda atoqli kinoaktyor, qiziqchi, ko ‘ shiqchilarning u yoki bu tovarni reklama qilayotganini ko ‘ p kuzatamiz. SHu tariqa targ ‘ ibotning inontirish uslubi xaridorlar sonini oshira boradi. CHunki odamlarning sevimli shaxsga bo ‘ lgan ixlosi, ijobiy munosabati orqali tovarga nisbatan ham ijobiy munosabat yuzaga keladi. Natijada, muxlislar o ‘ zlari 40 гbilmagan holda o ‘ sha tovarning haridoriga aylanadi. Odatda, ishontirish usulida odam o ‘ ziga taklif etilayotgan fikrga aklli, tahliliy javob kaytarishi uchun uning miyasidagi barcha bo ‘ linmalar orasida muvaqqat aloqalar ishga tushishi, assotsiatsiya, tasavvur, tushunchalar ishlatilishi kerak bo ‘ ladi. Koxin, shaman, folbinlarning qichqiriqlari, harakatlari odam miyasining bir nuqtasini qo ‘ zg ‘ altirib, qolgan kismini «falajlantirib» qo ‘ yadi. Bunday vaziyatda tinglovchining chin yurakdan xohlagan shifo istagi mazkur istakka butun miyani buysundirib beradi. So ‘ z orqali guruh yoki shaxsni ishontirish uslubini qo ‘ llashda kat’iy talablarga rioya qilinadi. Bular: a) shaxsga individual (yakka) yondashuv; b) uning shaxsiy ma’naviyatini, mafkuraviy qarashlarini bilish; g) uning ishonishga moyilligini, siz taklif qilayotgan g ‘ oyaga munosabatini aniqlash; d) mafkuraviy ta’sir usullarini yaxshi bilish; g) monoton - ya’ni bir ohanglik ritmda fikrni jamlovchi bir-ikki markaziy tushunchani, so ‘ zlarni faol takrorlashdan (bosh miyaning bir nuqtasini muttasil qo ‘ zg ‘ atib, boshqalarini uxlatib qo ‘ yishdan) iborat. So ‘ z - inson uchun shartli qo ‘ zgatuvchi. U insonning o ‘ tgan umri davomida bosh miyasida sodir bo ‘ lgan barcha ichki va tashqi ta’sirlanishlar bilan bog ‘ liq. U shartli qo ‘ zgatuvchilar ta’siri haqida signal beradi. Samarali ishlatilgan so ‘ z, hatto, ularning o ‘ rnini bosa oladi. YA’ni narsa, hodisa yoki voqeani so ‘ zda ifodalash orqali shartli qo ‘ zgatuvchi (o ‘ sha narsa, hodisa) tufayli sodir bo ‘ luvchi barcha xatti- harakatlarni paydo qilishi mumkin (I.P.Pavlov tajribalari). Targ ‘ ibot, u yoki bu ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy hodisaning sodir bo ‘ lgan vaqtidan kelib chiqib, uch turga bo ‘ linadi. Bular - preventiv (oldini oluvchi, ogohlantiruvchi), parallel (voqea sodir bo ‘ lishi bilan boshlanuvchi) va voqeadan keyin boshlanuvchi targ ‘ ibotdir. Preventiv targ ‘ ibot odamlarni sodir bo ‘ lishi kutilayotgan voqea, xodisani 41 to ‘ g ‘ ri qabul qilishga tayyorlaydi. Targ ‘ ibotning bu turida sodir bo ‘ ladigan yirik voqea, hodisa to ‘ g ‘ risida aniq ma’lumotlar berib boriladi. Bu usul aholini mafkuraviy xurujlardan ogohlantirishda alohida ahamiyatga ega. Zero, bunda buzg ‘ unchi g ‘ oya, mafkuralar o ‘ z hujumini boshlamay turib, odamlar ogohlantiriladi, ularda immunitet hosil qilinadi. Natijada, amalga oshirilgan xuruj odamlarda hosil bo ‘ lgan immunitet qarshiligiga uchrab, chilparchin bo ‘ ladi. Parallel targ ‘ ibot - targ ‘ ibotning keng tarqalgan turi. Uning maqsadi - boshlangan, davom etayotgan voqea-hodisa xaqida ma’lumot tarqatish, uning maksad-mohiyati to ‘ g ‘ risida odamlarda etarli va asosli bilimlarni hosil qilish. Masalan, Oliy Majlisning biror yirik masalaga bag ‘ ishlangan yig ‘ ilishi, unda ko ‘ rilayotgan masalalar borasida odamlar ongida sodir bo ‘ lishi mumkin bo ‘ lgan tushunmovchiliklar, noaniqliklar bartaraf etiladi. SHu tariqa odamlar yangi bilimlarga ega bo ‘ ladi. Voqea-hodisadan keyingi targ ‘ ibot. U sodir bo ‘ lgan yirik, muhim voqeaning ahamiyatini batafsil tushuntirish zarurati tug ‘ ilganida amalga oshiriladi. Agar targ ‘ ibotning bu turi amalga oshirilmasa, ayrim kishilarda axborot etishmasligi tufayli voqea moxiyatini to ‘ la tushunmaslik va uning oqibatida o ‘ z hayoti va faoliyatida shu masalada qanday yo ‘ l tutishni bilmaslik xolatlari uchrashi mumkin. Targ ‘ ibotda dolzarb yangiliklardan foydalanish odamlarning ongiga tez va soz kirib borishga xizmat qiladi. Dolzarb yangilik biror voqeaga dahldor, manfaatdor aholi qatlamlari - ziyolilar, fermerlar, Yoshlar va hokazolarni tez qamrab oladi, tez yoyiladi. Ularning qarash va e’tiqodlariga ta’sir qiladi. Samarali va amaliy natija beradi. Buning uchun yoritiladigan voqea-hodisani tanlashda ularning aholining ko ‘ pchilik qismi uchun muhimligidan kelib chiqiladi. Tushunarlilik. Bugungi tezkor hayot sur’atida odamlar o ‘ zlari duch kelayotgan axborot xurujlari, mish-mishlarda keltirilayotgan faktlarni ikir-chikirlarigacha tahlil qilishga, fosh etishga vaqt topa olmasliklari mumkin. Ko ‘ pchilik bir faktning boshqa fakt, voqealar bilan aloqasi, bog ‘ likligini surishtirib, tahlil qilib o ‘ tirmaydi. SHuning uchun kishilarga targ ‘ ibotda keltirilgan fakt, voqeaning sabablari, holati va 42 oqibatlarini puxta tushuntirish kerak bo ‘ ladi. Farb targ ‘ ibotchilari orasida keng urf bo ‘ lgan «Voqea emas, uning talqini muhim», - degan qoida buni tasdiqlaydi va ogohlantiradi. Voqea, faktni puxta tushuntirish odamlarning idrokini engillashtiradi, ularda to ‘ g ‘ rn nuqtai nazar va munosabatni shakllantiradi. Targ ‘ ibot iazariyasida «Nutkida 10 ta tushunarsiz so ‘ z ishlatgan notiq bankrotga uchraydi», degan naql bor. Bu bejiz emas. Targ ‘ ibotchi ko ‘ prok kundalik hayotimizda ishlatiladigan so ‘ zlardan foydalansa, nutqi tushunarli bo ‘ ladi. Rasmiyatchilik odamni bezdiradi. Tinglovchilar bilan rasmiy majlis o ‘ tkazayotgandek ohang, qiyofa, kayfiyat, holat va metodda emas, go ‘ yoki shunchaki do ‘ stona suhbat qilayotgandek erkin va samimiy tarzda tadbir o ‘ tkazish targ ‘ ibotchining foydasini, tadbir muvaffaqiyatini ta’minlaydi. «Tasvirli so ‘ z». Maktab dasturlaridan bilamizki, so ‘ z - ikkinchi signallar sistemasiga kiradi. U birinchi signallar sistemasining o ‘ zbekona aksi. O ‘ z o ‘ rnida aytilgan publitsistik so ‘ z unda tasvirlanayotgan voqea, manzaraning o ‘ rnini bosishi mumkin. OAVlari ma’naviy-mafkuraviy mavzulardagi barcha axborotlar mazmunini atroflicha, to ‘ la tahlil qilib, tushuntirib berish imkoniyatiga ega emas. Holbuki, aholini ma’naviy-mafkuraviy axborotlashtirish - hozirgi murakkab davrda ma’naviy- ma’rifiy ishlarni zamon talablari asosida tashqil etish, Yoshlarimizni turli mafkuraviy xurujlardan himoya qilish, yurtdoshlarimizning yon-atrofda yuz berayotgan voqealarga dahldorlik hissini oshirish, mamlakatimiz mustaqilligi, tinch-osoyishta hayotimizga xavf tug ‘ dirishi mumkin bo ‘ lgan tajovuzlarga qarshi izchil kurash olib borish - davr takozosi. Aholini to ‘ la qamrab olish. Tasavvur qiling, masalan, parranda grippidan ogohlantiruvchi targ ‘ ibot samaradorligini qanday baholasa bo ‘ ladi? Targ ‘ ibot ishlari o ‘ tkazilgach, tuman aholisining 100 foizi parranda grippi nimaligini tushunib, o ‘ zini va atrofdagilarni undan qanday himoya qilishini ko ‘ rsatib bera olsa, bu tumanda xech kim grippga chalinmaydi. To ‘ liq qamrov nafakat ogohlantirish maksadlarida, balki bunyodkor 43 yutuklarimiz targ ‘ ibotida ham zarur. Iftixor, hayotdan rozilik kayfiyati har bir oilaga, eng chet tumandagi eng chekka uylarga kirib borishi kerak. Ana shunda qamrov 100% deyish mumkin bo ‘ ladi. Samimiyat. Samimiyat - begonani tanishga, tanishni do ‘ stga aylantiradi. Targ ‘ ibotda ham shunday, ayniqsa, Mustaqillik mavzusida so ‘ z ketganda. Ma’ruzachi samimiyat bilan so ‘ zlasa tinglovchilarning ongiga tez ta’sir etadi. Bunga erishmoq uchun notiqdan odamlarga e’tiborlilik, ziyraklik, chuqur bilim, samimiyat talab qilinadi. Agar rasmiyatchilikka, aql o ‘ rgatishga berilib ketilsa, ishtirokchilarda, hatto eng muqaddas mavzularga ham befarqlik yoki salbiy munosabat paydo bo ‘ lishi mumkinki, bunga aslo yo ‘ l qo ‘ yib bo ‘ lmaydi. Birinchi bob bo ‘ yicha xulosalar 1. Prezidentimiz SHavkat Mirziyoev tomonidan “Ma’naviy yo ‘ nalishlarimiz iqtisodiy yo ‘ nalishlardan o ‘ n qadam oldinda yurishi kerak. Ana shunda biz hozirda qilayotgan katta-katta rejalarimiz, dasturlarimiz amalga oshadi” 18 , tarzida ifodalangan metodologik prinsip ma’naviyat, milliy g ‘ oyaning yangi davrdagi funksiyalarini, rolini, o ‘ rnini, ahamiyatini asoslab berdi. Mazkur g ‘ oyalar O ‘ z bekistonni yangilash va rivojlantirishning asosiy negizlaridan biri sifatida xalkimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish y o ‘ n alishiga zamin yaratdi. 2. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoevning Oliy Majlis palatalariga murojaati, O ‘ zbekistonni rivojlantirishning beshta yo ‘ nalish asosida rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi va Respublika Ma’naviyat va ma’rifat kengashida qo ‘ yilgan vazifalar asosida ishlab chiqilgan O ‘ zbekiston Respublikasida ma’naviy-ma’rifiy ishlarni rivojlantirish Konsepsiyasida Yoshlarni ma’naviy-axloqiy 18 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2018 йил 29 декабрь куни миллий кино санъати ва киноиндустрияни ривожлантириш бўйича амалга оширилаётган ишлар таҳлили ва бу борада мавжуд муаммоларни ҳал этиш масалаларига бағишланган йиғилишда сўзлаган нутқидан.   Kun Uz.   13:43 / 30.12.2017 44 tarbiyalash mamlakat uzluksiz ta’lim tizimi, mulkiy mansubligidan qat’iy nazar har bir davlat va nodavlat tashkilotlarining eng muhim vazifasi, ya’ni davlatning ijtimoiy buyurtmasi sifatida belgilab berildi. 2. Mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy ishlarda dunyoning rivojlangan davlatlarida to ‘ plangan ijtimoiy-pedagogik tajribani o ‘ rganish va milliy manfaatlarimizdan kelib chiqib foydalanish masalasi etarli tadqiq qilinmagan. 3. Dunyoning rivojlangan mamlakatlari sifatida Buyuk Britaniya, Germaniya, YAponiya, Janubiy Koreya, Xitoy tajribalariga murojaat qilinishining qator sabablari bor. Birinchidan, mazkur mamlakatlar “ommaviy madaniyat” ma’naviy tahdidiga birinchilardan bo ‘ lib duch keldilar. Ikkinchidan, mazkur mamlakatlar Yoshlar siyosatining Yoshlarning jamiyatga evolyusion integratsiyasini ta’minlashga qaratilgan qonunchilik asoslari yaratildi bolalar va Yoshlarni qo ‘ llab-quvvatlashga qaratilgan yuzlab dastur, “yo ‘ l xaritalari” ishlab chiqilib, joriy etilgan. 4. Jahonda davom etayotgan globallashuv jarayoni, sodir bo ‘ layotgan o ‘ zgarishlar hayoning iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy jabhalarini o ‘ zgartira bormoqda. Media vositalar da berilayotgan ko ‘ rsatuvlar, radioeshittirishlar, internet manbalari, mobil aloqa, kompyuter o ‘ yinlari, video va kino mahsulotlaridan foydalanuvchi aholi, ayniqsa Yoshlar kerakli axborotlar bilan birga, jamiyatimiz axloqiy tartib qoidalariga zid bo ‘ lgan shafqatsizlik, zo ‘ ravonlik va milliy mentalitetimizga begona bo ‘ lgan boshqa g ‘ oyalar targ ‘ ibotlariga ham duch kelishmoqda. Natijada aholi, Yoshlarning ma’naviy madaniyatini shakllantirish va mamlakatda ijtimoiy-ma’naviy muhit sog ‘ lomligini mustahkamlash zarurati tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. 5. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida ijtimoiy kommunikatsiya, ma’naviy- ma’rifiy texnologiyalarida ochiq, demokratik o ‘ ziga xos muloqot madaniyati – blogging shakllanib bormoqda. Zamonaviy informatsion-ma’rifiy dasturlarni ishlab chiqishda epistolyar janrning qayta taraqqiy etishi muhim ahamiyat kasb etib, bu janr inson shaxsining o ‘ z-o ‘ zini ma’naviy-ma’rifiy faollashuviga xizmat qiladi. 45 46 II BOB. TARG ‘ IBOT TEXNOLOGIYALARINING MA’NAVIY-MA’RIFIY FUNKSIYALARI 2.1. Yoshlar bilan ishlashda ijtimoiy-ma’rifiy hamkorlik tendensiyalari(maktab, oila, uyushmagan Yoshlar misolida) Yoshlar – siyosiy tuzumi qandayligidan qat’iy nazar har bir davlatning alohida diqqat e’tiborida turuvchi qatlam bo ‘ lib hisoblanadi. CHunki Yoshlar muammolarini hal qilmay turib, jamiyatning hozirgi hayoti va kelajagi barqaror bo ‘ la olmaydi. Hozirgi kunda dunyo miqyosida Yoshlarning eng muhim muammolari – ta’lim- tarbiya, bandlik, bo ‘ sh vaqtini ta’minlash hisoblanadi. SHu sababli O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoev BMTda so ‘ zlagan nutqida “ odamlar, birinchi navbatda, Yoshlarning ongu tafakkurini ma’rifat asosida shakllantirish va tarbiyalash eng muhim vazifadir. Ekstremistik faoliyat va zo ‘ ravonlik bilan bog ‘ liq jinoyatlarning aksariyati 30 yoshga etmagan Yoshlar tomonidan sodir etilmoqda. Bugungi dunyo Yoshlari – son jihatidan butun insoniyat tarixidagi eng yirik avloddir, chunki ular 2 milliard kishini tashkil etmoqda. Sayyoramizning ertangi kuni, farovonligi farzandlarimiz qanday inson bo ‘ lib kamolga etishi bilan bog ‘ liq. Bizning asosiy vazifamiz – Yoshlarning o ‘ z salohiyatini namoyon qilishi uchun zarur sharoitlar yaratish, zo ‘ ravonlik g ‘ oyasi «virusi» tarqalishining oldini olishdir 19 ”, degan umuminsoniy g ‘ oyani o ‘ rtaga tashladi. G ‘ arb mamlakatlarida Yoshlarning ma’naviy muammolari echimlari sifatida ularning bo ‘ sh vaqtini pedagogik asosda tashkil qilishga qaratildi va bu ijtimoiy tarbiya yo ‘ nalishining paydo bo ‘ lishiga olib keldi. Bo ‘ sh vaqt masalasiga bunchalik katta e’tibor qaratilishining sabablari bor. Zero Yoshlar bo ‘ sh vaqtlarida nima bilan shug ‘ ullanishlari jamiyatning ma’naviy muhit sog ‘ lomligi, jinoyatchilik, 19 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 72-сессиясидаги нутқи. 47 narkomaniya va boshqa ijtimoiy muammolarga borib taqaladi. Ushbu yondashuv barcha mamlakatlar uchun umumiy muammo bo ‘ lib qolmoqda. Bu esa dunyoning rivojlangan mamlakatlarida ushbu sohada qo ‘ lga kiritilgan yutuqlarni o ‘ rganish va ulardan foydalanish zaruratini yana bir bor oshiradi. 2018 yil 4 iyul kuni O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoev raisligida Yoshlar bilan manzilli va tizimli ishlash, ular uchun munosib sharoitlar yaratish, bandligini ta’minlash masalalariga bag ‘ ishlangan videoselektor yig ‘ ilishi bo ‘ lib o ‘ tdi. Yig ‘ ilishda Yoshlarni ma’nan barkamol etib tarbiyalash, ularni turli oqimlar va yot g ‘ oyalar ta’siridan asrash masalalariga alohida e’tibor qaratildi. Buning uchun “Yoshlar bilan ma’naviy-ma’rifiy yo ‘ nalishdagi ishlarni yanada jonlantirish, ularni muzey, teatr va boshqa madaniy-ma’naviy maskanlar, sport musobaqalari, ilm-fan, sport va amaliy san’at to ‘ garaklariga faol jalb etish orqali bo ‘ sh vaqtini mazmunli o ‘ tkazishini tashkil etish zarur. Farzand tarbiyasi va yurish-turishidan ogoh bo ‘ lmasak, ularni ilmu-hunarga o ‘ rgatmasak, ko ‘ zi mehnatda qotmasa, munosib ish topib bermasak, ularni zararli ta’sirlardan himoya qilish qiyin bo ‘ ladi” 20 , dedi Prezidentimiz. E’tibor qilinsa, 1/ “Yoshlar bilan ma’naviy-ma’rifiy yo ‘ nalishdagi ishlarni yanada jonlantirish, 2/ ularni muzey, teatr va boshqa madaniy-ma’naviy maskanlar, 3/ sport musobaqalari, 4/ ilm- fan, sport va amaliy san’at to ‘ garaklariga faol jalb etish orqali bo ‘ sh vaqtini mazmunli o ‘ tkazishini tashkil etish yo ‘ nalishlari belgilab berilgan. Bu yuqoridagi umumiylikning yorqin tasdig ‘ i bo ‘ lib xizmat qiladi. SHundan kelib chiqqan holda Yoshlar ittifoqi, Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi, Yoshlar muammolarini o ‘ rganish va istiqbolli kadrlarni tayyorlash institutiga Yoshlarni ma’nan barkamol etib tarbiyalash, ularda mafkuraviy immunitetni shakllantirish va yot g ‘ oyalar ta’siriga tushib qolishining oldini olishga qaratilgan ta’sirchan, amaliy chora- tadbirlarni ishlab chiqish topshirildi. 20 Эртасини ўйлаган мамлакат ёшларини эътиборсиз қолдирмайди./ Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида 4 июль куни ёшлар билан манзилли ва тизимли ишлаш, улар учун муносиб шароитлар яратиш, бандлигини таъминлаш масалаларига бағишланган видеоселектор йиғилиши бўлиб ўтди. / KunUZ. 05.07.2018. 48 Yig ‘ ilishda Prezident SHavkat Mirziyoev tomonidan belgilab berilgan muhim ijtimoiy-pedagogik vazifalardan biri – Yoshlar tarbiyasiga zarar etkazuvchi har qanday tahdidlarga qarshi turuvchi ma’naviy-ma’rifiy muhit yaratish sifatida ifodalandi. Binobarin, ijtimoiy tarbiya, ya’ni «muhit pedagogikasi»ni ma’naviy- ma’rifiy ishlar omillari bilan yanada jipslashtirish talab etilmoqda. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida ta’lim muassasalari – ijtimoiy tarbiya ishlari muvofiqlashtiriluvchi markaz sifatida qaraladi. YA’ni maktab nafaqat o ‘ quvchilarning, balki atrofdagi aholiga ham ijtimoiy pedagogik ta’sir ko ‘ rsatadi. «Maktab va kollejlarning binolari, jihozlari, maydonchalari, badiiy ustaxonalari, sport maydonlari, majlis zallari – barchasi atrofdagi barcha aholi uchun ochiq bo ‘ lishi kerak. Davlat byudjetidan moliyalashtiriluvchi har bir madaniy-ma’rifiy muassasa aholining barcha toifalari orasida ma’rifiy dasturlarni amalga oshirishi kerak 21 ”, deb yozadi bu haqda san’at va badiiy meros bo ‘ yicha Evropa forumi prezidenti Saymon Mandi. Ushbu yo ‘ nalishda O ‘ zbekistonda amaliy ishlar olib borilmoqda. Bunga misol tariqasida kollejlardagi sport maydonlari, majlis zallari, ma’naviy-ma’rifiy resurslardan atrofdagi aholi foydalanishi uchun keng imkoniyatlar yaratib berilganini keltirish mumkin. Ma’naviy-ma’rifiy sohaning rivojlangan davlat tajribasini o ‘ rganish bu jabhada ta’lim tizimi va oila bilan uyg ‘ un faoliyat ko ‘ rsatganini ko ‘ rsatadi. Masalan, Amerika 2000: ta’lim strategiyasi» (1991 y.) hukumat qarorida ta’lim muassasalari «yuksak rivojlangan jamiyat rivojini belgilab beruvchi markaz” ekanligi belgilab berilgan 22 . YAponiya davlat byudjetining xarajat qismida «Maktab» so ‘ zi o ‘ rniga 1978 yildan boshlab «Maktab, madaniyat, sport” so ‘ zlari kiritilgan. Bu byudjetdan nafaqat maktab, balki maktabdan tashqari ta’lim muassasalari (kutubxona, muzeylar, hordiq maskanlari, sport muassasalari va h.k.)lar bilan birga tushunilishi mustahkamlab qo ‘ yilgan. Bu esa yapon maktablaridga o ‘ quvchilar kundalik hayotining markaziga aylantirgan 23 . 21 Культурная политика в Европе: выбор стратегии и ориентиры. - М., 2002. -С.99) . 22 Джуринск ий А.Н. «Сравнительная педагогика». - М.: Академия, 1998.-С.88 . 23 Джуринск ий А.Н. «Сравнительная педагогика». - М.: Академия, 1998.-С. 160. 49 AQSHda keng tarqalgan «jamoat tarbiyasi» masalasiga ikki yo ‘ nalishda yondashiladi. Birinchidan, maktab asosiy pedagogik g ‘ oya va xizmatlarni ishlab chiquvchi va amalga oshiruvchi vazifasini bajaradi. Natijada o ‘ quvchilarning maktabda o ‘ tkazadigan vaqtlari ko ‘ payadi. Ular darslardan keyin ham maktabda qolib, qo ‘ shimcha maslahatlar olishadi, hordiq chiqarishning turli shakllariga jalb etiladi. Ikkinchidan, maktab davlat va nodavlat tashkilotlarining o ‘ quvchilarni tarbiyalash masalasiga qaratilgan sa’yi-harakatlarini muvofiqlashtiruvchi markazga aylangan. Bu esa bolalarning pedagogik muhitda yashashlari uchun sharoit yaratadi. Maktabdan tashqari tarbiya ishlariga mahalliy kutubxonalar, muzeylar, oliy ta’lim muassasalari ham qo ‘ shilib, turli tuman ta’lim-tarbiyaviy dasturlarni taklif etadilar. AQSHda “Maktabga ko ‘ ngilli yordam” assotsiatsiyasi mavjud bo ‘ lib, o ‘ zining bir milliondan ziyod a’zosiga ega. Ular maktablarda to ‘ garaklar ochib, repetitorlik qilib, o ‘ qituvchilarga yordamchilik qilib, o ‘ quvchilar ijtimoiy tarbiyasiga o ‘ z hissasalarini qo ‘ shmoqdalar. SHu tariqa AQSH maktablarining tarbiyaviy markaz sifatidagi pedagogik ta’siri nafaqat o ‘ quvchilarga, balki aholining barcha qatlamlariga etib boradi. Oila bilan ijtimoiy va pedagogik ish barcha ijtimoiy ishlarning ajralmas qismi hisoblanadi. Bu, birinchi navbatda, pedagogik va psixologik muammolarni hal etishga qaratilgan faoliyatni o ‘ z ichiga oladi. Qo ‘ shma SHtatlardagi oila(mijoz) bilan ijtimoiy va pedagogik ishlarning mazmuni bilan tanishish ijtimoiy xizmatchining aralashuv jarayonida amalga oshiradigan vazifalarini (diagnostik, prognostik, ijtimoiy-tibbiy, ijtimoiy-pedagogik, psixologik, ijtimoiy, kundalik, kommunikativ) aniqlash imkonini berdi. “Aralashuv” — intervention atamasi oilaning yoki uning atrofidagilarning iltimosiga binoan va o ‘ zi bilan yoki muayyan muammoli vaziyatga javoban mijozning muayyan ijtimoiy sharoitlari uchun mas’ul bo ‘ lgan boshqalar bilan hamkorlikda boshlangan faoliyatini ifodalash uchun qo ‘ llaniladi. U oila va ijtimoiy xodimning ish jarayonining barcha bosqichlarida faol, maqsadga muvofiq yo ‘ naltirilgan ishtirokini ta’minlaydi. 50 Oila bilan ishlashning aralashuv jarayoni bir nechta asosiy bosqichlarni o ‘ z ichiga oladi: 1) oiladagi muammoni aniqlash va aloqa o ‘ rnatish; 2) ma’lumot, axborotni yig ‘ ish va baholash; 3) reja va shartnoma tuzish; 4) zarur tadbirlar yo ‘ nalishlarini ko ‘ rib chiqib, aralashuvning muqobil variantlarni aniqlash; 5) yakuniy baholash bosqichi va jarayonning yakunlanishi. Oila bilan ijtimoiy (shu jumladan ma’naviy-ma’rifiy. A.Q.) ishda muayyan prinsiplarga rioya qilish muhim hisoblanadi. Prinsiplar bu - oila bilan ijtimoiy- pedagogik ishlarning mazmuniga, shakllariga va usullariga qo ‘ yiluvchi asosiy talablar bo ‘ lib, ular orasida: «insonparvarlik prinsipi», «ob’ektivlik pritsipi», “tizimlilik prinsipi”, bag ‘ rikenglik prinsipi, “oilani hayotning markazi etib belgilash” prinsipi, «oilaning ijobiy qiyofasi prinsipi» kiradi. Ushbu prinsiplar oilalarning yordamga ehtiyojlarni aniqlashga va o ‘ z muammolarini hal qilishda oilaning rolini faollashtirishga yordam beradi. YAkka holda, guruh va jamoat bilan ishlash. Amerika Qo ‘ shma SHtatlarida ijtimoiy ishning turli usullari ishlab chiqilgan bo ‘ lib, bu usullar muayyan maqsadga erishishga xizmat qiladi. Ijtimoiy xodim albatta, bir xil qobiqda emas, yanada ta’sirchan shakllarini va oilaviy davolash, psixologik va ta’lim maslahat, «shartnomali oilalar», “hamkasb bilan tandem ish” kabi ijtimoiy ish usullari, “oila profili” kabi an’anaviy usullar bilan bir qatorda “oilada ijtimoiy ishchi” kabilarni kiritishi mumkin. AQSH va O ‘ zbekistonda oila siyosatining xususiyatlari solishtirilganida o ‘ ziga xosliklar bo ‘ lishi tabiiy. Biroq, iqtisodiy ahvoli og ‘ ir ahvolda bo ‘ lgan oilalarga yordam ko ‘ p jihatdan davlat tomonidan amalga oshiriladi. Ayni vaqtda ularni mehnatga jalb qilish, rag ‘ batlantirishda jamoat tashkilotlari bilan hamkorlik umumiylik xususiyatga ega. Oila bilan ishlash AQSHda ijtimoiy xodimlar ishining mazmunini belgilab beruvchi «Oilani qo ‘ llab-quvvatlashning davlat va nodavlat dasturlari» orqali tashkil etiladi. Qiyosiy tahlillarning ko ‘ rsatishicha, AQSHda qo ‘ llaniladigan ijtimoiy ishning ko ‘ p jihatlari O ‘ zbekistonda yaxshi rivojlangan. Masalan, ma’lumot to ‘ plash usullari 51 - tadqiqot, kuzatish, yozma materiallarni o ‘ rganishdan iborat. Mijozni to ‘ g ‘ ri tushunishga erishish uchun ishlatiladigan usul “ijtimoiy tarix” metodi deb ataladi. Hozirgi kunda O ‘ zbekistonda AQSHda amalda bo ‘ lgan ko ‘ plab ijtimoiy ish shakllari ishlatiladi: naqd pul yordami tizimlari (imtiyozlar, to ‘ lovlar, kompensatsiyalar), natural yordam tizimlari (oziq-ovqat, kiyim-kechak, poyabzal, Shuningdek, dori- darmonlar, bepul taomlar, (ijtimoiy xizmat ko ‘ rsatish markazlari, uy-ro ‘ zg ‘ or xizmatlari uchun imtiyozlar, imtiyozli ish o ‘ rinlari va boshqalar), gumanitar yordam shular jumlasidandir. 50-yillarda jamiyatning ijtimoiy-pedagogik salohiyatini tahlil qilish va ijtimoiy guruhlar bilan ishlash nazariyasi rivojlandi. Bu o ‘ z navbatida ijtimoiy ishning pedagogik nazariyasi sifatida mikromuhitda, yashash joyida odamlarga yordam berdi. 60-yillarga kelib, oilaning barcha a’zolari bilan ishlash (family-centered approac) orqali mijozning muammolarini hal qilish yondashuvi ishlab chiqildi. Ushbu texnologiya mualliflaridan G.Hamilton, N.Akerman, M.Bouwen, D.Jekson, S.Minuchin, F.Khollis, V.Satir AQSHda oila bilan ijtimoiy ishlashning etakchi usullaridan biri bo ‘ lgan psixoterapevtik usul - oilaviy terapiyaning poydevorini qo ‘ ydilar. 1910-1960 yillar AQSHda ijtimoiy ishni tashkil qilishning tibbiy modeli amalda bo ‘ lgan yillar hisoblanadi. Tibbiy yondashuvda oila ma’naviyatiga potensial patsient sifatida yondashildi va u bilan yuzaga keladigan barcha muammolar bemorning o ‘ zidan va uning «ma’naviy kasalliklari» deb baholandi. M.Richmond tomonidan «Ijtimoiy tashhis» kitobida taqdim etilgan «o ‘ rganish-tashxis-davolash» o ‘ sha davrdagi ijtimoiy ishlarning asosiy paradigmasiga aylandi. 60-yillardan boshlab, ijtimoiy ish ham davolanish va ham o ‘ zgartirishni birlashtiradigan ekologik yondoshuvni qo ‘ llashga qaratildi. Oilalarning ma’naviy muammolarini hal qilishda ushbu yondashuvning konseptual g ‘ oyalari quyidagilardan iborat edi: - inson atrof muhit bilan o ‘ zaro munosabatlar jarayonida yangi sharoitlarga javob choralarini ishlab chiqadi va moslashadi; 52 - To ‘ liq rivojlanish uchun ichki va tashqi omillarni hisobga olish kerak; - «jamiyatdagi inson» - ijtimoiy ishning predmeti hisoblanadi Ijtimoiy ishning ekologik modeli oila muhitining muayyan hayotiy sikllar jarayonida yuzaga keladigan muammolarga duch kelishini nazarda tutadi. Ijtimoiy ishning ekologik modelining asosiy pozitsiyasi avvalo, inson va uning oilasi muammolarini «qayd qilish», «ijtimoiy diagnostika» va undan keyin muammolarni hal qilishda shaxs va uning oilasiga yordam berish kiritildi. So ‘ nggi o ‘ n yilliklarga kelib, oila bilan ijtimoiy ishda amaliyotda integral modellardan foydalanishga o ‘ tildi Hozirgi kunda Qo ‘ shma SHtatlarda oilaning «an’anaviy» modelidan va uning boshqa alternativ shakllariga o ‘ tish tendensiyasi mavjud. Ushbu o ‘ zgarishlar «oila» tushunchasini aniqlashda yangi yondashuvlarning paydo bo ‘ lishiga olib keldi. SHu bois ijtimoiy ishchilar uchun maqbul bo ‘ lgan quyidagi ta’rif oilaviy shakllarning xilma-xilligini o ‘ zida aks ettirmoqda: "Oila — ikki yoki undan ortiq kishilarning yashash muhiti bo ‘ lib, bunda ular hayot maydonini, majburiyat va mas’uliyatlarni, rollarni birgalikda baham ko ‘ rib, taqsimlashadi va o ‘ zlarini oila deb bilishadi 24 . Oilaning ma’naviy funksiyalarini baholashda amerika nazariyotchi olimlarining aksariyati tizimli yondashuv pozitsiyasida turishadi. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan, oila - bu tizim, barcha a’zolari bir-biriga ta’sir ko ‘ rsatadilar va ta’sirlanadilar. Har bir oila muhiti o ‘ z xususiyatlariga ega va bir qator yashirin qoidalar, muayyan rollar, kuch va mas’uliyatning taqsimlash tuzilmasi, nizolarni hal etishning o ‘ ziga xos shakllari bilan boshqariladi. Tizimli yondashuv tarkibiy tizimni tashkil etuvchi ichki tuzilish, munosabatlar va o ‘ zaro ta’sirlarni tahlil qilishni nazarda tutadi. Oilaviy tizimning bunday elementlarini tashqi va ichki chegaralar, kuchlar tuzilishi, qarorlarni qabul qilish jarayoni, oilaviy maqsadlar, rollar, muloqot uslubi, hayot sikllari jarayoni sifatida o ‘ rganildi. Oila bilan ijtimoiy-pedagogik ishlashda ijtimoiy pedagogikaning muayyan prinsiplariga rioya qilish muhimdir. Oila bilan ijtimoiy-pedagogik ishlarning 24 53 mazmuniga, shakllariga va usullariga qaratilishi kerak bo ‘ lgan asosiy talablar orasida «insonparvarlik prinsipi», «ob’ektivlik prinsipi», “tizimlilik prinsipi”, «oilani markaz sifatida qarash prinsipi», bag ‘ rikenglik tamoyili, «oilaning ijobiy obrazi prinsipi»ga muntazam amal qilib kelinmoqda. Ushbu tamoyillar muammoning kelib chiqishi va ularni hal qilishda oila ma’naviyatining rolini faollashtirishga yordam beradi. Tarixan, Amerika Qo ‘ shma SHtatlarida ijtimoiy-pedagogik maqsadga erishishning tezkor va natijali usullari sifatida yakka, guruhli va jamoat bilan ishlash tushuniladi. Bunda usullar o ‘ zaro ta’sir sifatida talqin qilinadi 25 . Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida ham, O ‘ zbekistonda ham uyushmagan Yoshlar muammosi ijtimoiy siyosatning dolzarb, ustuvor yo ‘ nalishi bo ‘ lib qolmoqda. “Ommaviy madaniyat” va Yoshlar tarbiyasining kulturologik, sotsiologik jihatlari to ‘ g ‘ risida xorijiy olimlardan E. Anderson, J. Austin, A. Ben - nette, N. Bentley, L. Crockett, R. Flacks, S. Hall, R. Hoggart, J. Kaplan, J. Kett, K. Mannheim, J. Short, S. Thomas, J. Williams qator tadqiqotlar olib bordilar. Ushbu sohani o ‘ rganishda nazariy yondashuvlarni ochib beruvchi ishlar qatoriga A. Bennette, A. Cohen, S. Eisenstadt, S. Frith, J. Garber, A. Giddens, A. McRobbie, D. Muggleton, T. Parsons, H. Pilkington, S. Redhead, S. Thornton, J. Williamslarning tadqiqot natijalarini kiritish mumkin. "Uyushmaganlik" muammosi dunyoda yangi ma’naviy-ma’rifiy muammoni - uyushmagan Yoshlar sub’kulturasini paydo qildi. Ushbu muammoning tahlili buyicha M. Atkinson, A. Bennette, D. Clark, R. Haenfler, D. Hebdige, P. Hodkinson, E. Lamison, C. O’Hara, H. Rheingold, E. Smith, B. Wilson, Yoshlardagi deviant xulqni tadqiqot kiluvchi ishlar S. Bilchik, C. Clark, P. Fisher, D. Gottfredson, R. Jessor, L. Greening, M. Griffin, A. Hains and H. Hains, M. McDermott, M. Raywid, J. Reid, N. Svensson, J. Walker va Yoshlar bilan shug ‘ ullanishning pedagogik shakl va metodlari borasida F. Krafeld, J. Leonard, E. Lutze back, T. Mucke, G. Schaar, G. Stevensonlarning asarlari mashhur hisoblanadi. 25 Ярошенко Н.Н. Социально-культурная анимация: Уч. пособие. - М: МГУКИ, 2000. - С.57 - 94.) 54 Germaniyaning SHtutgard shahrida bo ‘ lib o ‘ tgan Yoshlar bilan ijtimoiy- pedagogik ishlash masalalariga bag ‘ ishlangan 9–chi xalqaro simpoziumi materiallari, Sog ‘ liqni saqlash buyicha Viktoriya ilmiy–tadqiqot markazning olimlarini hisobotlari, Kanada xalqaro markazining jinoyatlarning oldini olish bo ‘ yicha ishlari hamda AQSH bolalar sudi va jinoyatchilikni oldini olish boshqarmasining ma’lumotlari o ‘ ziga xos pedagogik qiymatga egadir. Tadqiqotimiz nuqtai-nazaridan yuqorida qayd qilingan xorijlik olimlar tadqiqotlarining tahlili Yoshlar ma’naviyati, submadaniyati hamda uyushmagan Yoshlarni o ‘ rganishda uch nazariy yondashuv - tizimli funksionalizm, sinfiy va postsub’kulturali yondashuvdan iboratligi aniqlanganligi katta ahamiyatga ega. Tizimli funksionalizm doirasida uyushmagan Yoshlarni hayotga moslashtirish funksiyasini amalga oshiradi, bu esa katta xayotga kirish jarayonida ijtimoiy, ruhiy va hissiy qiyinchiliklarni engishga yordam beradi. Sinfiy yondashuv nuqtai nazaridan, uyushmagan Yoshlar ma’naviyati umumiy e’tirof etilgan xatti-harakatlar va qadriyatlarni rad etish orqali jamiyatning ustun madaniyatiga norozilik ifodasi sifatida namoyon bo ‘ ladi. Postsubmadaniyatga asoslangan yondashuv doimo rivojlangan zamonaviy jamiyatlarning shart-sharoitlarini hisobga oladi va uyushmagan Yoshlar submadaniyatini turli ijtimoiy rollarga urg ‘ u beriladigan turmush tarzi nuqtai nazaridan o ‘ rganadi. Olimlar Yoshlar sub’kulturasini ikki asosiy nazariy yondashuvga ajratib ko ‘ rsatishadi. Bular - tizimli funksionalizm va antropologik yondashuvlardir. YUqorida aytib o ‘ tilgan nazariy yondashuvlarning diqqat markazida o ‘ zgarayotgan jamiyatning turli sharoitlarida uyushmagan Yoshlarning ijtimoiy ma’naviy hayotga moslashishidir. Buyuk Britaniya, Germaniya, AQSH va Kanadada uyushmagan Yoshlar bilan olib boriladigan ijtimoiy pedagogik ishlarning ustuvor yo ‘ nalishlari muqobil o ‘ quv va intizomiy dasturlar, Yoshlar bilan mobil aloqa qilish va profilaktik dasturlarni amalga oshirishdan iborat. Bunda Yoshlarning deviant xulqini o ‘ zgartirishga qaratilgan muqobil ta’lim va intizom dasturi doirasida quyidagi ish uslublari 55 qo ‘ llaniladi. Bular qatoriga: Yoshlarni pedagog va psixologlar bilan maslahatlashishlarini tashkil qilish; ular bilan muloqotlarda muammolarini muhokama qilishni kiritish mumkin. Kichik guruhlarda ishlashdan tashqari, ular shartnoma asosida ijtimoiy mehnatga, ixtiyoriy loyihalarga jalb etiladilar. Yoshlar bilan mobil aloqa qilishning o ‘ ziga xos xususiyati ular bilan uchrashuvlar tashkil etish va uslubiy yordam berishdan iborat. Bunda asosan individual, gurux bilan birga maslaxat, ma’rifiy muzokaralar va ijobiy namuna usullaridan foydalaniladi. Ayni vaqtda mamlakatimizda uyushmagan Yoshlarni yot g ‘ oyalardan himoya qilishga qaratilgan preventiv profilaktika yo ‘ nalishida tadqiqotlar olib borilmoqda(A.Ismanova va boshqalar). SHu jihatdan bu boradagi tajriba katta qiziqish uyg ‘ otadi. Ma’lumki, preventiv-profilaktika dasturlari ijtimoiy ziddiyatni his qilishning oldini olishga xizmat qiladi. CHunki ularning rivojlanishi uyushmagan Yoshlar submadaniyatiga salbiy ta’sir qiladi. Ushbu dasturlar ta’lim muassasalarida, Yoshlar klublarida, tashkilotlarida, o ‘ quv yili dovomida yoki ta’tilda amalga oshiriladi. Ishning asosiy shakli gurux ishidir. Ish usullari sifatida maslahat berish, muammoli vaziyatlarni qayta tiklab, tahlil qilish, axborot almashuv uchrashuvlari, muammolarni muxokama qilish, treninglardan foydalaniladi. Ushbu xorij tajribasidan foydalangan holda Yoshlarning ijtimoiy-ma’rifiy dasturlarga moslashishi, Yoshlar subkulturasiga nisbatan ota-onalarni pelagogik madaniyatini oshirish, ularga uyushmagan Yoshlar ma’naviyatining salbiy taraflarini tushuntirish zarur bo ‘ ladi. Uyushmagan Yoshlar ma’naviyati xususiyatlarini o ‘ rganishda asosiy nazariy yondashuvlar milliy va xorijiy tajribalarda mavjud. Ayni vaqtda xorijiy ijtimoiy va pedagogik tajribalarga (A. Bennet, S. Friz, K. Kan Xarris, P. Xodkinson, X. Pilkington, B. Vilson) murojat qilinganda bu boradagi uch asosiy nazariy yondashuvni ajratib ko ‘ rsatish mumkin. Birinchi yondashuv bu strukturali funksionalizm bo ‘ lib, u 50-yillarda AQSHning CHikago universiteting sotsiologiya va antropologiya kafedralarida paydo bo ‘ lgan. Bu yondashuvning tarafdorlari (X. Beker, A. Kouxen, S. Eyzenstad, 56 T. Parsons) e’tiborini industrial jamiyatlarga qaratganlar. Ular oila va jamiyat urtasida sezilarli darajada tafavut mavjudligini qayd qilgan holda uyushmagan Yoshlar bilan ma’rifiy ishlashda ushbu jarayonni muloyimlashtirish va uyushmagan Yoshlarni hayotdagi qiyinchiliklarni engib o ‘ tishga o ‘ rgatish metodlarini qo ‘ lladilar. Ikkinchi yondashuv bu sinfiy bo ‘ lib u utgan asrning 60 va 70 yillarida Birmingem universiteti qoshidagi zamonaviy madaniyatlarni o ‘ rganish markazida vujudga keldi. Bu yondashuvning tarafdorlari (D.Douenes, R.Gordon, D.Gobbs, P.Villis, P.Vilmot) Yoshlar sub’kulturasini jamiyatning tizimini o ‘ zgarishida jiddiy jarayon deb hisoblashadi. Uchinchisi – postmadaniy yondashuv bo ‘ lib, so ‘ nggi vaqtlarda ushbu yondashuvni tarafdarlari borgan sari oshib bormoqda (D.Magleton, S.Redxed, S.Tornton, R.Venzil), chunki u o ‘ z ob’ekti sifatida globallashuv, axborot vositalarining rivojlanishi, internet texnologiyalarining qo ‘ llanishi kabi zamonaviy tendensiyalarni o ‘ rganadi. Bunda uyushmagan Yoshlar submadaniyati, hayot tarzi va tarbiyaviy tarixi o ‘ rganiladi. Biroq, ushbu yo ‘ nalishlarda ma’naviy muhit nuqtai nazaridan kompleks qarashda takomillashtiriladigan jihatlar uchraydi. Uyushmagan Yoshlar submadaniyati sohasida milliy ijtimoiy va pedagogik muammo sifatida o ‘ rganiladi. Ushbu mavzuda izlanishlar olib borgan olimlar (K.Klark, L.Grining, A.Xeyns, X.Xeyns, J.Leonard, M.MakDermot) tadqiqotlari natijalari shuni ko ‘ rsatadiki, Evropa va AQSHda uyushmagan Yoshlar submadaniyati asosan pedagogik muammo sifatida qaraladi. Bunda tarbiyachilarning submadaniyat yo ‘ nalishlarini yaxshi bilishlari va ularni Yoshlarga nisbatan ta’sirini chuqur anglab etishlari talab qilinadi. Bundan tashqari uyushmagan Yoshlarning fikrlarini hurmat qilish hamda pedagoglar va ota-onalar hamkorligini yo ‘ lga qo ‘ yish va submadaniyatning salbiy jihatlarini zararsizlantirish vazifalari quyiladi. Uyushmagan Yoshlar submadaniyatining turlari har hil mezonlar bo ‘ yicha baholanadi. Bu borada M.Breyk, A.Koxen, R.Klovard, L.Olinlarning tadqiqotlarida jamiyat va Yoshlarga qarshi submadaniyatlar ta’sirini o ‘ rganishga alohida e’tibor qaratiladi. 57 Buyuk Britaniya, Germaniya, AQSH va Kanadada salbiy submadaniyatlar qatoriga skinxedlar, panklar, emo va gotlar kiritilgan. Ular bilan uch yo ‘ nalishda: muqobil ma’rifiy dasturlarni ishlab chiqish, uyushmagan Yoshlar bilan mobil aloqa qilish, Yoshlarning jamiyatda o ‘ z urnini topishi uchun oila, ta’lim muassasasi, davlat va jamoat tashkilotlari hamkorligida profilaktik va preventiv dasturlarni qabul qilish bo ‘ yicha ma’rifiy ishlar olib boriladi. Uyushmagan Yoshlar uchun alternativ ta’lim-dissiplinar dasturlar keng tarzda AQSH va Kanadada qo ‘ llaniladi. Yoshlar submadaniyatining a’zolari bilan ma’rifiy ishlash bo ‘ yicha C. Kochlar-Bryant, R. Lacey, J. Kraemer, M. Raywid, B. Ruzzilarning tadqiqotlari dasturlarning o ‘ ziga xos jihatlarini ochib berishga yordam berdi. YA’ni dasturlar nafaqat uyushmagan Yoshlarga akademik bilim berish, balki ularning jamiyatga tahdid soladigan xarakatlar - agressiya, shafqatsizlik, vandalizm ta’sirini zararsizlantirishga yo ‘ naltiriladi. Asosiy ish metodlari: maslahat berish, pedagog, ijtimoiy pedagog, psixolog va dastur qatnashchilari bilan samimiy, dildan aloqa o ‘ rnatishga yordam beradi hamda individual suhbatlar (muammoni aniqlash va chuqurroq o ‘ rganishga yordam beradi. Dasturlarning o ‘ ziga xosliklari sifatida quyidagilarni ko ‘ rsatish mumkin: qatnashchilarning kam sonligi (10-12 kishi) o ‘ quv materiallarini o ‘ zlashtirishni engillashtiradi, o ‘ qituvchi va o ‘ quvchilar o ‘ rtasida do ‘ stona munosabatlar o ‘ rnatilishiga sharoit yaratadi; mashg ‘ ulotlar jadvalining o ‘ zgaruvchanligi (kechki mashg ‘ ulotlar o ‘ tkazish yo ‘ lga qo ‘ yilganligi qamrovning to ‘ liq bo ‘ lishiga xizmat qiladi; uyushmagan Yoshlarning dasturda qatnashish davomida qo ‘ lga kiritadigan kasbiy ko ‘ nikmalari kelajakda ishga joylashish va jamoada ishlashda ularga yordam beradi. Rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy pedagogik faoliyatning samarali metodlaridan biri – bu Yoshlarni ularga qiziq bo ‘ lgan, dolzarb mavzulardagi munozaralarga jalb qilish hisoblanadi. Bunday munozaralarda ishtirok etish Yoshlarda pozitiv fikrlash ko ‘ nikmalarini rivojlantiradi, xamda ijtimoiy, ma’naviy, mafkuraviy muammolarni hal qilishda ularga turli xil manbalardan olingan ma’lumotlarni “filtrlab”, har taraflama o ‘ lchab, qaror qabul qilishni o ‘ rgatadi. SHu 58 bilan birga o ‘ zaro ishonch muhiti, e’tiborlilik, ularning submadaniyatga mansubligini tanqid qilmasdan qabul qilish muhim ahamiyat kasb qiladi. Alternativ ijtimoiy-pedagogik dasturlarga jalb etilgan pedagoglar maslahatchi, murabbiy va ustoz vazifalarini bajarishadi. Ular ota-onalar bilan hamkorlikda ish olib borishadi va dastur ishtirokchilari bilan har xafta mashg ‘ ulotlar olib borishadi. Ijtimoiy pedagoglarning kasbiy mahoratini oshirish maqsadida ularga Yoshlarning submadaniyatini o ‘ rganish bo ‘ yicha o ‘ quv kurslar tashkil etiladi. Bundan tashqari tajriba almashish maqsadida alternativ dastur doirasida Yoshlar submadaniyati a’zolari bilan ishlaydigan ijtimoiy xodimlarning o ‘ zaro hamkorligi yo ‘ lga qo ‘ yiladi. Uyushmagan Yoshlar bilan ishlash ijtimoiy-pedagogik dasturning bir qismi hisoblanadi. Ular tomonidan Yoshlarning madaniyatini hurmat qilish va qabul qilish, ularning qiziqishlariga e’tibor qilish, do ‘ stona munosabat, Yoshlar uchun odatiy bo ‘ lgan muhitda ularga yordam ko ‘ rsatish, pedagogik ta’sirning muntazam va davomiyligi kabi tamoyillar asosida faoliyat olib boriladi. SHtutgartda bo ‘ lib o ‘ tgan The 9th ISMO Symposium «Reaching the Unreachable» in Stuttgart, 2008 xalqaro simpoziumi materiallari va uyushmagan Yoshlar bilan ishlash bo ‘ yicha horijiy tadqiqotlarning (A. Dixon, K. Schiffer, N. Svensson) tahlili bu yo ‘ nalishda individual va jamoaviy konsultatsiya metodlari qo ‘ llanilishi, axborot-ma’rifiy suhbatlar olib borilishi va ijobiy namuna metodlari (ishga salbiy submadaniyatlarning sobiq a’zolari jalb etiladi) qo ‘ llanilishi aniqlandi. Turarjoylarda sog ‘ lomlashtirish va turli xil aksiyalar shaklida bo ‘ lib o ‘ tadi. Turarjoylarda mutaxassislar hamkorligi uchun tashkiliy baza (ofis va uyushmagan Yoshlar klublari) tashkil qilinadi. Uyushmagan Yoshlar guruhlari bilan ishlashda horijiy davlatlarda katta e’tibor profilaktik-preventiv metodga qaratiladi. U ijtimoiy-pedagogik dasturlar orqali amalga oshirilib, ijtimoiy begonalashuv, yolg ‘ izlik (oila, ta’lim muassasalaridan ajrab qolish) darajasini qisqartirishga qaratilgan. Profilaktik dasturlarning aksar qismi («Aggression Replacement Training»; «School-based 59 mentoring programs»; «Olweus Bullying Prevention Program», «Anti-Bullying- Programmes», «Skillstreaming», «Programmes of Peer Mediation») ta’lim muassasalari binolarida amalga oshiriladi. Bunda pedagog, ijtimoiy xodim va psixologlar (psixologik-pedagogik xizmat) bir biriga moslashib xarakat qiladi. Ular uyushmagan Yoshlar o ‘ quv jarayoni davomida to ‘ qnash keladigan muammolarni oldini olish va qisqartirish maqsadida profilaktik va zarur bo ‘ lganda korreksiyalash ishlarini olib borishadi. Bunda asosan past davomat, tengdoshlar yoki o ‘ qituvchi va ota-onalar bilan muloqotdagi konfliktlar, qiyin vaziyatlarda muammo echimini topish bo ‘ yicha ijtimoiy ko ‘ nikmalarning rivojlanmaganligi, jangarilik va vandalizmda ishtirok etish, tengdoshlarini qo ‘ rqitishlar kabi muammolarga alohida e’tibor qaratiladi. Profilaktik-preventiv dasturlarga bag ‘ ishlangan xorijiy tadqiqotlar (B. Glick, A. Goldstein, D. Gottfredson, M. Griffin, S. Hamilton) tahlili asosiy ish shakli – jamoa bilan ishlash ekanligini ko ‘ rsatadi. Bunda jamoaviy va individual konsultatsiya o ‘ tkazish (Yoshlar tomonidan o ‘ z xarakatlarini va bo ‘ lib o ‘ tgan hodisalarni psixologik his qilishni o ‘ rgatishga yordam beradi); muloqatni ta’minlagan tarzda muammoli vaziyatlarni rollarga bo ‘ lib ko ‘ rib chiqish (ijtimoiy ziddiyatlarning mohiyatini tushunishga va ularning alternativ echimlarini qo ‘ llab ko ‘ rishga yordam beradi); ma’rifiy uchrashuvlar, muammoviy diskussiyalar, treninglar. Ota-onalar uchun qulay bo ‘ lishi uchun psixologik-pedagogik xizmatning tezkor telefon raqamlari tashkil qilinadi. Ushbu yo ‘ nalishda ishlaydigan mutaxassislarning tadqiqotlarini o ‘ rganib chiqish shuni ko ‘ rsatdiki, hozirgi zamonda MDH mamlakatlarida Yoshlar submadaniyatlari bilan ishlash shakl va metodlari etarli darajada ishlab chiqilmagan. Pedagogikaning milliy va xorijiy yo ‘ nalishlarining qiyosiy tahliliga ko ‘ ra Rossiyada ko ‘ proq korreksion yo ‘ nalish rivojlangan bo ‘ lib aksar hollarda pedagoglar Yoshlarning submadaniyatga a’zo bo ‘ lganligini aniqlagan holdagina uular ta’sir doirasiga olinadi. Masalan, norasmiy uyushmalarni rasmiy uyushmalarga aylantirish uchun Yoshlar klublarini tashkil qilish; salbiy submadaniyat a’zolarini tabiat, 60 madaniy merosni saqlash bo ‘ yicha amaliy ishlarga jalb qilish shular jumlasidandir. Rivojlangan davlatlarda esa ko ‘ proq profilaktik yo ‘ nalish rivojlanganligini kuzatish mumkin. Uyushmagan Yoshlar submadaniyati bilan ishlash xorijiy pedagogik tajribasini o ‘ rganib chiqish, umumlashtirish va yutuqlaridan milliy tajribamizda foydalanish bo ‘ yicha bir qator tavsiyalarni ishlab chiqarishga sabab bo ‘ ldi: uyushmagan Yoshlar bo ‘ yicha davlat siyosatini xatar guruhiga kirgan Yoshlar bilan ishlash yo ‘ nalishini rivojlantirish; uyushmagan Yoshlarning jamiyatdan ajralib qolishini oldini olish maqsadida o ‘ qish jarayoniga Yoshlarda ijtimoiy ko ‘ nikmalarni rivojlantirishga yo ‘ naltirilgan maqsadli dasturlarni kiritish. Uyushmagan Yoshlar submadaniyati a’zolari bilan ular uchrashadigan joylarga borib, ya’ni mahalla, ta’lim muassasalarining tashqarisida yordam ko ‘ rsatishni ko ‘ zda tutgan ijtimoiy-pedagogik dasturlarni ishlab chiqish zarur. Bundan tashqari uyushmagan Yoshlar submadaniyatiga oid muammolar bo ‘ yicha mahalla, ma’naviyat va ma’rifat bo ‘ limlari, O ‘ zbekiston Yoshlari ittifoqi etakchilari va ota-onalar bilan ma’naviy-ma’rifiy ishlarni takomillashtirish kerak. Huquqbuzarliklarning oldini olish, nazorat qilish, rag ‘ batlantirish va ijtimoiy, madaniy, ma’rifiy tadbirlarga mahalla va Yoshlar ittifoqi mutaxassislarining nazorati ostida Yoshlarning dam olishini takomillashtirish va ularning ijtimoiy ehtiyojlarini ta’minlashga berish kerakligi aniqlandi. Yoshlar orasida ma’naviy-ma’rifiy ishlarning xorijiy tajribasini o ‘ rganish va tajribaning ijobiy natijalaridan milliy amaliyotda foydalanish mumkin va zarurdir. Bu yo ‘ nalishda xorijiy tajribaning quyidagi texnologik xususiyatlari aniqlandi: submadaniyatda qatnashishga olib kelishi mumkin bo ‘ lgan ijtimoiy begonalashuv hissining oldini olishga qaratilgan profilaktik-preventiv dasturlar mavjud; uyushmagan Yoshlar submadaniyati a’zolariga ularning doimiy vaqt o ‘ tkazish joylarida (oila, ta’lim muassasalari, Yoshlar klublari va tashkilotlari) do ‘ stona munosabatlar o ‘ rnatish maqsadida psixologik-pedagogik yordam ko ‘ rsatish amaliyoti; uyushmagan Yoshlar va ularning ota-onalari bilan individual va jamoaviy 61 konsultatsiyalar tashkil qilish; muammoviy holatlarni rollarga bo ‘ lib ko ‘ rib chiqish; diskussiyalar va informatsion-ma’rifiy suhbatlarni tashkil qilish shular jumlasidandir. Uyushmagan Yoshlarga oid muammolarni ijtimoiy pedagogik o ‘ rganish O ‘ zbekiston pedagogika fani oldiga qo ‘ yilgan dolzarb va yangi yo ‘ nalishdir. Bu borada tadqiqotlar olib borishda salbiy submadaniyatga a’zoligini diagnostika qilish, uyushmagan Yoshlar submadaniyatining xususiyatidan kelib chiqib, uning a’zolarini korreksiyalash (masalan, muayyan submadaniyat a’zolari bilan ishlashda dunyoning rivojlangan davlatlari tajribalari yutuqlaridan foydalanish, yangi metod va shakllarini ishlab chiqish). Bu choralar nafaqat chuqur ilmiy izlanishlarni, balki kompleks eksperimental tadqiqotlarni talab qiladi. 2.2. Ma’naviy-ma’rifiy faoliyat samaradorligini oshirishning ijtimoiy- pedagogik imkoniyatlari O ‘ zbekistonni rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi, O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish va sohani rivojlantirishni yangi bosqichga ko ‘ tarish to ‘ g ‘ risida”gi 2017 yil 28 iyul №PQ-3160 Qarori, O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqi, Oliy majlis palatalariga Murojaatnomasida belgilab berilgan mamlakatni har tomonlama rivojlantirish istiqbollaridan kelib chiqib amalga oshirishda milliy g ‘ oyani harakatlar mafkurasiga aylantirish va bugungi O ‘ zbekiston hayotidagi real ijtimoiy-siyosiy o ‘ zgarishlar bilan uyg ‘ un ravishda takomillashtirish masalasiga alohida e’tibor qaratiladi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimi - davlat va nodavlat tashkilotlarining Respublika Ma’naviyat va ma’rifat Kengashi rahbarligida olib boriladigan, bir-biriga bog ‘ liq ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, g ‘ oyaviy-mafkuraviy, tarbiyaviy, madaniy-ma’rifiy tadbirlar majmuasidan iborat. 62 Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimi O ‘ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari, O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari, O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaror, farmoyish, bayonlari va sohaga tegishli me’yoriy-huquqiy hujjatlar asosida olib boriladi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimi quyidagi tuzilmalarni qamrab oladi: ta’lim-tarbiya jarayonining eng muhim va asosiy bo ‘ g ‘ ini bo ‘ lgan bolalar bog ‘ chasidan boshlab ijtimoiy-ma’naviy ahamiyatga molik qadriyatlarni, Vatanga muhabbat va sadoqat ruhini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilgan maktabgacha ta’lim, umumiy o ‘ rta ta’lim maktablari, o ‘ rta maxsus, kasb-hunar ta’limi va oliy ta’lim muassasalari; mamlakatda ma’naviy-ma’rifiy ishlarni amalga oshiradigan davlat va nodavlat tashkilotlari, mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlari, korxona, tashkilot va muassasalar, huquq-tartibot organlari, faxriylar kengashlari, O ‘ zbekiston Yoshlar ittifoqi tuzilmalari va boshqa tashkilotlar. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar muntazam, tizimli va ilmiy asosda olib borilib, uning samaradorligi uchun davlat va nodavlat tashkilotlari, ushbu faoliyatning barcha sub’ektlari mas’ul hisoblanadi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarning asosiy sub’ektlarini davlat va mahalliy hokimiyat organlari; davlat va nodavlat notijorat tashkilotlari, fuqarolik jamiyati institutlari; oilalar(ota-onalar); O ‘ zbekiston Yoshlar ittifoqi; maktabgacha ta’lim, umumiy o ‘ rta ta’lim, o ‘ rta maxsus, kasb-hunar ta’limi va oliy ta’lim muassasalari; madaniyat va sport muassasalari (teatr, muzey, tarixiy obidalar, kinoteatr, kutubxona, istirohat bog ‘ lari va boshqalar); ommaviy axborot vositalari, adabiyot, san’at muassasalari; bolalarni sog ‘ lomlashtirish oromgohlari va boshqalar tashkil etadi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar ob’ektlari - millati, tili, jinsi, ijtimoiy mansubligidan qat’i nazar, O ‘ zbekiston Respublikasining barcha fuqarolari, Yoshlari, xususan: maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilari; umumiy o ‘ rta ta’lim muassasalari, o ‘ rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari o ‘ quvchilari va oliy 63 ta’lim muassasalari talabalari; uyushmagan Yoshlar; davlat va xususiy korxonalarda faoliyat olib borayotgan fuqarolar; nuroniylar, mehnat faxriylari hisoblanadi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan profilaktik dasturlar va ijtimoiy- pedagogik loyihalar mamlakatimizda olib borilayotgan ma’naviy-ma’rifiy ishlarning maqsad va vazifalarini jahon tajribasi bilan integratsiyasi uchun qulay ilmiy zamin mavjudligini ko ‘ rsatadi. Bu borada xorijlik tadqiqotchilar A.Goldstein, U.Engels, C.Kochlar-Bryant, R.Lacey, J.Leonard va boshqalarning uyushmagan Yoshlar bilan olib boriladigan pedagogik chora-tadbirlar to ‘ g ‘ risidagi fikrlari hamda Yoshlar bilan mobil pedagogik ishlarni tashkil qilishga bag ‘ ishlangan xalqaro simpoziumlar materiallarini o ‘ rganish bu borada qator yangi yondoshuvlarning paydo bo ‘ lishiga xizmat qiladi. G ‘ arb davlatlarida ijtimoiy-ma’rifiy faoliyat hordiq bilan bog ‘ lab olib borilishi ko ‘ zga tashlanadi. Odamlarning virtual olamga chuqur kirib ketishi ularni real olamdan ajralib qolishi umuminsoniy muammoga aylanmoqda. Misol tariqasida fransuz mutafakkiri Frederik Begbederning «99 frank» deb atalgan kitobini keltirish mumkin. U o ‘ z bestsellerida: «Haqiqiy gedonizm atrofimizdagi mavjud hayotdan rohatlanish degani. Biroq odamlar buning.... teskarisini qilishayapti: ular televizor, telefon, kino, internet, videoo ‘ yin moda jurnallariga yopishmoqdalar. Ular bor hayotda ishtirok etmay, hatto “hozir va shu erda” nafas olishdan ham cho ‘ chib, boshqa o ‘ lchamda yashashni ma’qul ko ‘ rishmoqda. Televizor ko ‘ rayotgan, interaktiv so ‘ rovlarga javob berayotgan, mobilda gaplashayotgan yoki o ‘ zining "Playstation"ida o ‘ ynayotgan odam yashamayapti. U bu erda yo ‘ q. U boshqa olamga o ‘ tib ketgan” 26 , deydi. G ‘ arb mamlakatlarida hordiq chiqarish, bo ‘ sh vaqtni mazmunli o ‘ tkazishning turli nomlar bilan atalishidan kelib chiqib, ularni umumlashtirgan holda «hordiq- rekreatsion faoliyat» yoki «madaniy-hordiq faoliyati», deb atash mumkin. Ikkala yondashuvda ham faoliyatning kompleks xususiyati, ijtimoiy yo ‘ naltirilganligi 26 Бегбедер , Фредерик . Визуализация культуры: проблемы и перспективы / Т. Е. Савицкая // Обсерватория культуры. - 2008. - №2. 64 ko ‘ rinib turadi. «Hordiq-rekreatsion faoliyat» - shaxsning jismoniy va ruhiy salomatligini tiklashga xizmat qiladi. «Madaniy-hordiq faoliyati» esa nafaqat hordiq chiqarishni, balki odamlarning madaniy(demak, ma’naviy) darajasini oshirishni ham ko ‘ zda tutadi. G ‘ arbda hordiq chiqarishning nazariy va amaliy masalalarini ko ‘ zda tutuvchi konsepsiya yaratilgan bo ‘ lib, unda hordiq deganda shaxsning o ‘ zining fuqarolik, kasbiy va oilaviy majburiyatlaridan xoli bo ‘ lgan holatda o ‘ z ixtiyori bilan, dam olish, hordiq chiqarish, o ‘ z bilimlarini oshirish, ijtimoiy-madaniy ijod bilan shug ‘ ullanishi tushuniladi 27 . Ko ‘ rinib turganidek, g ‘ arb mamlakatlarida hordiq konsepsiyasi fiziologik, psixologik, ma’rifiy, estetik, kommunikativ, kompensatorli-ijodiy funksiyalarga egaligi ko ‘ rsatib turadi. An’anaviy talqinda uch asosiy funksiya alohida qo ‘ llaniladi. Bular rekreatsiya, hordiq va jismoniy-ma’naviy rivojlantirish hisoblanadi. Ma’naviy rivojlantirish funksiyasi O ‘ zbekiston ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimi funksiyalari bilan uyg ‘ unligi bu boradagi yutuqlarni o ‘ rganish nechog ‘ lik foydali ekanligini ko ‘ rsatadi. - Jadval. Turli mamlakatlarda ijtimoiy-ma’rifiy va hordiq tadbirlari modellarining xususiyatlari O ‘ zbekiston - Ma’naviy oziq olish, bilish rohati, hayrat, hordiq AQSH - Hordiq, ma’rifat SHveysariya - Ijtimoiy-madaniy animatsiya Germaniya - Ijtimoiy-madaniy animatsiya Fransiya - Ijtimoiy-madaniy animatsiya Jadvalda qayd qilinganidek, “hordiq+ma’rifat” ning amerika modelida hordiq funksiyasi etakchilik qiladi. Evropa modelida esa shaxsning ma’naviy rivojlantirishga ko ‘ proq e’tibor qaratiladi. SHveysariya, Germaniya va Fransiyada “ijtimoiy-madaniy animatsiya” tadbirlari etakchilik qilib, bunda hordiq tadbirlarining ijtimoiy pedagogik yo ‘ nalishi ustuvorlik qiladi. Hozirgi paytda mamlakatimiz 27 Кротова Ю. Педагогика досуга в англоязычных странах. - СПб., 1994. – С. 146 . 65 ma’naviy-ma’rifiy ishlar tajribasida ushbu yo ‘ nalishning elementlarini ko ‘ rish mumkin. Misol uchun Navro ‘ z, Mustaqillik bayrami va boshqa ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarda ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, madaniy mavzulardagi ma’ruzalar bilan bir vaqtda tadbirlarda teatr akterlari, atoqli xonandalar, estrada qo ‘ shiqchilari, so ‘ z ustalarining birgalikda chiqish qilayotganlari buning isbotidir. Bu esa “Hordiq+ma’rifat” formulasining ijobiy namunasi bo ‘ lib, tadbirlarning rasmiylashib, siyosiylashib ketishining oldini olmoqda. YUqoridagilardan kelib chiqib, ma’naviy- ma’rifiy ishlarda hordiq va ma’rifat balansini to ‘ g ‘ ri baholashga doimiy e’tibor qaratib borish talab etiladi. Talablardan kelib chiqib, kitobxonlik madaniyatini ommalashtirish maqsadida Evropa mamlakatlarida keng tarqalgan “Adabiy salon”, “Falsafiy salon”larini keltirish mumkin 28 . Bu ma’rifiy salonlarni dastlab Fransiyada adabiyot shaydolari - ikki dugona-talabalar Doroteya va Mari-Per ochishgan. Ularning mutaxassisliklari adabiyotshunoslik emas, ularni adabiyotga muhabbat birlashtirgan. “Adabiy salon”ga kundalik turmush ikir-chikirlaridan qochib, muhabbat, baxt, sadoqat-xiyonat, tartib- betartiblik to ‘ g ‘ risida muloqat qilish uchun kelishadi. Har juma kuni Sena qirg ‘ og ‘ iga 20 nafar navqiron «salone» (salon muxlislari) yig ‘ ilishadi. Ular o ‘ rtacha o ‘ ttiz yoshda. Kreslolarga yasanib olib, ertalabdan kechgacha sevgi, yolg ‘ izlik muammosining Marsel Prust ijodidagi talqini to ‘ g ‘ risida bahslashishadi. Ular har bir uchrashuvga tayyorgarlik ko ‘ rib, o ‘ zlari bilan ko ‘ p kitoblarni ham olib kelishadi. Kitob hoshiyalari ularning yozuvlari bilan to ‘ la bo ‘ ladi. Mark Sotening “falsafiy salon”ida ham shunga o ‘ xshash manzarani ko ‘ rish mumkin. 40dan ortiq “salone”lar haftada bir yig ‘ ilishib, “Insoniyat qayoqqa qarab ketayapti?”, «Insoniyat rivojlanayaptimi?” kabi masalalar atrofida diskussiyalar qilishadi. Shuningdek, Parijda “Falsafiy kafe”, “Adabiy salon”, “Nazm to ‘ garagi”, “Tarix muxlislarining kechki ovqati” kabi ma’rifiy klub-uyushmalar Dijon, Nitsse, Strasburg shaharlarida ham ko ‘ p uchraydi. 28 Пантелей И. Посидим, поговорим // Клуб. 1995. №2. С.42- 43 . 66 Mamlakatimizda m a’naviy-ma’rifiy ishlarning asosiy tamoyillari sifatida ilmiylik, tizimlilik, tarixiylik, aniqlik va tezkorlik, muntazamlik, hayotiy misollarga tayanish, ta’lim-tarbiya ishlarining uyg ‘ unligi, targ ‘ ibot jarayonining izchilligi, ma’naviy-ma’rifiy ishlarda erishilgan ijobiy natija va yutuqlarga tayanish kabilar milliy va xorijiy tajriba integratsiyasi ning muhim metodologik bo ‘ g ‘ inlari bo ‘ lib xizmat qila oladi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar jarayonini texnologiya sifatida talqin qilinganida bu faoliyatning vosita, shakllari bilan bir qatorda metodlari alohida xususiyat kasb etadi. «Metod» (metodos) grek tilidan olingan bo ‘ lib, «ob’ektga ta’sir ko ‘ rsatish, bilish, tadqiq qilish tarzi », ma’nosini anglatadi. Bugungi kunda ma’naviy-ma’rifiy faoliyat boy pedagogik metodlar tasnifiga ega bo ‘ lib, bu borada muallif tomonidan ma’naviy-ma’rifiy ishlar metodlarining quyidagi tasnifi ishlab chiqildi : a) kitobxonlik, mustaqil ma’rifat, o ‘ z bilimini oshirish metodlari – adabiyot manbalari bilan mustaqil ishlash, ommaviy-axborot vositalarini o ‘ qish, odamlarning o ‘ zaro axborot almashinuvlari, eshitgan, bilganlari haqida diskutlar; notiq, targ ‘ ibotchi, siyosiy sharhlovchi, machit imomining fikrlarini o ‘ zaro muhokama qilish; slaydlar, o ‘ quv plakatlari, sxema, jadval, videofilmlar, teleko ‘ rsatuvlar, kinofilmlar ko ‘ rsatish; tadbirlarni o ‘ tkazishda milliy madaniyat, san’at asarlari, qadriyatlardan foydalanish, teatrlashtirilgan tomoshalar, she’rlar, Qur’oni karim va hadislardan iqtiboslar keltirish ; Munozaralar. b) shaxs ongini shakllantirish metodlari - ishontirish (biror g ‘ oyani ilmiy fakt va argumentlar asosida tushuntirish); inontirish (biror obro ‘ li shaxs yoki manbaga tayanib, biror shaxs yoki guruhning biror fikr yoki g ‘ oya, xulosani qarshiliksiz, isbotsiz qabul qilishiga erishish ); namuna (boshqalarning ijobiy yoki salbiy shaxsiy tajribasiga murojaat qilgan holda hozirgi yoki shunga o ‘ xshash vaziyatga tushgan kishilarning ijobiy yoki salbiy tajribasiga havola qilish ); Tarixiy, falsafiy, pedagogik va psixologik asarlarni o ‘ rganish; Nazariy tahlil. Ishontirish. Suhbatlar. Hikoyalar. Ma’ruzalar. Tushuntirish. Uqtirish. 67 v) amaliy faoliyatni tashkil qilish orqali ijtimoiy xulqni shakllantirish — biror ishni qilishga topshiriq berish, yakka topshiriq berish, pedagogik talab, musobaqa, ustoz- shogirdlik, tashabbus ko ‘ tarish va uni qo ‘ llab-quvvatlash va h.k .; Rag ‘ batlantirish. Ma’qullash. Ko ‘ ngilni ko ‘ tarish va dalda berish. Qayd qilish. Pedagogik talab qo ‘ yish. Pedagogik nazorat. Ishonch bildirish. g) ijtimoiy malakalar, xulq va ma’naviy-ma’rifiy ishlarni qo ‘ llab-quvvatlash – ma’naviy rag ‘ batlantirish (maqtov yorlig ‘ i, faxriy yorliq, tashakkurnoma va h.k.), Pedagogik kuzatish; Pedagogik tajriba. Odatlantirish (faoliyatda mashqlantirish). Namuna ko ‘ rsatish. Mukofotlash. Og ‘ zaki va yozma tashakkur va minnatdorchilik bildirish. Jazolash. Tanbeh berish, koyish. Uyaltirish (qizartirish). O ‘ rgatish. Salbiy munosabat bildirish. moddiy rag ‘ batlantirish (esdalik sovg ‘ alar, buyumlar, mukofotlar va h.k. ), ijtimoiy ta’na qilish, hayfsan, qoralash, tanqid qilish. YUqorida keltirilgan metodlar tadbirlarning maqsad va vazifalaridan, qatnashchilarning tarkibi va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ular o ‘ zaro turli shakllarda va aloqada qo ‘ llaniladi. SHunday qilib, ma’naviy-ma’rifiy ishlar metodlari deganda aholi, mahalla, oila, shaxs(lar)ga nisbatan qo ‘ llaniladigan, oldinga qo ‘ yilgan maqsadni ta’minlashga xizmat qiladigan tarbiyaviy ta’sir yo ‘ llari va tarzlari tushuniladi. Bugungi kunda O ‘ zbekistonda ma’naviy-ma’rifiy ishlar texnologiyasining tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi metodlar qo ‘ llanilayotgani aniqlandi. Ayni vaqtda tadqiqotlarimiz davomida mamlakatimiz mehnat jamoalari, ta’lim muassasalari, davlat va nodavlat korxona va muassasalarida ma’naviy-ma’rifiy ishlar texnologiyasining tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi vositalari aniqlandi. Bular: 1. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar reja lar i. 2. Hadislar. 3. Xalq og ‘ zaki ijodi namunalari (maqol, masal, ertak, topishmoq, doston, rivoyat, qo ‘ shiq, alla va hokazolar). 4. Milliy urf-odat, marosim (sunnat va nikoh to ‘ ylari, aza, bayramlar) va an’analar (Navro ‘ zni nishonlash, urug ‘ sepish, hosil to ‘ yi, qovun sayli, gul sayli, hashar va boshqalar). 5. Davlat ramzlari (O ‘ zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi, gerbi, bayrog ‘ i). 68 6. Allomalar, buyuk sarkardalar, ilm-fan, san’at, adabiyot namoyandalarining hayotidan ibratli hikoyalar. 7. Oilaviy an’analar. 8. Qo ‘ shiqlar, konsertlar. 9. Teatr tomoshalari, sahna ko ‘ rinishlari. 10. Ko ‘ rgazmalar. 11. SHiorlar (masalan, «O ‘ zingni o ‘ z kuching bilan shakllantir. Hamma narsa faqat o ‘ zingga bog ‘ liq», «Inson imkoniyati cheksizdir!», «Men yomon o ‘ qishim mumkin emas, chunki men o ‘ zimni hurmat qilaman», «Men o ‘ z imkoniyatlarimga ishonaman!», «Mening yagona tayanchim – bilim», «Men ertangi kunga ishonaman!», «Ajdodlarimiz jasorati bizlarga o ‘ rnak», «Tashabbus va ijodkorlik – porloq istiqbol kafolati» va boshqalar). 12. Og ‘ zaki jurnallar. 13. Devoriy gazetalar. 14. «Talabalar uyining Nizomi». 15. T alabalar ning ichki tartib qoidalari. 16. Ta’lim muassasalarining radiouzeli. 17. Harbiy, sport va mehnat qo ‘ shiqlari. 18. Ta’lim muassasining ichki-tartib qoidalari. 19. Fotomontajlar. 20. Gazeta va jurnallar. 21. Sahna ko ‘ rinishlari. 22. Videosyujetlar. 23. Video va audio albomlar. 24. Plakatlar. 25. Televidenie. 26. Radio. 27. Davriy matbuot xabarlari asosida tayyorlangan albomlar. 28. O ‘ quv dasturlari, darslik, o ‘ quv hamda metodik qo ‘ llanmalar. 29. Targ ‘ ibot teatri. 30. Teatr. 31. Qo ‘ g ‘ irchoq teatri. 32. Hujjatli, ilmiy, ilmiy-ommabop, ommabop va badiiy filmlar. 33. Intellektual o ‘ yinlar (chaynvord, chiston, rebus, krossvord, «Zakovat», «Intellektual ring», «O ‘ yla, izla, top», «Zinama-zina», va hokazolar). 34. Ishbilarmonlik o ‘ yinlari («Birja savdosi», «Kim oshdi savdosi», «Eng yaxshi biznes-reja» va boshqalar). 35. Rolli o ‘ yinlar («Adolat o ‘ lkasiga sayohat», «Maktab o ‘ rtoqlik sudlari», «Rasmiy tashrif», «Xalqaro brifing», «Tadbirkorlik faoliyatini yo ‘ lga qo ‘ yish», «Kasbiy faoliyatimning ilk kuni», «Mehmon kutish», «Oromgoh (ta’lim muassasasi) hayotidan bir lavha», «Mo ‘ ‘jizalar maydoni» va hokazolar). 36. Milliy harakatli o ‘ yinlar. 37. Xalq o ‘ yinlari. 69 38. Didaktik o ‘ yinlar. 39. Tasviriy san’at. 40. Xalq og ‘ zaki ijodi. 41. Amaliy san’at. 42. Kutubxonalar. 43. “Adabiy salon”, 44. “Falsafiy salon” 45. Sport maydonlari yoki zallari. 46. Stadionlar. 47. Jismoniy tarbiya va sport kafedrasi. 48. Tennis kordlari. 49. Umumiy ovqatlanish va maishiy xizmat ko ‘ rsatish majmualari. 50. Universitet (institut) ro ‘ znomasi. 51. Madaniyat saroyi yoki klublari. 52. O ‘ zbekiston Yoshlar ittifoqi . 53. Ommaviy axborot vositalari. 54. Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi sayti. 55. Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi bo ‘ limlarining telegramm guruhlari. 56. Milliy-madaniy markazlar. 57. Ta’lim muassasasining televideniesi, radiosi. 58. Talabalar uchun ko ‘ rsatuv hamda eshittirishlar. 59. Talabalar uylari. 60. Dars, darsdan va ta’lim muassasasidan tashqari tarbiyaviy ishlar, ularning nazorati. 61. O ‘ z-o ‘ zini boshqarish organlari. 62. Ustoz-shogird tizimi. 63. Fan, badiiy (tasviriy san’at, qo ‘ shiq, raqs, milliy hunarmandchilik), havaskorlik (teatr), texnik-ijodkorlik hamda o ‘ lkashunoslik to ‘ garaklari (klublari). 64. O ‘ quvchi (talaba)lar ilmiy jamiyati. 65. Kichik maktablar. 66. Qo ‘ shimcha ta’lim muassasalari. 67. Ma’naviyat-ma’rifat xonasi. 68. Teatr, muzey yoki turli ziyoratgohlarga uyushtiriluvchi ekskursiyalar. 69. Iqtidorli talabalar bilan ishlash. 70. Ijarada yashovchi talabalar bilan ishlash. 71. «Oila-ma’naviyat asosi» nomli stendlar. 72. Yoshlar jinoyatchiligi, giyohvandlik, diniy eksterimizm va terror izm, “ommaviy madaniyat”, missionerlik va boshqa ma’naviy tahdidlarga qarshi kurash tadbirlari. 73. O ‘ zbekiston Respublikasining Qonunlari, Respublika Vazirlar Mahkamasining qarorlari, tegishli vazirlik hamda idoralarning ko ‘ rsatmalari, yo ‘ riqnomalari. 70 74. OITS ga qarshi kur Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi ash markazi . 75. Boquvchilarini yo ‘ qotgan va nogiron talabalar bilan ishlash. 76. Aksiyalar (masalan, «To ‘ rt marta yo ‘ q!» aksiyasi). 77. Xotin-qizlar qo ‘ mitasi. 78. Jamoat tashkilotlari. 79. Mahalla fuqarolar yig ‘ ini. 80. Ta’limni qo ‘ llab-quvvatlovchi Xalqaro donor tashkilotlar. 81. Do ‘ stlik klublari. 82. Ijodiy uyushmalar. 83. Sub’ektlar (ota-onalar, keksa avlod vakillari, vasiylar, o ‘ qituvchilar, jamoatchilik a’zolari, tengdoshlar, zamon qahramonlari, urush va mehnat faxriylari)ning shaxsiy namunalari. 84. Milliy qahramonlar jasorati. 85. Turli mavzudagi tanlov hamda ko ‘ riklar. 86. Sport musobaqalari. 87. Oila (ta’lim muassasasi) an’analari. 88. Badiiy kitoblar. 89. Madaniy yodgorliklar (ilm-fan, texnika, texnologiya, san’at, adabiyot, arxitektura, tarixiy obidalar). 90. Ta’sirchan nutq. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar shakllari . Ma’naviy-ma’rifiy ishlar turli shakllarda, jumladan, - ilmiy, amaliy anjumanlar, savol-javob kechalari, kitobxonlik, elektron o ‘ yinlar, mashhur kishilar bilan uchrashuvlar, - Ijtimoiy tarmoqlarda forumlar, messenjerlar, - ma’ruza o ‘ qish, savol-javob kechalari, yakka va jamoaviy suhbatlar; - jamiyatda obro ‘ qozongan, boy hayotiy tajribaga ega nuroniylar va faxriylar, ilm-fan, madaniyat va sport sohalarida, turli musobaqa va tanlovlarda g ‘ oliblikni qo ‘ lga kiritgan shaxslar bilan uchrashuvlar; - ilmiy-nazariy va amaliy konferensiyalar, seminar-treninglar, - ijtimoiy-siyosiy, tarixiy, madaniy, badiiy, mafkuraviy, huquqiy mavzularga bag ‘ ishlangan kechalar, bahs-munozaralar, viktorinalar, davra suhbatlari; - sohadaga ilg ‘ or tajribalarni o ‘ rganish va ommalashtirish; 71 - “Hududlarning ma’naviy-ma’rifiy muhit Xaritasi” va boshqa usullar orqali oila, mahallalar va mehnat jamoalaridagi ma’naviy-ruhiy muhitni o ‘ rganish; - teleko ‘ rsatuv va radioeshittirishlar, film va multfilmlar, badiiy va musiqiy asarlar, OAV, veb-saytlar va elektron o ‘ yinlar, turli gadjetlar, messenjer, bot va boshqa axborot texnologiyalaridan foydalanish; - davlat va jamoat tashkilotlari, mahallalar, ta’lim muassasalarida aholi bilan uchrashuvlar; - Ilmiy, ilmiy-ommabop, ma’naviy-ma’rifiy mavzularda monografiya, kitob, risola, maqolalar, infografikalar, slaydlar, elektron nashrlar chop qilish va boshqalar. Dunyoning rivojlangan mamlakatlari ijtimoiy-ma’rifat tizimlarini o ‘ rganish ijtimoiy fikrni shakllantirishda ijtimoiy ma’lumot, axborot etakchi rol o ‘ ynashini ko ‘ rsatadi. Bunda inson omili – axborot kommunikatori, moderatori rolida chiquvchi shaxslarning materialni bayon qilish, inontirish, dialog, namuna ko ‘ rsatish metodlaridan foydalanish mahorati hal qiluvchi rol o ‘ ynashini ko ‘ rsatdi. Buning tasdig ‘ ini tijorat, biznes sohasida ham eng ta’sirchan usullar – ma’ruza, ekskursiya, qiziqarli inonlar bilan uchrashuvlar, xotiralarni baham ko ‘ rish, she’rxonlik, birga qo ‘ shiq kuylash, xotira tadbirlari bo ‘ lib qolayotganini ko ‘ rsatdi. Bu esa Prezident SHavkat Mirziyoevning ma’naviyat – eng ta’sirchan kuch, degan fikrining dunyo miqyosidagi tasdig ‘ ini ko ‘ rsatdi. 72 Ikkinchi bob bo ‘ yicha xulosalar - Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi – respublikada ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimi faoliyatini tashkil etish, uning natijalarini monitoringini olib boruvchi asosiy institut hisoblanadi. SHu bois ma’naviy-ma’rifiy ishlar jarayonini oilada, maktabgacha ta’lim, umumta’lim maktablari, oliy va o ‘ rta maxsus ta’lim muassasalarida, harbiy qismlarda, Shuningdek, o ‘ zini o ‘ zi boshqarish organlari, barcha davlat va jamoat tashkilotlari bilan hamkorlikda amalga oshirilayotgan keng ko ‘ lamli islohotlarning mohiyati, qabul qilingan qonun hujjatlari va davlat dasturlarining ahamiyatini keng aholi qatlamlari orasida targ ‘ ib qilish, yurtimizga qarshi qaratilgan g ‘ oyaviy va informatsion xurujlar, ularning ortida turgan kuchlarning g ‘ arazli maqsadlarini fosh qilish, fuqarolarni hushyorlik va ogohlikka da’vat etish bugungi kunning ustuvor vazifasi bo ‘ lib qolmoqda. - Rivojlangan davlatlar ijtimoiy-ma’rifiy texnologiyalarini o ‘ rganish jahonda ushbu faoliyatning etakchi tendensiyalarini aniqlab berdi. Ijtimoiy-ma’rifiy faoliyat mazmuni jamiyatdagi ijtimoiy ma’naviy vaziyat, sodir bo ‘ layotgan o ‘ zgarishlardan jamiyatni xabardor qilish zarurati asosida belgilanadi. Jumladan, siyosiy ma’rifat yo ‘ nalishi etakchi yo ‘ nalish bo ‘ lib, odamlarni islohotlarni amalga oshirishga faol jalb qilish; davlat ichki va tashqi siyossatining mazmun-mohiyatini tushuntirishga xizmat qiladi. - Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish, texnologik boyitish va diversifikatsiyalash targ ‘ ibot-tashviqot tizimida bir qator yo ‘ nalishlarga alohida urg ‘ u berilishi zarurligini ko ‘ rsatadi. Jumladan, tarixiy-madaniy yo ‘ nalish orqali aholini mamlakatning tarixiy, madaniy, ma’naviy qadriyatlarini o ‘ rganish va Yoshlarga ana shu qadriyatlarni singdirish; iqtisodiy ma’rifat orqali aholida tadbirkorlik madaniyatini shakllantirish; tarbiyaviy targ ‘ ibot orqali ota-onalar, jamiyatning pedagogik madaniyatini oshirish, aholi, ta’lim muassasalari xodimlarini milliy tarbiya metodlari biilan qurollantirish; badiiy targ ‘ ibot vositasida ommaviy estetik tarbiya maqsadlariga xizmat qilib, aholigi milliy va jahon san’ati namunalaridan 73 bahramand qilish, Shuningdek, ekologik, valeologik, pedagogik-psixologik, ilmiy- texnik targ ‘ ibot yo ‘ nalishlariga alohida e’tibor qaratish zarurligini ko ‘ rsatadi. - “Ma’rifat” targ ‘ ibotchilar jamiyati orqali respublikaning taniqli olimlarini jalb qilgan holda keng ko ‘ lamli iqtisodiy targ ‘ ibot ishlarini “Xalq boy bo ‘ lsa, davlat boy bo ‘ ladi” shiori ostida maqsadli tashkil etish, mahallalarda uyushmagan Yoshlar orasida faol tadbirkorlikni ommalashtirishga qaratilgan amaliy treninglar o ‘ tkazish, videoroliklar, bukletlar tayyorlash, respublika ma’naviyat va ma’rifat markazining veb-sayti va ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalari orqali targ ‘ ibot yo ‘ nalishini tizimli tashkil etish turli aholi qatlami vakillarining siyosiy, tarixiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy mavzulardagi targ ‘ ibot mahsulotlariga bo ‘ lgan ma’naviy ehtiyojlarini o ‘ rganish va ta’minlash samarasini oshiradi. - Ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar samaradorligi va ta’sirchanligini oshirish maqsadida ilg ‘ or tajribalar, innovatsion g ‘ oyalarni hayotga joriy etishni rag ‘ batlantirish mexanizmini ishlab chiqish, oila, mahalla, korxona va tashkilotlarda ma’naviy-axloqiy muhit holatini o ‘ rganib borish, bu borada tizimli tarzda sotsiologik tadqiqotlar o ‘ tkazish, aholi va Yoshlarning ma’naviy-axloqiy, siyosiy-ijtimoiy, diniy masalalarga oid ma’naviy ehtiyojlaridan kelib chiqib, ijtimoiy muhit va jamoatchilik kayfiyatini o ‘ rganish bo ‘ yicha tegishli tashkilotlar bilan hamkorlikni yo ‘ lga qo ‘ yish soha samaradorligini oshirishning muhim vazifalari hisoblanadi. 74 III BOB. MA’NAVIY-MA’RIFIY ISHLAR SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA DUNYONING RIVOJLANGAN MAMLAKATLARI TAJRIBASIDAN FOYDALANISH YO ‘ NALISHLARI 3.1. Ijtimoiy-madaniy texnologiyalar orqali ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish mexanizmi Ma’naviy-ma’rifiy ishlar maqsadli jarayon bo ‘ lib, aholi, Yoshlar ongining sifat o ‘ zgarishlariga qaratilgan. Bunda ijtimoiy madaniyat faoliyatining o ‘ yin texnologiyalari katta imkoniyatlarga ega, chunki ular yosh yigit-qizlarga zarur ma’naviy bilim va ko ‘ nikmalarni o ‘ ziga xos va qiziqarli usulda-amaliy usulda o ‘ zlashtirishini nazarda tutadi. Bu esa ma’rifiy ishlarni yuqorida qayd etilgan infoteynment tamoyili asosida tashkil qilish imkoniyatlarini yaratadi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarda o ‘ yin texnologiyalarining joriy qilinishi uni detalli modellashtirishga bog ‘ liq. Modellashtirish - bu ilmiy tadqiqot metodi bo ‘ lib, tadqiq etilayotgan ob’ektning modelini yaratish va o ‘ rganishni nazarda tutadi. Model tadqiqot predmetining aniq parametrlarini, aloqalarini, vazifalarini, ya’ni originalini qayta yaratishga qaratilgan elementlar tizimi sifatida xizmat qiladi. 29 Modellashtirish - aktual, real hamda potensial va imkoniyatdagi voqea-hodisalarni kompleks holda tahlil etish mumkin bo ‘ lgan konseptual-metodik ob’ektlarni loyihalashtirish imkonini beradi. 30 Ma’naviy-ma’rifiy ishlarda o ‘ yin texnologiyalaridan foydalanish masalasiga turli yondashuvlar bor bo ‘ lib, ularni o ‘ rganish asosida biz tomonimizdan yaratilgan pedagogik model bir-biriga uzviy bog ‘ langan yaxlit komponentlar sifatida namoyon bo ‘ lib ular orqali ma’rifiy jarayonni samarali tashkil etish mumkin. Mazkur masala tajriba sinov tarzida olib boriladigan ishlar uchun asos qilib olinganini alohida qayd etish kerak. Targ ‘ ibot-tashviqot, PRning ijtimoiy-madaniy faoliyat o ‘ yin texnologiyalari bilan uyg ‘ unlashuvi jahon tajribasida keng foydalanilmoqda. Biz ushbu yo ‘ nalishning milliy(SHarq) va Evropa davlatlarida foydalanilayotgan(G ‘ arb) 29 Философский словарь/ под редакцией Фролова И.Т., М, 2001, С.520 30 Бедерханова В.П. Педагогическое проектирование в инновационной деятельности: учебное пособие. Краснодар, 2000,-С.280. 75 modellarini uyg ‘ unlashtirish imkoniyatlarini o ‘ rgandik. Bunda kompetentli yondashuv asosida, qonuniyatlarga asoslangan, bir-biriga funksional bog ‘ langan, aniq yaxlit tizim sifatida qaralib, quyidagi yo ‘ nalishlardan iborat bo ‘ lishi nazarda tutiladi: - Konseptual yo ‘ nalishda - ma’naviy-ma’rifiy ishlar aholi, Yoshlar ma’naviyatini yuksaltirishda ijtimoiy taklif, maqsad, o ‘ yin texnologiyalarining qo ‘ llanilish tamoyillarini o ‘ z ichiga oladi. - Funksional yo ‘ nalish - tadqiq etilayotgan jarayonda o ‘ yin texnologiyalarining asosiy vazifalari ochib beriladi; - Tashkiliy faoliyat yo ‘ nalishi – bunda ma’naviy-ma’rifiy ishlar o ‘ z ichiga ijtimoiy-madaniy faoliyatdagi o ‘ yin texnologiyalarining shakllari, usullari, tur va metodlarini oladi; - Mezonli-natijaviy yo ‘ nalish, ma’naviy-ma’rifiy ishlarning mezon va darajalarini tavsiflaydi. YUqoridagi bo ‘ limlarni ajratish ma’naviy-ma’rifiy ishlarni maqsadli jarayon sifatida hamda uning asosiy qismlarining o ‘ zaro bog ‘ liq holda aniq tasavvur etish imkonini beradi. SHuni ta’kidlash kerakki, ma’naviy-ma’rifiy ishlar mohiyatana ijtimoiy madaniy faoliyatdagi o ‘ yin texnologiyalarining metod, vosita va shakllari mazmunini belgilovchi, me’yor sifatida qabul qilingan tamoyillarga asoslanadi. Ushbu tamoyillarga quyidagilar kiradi: 1.Insonparvarlikka daxldorlik tamoyili. O ‘ yin jarayonining muhim xususiyati – inson, uning qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirish sanaladi. Bundan kelib chiqib ushbu tamoyil ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar i ma’naviy-ma’rifiy ishlar ishtirokchilariga nisbatan hurmatda bo ‘ lishni, ularning huquq va erkinliklarini Shuningdek, vijdon erkinligi, e’tiqod erkinligini ta’minlashga asoslanadi. 2. YOsh va individual xususiyatlarni hisobga olish tamoyili. Fan tomonidan insonlarning har turli yoshidagi psixik jarayonlari, faoliyati, hatti-harakatlarining o ‘ ziga xosligi o ‘ rganilgan. Ma’rifiy, madaniy ta’sirlar uyg ‘ unligi individning shaxs 76 sifatida psixologik va biologik etilishiga ijobiy ta’sir qiladi. Buning natijasida ishtirokchilarda o ‘ z hatti-harakatlarini anglashga va hayotiy maqsadlarini belgilab olishga intilish oshadi. 3. Pedagogik maqsadga muvofiqlik tamoyili. Ushbu tamoyil tashkilotchi shaxsning ijobiy rivojlanishiga yordam beradigan o ‘ yinning maqbul shaklini tanlashni nazarda tutadi. 4. Variantlilik tamoyili. Tashkilotchilar tomonidan tashkil etiladigan tadbir- o ‘ yin - har bir ishtirokchining birday ishtirok etishini, o ‘ yinda o ‘ z o ‘ rnini va uni shaxsiy mazmun bilan boyitish imkonini yaratadi. 5. O ‘ zini namoyon etish tamoyili. O ‘ yin jarayonida ishtirokchilar o ‘ zlarining ichki dunyosini namoyon etish bilan birga g ‘ oyalar, ijtimoiy kayfiyat, muammolar, ehtiyojlar va ideallarni o ‘ zida his etib ko ‘ radi, ular esa o ‘ z navbatida shaxsning o ‘ zini ifoda etishi orqali namoyon bo ‘ ladi. 6.Tizimlilik tamoyili. Ishtirokchilarda shakllantiriladigan bilim va ko ‘ nikmalarning maqsadli va tartibli bo ‘ lishini ta’minlaydi. 7. Qiziqishlarning aloqadorligi tamoyili. O ‘ yin loyihasi doim o ‘ ziga xos tarzda reallik va optimallik, hohish va imkoniyat, asosiysi loyiha ishtirokchilarining qiziqishlari o ‘ rtasidagi rolli kelishuvni o ‘ z ichiga oladi. 8. Jamoaviylik tamoyili. Bu tamoyilga ko ‘ ra, har qanday ishning natijasi bu jamoaviy faoliyat natijasidir. Bu esa tadbir ishtirokchilarining bir maqsad yo ‘ lida birlashuviga, safarbar bo ‘ lishiga olib keladi. 9. Hayot bilan bog ‘ liqlik tamoyili. Bu tamoyil jahon pedagogikasining fundamental asoslaridan biridir. O ‘ yin faoliyatining hayot faoliyatiga kirib borishidan maqsad quyidagilarda ko ‘ rinadi, masalan, o ‘ yinlarning maqsadi vakolatlar sifatida shakllantiriladi, ya’ni ishtirokchilar jamiyat hayotini yanada yaxshilashga qaratilgan har bir huquqiy masala bo ‘ yicha o ‘ z o ‘ rnini anglash, boshqalar bilan hamkorlik qilishga o ‘ rgana boradilar. 10. Xayrihohlik tamoyili shaxsning ijobiy fazilatlariga tayanadi va o ‘ yin jarayonida o ‘ ziga xos ijobiy ma’naviy muhit muhit yaratadi, chunki shaxsning ijobiy 77 zahiralarini ochish ijobiy muhitda, juda yaqin hissiy munosabatlar o ‘ rnatilishiga xizmat qiladi. 31 11. Ilmiylik tamoyili. Jamiyatning ma’naviy hayoti haqida to ‘ laqonli va haqqoniy axborotni berishni, o ‘ yin davomida ob’ektiv qonuniyatlarni hamda jamiyat ma’naviy muhitining rivojlanish qonunlarini ochishni nazarda tutadi. 12. Sog ‘ lom raqobat muhiti. Har bir guruh vaziyat va muammoga oldin o ‘ zining qarashini ishlab chiqadi, bu nuqtai nazarga boshqa guruhlar tomonidan tanqidiy yondashiladi hamda o ‘ z navbatida ularning o ‘ zi ham muammoga o ‘ z qarashlarini, o ‘ z manbalarini yoqlab ko ‘ rsatadilar. SHundan so ‘ ng, guruh o ‘ z loyihasini ishlab chiqib, uni boshqa loyihalardan afzalligini himoya qiladi va u yoki bu loyiha yutib chiqadi. SHuni alohida qayd etish kerakki, ma’naviy-ma’rifiy ishlarda o ‘ yin texnologiyalarining qo ‘ llanilishi ijtimoiy-madaniy sharoitni hisobga olgandagina yuz beradi, bular: - SHaxsning bo ‘ sh paytini faol tashkil etish orqali maqsadli va muntazam ta’sir etish; - Ijtimoiy madaniy faoliyatda o ‘ yin texnologiyalarining qo ‘ llanilishi; - Pedagogik faoliyatni ishtirokchilarda ma’naviy kamolotni shakllantirish maqsadida ishlab chiqilgan model asosida tashkil etish; - Ishtirokchilarning ma’naviy rivojiga ta’sir etuvchi ijobiy ijtimoiy psixologik muhitni yaratish; - o ‘ yin texnologiyalari asosida ijtimoiy-madaniy faoliyatdagi pedagogik faoliyatning samaradorligini baholashdan iborat. O ‘ yin texnologiyalarining funksional yo ‘ nalishi tarbiyalash, ta’lim berish, kommunikatsiya, ijtimoiylashtirish, qiziqtirish, rivojlantirish, o ‘ z-o ‘ zini namoyon qilish kabi vazifalarni qamrab oladi: 31 Соловьёв Н.Н. Социально культурная деятельность как средство формирования правовой культу ры молодёжи.:дис... кан.пед.наук.13.00.05.-Тамбов, 2010. - С.87. 78 O ‘ yinning tarbiyaviy funksiyasi tadbir ishtirokchilari o ‘ ziga xos xususiyatlarining yuzaga chiqishiga hamda ayrim xatti harakatlar va holatlarda oldindan belgilangan ma’naviy ehtiyojlar, qarashlar va qadriyatlarning shakllanishiga yordam beradi. Zero “ma’naviy ehtiyoj sub’ektni faollashtiradi, uni o ‘ z faoliyatini baholashga, uni qondiradigan manbalarga tizimli e’tibor qaratishga chaqiradi. Zero ma’naviy ehtiyojlar – axloqning ijtimoiy psixologik regulyasiyasida asosiy komponentni tashkil qiladi”. 32 Targ ‘ ibotda qo ‘ llaniladigan o ‘ yin texnologiyasining ta’limiy funksiyasi ma’rifiy vazifalarni hal etish imkonini beradi, ya’ni mavzu haqida bilim berish, ishtirokchilarga olingan bilimlarni o ‘ zlashtirish uchun sharoit yaratish, Shuningdek, ma’naviy-axloqiy faoliyatning malaka va ko ‘ nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. O ‘ yinning kommunikativ funksiyasi tadbir ishtirokchilarida shaxslararo munosabatlar yuzaga kelishi uchun javob beradi, Shuningdek, har bir ishtirokchida shaxsiy munosabatlarning yuzaga kelishida, o ‘ z-o ‘ zini boshqarish ko ‘ nikmasi ham shakllantirilib borilishi bilan izohlanadi. Tadbirlarda to ‘ g ‘ ridan-to ‘ g ‘ ri muloqot 32 Максимова И.В. Правосознание как источник правового поведения личности: дисс. кан. юр.наук.:12.00.01 - Тамбов. 2005.- С.89. 79 ma’naviy qarashlar va tasavvurlar bilan almashish, axborotlar hajmini ko ‘ paytirish, to ‘ g ‘ ri qarash va xulq namunalarini ishlab chiqish imkonini beruvchi ijobiy sharoitni yaratadi. O ‘ yinning ijtimoiy funksiyasi - o ‘ yin davomida ishtirokchilarning turli rollarni bajarish orqali shaxsiy tajribaga ega bo ‘ lishida namoyon bo ‘ ladi. Inson o ‘ zlashtirilgan me’yor va qadriyatlarini amaliyotda sinab ko ‘ radi. O ‘ sha me’yor va hosil bo ‘ lgan shaxsiy ko ‘ nikmalar o ‘ rtasidagi farqlar natijasida ilk qarashlar qaytadan ko ‘ rib chiqilishi mumkin. Bu funksiya ishtirokchi ma’lum ma’naviy me’yorlarni o ‘ zlashtirib olib, u yoki bu qarash, me’yorlarga o ‘ zining sub’ektiv bahosini berganda amalga oshgan hisoblanadi. O ‘ z-o ‘ zini namoyon qilish funksiyasi – rolli o ‘ yin ishtirokchilarga o ‘ zini barkamol shaxs sifatida ko ‘ rsatish imkonini beradi va aynan shu jihatdan uning uchun o ‘ yin jarayoni uning natijasidan ko ‘ ra qiziqroq hisoblandi. Qiziqtirish funksiyasi ishtirokchilarning ongini butunlay ishg ‘ ol qilib, doimiy ravishda tuyg ‘ ular va yangi hissiyotlar almashinuvini ta’minlaydi va ular orqali guruhda o ‘ zaro shaxslararo munosatning yuzaga kelishi uchun zarur zamin yaratiladi. Rivojlantirish funksiyasi ishtirokchilarda o ‘ zini va o ‘ zgalarni hurmat qilish, o ‘ z-o ‘ zini boshqarishni nazorat qilish, o ‘ z munosabatini bildirish va muvofiqlashtirish, qonunlarni hurmat qilish, davlat organlari faoliyatiga hurmat munosabatida bo ‘ lish, o ‘ z xatti-harakatlarini amaldagi talablar, me’yorlar, qonunlar bilan taqqoslashni, o ‘ z ehtiyojlarini imkoniyatlari bilan muvofiqlashtirishini nazarda tutadi. Tashkiliy yo ‘ nalishi ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni shakllantirish jarayonida faol qo ‘ llanuvchi ijtimoiy-madaniy faoliyatning o ‘ yin texonologiyalari metodlari, shakllari, vositalari va turlarini o ‘ z ichiga oladi. Ijtimoiy-madaniy faoliyatning nazariyasiga asosan, har qanday ijtimoiy- madaniy faoliyat texnologiyalari ma’lum metodlar orqali yuzaga chiqadi. SHundan kelib chiqib, ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarda qo ‘ llash mumkin bo ‘ lgan ijtimoiy- madaniy faoliyatning o ‘ yin texnologiyalari metodlarini alohida ko ‘ rib chiqamiz. 80 O ‘ yin faolligini oshirish metodi. Ushbu metod asosida rag ‘ batlantirishning turli variantlari va yangi bilimlarni o ‘ zlashtirishga qaratilgan musobaqalashish usuli yotadi. Rag ‘ batlantirish – ishtirokchi harakatlariga berilgan ijobiy baho bo ‘ lib jamiyatda ijobiy qarashlar, fikrlar, g ‘ oyalar, malakalar va ko ‘ nikmalarni mustahkamlashdan iborat. Rag ‘ batlantirish ijobiy hissiyotlarni uyg ‘ otish orqali tadbir jarayonida yaxshi kayfiyat tug ‘ diradi, mas’uliyatni kuchaytiradi, ishonchni oshiradi. Ma’qullash - bu rag ‘ batlantirishning eng oddiy usuli bo ‘ lib, u tashkilotchi tomonidan mimika, hatti harkat, xulqqa yoki o ‘ yin ishtirokchisi ishiga ijobiy baho orqali bildiriladi; Tashakkur bildirish va mukofatlash – tadbir ishtirokchilarida o ‘ yindan tashqarida ham uzoq davom ettirishga ruhlantiradigan kuchli va qat’iy ijobiy hislarni uyg ‘ otadi, qo ‘ llab-quvvatlaydi, mustahkamlaydi. Dalda va maqtov - yaxshi kayfiyat uyg ‘ otadi, umid beradi va g ‘ alabaga ishonch uyg ‘ otadi. SHuni ta’kidlash kerakki, rag ‘ batlantirish nafaqat uyinga nisbatan ijobiy tuyg ‘ ularni yuzaga kelishiga yordam berishi, balki tashkilotchiga xalaqt berishi ham mumkin, shuning uchun quyidagilarni hisobga olish kerak: Tashkilotchi rag ‘ batlantirayotganda o ‘ z e’tiborini ishtirokchilarning mukofot yoki sovrinni olishga qaratilgan tashqi intilishlariga emas, balki ichki xulosa va ma’naviy-axloqiy sabablarga qaratishi va ruhlantirishiga qaratishi kerak. Rag ‘ batlantirish, guruhlar yoki raqib guruhlarni bir-biriga qarshi qilib qo ‘ ymasligi uchun omadi kulmagan ammo bunga astoyidil harakat qilganlarga ham bildirilishi mumkin. Rag ‘ batlantirish individual yondashuvni talab etadi. Kerakli paytda orqada qolayotgan yoki o ‘ z qaroriga ishonchi so ‘ ngan ishtirokchini ruhlantira olishi kerak. Rag ‘ batlantirish tez-tez takrorlanmasligi kerak, bu usulni qo ‘ llaganda adolat mezonidan kelib chiqish zarur. 81 Musobaqalashish - ishtirokchilarning tabiiy ehtiyoji sanaladi. Musobaqalashish jarayonida ular taklif etilayotgan g ‘ oya, fikrlarni juda tez o ‘ zlashtiradilar va bu bilan o ‘ z fazilatlarini rivojlantiradilar. Ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarda musobaqani tashkillashtirish - bu uyin harakatlarining samarali asosi sanaladi. Musobaqalashish qiyin va zavqli bo ‘ lishi kerak. SHuning uchun ishtirokchilar o ‘ yinning maqsad va vazifalarini to ‘ g ‘ ri aniqlash, baholash mezonlarini ishlab chiqish, musobaqa o ‘ tkazish uchun sharoit yaratish, xulosa yasash juda muhimdir. O ‘ yin jarayonida bilish faoliyatini faollashtirish metodi munozaradan foydalanishni, didaktik material bilan mustaqil ishlashni, unga bog ‘ liq vaziyatni hal etish orqali muammolli masalani echishni nazarda tutadi. Ta’kidlash kerakki, ushbu metodni qo ‘ llash orqali biz o ‘ yin ishtirokchilarining aqliy faoliyat ko ‘ nikmasini shakllantirishga, analiz, sintez, umumlashtirish, taqqoslash, sabab, oqibat bog ‘ liqligini o ‘ rnatishga, ya’ni inson ongining mantiqiy tafakkur masalalari uchun javob beradigan sohalarni harakatga keltirish orqali ishtirokchilarning mafkuraviy immuniteti, qarashlari va e’tiqodining to ‘ g ‘ ri shakllanishiga yordam beramiz. O ‘ yin vaziyatlarining modellashtirish metodi o ‘ yin jarayonida real ob’ektiv sharoitni yaratish, tadqiq etilayotgan asosiy muhim xususiyatlarni ochishga qaratilgan. O ‘ yin modelining shakli birinchi o ‘ rinda modellashtirish yordamida javob olish mumkin bo ‘ lgan malakalarni belgilash orqali aniqlanadi. Modellashtirish - bilish metodi sifatida barcha metodlarning u yoki bu jihatdan reallikka asoslanishini ko ‘ rsatadi. Biz ishtirokchilar uchun rolli, ishbilarmonlikka, imitatsiyaga asoslangan o ‘ yin turlariga alohida e’tibor qaratdik. Rolli o ‘ yinlarning o ‘ ziga xosligi rolning aniq tavsiflanishi bilan izohlanadi. Zero o ‘ yindagi xulq ishonchli va haqiqiy bo ‘ lishi kerak. Ishbilarmonlik o ‘ yinining o ‘ ziga xosligi shundaki, u huquqiy o ‘ zlashtirishning faol shakli bo ‘ lib, o ‘ yin davomida ijodiy tafakkur rivojlanadi, huquqiy vaziyatni tahlil qilish va yangi huquqiy masalalarni hal etish qobiliyatiga ega bo ‘ ladi. Imitatsion o ‘ yin asosida, ma’lumki, real hayotiy voqelik - imitatsiya yotadi, imitatsion o ‘ yinlar yangi g ‘ oya, qarash, fikrlarni o ‘ zlashtirishga bo ‘ lgan 82 motivatsiyani kuchaytiradi. Ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarda qo ‘ llaniladigan o ‘ yin texnologiyalari g ‘ oyaviy emotsional ta’sir vositasi majmui bo ‘ lib, tarbiyaviy maqsadga etishni tezlashtiradi, samarasini oshiradi. Bizning modelda biz shunday vositalarga: og ‘ zaki (tirik so ‘ z), texnik (multimedia, videoapparatura), bosma (kitoblar, ilmiy adabiyot, gazeta va jurnallar), ko ‘ rgazmali(plakat va maketlar)murojaat qilamiz. Tanlangan vositalarning muvaffaqqiyatli qo ‘ llanilishi uchun bir qancha qoida va majburiyatlarga amal qilish zarur: - vositalar tanlovi hamisha ma’lum bir tadbirning maqsadiga, jumladan tarbiyaviy maqsadiga ham bog ‘ liq, chunki aynan maqsad vositalarni oqlaydi; - tanlangan ta’sirchan vositalarning soni va xarakteri tashkil etilayotgan tadbirning vazifalariga muvofiq kelishi kerak; - tashkilotchi u yoki bu vositalarni tanlar ekan, ularni yaxshi bilishi va a’lo darajada qo ‘ llash metodikasiga ega bo ‘ lishi, uning kuchli va kuchsiz jihatlarini bilishi kerak; - ixtiyoringizda bo ‘ lgan vositalar doim qo ‘ l ostida bo ‘ lishi va to ‘ liq ishlaydigan holda bo ‘ lishi kerak. 33 Bundan tashqari, ishlab chiqilgan model o ‘ yin faoliyatida jamoaviy, guruh va yakka tartibda ishlashni nazarda tutadi. Ma’naviy-ma’rifiy maqsadlarning barcha o ‘ yin ishtirokchilari tomonidan chuqur anglanishi - ishning ommaviy shakli hisoblanadi; barcha vosita va shakllarning organik birikishi asosida, bilishga, qadriyatli yondashishga, kommunikatsiyaga asoslangan yagona jarayon bo ‘ lib, auditoriyani tashkillashtirishning ratsional metod va usullarini tanlash, modelning loyihasini yuzaga chiqarish uchun ijtimoiy madaniy sharoitlarni yaratishni nazarda tutadi. 33 Григорьева Е.И.Современн ые технологии социально культурной деятельности. Тамбов. 2004. С.73. 83 Tayyorlash metodikasining o ‘ zlashtirilishi texnologik jarayon adaptatsiyasining to ‘ g ‘ riligini tekshirish imkonini yaratadi, chunki o ‘ yinning ommaviy shakllarini tashkilllashtirish eng sermehnat va og ‘ ir hisoblanadi. 34 Ishning guruh shakli - ma’naviy bilimlarni o ‘ zlashtirish va zarur huquqiy tajribani egallash uchun eng qulay sharoitlarni yaratadi, chunki, guruh bo ‘ lib muloqot qilish natijasida insonda turli muammolarga nisbatan shaxsiy fikr va munosabat shakllanadi va tasdig ‘ ini topadi. Bundan tashqari o ‘ yin doirasida bir necha ishtirokchilar qatnashsa, u yanada qiziqarli tus oladi. O ‘ yin ishtirokchilari shaxslararo munosabatlardan hissiy qoniqish hosil qiladi, ularda o ‘ zini o ‘ zi baholash shakllanadi. YAkka tartibda ishlash shakli tadbirda har bir ishtirokchini faollashtirish, rivojlantirishga qaratilgan. Mezoniy - ma’naviy-ma’rifiy ishlarni baholash ko ‘ rsatkichlarini va tadbir- o ‘ yin ishtirokchilari kelishlari lozim bo ‘ lgan natijani o ‘ z ichiga oladi. SHu ma’noda mezon - etalon, andaza, ideal namuna bo ‘ lib xizmat qiladi. YA’ni tadqiq etilayotgan holatning darajasini ko ‘ rsatadi va real voqea-hodisalar ushbu etalonga muvofiq yoki muvofiq emasligini aniqlashga xizmat qiladi. SHundan kelib chiqib, ma’naviy- ma’rifiy ishlarning tarbiyaviy ko ‘ rsatkichlari sifatida kognitiv (milliy ma’naviyat, dunyoning mafkuraviy manzarasi, qonunlar, urf-odatlar, qadriyatlar, axloq me’yorlari bilimlar), emotsional(insonning jamiyatga, o ‘ z-o ‘ ziga qaratilgan munosabati), hissiy- kommunikativ (tadbir ishtirokchilarining ichki holati, ya’ni o ‘ z-o ‘ zini baholashi, identifikatsiya qilishi, o ‘ z xalqining milliy ma’naviyatiga nisbatan munosabati), hulq (shaxsning real ijobiy(yoki salbiy) g ‘ oya, qarash, holatlarga moyillik darajasi, o ‘ z majburiyatlariga nisbatan faol-nofaol munosabati) kabi mezonlar belgilab olindi. 3.2.Amalga oshirilgan tajriba-sinov ishlari natijalari 34 Быстрова Ю.А. Игровые технологии как средство формирования коммуникативной культуры у подростков из семьи иммигрантов: дис...канд пед.наук.13.00.05. Тамбов., 2010. -С.89. 84 Tadqiqotda ma’naviy-ma’rifiy tadbir ishtirokchilarining ma’naviy madaniyati shaklllanishi borasida uch bosqichi - past, o ‘ rta, baland darajalari ajratib ko ‘ rsatildi. Har bir bosqich-daraja ma’naviy-ma’rifiy tadbir ishtirokchilari ma’naviy madaniyatining muayyan darajasini tavsiflaydi. SHu sababli keyingi bosqichga o ‘ tish pastdan yuqori ko ‘ rsatkichga qarab ko ‘ tarilishni ko ‘ rsatib beradi. Ma’naviy madaniyatning past darajasi jamiyatdagi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy hayot haqidagi bilimlarni bilmaslik, asosiy ma’naviy tushunchalarni tushunmaslik, Shuningdek, aniq vaziyat tahlilida ma’naviy muammoni aniqlay olmaslik, shaxsning o ‘ zi hamda boshqa shaxslarning ma’naviyatini baholay olmasligi bilan izohlanadi. Ma’naviy-ma’rifiy tadbir ishtirokchilarining ma’naviy madaniyatining o ‘ rta darajasi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy hayotdagi bilimlarni tushunish, asosiy ma’naviy manbalarni bilish, jamiyat rivojida ma’naviyatning qadr-qiymatini etarli tushunish, aniq ma’naviy vaziyat tahlilida muammoni aniqlay olishi, shaxsning o ‘ zi ma’naviy- axloqiy me’yorlarga amal qilishi tushuniladi. Ma’naviy-ma’rifiy tadbir ishtirokchilari ma’naviy madaniyatining baland darajasi ma’naviy, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy hayotdagi bilimlarni to ‘ la bilish va tushunishni, ma’naviy manbaalarni mukammal darajada bilishni, o ‘ zining ma’naviy- axloqiy xulqidan qoniqish his qilishini, jamiyat rivojida ma’naviy qadriyatlarning qadr-qiymatini anglashni, aniq vaziyat tahlilida ma’naviy muammoni aniqlay olishni, ma’naviy muammoni hal etishning turli echimlarini topish va asoslashni, eng samarali usullarni tanlay olishni nazarda tutadi. Qayd etish kerakki, ma’naviy-ma’rifiy tadbir ishtirokchilarining ma’naviy madaniyatini shakllantirishdagi pedagogik faoliyatning natijasi: ma’naviy qadriyatlarni bilishi va amal qilishi, o ‘ zini va o ‘ zgalarni hurmat qilishi, Vatanga sadoqati, shaxsning jamiyat uchun foyda va zarar nuqtai nazaridan baholay oladigan va shunga intilishi orqali tavsiflanadigan daxldorligi, ijtimoiy kompetensiyalarga egaligi hisoblanadi. Ma’naviy-ma’rifiy tadbir ishtirokchilari ma’naviy madaniyatini shakllantirishning pedagogik modeli bir-biriga uzviy bog ‘ liq elementlarga: 85 jamiyatning ijtimoiy taklifi, konseptual bo ‘ lim (maqsad, vazifa, tamoyil va shart- sharoit), tashkiliy-faoliyat bo ‘ limi (turlar, vositalar, shakllar va o ‘ yin faoliyatining texnologiyalari), funksional bo ‘ lim (o ‘ yin funksiyasi), mezonli-natijaviy bo ‘ lim (mezonlar, ko ‘ rsatkichlar, ma’naviy madaniyatning shakllanganlik darajalari)ga asoslanadi. Ularning integratsiyalashuvi natijasida esa ma’naviy-ma’rifiy tadbir ishtirokchilarining ma’naviy madaniyatini o ‘ yin texnologiyalari vositalari yordamida shakllantirishning pedagogik faoliyatdagi samaradorligi oshadi. Mafkuraviy, g ‘ oyaviy va informatsion kurashlar kuchayib borayotgan hozirgi murakkab va tahlikali davrda ma’naviy-ma’rifiy ishlarni yangi bosqichga ko ‘ tarish, Yoshlarimizni turli mafkuraviy xurujlardan himoya qilish, yurtdoshlarimizning hayotga ongli munosabatini shakllantirish, yon-atrofda yuz berayotgan voqealarga daxldorlik hissini oshirish, mamlakatimiz mustaqilligi, tinch-osoyishta hayotimizga xavf tug ‘ dirishi mumkin bo ‘ lgan tajovuzlarga qarshi izchil kurash olib borish vazifasi tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Bundan tashqari, O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 28 iyuldagi “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish va sohani yangi bosqichga ko ‘ tarish to ‘ g ‘ risida”gi 3160-sonli Qarorida keltirilganidek, dunyoda yuz berayotgan murakkab geosiyosiy va g ‘ oyaviy- mafkuraviy jarayonlarning mazmun-mohiyatini har tomonlama chuqur yoritib berish, terrorizm, diniy ekstremizm, aqidaparastlik, separatizm, odam savdosi, “ommaviy madaniyat”, narkobiznes va boshqa tahdidlarga qarshi samarali g ‘ oyaviy kurash olib borish; jamiyatimizning barqaror rivojlanishiga to ‘ sqinlik qilayotgan ichki tahdidlar – el-yurt taqdiriga loqaydlik, mahalliychilik, urug ‘ -aymoqchilik, oilaviy qadriyatlar va Yoshlar tarbiyasiga e’tiborsizlik kabi holatlarga barham berishga qaratilgan kompleks tadbirlar tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish; targ ‘ ibot-tashviqot ishlarida aholining hududiy, kasbiy hamda yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda mutanosib, maqsadli va mazmunli yondashuvni joriy qilish ayniqsa muhim. O ‘ zbekiston Respublikasini 2017-2021 yillarda rivojlantirishning Harakatlar strategiyasida yurtimizda milliy ma’naviyatimizni tiklash, uni zamon talablariga mos 86 rivojlantirish bo ‘ yicha har tomonlama asoslangan chuqur taklif va tavsiyalarni ishlab chiqish alohida vazifa etib belgilab berilgan. SHunday ekan, bunday vaziyatda Milliy manfaatlarimizga, hayot tarzimizga zid bo ‘ lgan ma’naviy tahdidlar mohiyatini ochib berish, murakkab mafkuraviy jarayonlarni ilmiy-amaliy tahlil qilish hamda baholash, ustuvor yo ‘ nalishlarini aniqlash, ularning aholi turli qatlamlariga ta’sirini o ‘ rganish, xalqimizning ko ‘ p asrlik ma’naviyati va milliy qadriyatlari, diniy qarashlari va hayotiy udumlariga, Yoshlarimizning ongini zaharlab, ma’naviy jihatdan qaram etishga qaratilgan mafkuraviy xatarlarga qarshi samarali kurash olib borish bo ‘ yicha ilmiy-amaliy dasturlarni ishlab chiqish, ma’naviy-ma’rifiy targ ‘ ibot ishlari samaradorligining ilmiy asoslangan monitoringini ta’minlashga qaratilgan sotsiologik tadqiqotlar o ‘ tkazishni muntazam yo ‘ lga qo ‘ yish, Yoshlarda sog ‘ lom dunyoqarash, jumladan, kitobxonlik ko ‘ nikmasini shakllantirish, internet, axort-kommunikatsiya texnologiyalaridan oqilona foydalanish madaniyatini oshirish, ularda g ‘ oyaviy va axborot xurujlariga qarshi mafkuraviy immunitetni kuchaytirish, mahallalarda uyushmagan Yoshlar bilan ishlash, ushbu toifani ijtimoiy-iqtisodiy faollashtirishda jamoat tashkilotlari bilan hamkorlikni yo ‘ lga qo ‘ yish, xalqimizning tarixiy merosi, urf-odatlari va milliy tarbiya an’analarini asrab-avaylash, keng aholi qatlamlari, ayniqsa, Yoshlarimiz o ‘ rtasida dinlararo bag ‘ rikenglik, millatlararo totuvlik va o ‘ zaro mehr-oqibat muhitini mustahkamlash bo ‘ yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va joriy etish zarurati oshib bormoqda. Maqsad - globallashuv davrida Yoshlar ongi va qalbiga salbiy ta’sir ko ‘ rsatayotgan, milliy va umuminsoniy ma’naviyatni tubanlashtirishga qaratilgan tahdidlarning turi, maqsadi, mazmuni va ta’sir darajasi haqida diagnostik ma’lumot berib borish hamda ularni bartaraf etishga qaratilgan chora-tadbirlar samaradorligini aniq o ‘ lchamlarda ko ‘ rsatishdan iborat. Ma’anaviy-ma’rifiy jarayonlar monitoringi: 1. Monitoring – bizning nimalardan ogoh bo ‘ lishimiz kerakligini, tahdidlarning alomatlarni kuzatishni, tahlil qilishni anglatadi. Ma’naviy monitoring 87 Prezidentimizning “Ogoh bo ‘ ling” degan da’vatlarining ro ‘ yobga chiqishiga xizmat qiluvchi, ilmiy-amaliy asosga qurilgan tadqiqot mexanizmini anglatadi. 2. Bunda mafkuraviy muxoliflarimizning xalqimiz ongiga terrorizm, diniy ekstremizm, aqidaparastlik, separatizm, odam savdosi, “ommaviy madaniyat”, narkobiznes kabi g ‘ oyaviy xurujlar hozir qaerda, kanday ta’sir kuchiga ega ekani aholi, Yoshlar bilan o ‘ tkaziladigan suhbat, so ‘ rov, kuzatuvlar orqali o ‘ rganiladi. 3. Ichki tahdidlar – el-yurt taqdiriga loqaydlik, mahalliychilik urug ‘ - aymoqchilik, oilaviy qadriyatlar va Yoshlar tarbiyasiga e’tiborsizlik, Milliy qadriyatlarga e’tiborsizlik, erta turmush qurish, oilaviy ajralishlarhamda tashqi tahdidlar diniy ektremizm, halqaro terorizm, aqidaparastlik, radikalizm, separatizm, narkobiznes, odam savdosi, “ommaviy madaniyat” kabi holatlarga barham berishga qaratilgan kompleks tadbirlar tizimini ishlab chiqishda intervyu, qiyosiy tahlil usullariga tayaniladi. 88 Ma’naviy-ma’rifiy muhit holatini o ‘ rganish usullari: 1. Suhbat. 2. Ekspert-intervyu. 3. So ‘ rovlar. 4. Kuzatish. 5. Kontent tahlil. 6. Modellashtirish. 7. Matematik statistika. Ma’naviy tahdid ta’sirini baholash: XAVFLI daraja . O ‘ rganiluvchilarning tahdidlarga munosabati sust, fikr bildirishga qiynaladi. YOt, vayronkor, buzg ‘ unchi g ‘ oya va mafkuralardan bexabar. Ma’naviy-mafkuraviy g ‘ oyalardan xabarsiz. Daxldorlik sifatlari namoyon bo ‘ lmaydi. G ‘ oyaviy kurashchan emas. Mafkuraviy bilimlari yuzaki, loqayd, irodasi sust, o ‘ zining mustaqil pozitsiyasiga ega emas, mafkuraviy immuniteti sust va himoyasiz. O ‘ RTACHA daraja . YUqoridagi sohalarga nisbatan bilimlari o ‘ rtacha, munosabatlari noaniq, ba’zan bor, ba’zan yo ‘ q. Ob’ektiv bilimlarga ega, lekin qo ‘ llay olmaydi. Ma’naviy tahdidlarni anglash o ‘ rta darajada. Buzg ‘ unchi ommaviy madaniyat kirdikorlarini bilmaydi. Bilimlarini qo ‘ llashda qiynaladi. Irodaviy sifatlarida qat’iyat, matonat, o ‘ ziga ishonch, jur’at, jasurlik etarli darajada emas, o ‘ z pozitsiyasida beqaror, tajribasi etarli emas, buzg ‘ unchi g ‘ oya va mafkuralarga qarshi ikkilanuvchan, mafkuraviy immunitet kuchi o ‘ rtacha. QONIQARLI daraja . YUqoridagi sohalarga oid bilimlari kuchli, munosabatlari faol va ijodiy, chuqur bilimga asoslangan munosabat bildirish uchun izchil shakllangan. Mafkuraviy tahdidlarga qarshi kurashda ob’ektiv bilimlarga ega. Buzg ‘ unchi va vayronkor g ‘ oyalarga nisbatan ogoh, sezgir, hushyor. Daxldorligi yuqori. Iroda kuchi mavjud, o ‘ z pozitsiyasini aniq rejalashtira oladi va uni qanday namoyon qilishni yaxshi biladi hamda kuchli va barqaror mafkuraviy immunitetga ega. . Tadqiqotning maqsadi va vazifalaridan kelib chiqib tajriba-sinov ishlar dasturi va metodikasi ishlab chiqildi. Tadqiqotning tajriba–sinov ishlari maqsadi etib 89 ma’naviy-ma’rifiy ishlarning pedagogik tizimini o ‘ rganish va texnologik takomillashtirish, modernizatsiyalash yo ‘ llarini ishlab chiqish hamda amalda sinab ko ‘ rish belgilandi. Tajriba – sinov ishlari vazifalariga : - Ijtimoiy-pedagogik texnologiyalarning diagnostik, prognostik va korreksion funksiyalarini asoslash va ma’naviy-ma’rifiy faoliyatga joriy qilish yo ‘ llarini ishlab chiqish. - Rivojlangan davlatlar ma’naviy-ma’rifiy ishlar tajribasining ijobiy yutuqlarini O ‘ zbekiston ma’naviy-ma’rifiy ishlarning milliy xususiyatlaridan kelib chiqib joriy qilish imkoniyatlaridan foydalanish. - ma’naviy-ma’rifiy ishlarni diversifikatsiyalash mazmuni, shakllari, shart- sharoitlari, yo ‘ llari, usullarini ishlab chiqish va amalda sinab ko ‘ rish; - ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini ijtimoiy pedagogik texnologik asosga qurish shart-sharoitlari, yo ‘ llarini ishlab chiqish va sinab ko ‘ rish; Yoshlar bilan “Muloqat madaniyati”, “Muloqot go ‘ zalligi”, “SHaxsning ma’naviy-axloqiy madaniyati”, “Hozirgi Yoshlar nutqi”, “Kiyimga qarab kutib olishadi va aqlga qarab kuzatishadi”, “Vatanni qanday sevish kerak? va boshqa mavzularda suhbatlar mavzulari, ssenariylari ishlab chiqildi. Tajriba tadqiqot ishni tashkil qilishda: tajriba bazasini tanlash, tajribaning sub’ekti va ob’ekti bo ‘ lgan ma’naviyat va ma’rifat bo ‘ limlari rahbarlari, mutasaddilari bilan maxsus tuzilgan so ‘ rovnomalar, testlar, anketalar bilan ijtimoiy so ‘ rov o ‘ tkazish, suhbatlar va fikr almashishlar; tajriba-sinov ishlari asoslarini mustahkamlash uchun instruktiv suhbatlar, treninglar o ‘ tkazish; ma’naviy-ma’rifiy ishlar sub’ektlarini tajriba-sinov ishlarining maqsad, vazifalari bilan tanishtirish; ma’naviy-ma’rifiy mavzular bo ‘ yicha ma’ruzalar o ‘ qish; “Uzluksiz ma’naviy tarbiya” va uning shakllari, mezonlari bo ‘ yicha seminarlar tashkil etildi. Tajriba- sinov ishlarida ishtirok etgan mas’ullarning iltimoslariga binoan qo ‘ shimcha suhbatlar, treninglar va seminarlar ham o ‘ tkazildi. 90 Tajriba-sinov ishlariga: 496 nafar Yoshlar shundan 248 nafari nazorat va 248 nafari tajriba guruhlariga jalb qilindi. Tajriba-sinov ishlari nazorat va tajriba-sinovlar talablarining uyg ‘ unligiga asoslanildi. Bunda tajriba-sinovga tortilgan guruhlar faoliyati, olingan natijalar va xulosalar jadvallar, rasmlar va shkalalar vositasida o ‘ rganilib, tahlil qilib borildi. . Tajriba-tadqiqot boshi va oxirida Yoshlarning ma’naviy-ma’rifiy tarbiyalanganligining texnologik mahorati dinamikasidagi o ‘ zgarishlar Darajalar Tajriba- sinov guru h lari ( 248 nafar Yoshlar ) Nazorat guru h lari ( 248 nafar Yoshlar ) Boshida O xirida B oshida Oxirida YU q ori 24,2% 58,4% 23,8% 24,9% O ‘ rta 44,8% 37,9% 44,9% 48,4% Past 30,7% 4,7% 30,2% 25% jadvalning ta h lili Yoshlarning texnologik mahorati darajalari (yu q ori, past, o ‘ rta) dastlab sinov guru h larida h am , nazorat guru h larida h am deyarli bir xil bo ‘ lib, Yoshlarning 14,1%i tajriba-tad q i qo t jarayonida past daraja dan o ‘ rta darajaga ko ‘ tarildi. O ‘ rta darajadagi 34,2% Yoshlarning texnologik mahorat ning yu q ori darajasiga ko ‘ tarildilar. Ayni vaqtda nazorat guru h larida q uyidagilar kuzatildi: birinchi nazoratda texnologik mahoratn ing q uyi darajasida 30,2% mutasaddi bo ‘ lgan bo ‘ lsa, ikkinchi nazoratda 25% mutasaddi q oldi, ya’ni 5,2% mutasaddi o ‘ rta darajaga ko ‘ tarildi. O ‘ rta darajaning mi q doriy tarkibi 4,5%ga oshgan bo ‘ lsa-da, yu q ori daraja 1,1% ga ko ‘ paydi. Tajriba-tad q i q ot guru h larida Yoshlarning texnologik mahorat darajasi nazorat guru h lardagiga nisbatan 33,5%ga ko ‘ tarildi. T exnologik mahorat ning past darajasidagi mutasaddilar soni tajriba guru h lar i da nazorat guru h larga nisbatan 20,3% ga kamaydi. Ushbu natijalar dinamikasi mutasaddilar texnologik mahoratini oshirishda zamonaviy ijtimoiy-madaniy, pedagogik va o ‘ yin texnologiyalariga 91 o ‘ rgatish ma’naviy–ma ’ rifiy ishlar ning pedagogik samaradorligi darajalarida ijobiy o ‘ sish yuz berishini tasdi q ladi. III BOB BO ‘ YICHA XULOSALAR 1. Falsafa, sotsiologiya, pedagogika, huquqshunoslik, ijtimoiy-madaniy faoliyat sohasidagi olimlar aholi, Yoshlarning ma’naviyatini shakllantirishning turli jihatlarini tadqiq etishgan, bunda ularning barchasi yuksak ma’naviyatni rivojlantiruvchi asosiy manba sifatida ma’naviy tarbiyaga tayanishgan. 2. Targ ‘ ibot sohasida aholi ma’naviyatini rivojlantirishning juda ko ‘ p yondashuvlari mavjud bo ‘ lib, ularning har biri shaxsga u yoki bu tomondan pedagogik ta’sir etish texnologiyalarini o ‘ z ichiga oladi, shu orqali ijtimoiy-ma’naviy muhitning zaruriy darajasi shaklanadi. 3. Aholi ma’naviy madaniyatini rivojlantirish mohiyatan maqsadli pedagogik jaaryon bo ‘ lib o ‘ yin texnologiyalari orqali shaxsni ma’naviy yuksaltiradi, bu nafaqat bilim, tasavvurlarni shakllantirish, balki ijtimoiy ko ‘ nikmalarni shakllantirib, individual va ijtimoiy ma’naviy mas’uliyatni his etishda namoyon bo ‘ ladi. 4. Infoteynment texnologiyalari orqali ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish o ‘ yin va hordiqdan ma’naviy tarbiya va ta’lim, ma’rifat jarayoniga aylanishi mumkin. Bunda tanlangan o ‘ yin usul va uslublari ishtirokchilar tarkibi uchun zarur bo ‘ lgan tadbirlarning texnologik shartlarga amal qilinishiga bog ‘ liq. 5. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarda zamonaviy targ ‘ ibot-tashviqot texnologiyalaridan foydalanish aholi ma’naviyatini rivojlantirishda katta imkoniyatga ega, chunki bu aholi, ayniqsa Yoshlarning ma’naviy-axloqiy ijtimoiylashuvining muvafaqqiyati uchun boy imkoniyatlar yaratadi. 6. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarning texnologik modernizatsiyalashuvi kompleks ijtimoiy-pedagogik sharoitlar yaratilishi orqali amalga oshadi va shaxsga, 92 uning bo ‘ sh vaqtdagi faoliyatiga ma’naviy mazmun kiritish orqali maqsadli va muntazam ta’sir etishga xizmat qiladi va ijobiy ijtimoiy ma’naviy muhitni yaratishga xizmat qiladi. 93 UMUMIY XULOSALAR 1. Ma’naviy-ma’rifiy tadbir ishtirokchilari ma’naviy madaniyatini shakllantirishning pedagogik modeli bir-biriga uzviy bog ‘ liq elementlarga: jamiyatning ijtimoiy taklifi, konseptual bo ‘ lim (maqsad, vazifa, tamoyil va shart- sharoit), tashkiliy-faoliyat bo ‘ limi (turlar, vositalar, shakllar va o ‘ yin faoliyatining texnologiyalari), funksional bo ‘ lim (o ‘ yin funksiyasi), mezonli-natijaviy bo ‘ lim (mezonlar, ko ‘ rsatkichlar, ma’naviy madaniyatning shakllanganlik darajalari)ga asoslanadi. Ularning integratsiyalashuvi natijasida esa ma’naviy-ma’rifiy tadbir ishtirokchilarining ma’naviy madaniyatini o ‘ yin texnologiyalari vositalari yordamida shakllantirishning pedagogik faoliyatdagi samaradorligi oshadi. 2. Jahonda davom etayotgan globallashuv jarayoni, sodir bo ‘ layotgan o ‘ zgarishlar hayoning iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy jabhalarini o ‘ zgartira bormoqda. Media vositalar da berilayotgan ko ‘ rsatuvlar, radioeshittirishlar, internet manbalari, mobil aloqa, kompyuter o ‘ yinlari, video va kino mahsulotlaridan foydalanuvchi aholi, ayniqsa Yoshlar kerakli axborotlar bilan birga, jamiyatimiz axloqiy tartib qoidalariga zid bo ‘ lgan shafqatsizlik, zo ‘ ravonlik va milliy mentalitetimizga begona bo ‘ lgan boshqa g ‘ oyalar targ ‘ ibotlariga ham duch kelishmoqda. Natijada aholi, Yoshlarning ma’naviy madaniyatini shakllantirish va mamlakatda ijtimoiy-ma’naviy muhit sog ‘ lomligini mustahkamlash zarurati tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. 3. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida ijtimoiy kommunikatsiya, ma’naviy-ma’rifiy texnologiyalarida ochiq, demokratik o ‘ ziga xos muloqot madaniyati – blogging shakllanib bormoqda. Zamonaviy informatsion-ma’rifiy dasturlarni ishlab chiqishda epistolyar janrning qayta taraqqiy etishi muhim ahamiyat kasb etib, bu janr inson shaxsining o ‘ z-o ‘ zini ma’naviy-ma’rifiy faollashuviga xizmat qiladi. 4. Uyushmagan Yoshlar submadaniyati bilan ishlash xorijiy pedagogik tajribasini o ‘ rganib chiqish, umumlashtirish va yutuqlaridan milliy tajribamizda foydalanish bo ‘ yicha bir qator tavsiyalarni ishlab chiqarishga sabab bo ‘ ldi: 94 uyushmagan Yoshlar bo ‘ yicha davlat siyosatini xatar guruhiga kirgan Yoshlar bilan ishlash yo ‘ nalishini rivojlantirish; uyushmagan Yoshlarning jamiyatdan ajralib qolishini oldini olish maqsadida o ‘ qish jarayoniga Yoshlarda ijtimoiy ko ‘ nikmalarni rivojlantirishga yo ‘ naltirilgan maqsadli dasturlarni kiritish. Uyushmagan Yoshlar submadaniyati a’zolari bilan ular uchrashadigan joylarga borib, ya’ni mahalla, ta’lim muassasalarining tashqarisida yordam ko ‘ rsatishni ko ‘ zda tutgan ijtimoiy-pedagogik dasturlarni ishlab chiqish zarur. 5. Rivojlangan davlatlar ijtimoiy-ma’rifiy texnologiyalarini o ‘ rganish jahonda ushbu faoliyatning etakchi tendensiyalarini aniqlab berdi. Ijtimoiy-ma’rifiy faoliyat mazmuni jamiyatdagi ijtimoiy ma’naviy vaziyat, sodir bo ‘ layotgan o ‘ zgarishlardan jamiyatni xabardor qilish zarurati asosida belgilanadi. Jumladan, siyosiy ma’rifat yo ‘ nalishi etakchi yo ‘ nalish bo ‘ lib, odamlarni islohotlarni amalga oshirishga faol jalb qilish; davlat ichki va tashqi siyossatining mazmun-mohiyatini tushuntirishga xizmat qiladi. 6. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish, texnologik boyitish va diversifikatsiyalash targ ‘ ibot-tashviqot tizimida bir qator yo ‘ nalishlarga alohida urg ‘ u berilishi zarurligini ko ‘ rsatadi. Jumladan, tarixiy-madaniy yo ‘ nalish orqali aholini mamlakatning tarixiy, madaniy, ma’naviy qadriyatlarini o ‘ rganish va Yoshlarga ana shu qadriyatlarni singdirish; iqtisodiy ma’rifat orqali aholida tadbirkorlik madaniyatini shakllantirish; tarbiyaviy targ ‘ ibot orqali ota-onalar, jamiyatning pedagogik madaniyatini oshirish, aholi, ta’lim muassasalari xodimlarini milliy tarbiya metodlari bilan qurollantirish; badiiy targ ‘ ibot vositasida ommaviy estetik tarbiya maqsadlariga xizmat qilib, aholigi milliy va jahon san’ati namunalaridan bahramand qilish, Shuningdek, ekologik, valeologik, pedagogik- psixologik, ilmiy-texnik targ ‘ ibot yo ‘ nalishlariga alohida e’tibor qaratish zarurligini ko ‘ rsatadi. 7. “Ma’rifat” targ ‘ ibotchilar jamiyati orqali respublikaning taniqli olimlarini jalb qilgan holda infoteynment texnologiyalari asosida amaliy treninglar o ‘ tkazish orqali targ ‘ ibot yo ‘ nalishini tizimli tashkil etish turli aholi qatlami 95 vakillarining siyosiy, tarixiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy mavzulardagi targ ‘ ibot mahsulotlariga bo ‘ lgan ma’naviy ehtiyojlarini o ‘ rganish va ta’minlash samarasini oshiradi. Taklif va tavsiyalar Hududlarda “Avlodlar uchrashuvi” ma’rifiy shou tadbirlarini ichki va tashqi tahdidlarining sabab va oqibatlari, milliy tarbiya, milliy ma’naviyat, milliy xarakter, milliy urf-odatlar kesimida ishlab chiqish va o ‘ tkazish; Uyushmagan Yoshlar orasida jinoyatchilikning erta oldini olishga qaratilgan “Mehribon o ‘ g ‘ il-qizdan jinoyatchi chiqmaydi” nomli ma’naviy-psixologik profilaktik tadbirlarini o ‘ tkazish. Mahallalardagi “Ota-onalar universiteti”lari orqali ota-onalarga farzand tarbiyasida milliy tarbiya va tarbiyalash metodlarini, farzandlarining psixologik xususiyatlarini o ‘ rgatish zarur; “Barkamol avlod tarbiyasida oila-mahalla-ta’lim muassasalari hamkorligi Konsepsiyasi” asosida hamkorlik mexanizmini amalda kuchaytirish, jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, aholida ijobiy fazilatlarni maqsadli shakllantirish muhim hisoblanadi. Aniqlangan kamchiliklarni korreksiyalash ishlariga targ ‘ ibotchini jalb qilinishida soha mutaxassisligiga va uning texnologik kompetensiyalarga ega bo ‘ lishiga qat’iy e’tibor qilish; “Hududlarda ma’naviy-ma’rifiy muhit xaritasi”ning diagnostik natijalariga asoslanib, Markaz ekspertlari va “Olimlar klubi” a’zolari tomonidan individual va jamoaviy korreksion profilaktik tadbirlar loyihasi hamda o ‘ quv-uslubiy qo ‘ llanmalar ishlab chiqish; Targ ‘ ibot ishlarini tashkil qilishda markaz tomonidan ishlab chiqilgan “Tadbir samaradorligining 10 sharti” hamda “Yoshlarda barqaror mafkuraviy immunitet shakllantirishning pedagogik-psixologik treninglari” metodlarini joriy qilish tavsiya etiladi. 96 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘ YXATI Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. O ‘ zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O ‘ zbekiston, 2017 . – 40 b. 2. O ‘ zbekiston Respublikasining “Ta’lim to ‘ g ‘ risida”gi Qonuni // Barkamol avlod – O ‘ zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: SHarq, 1997. 3. O ‘ zbekiston Respublikasining Qonuni. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to ‘ g ‘ risida // Barkamol avlod – O ‘ zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: SHarq, 1997. 4. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O ‘ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo ‘ yicha Harakatlar strategiyasi to ‘ g ‘ risida” gi PF-4947-son Farmoni // Xalq so ‘ zi. – Toshkent, 2017 yil 8 fevral. 5. Yoshlarga oid davlat siyosati to ‘ g ‘ risida. O ‘ zbekiston Respublikasining O ‘ RQ-406-son Qonuni. 2016 yil 14 sentyabr // Xalq so ‘ zi. – Toshkent, 2016. – № 182 (6617). – B. 1-2. 6. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish va sohani rivojlantirishni yangi bosqichga ko ‘ tarish to ‘ g ‘ risida . O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-3160-son Qarori. 2017 yil 28 iyul. 7. Oliy ta’limning Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to ‘ g ‘ risida. 2001 yil 16 avgustdagi 343-son Qaroriga o ‘ zgartirish va qo ‘ shimchalar kiritish haqida. O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori. 2015 yil 10 yanvar. 8. O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kelajak ovozi” O ‘ zbekiston Yoshlarining har yilgi respublika tanlovini o ‘ tkazish to ‘ g ‘ risida. 2006 yil 14 mart, N45. 9. O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori. “O ‘ zbekiston qo ‘ shiq bayrami to ‘ g ‘ risida”. 1996 yil 18 noyabr, N403. 10. Karimov I.A. Asosiy maqsadimiz – yurtimizda erkin va obod, farovon hayot barpo etish yo ‘ lini qat’iyat bilan davom ettirishdir. Prezident Islom Karimovning O ‘ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 15 97 yilligiga bag ‘ ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi //Xalq so ‘ zi, – Toshkent, 2008 yil 8 dekabr. 11. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. 9 - jild. – T.: O ‘ zbekiston, 2001. – 269 b. 12. Karimov I.A. Jamiyatimizni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish, ma’naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizni hayot darajasini oshirish barcha ishlarimizning mezoni va maqsadidir. – T.,2007. – 303 b. 13. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi - xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. – T.: O ‘ zbekiston, 2000. – 31 bet. 14. Karimov I.A. “Milliy mafkura – davlatimiz va jamiyatimiz qurilishida biz uchun ruhiy-ma’naviy kuch-quvvat manbai. – T.: O ‘ zbekiston, 2000, – 21 bet. 15. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot — pirovard maqsadimiz. – T.: O ‘ zbekiston, 2000. – 471 b. 16. Karimov I.A. YUksak ma’naviyat – engilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, – 2008. 17. Karimov I.A. O ‘ zbekiston XXI asr bo ‘ sag ‘ asida. – T.: SHarq, 1997. 18. Karimov I.A. O ‘ zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O ‘ zbekiston, 2011. – 440 bet. 19. Mirziyoev SH.M. “Erkin va farovon, demokratik O ‘ zbekiston davlatini mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz” mavzusidagi O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag ‘ ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo ‘ shma majlisidagi nutqi. – T.: O ‘ zbekiston , 2016. – 56 b. 20. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz. – T.: O ‘ zbekiston , 2017. – 488 b. 21. Mirziyoev SH.M. Milliy taraqqiyot yo ‘ limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko ‘ taramiz. Asarlar 1-jild. – Toshkent: O ‘ zbekiston NMU, 2017. – 45 b. 98 22. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo ‘ lishi kerak. – T . : O ‘ zbekiston, 2017.– 102 b. 23. Mirziyoev SH. Jismoniy va ma’naviy etuk Yoshlar – ezgu maqsadimizga etishda tayanchimiz va suyanchimizdir// Xalq so ‘ zi. – Toshkent, gazetasi, 2017 y. 1 iyul. 24. Mirziyoev SH.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O ‘ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag ‘ ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: O ‘ zbekiston , 2017. – 48 b. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to ‘ plamlar 25. Abdujabborova M.L. O ‘ smirlar orasida olib boriladigan mafkuraviy profilaktika ishlarining ijtimoiy-pedagogik asoslari (Mahalla fuqarolari yig ‘ inlarining diniy, ma’rifat va ma’anviy-ahloqiy tarbiya masalalari buyicha maslahatchilar faoliyati misolida): Ped. fan. nomz. ...diss –T, 2007. – 265 b. 26. Abdurahmon Sa’diy. Go ‘ zal san’at dunyosida /Inqilob, 1922. – 2-son. 27. Avloniy A. Turkiy Guliston yoxud axloq.–T.:O ‘ qituvchi, 1992.–160 b 28. Al-Buxoriy Imom Ismoil. Al-adab al-mufrad. – T.: O ‘ zbekiston, 1990. – 198 b. 29. Alder G. CQ ili muskulы tvorcheskogo intellekta. m.: Fair-press, 2004. – 496 s. 30. Artikov N. Formirovanie nravstvennoy lichnosti uchaщixsya na osnove natsionalnыx i obщechelovecheskix sennostey: Diss. dokt. ped.. nauk. – T. , 1998. – 320. 31. Balabekov E.O. Vospitatelnыe vozmojnosti muzыkalnыx folklornыx kollektivov. – SHыmkent, 1996. 32. Baxtiyor Mustafo. Islom va musiqa // Naqshbandiya, 1998, – 5-son. 33. Bekmurodov M. Movaraunnahrda jamoatchilik fikri tarixi. – T.: Fan, 1991. – 79 b. 99 34. Bell D. Gryaduщee postindustrialnoe obщestvo. – M.: Mыsl, 1993. 35. Bzejinskiy Z. Velikaya shaxmatnaya doska (gospodstvo Ameriki i ego geostrategicheskie imperativы – M.: Mejdunarodnie otnosheniya, 1998. – 256 s. 36. Butrim G.A. Sovremennыe prioritetuы vospitaniya studencheskoy molodeji // Vыsщaya shkola. - 2001. - №1. - S. 9-13. 37. Buyanov V.C. Suщnost globalizatsii // Globalizatsiya: Uchebnik –M.: Izd- vo RAGS, 2008. – C. 17–18. 38. Byukenen P.Dj. Smert Zapada / Per. s angl. A.Bashkirova. – M.: Izdatelstvo AST. SPb. 2003. – 444 s. 39. Byukenen P. Velikie protivostoyaniya. Amerika protiv Ameriki). –M.: Meteor. 2008. 40. Veksler. Diagnostika strukturы intellekta. Metodicheskie rukovodstvo. – SSHA, 2000. 41. Vohidov R. Ilohiy ishq jozibasi. – Samarqand, 1998. – 80 b. 42. Vulfson B.L. Problemы «evropeyskogo vospitaniya» /Pedagogika, 2000. – №2. – S. 71-81. 43. Gasset, Xose Ortega - i - . Sevgi sehri./Jahon adabiyoti. – T., 2008 №1. – B. 85 - 110. 44. Golovanova G. Massovыe jurnalы SSHA// Vestnik MGU. Jurnalistika. 19 9 9, № 1, str. 70 , 63 . 45. Gofman A.B. Moda i lyudi: novaya teoriya modы i modnogo povedeniya. – M.: Nauka, 1994. 46. Grobar M.I. Krasnyanskaya K.A. Primenenie matematicheskoy statistiki pedagogicheskix issledovaniyax. Neparametricheskie metodi. – M.Pedagogika, 1977. 47. G ‘ afurov I. Mangu latofat. – Toshkent: Ma’naviyat, 2010.- 420b. 48. Dolgonyuk S.V. Sotsialno-vospitatelnaya rabota v obщejitiyax Belgosuniversiteta//Pedagogicheskoe obrazovanie v klassicheskom universitete: problemы i perspektivы. materialы mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy 100 konferensii, 12 oktyabrya 2000 g., Minsk / Pod. red. N.A. Berezovina. V 2 ch. CH1. – M .: BGU, 2000. - 230 s. 49. Javliev T. An’analar - hayot sabog ‘ i. – T. O ‘ zbekiston, 1992. – 88 b. 50. Jigulskiy K. Prazdnik i kultura –M., 1985. – 279 s. 51. Jonuzoqov A. O ‘ zbeklik belgisi chopon, qalpoqdami? //Turkiston, 2000. – 8 dekabr. 52. Jo ‘ raev N. Mafkuraviy immunitet. Ma’ruza matni. –T.: Ma’naviyat, 2000. – 116 b. 53. Jo ‘ shon M.A. Tasavvuf va nafs tarbiyasi. –T.: CHo ‘ lpon. 1998. – 80 b. 54. Zayas V.I. Sistema upravleniya vospitatelnom protsessom v vuze (na primere Vitebskogo gosudarstvennogo meditsinskogo universiteta) // Vыshaya shkola, 2001. - №1. - S.47-49. 55. Ibragimov X.I., Abdullaeva SH.A. Pedagogika nazariyasi (darslik). – Toshkent: Fan, 2008. – 184 b. Ibragimov X . I , Abdullaeva SH . A . Pedagogika nazariyasi ( darslik ). – Toshkent : Fan , 2008. 184- bet . 56. Izmaylov A.E. Narodnaya pedagogika: pedagogicheskie vozzreniya narodov Sredney Azii i Kazaxstana. M.: Pedagogika, 1991, – 253 s. 57. Imomnazarov M. Milliy ma’naviyatimiz nazariyasiga chizgilar, Ma’sul muharrirlar: N.Komilov, M.Quronov. – T.: SHarq, 1998. –240 b. 58. Irzaev B. O ‘ zbek musiqa madaniyati tarixi sahifalaridan. – T.:Akademnashr, 2017. 160 b. 59. Ismoilov X. O ‘ zbek to ‘ ylari -T: O ‘ zbekiston, 1992. – 160 b. 60. Ismoilova M.E. Xalq qo ‘ shiqlari vositasida o ‘ quvchilarning ma’naviy- ahloqiy fazilatlarini shakllantirish. Ped. fan. nomz. diss. – T. 2006. 234 b. 61. Ispыtanie Brodveem // Pravda, 13 yanvarya 1990 goda. 62. Yuldoshev SH.U. O ‘ zbekiston Respublikasi ta’limi-taraqqiyot yo ‘ lida. – T.: O ‘ qituvchi, 1994. – 98 b. 101 63. Kenjaeva D.T. Oliy pedagogik ta’lim jarayonida barkamol shaxsni shakllantirishning nazariy-amaliy asoslari: Ped. fan. nomz. ...diss. – T. 2005. 241 b. 64. Kornilov M.N. Geroi i janrы massovoy kulturы YAponii // CHelovek: obraz i suщnost. – M.: INION RAN, 2000. 65. Kutev V.O. Vneurochnaya deyatelnost shkolnikov: Posobie dlya klass. rukovoditeley. – M.: Prosveщenie, 1983. - 223 s. 66. Qosimova Z.X. Talaba Yoshlarda mafkuraviy immunitetni shakllantirishning pedagogik asoslari. (Oliy o ‘ quv yurtlari ma’naviy-ma’rifiy ishlari misolida): Pedagogika fan. nomz. ...diss. – T. 2004. – 245 b. 67. Quranboev Q. Q. Talabalar ma’naviy ijtimoiy faolliklarini rivojlantirishning pedagogik asoslari: Ped. fan. nomz. ...diss. – T. 1998. –241 b. 68. Qurbonov SH., Seitxalilov E. Natsionalnaya programma po podgotovke kadrov - neot’emlimaya chast natsionalnoy ideologii. Tekst doklada. – T.: «Ma’naviyat», 2000. – 24 s. 69. Quronov M. Biz anglayotgan haqiqat. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 152 b. 70. Quronov M. Bolam baxtli bo ‘ lsin, desangiz... – Toshkent: Ma’naviyat, 2014.- 315 b. 71. Quronov M. Milliy tarbiya. – T.: “Ma’naviyat”, 2007. – 240 b. 72. Quronov M. Ezgu g ‘ oyalar ro ‘ yobi. – T.: «Ma’naviyat», 2011. -160 b. 73. Quronov M. O ‘ zbekiston umumiy urta ta’lim maktablarida milliy tarbiyaning ilmiy-pedagogik asoslari: Ped. fan. dokt. ...diss. – T., 1998. 316 b. 74. Quronov M, Mustafaev SH. G ‘ oyaviy-Estetik tarbiya .– “Ommaviy madaniyat ta’siriga qarshi kurashning pedagogik omili”/ SamDU Ilmiy axboratnomasi. 2013. – № 2. – 65-68 –B . 75. Quronov M., Oltinov U. Pedagogika fani dasturi. O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Toshkent Islom universiteti. – T., 2001. 76. Luqmonov A. Xalifalik nima? Maqolalar. – N: Namangan nashriyoti, 1999. – 68 b. 102 77. Mavlonova R.A., Normurodova N. Tarbiyaviy ishlar metodikasi.– T.: Fan, 2007. – 320 b . 78. Maklakov A.G. Obщaya psixologiya. Uchebnik dlya vuzov. — SPb.: Piter, 2003. — 287 c. 79. Maslou A. Motivatsiya i lichnost. 3-e izdanie / Per. s angl. –M.: Progress, 2008. – S. 511. 80. Maxmutova G.I. Oliy pedagogik ta’lim tizimida talabalarning ma’naviy shakllanishining ijtimoiy pedagogik xususiyatlari: Ped. fan. nomz. ...diss. –T., 2004. – 265 b. 81. Mashriq zamin - hikmat bo ‘ stoni. – T.: SHarq, 1997. -400 b. 82. Ma’rifiy va mafkuraviy targ ‘ ibot ishlarini muvofiqlashtirish kengashini tuzish to ‘ g ‘ risida. O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarori. 2000. – 10 mart. № 84. 83. Mahkamov U. A hloq-odob saboqlari. – T.: Fan, 1994.- 136 b. 84. Maxmudov M.X., Raximova Z.R . Formirovanie lichnosti v narodnoy pedagogike, natsionalnыx traditsiyax, obыchayax i obryadax / Metodich. rekomendatsii. – Buxara: Muallif, 1995. – 16 s. 85. «Milliy g ‘ oya - bizning g ‘ oya». To ‘ plam. – T.: DITAF. - 140 b. 86. Mirzaolimov B.SH. Yoshlar ongida milliy istiqlol g ‘ oyasini shakllantirishning pedagogik asoslari (“Kamolot” Yoshlar ijtimoiy harakati faoliyati misolida). –T. 2005. - 156 b . 87. Musurmonova O. Ma’naviy q adriyatlar va Yoshlar tarbiyasi: umumta’lim maktablari uchun. – T.: O ‘ qituvchi, 1996.- 192 b. 88. Musurmonova O. YUqori sinf o ‘ quvchilari ma’naviy madaniyatini shakllantirishning pedagogik asoslari: Ped. fan. dokt. ...diss. – T., 1993. – 364 b. 89. Muhammad Amin YAhyo. Internetdagi tahdidlardan himoya. (O ‘ quv qo ‘ llanma) – T., 2016. – 408 b. 90. Nabiev F.X. F uqarolik jamiyati sharoitida mafkuraviy immunitetni kuchaytirishda ma’naviyatning o ‘ rni ”// Globallashuv. Ommaviy madaniyat milliy 103 g ‘ oya // Ilmiy-amaliy maqolalar to ‘ plami. Milliy g ‘ oya va mafkura ilmiy-amaliy markazi. –Toshkent, 2010. 91. Nazarov Q. Aksiologiya qadriyatlar falsafasi. – T.: Ma’naviyat, 1998. – 122 b. 92. Nazarov Q. Falsafa asoslari. – T.: O ‘ zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti , 2012. 93. Nekrasova-Karataeva O.L. Detskoe tvorchestvo v muzee. – M., 2005. 94. Nishonova S. Vospitanie sovershennogo cheloveka v razvitii pedagogicheskoy mыsli epoxi vozrojdeniya Vostoka: Avtoref. ...diss. d-ra ped. nauk. – T.,UzNIIPN, 1998. – 38 s. 95. Nishonova S. SHarq uyg ‘ onish davri pedagogik fikr taraqqiyoti da barkamol inson tarbiyasi: P ed. fan. dok. ... dis. – T., 1998. – 288 b. 96. Normatov K., Mahkamov S., Mansurov A. Merosdan foydalanish tajribasidan. Metodik qo ‘ llanma. – T.: F.Fulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 2001. – 32 b. 97. Nurmatov X. Pedagogicheskaya osnova formirovaniya muzыkalno- esteticheskoy kulturы mladshix shkolnikov Uzbekistana: Avtoref. ...diss. d-ra. ped. nauk. – T., 1994. –53 s. 98. Nurmonov A., Zaynobiddinov S. va boshq. Hozirgi o ‘ zbek tili so ‘ zlarining izohli lug ‘ ati. – T.: “SHarq”, 2001. 99. Olimov SH., Umarov V. Talabalarda mustaqillik tafakkurini shakllantirish. Monografiya. – T., 2011. – 100 b. 100. Ortega-i-Gasset. Degumanizatsiya ob щ estva. – M.: Raduga, 1991. – 140 s. 101. Otamuratov S. Globallashuv va milliy-ma’naviy xavfsizlik. – T.: O ‘ zbekiston, 2013. – 165 b. 102. Otamuratov S. Globallashuv: millatni asrash mas’uliyati. – Toshkent, “O ‘ zbekiston” NMK, 2018. – 478 b. 103. Ochildiev A. Globallashuv va mafkuraviy jarayonlar. – T., 2009. – 92 b. 104 104. Ochildiev A. Milliy fazilatlarimiz. Vatanparvarlik. –T.: Milliy g ‘ oya va mafkura ilmiy - amaliy markazi, 2008. – 20 b. 105. Reimov SH.K. Oliy o ‘ quv yurti talabalarida ogohlik va fidoyilik madaniyatini shakllantirishning pedagogik asoslari: Ped. fan. nomz. ...diss. avtoref. – Farg ‘ ona, 2007. – 20 b. 106. Respublika Ma’naviyat va ma’rifat kengashi faoliyatini takomillashtirish to ‘ g ‘ risida. // Xalq so ‘ zi, 1999. – 23 aprel. 107. Rusetskiy A.V., Gaщenko L.A. Patrioticheskie sennosti studencheskoy molodeji v usloviyax sotsialnoy transformatsii // Sotsiologiya. – 2000. – №1. – S. 34-43. 108. R o ‘ zieva D.N. Oliy ta’lim muassasalari talabalarida milliy iftixor tuyg ‘ usini shakllantirishning ilmiy pedagogik asoslari: Ped. fan. dokt. ...diss. – T., 2007. – 254 b. 109. Saidov U. Madaniyat sohasidagi globallashuv jarayonlari va ma’naviy tahdidlar. – Toshkent: “Akademiya”, 2011. – 56 b. 110. Sarimsoqov B. O ‘ zbek marosim folklori. – T.: Fan, 1986. – 162 b. 111. Sattor Maxmud. O ‘ zbek udumlari. – T.: Fan, 1993. – 222 b. 112. Sergeychik S.I. Faktorы grajdanskoy sotsializatsii uchaщeysya molodeji // Sotsiologicheskie issledovaniya. - 2002. - №5. - S.107-111. 113. Smolskaya E.P. «Massovaya kultura»: razvlechenie ili politika? – M.: Mыsl, 1986. 114. Sovremennыe etnokulturnыe protsessы v maxallyax Tashkenta. –T.: Izdatelstvo «Fan» AN RUz, 2005. – 174 s. 115. Sodiqova T. Mehr qolur. – T.: Mehnat, 1997. – 152 b. 116. Tadbir samaradorligining o ‘ n sharti. – T.: “Ma’naviyat”, 2006. – 18 b. 117. Tadjieva M.H. Pedagogika kollejlari o ‘ quvchilarini milliy istiqlol g ‘ oyasi ruhida tarbiyalash metodlari tizimi: Ped. fan. nomz. ...diss. avtoref. – T., 2006. – 17 b. 105 118. Teplits K.T. Vsyo dlya vsex. Massovaya kultura i sovremennыy chelovek. // CHelovek: obraz i suщnost. – M.: INION RAN, 2000. 119. Toshmatov O ‘ . Badiiy jamoalar bilan ishlash uslubiyoti. /Respublika metodika va axborot markazi. –T., 2006. – 102 b. 120. To ‘ raev SH. O ‘ zbekistonda demokratik jamiyat rivojida iqtisodiy va ma’naviy omillar uyg ‘ unligi. –T.: “O ‘ zbekiston”, 2011. – 104 b. 121. Umarov B.J. Ma’naviy-ma’rifiy faoliyat jarayonida talabalarda mustaqillik tafakkurini shakllantirishning pedagogik asoslari: Ped. fan. nomz. ...diss. – T., 2005. – 241 b. 122. Utanov U.Q. Auditoriyadan tashqari mashg ‘ ulotlar jarayonida talabalar ma’naviyatini rivojlantirish texnologiyasi: Ped. fan. nomz. ...diss. – T. 2018. – 123 b. 123. O ‘ zbekiston Yoshlari: ijtimoiy qiyofa. –T.: “Ijtimoiy fikr”, 2008. – 132 b. 124. Faxriddin Ibn Rizouddin. Nasihat. – T.: CHo ‘ lpon, 1993. – 96 b. 125. Fetisova T.A. Kultura goroda. // CHelovek: obraz i suщnost. – M.: INION, 2000. 126. Flier A.YA. Massovaya kultura i eyo sotsialnыe funksii. // ONS: Obщestvennыe nauki i sovremennost. – M., 1998. – №6. – S. 138. 127. Forobiy Abu Nasr. Fozil odamlar shahri. –T.: A.Qodiriy nomidagi xalq ijrosi nashriyoti., 1993. – 224 b. 128. H usayn Voiz Koshifiy . « Axloqi Muhsiniy ». – T., 2011 . – 374 b . 129. Husanboeva Q. Adabiyot – ma’naviyat va mustaqil fikr shakllantirish omili. – T.: Alisher Navoiy nomidagi O ‘ zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2009. – 365 b. 130. SHaginskaya E.N. Massovaya kultura XX veka: ocherk teoriy // Polignozis – M., 2000. – №2. S. – 80. 131. SHayx Najmiddin Kubro. Maqolalar. – T.:YOzuvchi, 1995. – 80 b. 132. SHaripov E. Oila: an’ana, odob. – T.: O ‘ zbekiston, 1991. – 61 b. 133. SHestakov V.P. Mifologiya XX veka: Kritika teorii i praktiki burjuaznoy «massovoy kulturы». – M.: Iskusstvo, 1998. 106 134. SHodiev N.SH. Vneklassnaya i vneshkolnaya rabota po proforientatsii uchaщixsya. – Tashkent: Fan, 1988. – 111 s. 135. SHodiev N, SHukurullaeva S. Yoshlarga ajdodlarimizning ilmiy merosi haqida. Uslubiy qo ‘ llanma. – T., 2008. – 112 b. 136. YUldasheva S.T. Badiiy qadriyatlarga estetik ehtiyojlar omili sifatida talabalar qiziqishlarini faollashtirishning pedagogik asoslari: Ped. fan. nomz. ...diss. – T. 2007. – 234 b. 137. Ergashev I., SHaripov B., Jakbarov M. Jamiyatni erkinlashtirish va ma’naviyat. – T.: “Akademiya”, 2002. – 56 b. 138. YUsuf Xos Xojib. Qutadg ‘ u-bilig (To ‘ rtliklar). –T.: F.Fulom nomli badiiy adabiyotlar nashriyoti, 1971. – 160 b. 139. YAxshilikov J., Muhammadiev N. Milliy g ‘ oya – taraqqiyot strategiyasi. – Toshkent: Fan, 2017. – 412 b. Foydalanilgan boshqa adabiyotlar 140. Aytmatov CH. Asrga tatigulik kun. – T: G ‘ .G ‘ ulom nomidagi NMB, 2004. 141. Ziyomuxammadov B. Komillikka eltuvchi kitob. – T.: Turon-iqbol, 2006. 142. Ibragimov X.I., Abdullaeva SH.A. Pedagogika (o ‘ quv qo ‘ llanma). – Toshkent: Fan, 2004. – 184 b. 143. Ibragimov X.I, Abdullaeva SH.A. Pedagogika nazariyasi (darslik). – Toshkent: Fan, 2008. 144. Nishonova S., Musurmonova O., Qarshiboev M. «Milliy istiqlol g ‘ oyasi va ma’naviyat asoslari». 7-sinf. O ‘ quv qo ‘ llanma. – T.: «Ma’naviyat» 2001. – 112 b. 145. Nishonova S., Musurmonova O., Qarshiboev M. «Milliy istiqlol g ‘ oyasi va ma’naviyat asoslari» 8-sinf. O ‘ quv qo ‘ llanma. – T.: «Ma’naviyat» 2001. – 112 b. 146. Nishonova S., Musurmonova O., Qarshiboev M. «Milliy istiqlol g ‘ oyasi va ma’naviyat asoslari» 9-sinf. O ‘ quv qo ‘ llanma. – T.: Ma’naviyat 2001. – 112 b. 147. Nishonova Z.T. Ijodiy mustaqil fikrni tarbiyalashda o ‘ qituvchining rolini yanada oshirish // Ta’lim va tarbiya, 2001. – № – 1-2. 107 148. Nishonova Z.T. Mustaqil ijodiy fikrlash. – T.: Fan, 2003. – 114 b. 149. Soifnazarov I., Nikitchenko G., Qosimov B. Ilmiy ijod metodologiyasi. – T.: YAngi asr avlodi, 2004. 150. Tulenov J., Komilova S., Valieva S., Rustamova M. Ilmiy ijod metodologiyasi. – T.: Fan, 2002. 151. G ‘ oziev E. Oliy maktab psixologiyai. – T.: O ‘ qituvchi, 1997. – 104 b. 152. G ‘ oziev E. Psixologiya (o ‘ quv qo ‘ llanma). – T.: O ‘ qituvchi, 1994. – 224 b. 153. G ‘ oziev E., To ‘ laganova G. Pedagogik psixologiya asoslari (o ‘ quv metodik qo ‘ llanma). – T.: Universitet, 1997. – 80 b. 154. Hamdamova M. Yoshlarning intellektual salohiyatini rivojlantirish mexanizmining pedagogik-psixologik asoslari. Uslubiy tavsiyalar. – Toshkent, 2007. 155. Husanboeva Q. Adabiyot darslari estetik dunyoqarashni shakllantirish omili sifatida // Uzluksiz ta’lim, – 2007. №4. – B. 61-63. 156. http://urbc.ru/1068003008-kolichestvo-polsovatele-setyh-thkter№et- vyroslo-№a11-po-vsemu-miru.html 157. www.uforum.uz forumi 158. www.tadviser.ru/index.php 159. www.ziyonet.uz kutubxonasi 160. www.constructorus.ru 161. www.cyberleninka.ru 162. www.dissercat.com 163. www.edu.titsu.ru 164. www.kreamozg.ru 165. www.moluch.ru 166. www.piramidka.net 167. www.rae.ru 168. www.rb.ru 169. www.usp-lugansk.at.ua 170. www.uz.wikipedia.org 108 109

UZLUKSIZ MA’NAVIY TARBIYANING IJTIMOIY MADANIY TEXNOLOGIYALARINI MODERNIZATSIYALASH (“Uzluksiz ma’naviy tarbiya Konsepsiyasi”ni amalga oshirishning IV bosqichi misolida) MUNDARIJA Kirish ............................................................................................................. 4 I BOB. O ‘ ZBEKISTONDA MA’NAVIY-MA’RIFIY FAOLIYATNING NAZARIY, IJTIMOIY-SIYOSIY MOHIYATI 1.1-O ‘ zbekiston Respublikasida ma’naviy-ma’rifiy faoliyatni takomillashtirishning strategik masalalari …................................................. . 13 1.2.Ma’naviy-ma’rifiy ishlar jarayonining ijtimoiy pedagogik xususiyatlari .29 Birinchi bob bo ‘ yicha xulosalar ..................................................................... 48 II BOB. UZLUKSIZ MA’NAVIY TARBIYA TEXNOLOGIYALARINING MA’NAVIY-MA’RIFIY FUNKSIYALARI 2.1. Yoshlar bilan ishlashda ijtimoiy-ma’rifiy hamkorlik tendensiyalari(maktab, oila, uyushmagan Yoshlar misolida)................................... 49 2.2. Ma’naviy-ma’rifiy faoliyat samaradorligini oshirishning ijtimoiy-pedagogik imkoniyatlari........................................................................................................................ 64 Ikkinchi bob bo ‘ yicha xulosalar ....................................................................... 75 III BOB. UZLUKSIZ MA’NAVIY TARBIYANING MA’NAVIY-M A’RIFIY TEXNOLOGIYALARINI MODERNIZATSIYALASHTIRISH YO ‘ NALISHLARI 3.1. Ijtimoiy-madaniy texnologiyalar orqali ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish mexanizmi………………………………………….....…. 77 3.2. Amalga oshirilgan tajriba-sinov ishlari natijalari....................................... 87 Uchinchi bob bo ‘ yicha xulosalar....................................................................... 95 Umumiy xulosa......................................................................................... . ...... 96 Foydalanilgan adabiyotlar ................................................................................ .99

Kirish Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda jamiyat hayotining ma’naviy-ma’rifiy asoslarini mustahkamlash, milliy istiqlol g ‘ oyasining asosiy tushuncha va tamoyillarini hayotga joriy etish, yurtdoshlarimiz, ayniqsa, yosh avlod qalbida Vatanimiz taqdiri va kelajagi uchun daxldorlik va mas’uliyat hissini oshirish, yot g ‘ oyalarga qarshi mafkuraviy immunitetni kuchaytirishga yo ‘ naltirilgan targ ‘ ibot tizimi O ‘ zbekistonda jamiyat ma’naviy-axloqiy rivojlanishining muhim omiliga aylandi. O ‘ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag ‘ ishlangan tantanali marosimda : «... hozirgi Yoshlar tarbiyasi biz uchun o ‘ z dolzarbligi va ahamiyatini hech qachon yo ‘ qotmaydigan masala bo ‘ lib qolmoqda... bunday keskin va tahlikali sharoitda biz ota-onalar, ustoz-murabbiylar, jamoatchilik, mahalla-ko ‘ y bu masalada hushyorlik va ogohlikni yanada oshirishimiz kerak»ligi ta’kidlandi. Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar samarasi Yoshlarda yuksak ma’naviyat, mustaqil fikrlash va Vatan taqdiri va istiqboli uchun mas’uliyatning tarbiyalanishiga bog ‘ liq. Ushbu fazilatlar har bir yigit-qizimizning xulqida namoyon bo ‘ lishi uchun tarbiyaviy, ma’naviy-ma’rifiy ishlarning mazmun, shakl va texnologiyalari zamon talablaridan kelib chiqib takomillashtirilishi talab etiladi. J amiyat ma’naviyatini yuksaltirish, aholi, Yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirish, ularni Vatanga sodiq, fidoiy insonlar etib tarbiyalash uzviylik va uzluksizlikni talab qiladigan dolzarb pedagogik jarayon sifatida O ‘ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo ‘ yicha Harakatlar strategiyasida muhim o ‘ rin egalladi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarni takomillashtirish doirasida aholi, Yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirishga qaratilgan targ ‘ ibot texnologiyalarini takomillashtirish; aholi ma’naviyatini yuksaltirishning diagnostik tizimini takomillashtirish; Yoshlarda kitobxonlik va mutolaa madaniyatini rivojlantirishning innovatsion usullarini ishlab chiqish; Yoshlarni global axborot maydonidagi turli g ‘ oyaviy ta’sirlardan himoyalash 2

va axborot xavfsizligini ta’minlash mexanizmlarini takomillashtirishda xorijning samarali texnologiyalaridan foydalanish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Bu borada dunyoning rivojlangan davlatlari Buyuk Britaniya, AQSH, Kanada, YAponiya, Janubiy Koreya tajribalariga murojat qilinishiga bir qator sabablar mavjud. Birinchidan, ushbu davlatlar “ommaviy madaniyat”ning aholi, Yoshlar ma’naviyatiga buzg ‘ unchi ta’siriga birinchilardan bo ‘ lib duch keldilar; ikkinchidan, mazkur mamlakatlarda Yoshlarni jamiyat ma’naviy hayotiga tadrijiy integratsiya qilishga qaratilgan qonunchilik asoslari ishlab chiqilgan bo ‘ lib, Yoshlar siyosatiga doir federal qonunlar qabul qilingan(“Bolalar va Yoshlarni qo ‘ llab-quvvatlash to ‘ g ‘ risida Qonun(Germaniya, 1991 y.), (“Bolalar va Yoshlarni qo ‘ llab-quvvatlash to ‘ g ‘ risida Qonun(Buyuk Britaniya, 2004 y.), “Jinoyatchilikning oldini olishning Milliy strategiyasi» dasturi, Kanada, 1994 y.), AQSHda qabul qilingan va amalga oshirilayotgan 300dan ortiq Yoshlarni qo ‘ llab-quvvatlash dasturlari aholi, Yoshlar bilan ijtimoiy-pedagogik ishlarni amalga oshirish, Yoshlar submadaniyatining zararli ta’sirini kamaytirishga xizmat qilmoqda. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 6 fevraldagi « O ‘ zbekiston Respublikasida Yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan qo ‘ shimcha chora-tadbirlar to ‘ g ‘ risida » gi PQ-2124-sonli Qarori, 2016 yil 14 sentyabrdagi «Yoshlarga oid davlat siyosati to ‘ g ‘ risida»gi O ‘ RQ-406-sonli Q onuni, 2017 yil 12 yanvardagi « Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini takomillashtirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ ‘ ibot qilish bo ‘ yicha komissiya tuzish to ‘ g ‘ risida»gi Farmoyishi, 2017 yil 7 fevraldagi « O ‘ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo ‘ yicha Harakatlar stretegiyasi to ‘ g ‘ risida»gi PF4947-son Farmoni, 2017 yil 28 iyuldagi «Ma’naviy- ma’rifiy ishlar samaradorliini oshirish va sohani rivojlantirishni yangi bosqichga ko ‘ tarish to ‘ g ‘ risida »gi PQ-3160-sonli Qarori da belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishi ustuvor yo ‘ nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar 3

rivojlanishining I. «Demokratik va huquqiy jamiyatni ma’naviy-axloqiy va madaniy rivojlantirish, innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish » ustuvor yo ‘ nalishi doirasida bajarilgan. O ‘ zbekistonda ham ushbu yo ‘ nalishda bir qator qonun va qonunosti hujjatlari qabul qilindi. Ayni vaqtda globallashuv talablari O ‘ zbekistonda ma’naviy-ma’rifiy ishlar samarasini oshirishning xorijiy tajribasini ijodiy o ‘ rganish va milliy xususiyatlarimizdan kelib chiqib adaptatsiya qilish orqali ma’rifiy ishlar samarasini oshirishni talab qilmoqda. Ushbu maqsadda xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan muammoli toifaga kiruvchi Yoshlar bilan ishlash, huquqbuzarliklarning oldini olish, yuvenal yustitsiya, delikventlik prevensiyalari, jinoyatchilikning erta oldini olish bo ‘ yicha preventiv dasturlar mazmun-mohiyati o ‘ rganildi. Muammoning o ‘ rganilganlik darajasi. Milliy mafkura, g ‘ oyalar kurashi, diniy ekstremizm va xalqaro terrorizm, mafkuraviy immunitetni shakllantirish, Yoshlarni axloqiy, g ‘ oyaviy tarbiyalash masalalari bilan o ‘ zbekistonlik tarixchi, sotsiolog, faylasuf, siyosatshunos olimlardan A.Begmatov, A.YUnusov, M.Bekmurodov, M.YUldashev, S.Tuychieva, S.Otamurodov, R.Toshkuvatova, N.Safarova, B.Ochilova, G.Tulenova, M.Xadjieva, A.Muxtarov, Q.Quronboevlar tadqiqotlar olib bordilar. Pedagog va psixolog olimlardan O.Musurmonova, O.Jamoldinova, D.Ro ‘ zieva, X.Ibragimov, M.Quronov, V.Karimova, U.Mahkamov, Z.Azimova, SH.Akramova, Z.Kurbaniyazova, B.SHermuhammadov, H.Norqulov, Z.Qosimova, M.Abdujabbarova, R.Oripova, B.Xodjaev, A.Ismanova va boshqalarningtadqiqotlarida o ‘ quvchi-Yoshlarni milliy g ‘ oya ruhida tarbiyalashning nazariy, amaliy va uslubiy masalalari tadqiq qilingan. Yoshlarni islomiy qadriyatlar asosida ma’naviy tarbiyalash bilan bog ‘ liq jihatlar o ‘ zbekistonlik dinshunos olimlardan A.Hasanov, M.Radjabova, Z.Husniddinov, Z.Munavvarov, A.Juzjoniy, S.Abdullaev, A.Zakurlaev, I.Mirziyotov, G ‘ .Karomatov, K.Zaxidovlarning ilmiy izlanishlarida o ‘ rganilgan. O ‘ zbekistonlik faylasuf, tarixchi, siyosatshunos, huquqshunos olimlar , 4

A.Mavrulov, A.Mo ‘ minov, Q.Nazarov, A.Ochildiev, G.Tulenova, U.Ubaydullaev, A.Erkaev, M.Qahhorova, A.G ‘ aniev; pedagog va psixolog olimlardan N.Artikov, M.Abdujabborova, D. Kenjaeva, G.Maxmutova, M.Mahmudova, O.Musurmonova, U.Mahkamov, S.Nishonova, D.Ro ‘ zieva, N.Safaev, B.Xodjaev, SH.SHodmonova, M.Quronov, SH.Qurbonov, Z.Qosimova va boshqalarning tadqiqotlarida Yoshlarni tarbiyalashning nazariy masalalari, ularni milliy g ‘ oya ruhida tarbiyalashning nazariy, falsafiy, pedagogik, aksiologik masalalari, mental xususiyatlari tadqiq qilingan. Ma’naviy-ma’rifiy, mafkuraviy texnologiyalar masalasida turli zamon va makonlarda yashagan xorijlik olim va mutaxassislar R.Abdullatipov, YU.Aleksandrov, Z.Bjezinskiy, G.Grachev, A.Zinovev, S.Zelinskiy, I.Zasurskiy, S.Kara-Murza, A.Karayani, K.Kalandarov, S.Rastorguev, Sun Szы, R.Xarris, V.Druzin, I.Kolotilova, O.Petrich, A.Rean, R.CHaldini va boshqalar mafkuraviy kurash, Yoshlarga xavf solayotgan mafkuraviy tahdidlar, manipulyasiya jarayonlari, “ommaviy madaniyat”ning globallashuvi, g ‘ oyaviy kurashning turli jabhalarini tadqiq qildilar. Ijtimoiy-pedagogik ishlarning nazariy va uslubiy masalalari bo ‘ yicha P.S. Gurevich, L.G. Ionin, T.G. Islamshina, L. I.S. Bessarabova, N.E. Vorobyov, B.L. Vulfson, A.N. Djurinskiy, Z.A. Malkova, A.V. Mudrik va I.YA. Polonskiylar olib borgan tadqiqotlarda Yoshlar ma’naviyati, unga ta’sir qiluvchi zamonaviy ijtimoiy pedagogik omillar o ‘ rganilgan. Bu borada xorijlik olimlar A. Goldstein, U. Engels, C. Kochlar-Bryant, R. Lacey, J. Leonard, E. Anderson, J. Austin, A. Ben nette, N. Bentley, L. Crockett, R. Flacks, S. Hall, R. Hoggart, J. Kaplan, J. Kett, K. Mannheim, J. Short, M. Griffin, A. Hains and H. Hains, M. McDermott, M. Raywid, J. Reid, N. Svensson, J. Walker, F. Krafeld, G. Schaar, G. Stevenson va boshqalarning tadqiqotlarida Yoshlar submadaniyati, Yoshlar bilan olib boriladigan mobil pedagogik faoliyat, deviant xulqning oldini olish bo ‘ yicha dasturlar, ijtimoiy-pedagogik loyihalar ishlab chiqilgan. 5

O'xshashlar

MALAKA OSHIRISH JARAYONIDA TARBIYA FANI O‘QITUVCHILARINING IJTIMOIY KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISH
Ibtidoiy ma’naviy madaniyat
Uzluksiz filologik ta’limda “Alpomish” dostonini o‘rgatish metodikasi (maktab, OO‘Y misolida).
ADABIYOT BO’YICHA YETUK MUTAFAKKIRLARNING MA’NAVIY VA MA’RIFIY, MADANIY MEROSLARI VA TA’LIM-TARBIYA JARAYONIDA ULARDAN FOYDALANISH
Mehnat faoliyatini rag’batlantirish ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyot omili