logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Xayriddin Sultonovning hikoyachilikdagi mahorati

Xayriddin Sultonovning hikoyachilikdagi mahorati

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99.4541015625 KB
Ko'chirib olish
Xayriddin Sultonovning hikoyachilikdagi mahorati MUNDARIJA Ishning umumiy tavsifi............................................ I BOB. Istiqlol yillari hikoyanavisligida yangi badiiy tamoyillar. I.1. Istiqlol davri hikoyachiligida uslub va mahorat………………………..…. I.2. XayriddinSultonningqahramonyaratishmahorati……………………… II.BOB. Xayriddin Sulton hikoyalarining kompozitsion о ‘ziga xosligi…..… II.1.Ijodkorning sujet, konflikt yaratish mahorati………………………........ II.2. Adib hikoyalarida muallif va qahramon nutqidagi individualliklar…… III BOB.Yozuvchi uslubi, tasvirlash san ‘ ati. III. 1 .Ijtimoiy muhitning psixologik tasviri......................................................... III.2.Voqealar rivojining hayotbaxsh yechimi…………………………………… Xulosa……………………………………...…………………….………….. Foydalanilgan adabiyotlar r о ‘yxati…………………………………….…… 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Jahon adabiyotshunosligida epik turning kichik janrlaridan biri hikoya janri va uning o‘ziga xosliklari, tabiati, spisifikasi xususida bir talay ishlar amalga oshirilgan. G‘arbda novella deb ataluvchi bu janr inkoniyatlari butun dunyo adabiyotshunosligida muayyan tarzda o‘rganilib kelinmoqda. Janrning qisqaligi, hajman kichikligi uning kitobxonlari aud i toriyasini kengayib borishiga sabab bo’lmoqda. Amerika adabiyotida XX asrning so‘nggi choragida romanlar o‘z o‘rnini novellalar (hikoyalar)ga bo‘shatib berishi janrning yuksak taraqqiyotidan dalolat beradi. Mazkur jarayon istiqloldan keyin o‘zbek adabiyotida ham bir muncha jonlandi. Xuddi shu davr hikoyachiligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan yozuvchilardan biri Xayriddin Sultonovdir. Davr adabiy jarayonida Xayriddin Sultonovning qo‘shgan hissasini har jihatdan asoslash ishimizning dolzarbligini belgilab beradi. Istiqlol bergan ulkan imkoniyatlardan biri sifatida biz ma’naviy erkinlikni alohida e’tirof eta olamiz. Mustaqilligimiz bergan mana shunday beqiyos erkinlikni alohida e’tirof etmog‘imiz darkor. Shunday ekan, bugungi kunda davr bilan hamnafas tarzda yozilayotgan va ma’naviy yuksalishga xizmat qilayotgan, milliy o‘zlikni o‘zida aks ettirgan asarlarni tahlil etish maqsadga muvofiqdir. Ilm- fan rivoji – taraqqiyot garovi . Darhaqiqat, “...ma’rifat fidoyilarining qoldirgan o‘lmas merosi bugungi kunda ham ma’naviyatimizni yuksaltirish, yoshlarimizni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi”. 1 Binobarin, yozuvchi uslubi va badiiy mahorati masalasiga bag‘ishlangan tom ma’nodagi ilmiy tadqiqotlar yaratish dolzarb ahamiyatga ega. Chunki busiz milliy badiiy-estetik tafakkurni boyitib, yangilab, rivojlantirib b о ‘lmaydi. Bunda, ayniqsa, hayotni badiiy yorqin tasvirlash, betakror obrazlar yaratish, milliy adabiyotimiz xazinasini yangi poetik kashfiyotlar bilan boyitishga muvaffaq b о ‘lgan yozuvchilar ijodini tadqiq etish beqiyos о ‘rin tutadi. Adabiyotshunoslik va uning tadrijida 1 Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб хал қ имиз билан қ урамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – Б.178 2 badiiy mahorat masalasi azaldan muhim ahamiyat kasb etib keladi. Aynan shu nuqtai nazardan qaraganda, taniqli yozuvchi, k о ‘rkam asarlari bilan milliy adabiyotimiz rivojiga salmoqli hissa q о ‘shib kelayotgan Xayriddin Sultonning badiiy mahorati, uslub borasidagi izlanish hamda erishgan natijalarini tadqiq etish maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimiz Prezidentining 2017 - yil 12 -yanva rdagi «Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida»gi F-4789 -son Farmoyishi, 2017 - yil 16 fevraldagi PF-4958-sonli «Oliy o‘quv yurtlaridan keyingi ta’lim tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida»gi Farmoni, 2017-yil 18 apreldagi PQ –28-29-son Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy bog‘i hududida Adiblar xiyobonini barpo etish to‘g‘risida”gi q arori, 2017-yil 17 fevraldagi PQ-2789-son «Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy- tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi, 2017 yil 13 sentyabrdagi PQ-3271-son «Kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ib qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida»gi qaror lar i va mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Mavzuning o‘ganilish darajasi. Adabiyot olamida paydo b о ‘lgan yangi iste’dod egasi, uning о ‘ziga xos asari hech qachon adabiy jamoatchilik e’tiboridan chetda qolmaydi. Ularga o‘z vaqtida baho beriladi, yutuqlari e’tirof etilib, kamchiliklariga nisbatan tanqidiy fikrlar bayon qilinadi. Tadqiqot maqsadimiz b о ‘lgan yozuvchi Xayriddin Sulton ham ilk asarlari bilanoq adabiy jamoatchilik nazariga tushgan: bir talay yetuk adabiyotshunoslar uning ijodiga munosabat bildirgan. Xususan, U.Normatov, N.V.Vladimirova, B.Nazarov, I.G‘afurov, A.Rasulov, H.Boltaboyev, B.Karimov, shuningdek, M.Qarshiboy, N.Shukurov, 3 I.Hasanov 1 lar adib asarlari haqida yozgan maqola va taqrizlarni misol keltirish mumkin. Bir qator yosh tadqiqotchilar esa yozuvchi asarlaridan u yoki bu ma’noda, yani qiyosiy-tipologik nuqtayi nazaridan o‘rganishgan. O‘zbek adabiyotida X.Sultonov hikoyachiligi aynan monografik planda o‘rganilmagan. Masalan, H. Boltaboyev yozuvchining uslubiy jihatlarini , Ilhom Hasanov mahorat masalasini o‘rganga. B.Nazarov esa, qissalari poetikasiga oid bir qator tadqiqotlar olib borgan. Tadqiqotning maqsadi. Magistrlik dissertatsiyasining asosiy maqsadi istiqlol yillari hikoyanavisligida yangi tamoyillar va Xayriddin Sulton hikoyalarini tahlil qilish asosida yozuvchining hikoya yaratishdagi individual uslubi, badiiy mahoratini aniqlash, sujet, kompozitsiya, til kabi muhim poetik komponentlardan foydalanishdagi о ‘ziga xosligi haqida mushohada yuritish, uning о ‘zbek hikoyachiligi taraqqiyotiga q о ‘shgan hissasini k о ‘rsatishdir. Tadqiqotning vazifalari: Magistrlik dissertatsiyasi ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalarni amalga oshirish k о ‘zda tutildi: - Istiqlol yillari hikoyanavisligidagi yangicha ta’limotlarni tahlil qilish; - yozuvchi hikoyalarida mavzu va qahramon masalasi, badiiy g‘oya va shakl xususiyatlarini tadqiq etish; 1 1 Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. T. Ma’naviyat. 2000. Normatov U. Ijod sehri. T. Sharq. 2007. Vladimirova N. Ot slova k knigi. T. Literature i iskustva. 1983. Vladimirova N. O‘zbek hikoyalarida g’oya va obraz. T. G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1969. Nazarov B. Adash karvon iztiroblari. T. G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 2005. G‘afurov I. O‘ttiz yil izhori. T. G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1987. G‘afurov I. Mangu latofat. T. Sharq. 2006. Shukurov N. Bu olam sahnida. T. G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1982. So‘z mas’uliyati. Maqolalar to‘plami. T. G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1986. Rasulov A. Betakror o‘zlik. T. Sharq. 2009. Boltaboyev H. Iste’dod va uslub. T. G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nshriyoti. 1982. Boltaboyev H. Nasr va uslub. T. G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1992. Karimov B. Ruhiyat alifbosi. T. Sharq. 2018. Hasanov I. Biri kam dunyo. Buxoro. . Buxoro nashriyoti. 2004. M.Qarshiboy. Inson mo’jiza izlab yashaydi. T. O‘zbekiston. 2014. Doniyorova Sh. Sh.Xolmirzayev hikoyalarining badiiy-uslubiy o‘ziga xosligi. Filol. Fan. Diss. T. 2000. Kenjayeva P. Hozirgi o‘zbek hikoyalarida qahramon ruhiyatini tasvirlash tamoyillari. Filol.fanlari.nom. diss. T. 2008. Matyaqubov S. Hozirgi o‘zbek hikoyalarida inson konsepsiyasi va shaxs badiiy talqini. T.2006.,Sattorova G. 90-yillar o‘zbek hikoyachiligida milliy xarakter muammosi. Filol. Fanlari. Nomz. Dissertatsiya. T.2002. 4 - adibning obraz yaratish mahorati, hikoya sujeti, kompozitsiyasi, konflikt, kolliziya va til masalalarida olib borgan badiiy izlanishlari va erishgan yutuqlarini ilmiy-nazariy asosda yoritish; - yozuvchining istiqlol davri о ‘zbek hikoyachiligida tutgan о ‘rnini aniqlash. Tadqiqot ob’yekti. Tadqiqotning asosiy obyekti uchun Xayriddin Sultonovning ,,Odamlardan tinglab hikoya''(2020) h ikoyalar to‘plami asosiy manba b о ‘ldi. Tadqiqotning predmeti ni 70-yillar avlodiga mansub bo‘lgan, nasrda o‘ziga xos ovozga, uslubga ega bo‘lgan Xayriddin Sultonovning adabiy merosini ilmiy metodlar asosida tahlil va tadqiq etish tashkil etadi. Kutilayotgan ilmiy yangiligi. Ushbu tadqiqot ishida Xayriddin Sultonovning hikoyachilikdagi mahorati ilk bora o‘rganilmoqda. Uning sujet yaratishdagi, konflikt bobidagi, kompozitsion mahoratlari hikoyalari misolida ochib berilgan. Zamonaviy inson ruhiy dunyosini tasvirlash, uning o‘ziga xos dunyoqarashi, ya’ni xarakterini namoyon etishi, yozuvchining bu boradagi uslubiy o‘ziga xosliklari “Yo Jamshid”, “Umr esa o‘tmoqda”, “Do‘stim Esonboy” hikoyalari tahlili orqali dalillangan. Hikoyalarda o‘zbek xalqining azaliy urf-odatlari, an’anaviy yashash tarzi, diniy-falsafiy bilimi, xalqlar o‘rtasidagi teng huquqlilik jarayonlari obrazlar tasvirida berilgan. Dissertatsiyaining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi. Samarqand davlat universiteti Istiqlol davri adabiyoti va adabiyot nazariyasi kafedrasining “Adabiy tur va janrlar poetikasi” mavzusi doirasida bajarildi. Tadqiqotning metodologik asosi ni Milliy istiqlol mafkurasi hamda milliy mafkuraga doir dasturiy ko‘rsatmalar, ilmiy tadqiqot ishlarining ustuvor yo‘nalishlariga oid qarashlar ushbu magistrlik ishining metodologik asosini tashkil etadi.. Adabiyotshunoslik sohasida zamonaviy adabiy jarayon mavzusi yo‘nalishiga bevosita aloqador bo‘lgan U. Normatov, H.Umurov, B.Karimov kabi olimlarning ilmiy ishlaridagi tadqiqotlarga tayanildi. 5 Tadqiqot metodi. Mavzuni atroflicha yoritish uchun qiyosiy-tarixiy, qiyosiy-tipologik va sharh metodlaridan foydalanildi . Dissertatsiyaning nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu magistrlik ishida tadqiq etilgan manbaga adabiyotshunoslikda ko‘p marotaba murojaat etilgan bo‘lsa-da, Xayriddin Sultonovning hikoyalari, ayniqsa, istiqlol yillarida yaratilgan hikoyalarining o‘zi alohida tadqiq etilmagan. Bu esa ishning amaliy ahamiyatini belgilaydigan dastlabki omillardandir. Tadqiqot materiallari, unda bildirilgan fikr- mulohaza va xulosalar oily ta’lim bakalavriat bosqichining “Filologiya va tillarni o‘qitish” yo‘nalishi o‘quv dasturlariga kiritilgan “Adabiyot” fani yuzasidan yaratiladigan o‘quv adabiyotlarining ”Hikoyalar poetikasi”ga oid bob va fasllarini to‘ldirish, takomillashtirish imkonini berishi mumkin. Ushbu tadqiqot ishi kelajakda Xayriddin Sultonov ijodini hikoyanavis ijodkorlar ijodi bilan qiyosan tadqiq va tahlil qilishda ilmiy manba vazifasini o‘tashi shubhasiz. Dissertatsiyaning tuzilishi: Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 84 sahifani tashkil qiladi. 6 I BOB. Istiqlol yillari hikoyanavisligida yangi badiiy tamoyillar. I.1. Istiqlol davri hikoyachiligida uslub va mahorat Mustaqillik tufayli ijodkor ahliga berilgan keng imkoniyatlardan unumli va samarali foydalangan holda Xayriddin Sultonov ham boshqa bir qator qalamkashlar singari xalqning asrlar osha dilida uyum-uyum bo‘lib yotgan, biroq bu “ tugunlar”ning barchasini ”tole”dan, ”peshona”dan deb bilib bariga ”sajda qilib” yashab kelayotgan ma’lum bir qahramonlar timsolida butun boshli mana shu obrazlarning ”qofiyadoshlar”ining rangin manzaralarini badiiy bo‘yoqlarda chizib berdi. Xayriddin Sultonov badiiy adabiyot maydonida ilk marotaba yaratgan asarlarining mavzusi, yo‘nalishi va o‘z navbatida badiiy, g‘oyaviy xususiyatlari bilan bugungi kunda yaratgan asarlari o‘rtasida bir talay farqli xususiyatlar mavjud desak sira mubolag‘a qilmagan bo‘lamiz. Darhaqiqat, har bir davrning ”tabiiy”va original asarlari yaratilishi uchun adabiy muhit, so‘z erkinligi adib uchun ikki qanot vazifasini o‘tab kelgan.O‘zida gumanizmni jo eta olmagan har qanday siyosat, mafkura va tuzum uzoq hukmronlikni o‘z qo‘lida saqlab qola olmaydi. Shu jumladan bu boradagi fikrlarni adabiyotdagi oqim va metodlar to‘g‘risida ham aytsak bo‘ladi. Mustaqillikka erishilgandan so‘ng adabiyotda ilgari mavjud bo‘lgan hamda adabiyot uchun ”bosh qomus” sanalgan bir qancha mafkura va metodlar adabiyotning emas, aslida hukumatning ”posbonlari” ekanligi sababli adabiyotdan tabiiy ravishda surib chiqarildi. Shu bois tanqidiy realizm ruhidagi asarlar yaratila boshlandi va ijodda yangicha uslub va y о ‘nalishlardagi asarlar maydonga keldi. Chinakam badiiy tafakkur mahsuli bo‘lgan asarlar miqdori mustaqillikka erishganimizdan so‘ng oshdi desak haq gapni aytgan bo‘lamiz. Istiqlol davrida yaratilgan asarlar u xoh nasrda bo‘lsin xoh she’riyat unda biz erkinlik shukuhi yaqqol namoyon bo‘lganligining guvohi bo‘lamiz. Yozuvchi Ulug‘bek Hamdam istiqlol davri insonlar ma’naviy olami va takkurida ro‘y bergan tub o‘zgarishlar xususida shunday yozadi: ” Binobarin, bugun yurtimizda istiqomat qilayotgan har bir kishining ongida Istiqlol mafkurasidan kuchliroq, ta’sirliroq, ko‘lamliroq va ahamiyatliroq o‘zga bir mafkura yo‘q. Ana shu omillarning barchasi birlashib esa, 7 ijodkor badiiy tafakkurida ham jiddiy evrilishlarni sodir etib ulgurdi.” 2 . Kichik janrlarda ham samarali asarlar maydonga keldi. Bu boradagi fikrlarni biz nasrning kichik janrlaridan bo‘lmish hikoya haqida ham bemalol ayta olamiz. Biroq hikoya janri orqali ijodkor ko‘zlagan maqsadini ifoda etib berishi biroz murakkab jarayon hisoblanadi. Yosh olima Abdullayeva Dilafruz hikoya janri borasida shunday fikrlarni aytadi: ” Epik janrlar orasida hikoya, xususan psixologik hikoyaning o‘rni bugungi kun adabiy jarayonlarida yetakchilik qilmoqda. Hikoya – hayotning kichik bir parchasini aks ettirganidan, epizodik tarzda unda bir yoki bir necha hayotiy voqea qalamga olinganidan bu janrda qahramon ruhiy dunyosi izchil ravishda batafsil yoritish, “qalb dialektikasi”ni chuqur va to‘liq ochib berish yozuvchidan katta mahorat va iste'dod talab qiladi. Roman va qissa kabi katta yoki o‘rta hajmdagi nasriy asarlarda qaxramon xarakteri, uning ruhiyati, botiniy hayoti va ichki kechinmalarini ochib berish uchun yozuvchida imkoniyat va vaqt ko‘proq bo‘ladi”. 3 Ko‘p asrdan buyon xalqimizning azaliy orzusi sanalgan erk, ozodlik haqidagi mavzular yetakchilik qildi. Hatto shunday asarlar e’lon qilindiki, ularning aksariyati mustaqillikdan ilgari yaratilgan bo‘lsada mavjud ijtimoiy-siyosiy tuzum manfaatlariga zid bo‘lganligi sababli o‘z vaqtida nashr etilishiga ruxsat berilmagan. Istiqlol davrida maydonga kelgan asarlarda adabiyotning asl vazifasinamoyon bo‘la boshladi. Bir inson k о ‘ngil kechinmalarini asarlarda badiiy tarzda ifodalash orqali unga butun jamiyatning orzu-o‘ylari singdirib yuborilganligining guvohi bo‘lamiz. Bu jarayonning ibtidosi XX asr boshlarida yangi davr о ‘zbek adabiyotiga tamal toshini q о ‘ygan Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Ch о ‘lpon, shu avlod an’analarini davom ettirishga harakat qilgan Oybek, G‘afur G‘ulom, Abdulla Qahhor kabi mumtoz adiblar ijodiga borib taqaladi. Bu yozuvchilar voqeiy hikoya janrini milliy adabiyotimizga olib kirdi, mazkur janrning yuksak namunasi b о ‘lib qolgan asarlarni yaratdi. О ‘tgan asrning ikkinchi yarmida Asqad Muxtor, Said Ahmad, Odil Yoqubov, Saida Zunnunova, О ‘lmas Umarbekov, Uchqun Nazarov, О ‘tkir Hoshimov, Shukur Xolmirzayev 2 Hamdam U.”Istiqlola dabiyoti – ozod tafakkur adabiyoti. “Sharq yulduzi” jurnali, 2013-yil 5-son. 3 Abdullayeva D. “Adabiyotshunoslikda badiiy psixologizm tushunchasi va masalaning tarixi” VOLUME 1 | ISSUE 6 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 8 singari yozuvchilar milliy hikoyachilik an’analarini davom ettirib, samarali ijod qildilar. O‘tgan asrning so‘ngi yillariga kelib esa Erkin A’zam, Murod Muhammad D о ‘st, Xayriddin Sulton, Alisher Ibodinov, Nodir Normatov singari yosh adiblar hikoya janriga yangicha nafas olib kirishga harakat qildilar va bunga ozmi-k о ‘pmi muvaffaq b о ‘ldilar. Modomiki, Xayriddin Sultonning hikoyachilik mahoratini о ‘rganar ekanmiz, hikoya janri va adabiy tanqidchilikning unga munosabati t о ‘g‘risida ham t о ‘xtalib о ‘tishni lozim topdik. Chunki bu о ‘rganayotgan obyektimizni xolis baholashga yordam beradi. O‘zbekiston xalq shoiri Sirojiddin Sayyid Xayriddin Sultonovning”Odamlardan tinglab hikoya” kitobidan o‘rin olgan ”Monolog”, ”Birinchi million”, ”Otabekning janozasi”, ”Ikki karra qahramon”, ”Millatchining jazosi”, ”Bir umrning uch fasli” hikoyalari haqida shunday fikrlarni yozadi: ”... hikoyalaridagi quyma, yombi xarakterli badiiy siymolar ham qaysi bir jihatlari bilan hayotda o‘zingiz ko‘rgan, uchratgan, suhbatidan bahramand bo‘lgan insonlarni yodingizga soladi. Yozuvchi oddiy odamlarning oddiy hayotiga juda sinchkovlik bilan teran nazar tashlaydi, ularning dard-u dunyosini ich-ichidan anglashga, jo‘ngina hayotiy voqealardan jiddiy badiiy-falsafiy umumlashmalar kashf etishga intiladi. Dehqon yoki usta bo‘ladimi, tergovchi yoki muallim, shifokor yoki tadbirkor bo‘ladimi, shofyor yoki sug‘urta agenti bo‘ladimi – ular tabiatining shu paytgacha biz sezmagan, ko‘rmagan yangi qirralarini ochib beradi.” 4 Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyingi davrlarda yaratilgan nasrga mansub asarlarda hikoya janri o‘zining e’tibordan chetda qolmaydigan darajadagi o‘rniga ega bo‘ldi.Qolaversa, romanlar ham hatto Abdulla Qahhor ”metodi”da yoziladigan bo‘lib qoldi desak yanglishmaymiz va bunga bir qancha misollar ham topiladi. Hajmga emas, balki mazmunga asosiy etibor qaratilgaligini Istiqlol davri adabiyotining xarakterli xususiyatlaridan deb e’tirof etishimiz mumkin. O‘zbekiston xalq shoiri Abdulla 4 Sultonov X. “Odamlardan tinglab hikoya”. –T.: “Adabiyot” 2020 7-bet 9 Oripov “Adabiyot va zamon” deb nomlangan maqolasida esa quyidagi fikrlarni bayon qiladi: “Sho‘rolar davrida milliy qadriyatlarimiz, moziydagi qahramonlarimiz qariyb qalamga olinmas, olinganda ham ular sinfiylik va partiyaviylik nuqtai nazaridan tahlil etilar, qoralanardi, xolos. Diniy e’tiqod esa butunlay manfiy tushunchaga aylantirilgan edi. Bir yoqlamalik, yuzakilik adiblarimizni bir xil ovozda, bir xil ohangda kuylashga o‘rgatib qo‘ygan edi. Faqat baxtni va saodatni kuylash, aslida yo‘q yorqin kelajakni ulug‘lash odat tusiga aylangan edi. Inson hayotidagi turl i iztiroblar, ziddiyatlar, mag‘lubiyatlar qatag‘on mavzu hisoblanar, ular also rag‘batlantirilmasdi”. 5 Iistiqlol davri adabiyotida tarixiy shaxslar haqida real asarlar y aratish im koniyati paydo bo‘ldi v a o ‘z navbatida ijodkorlar t omonidan t urli-tuman mavzu hamda yo‘nalishlarda t arixiy s haxslar obrazi y aratildi. Jumladan, Xayriddin Sultonov ham xalqimizning asl farzandalaridan sanalgan t arixi y s haxslar h aqida tarixiy a sarlar yaratdi. Uning “Boburning t ushlari” (1992) va “Boburiynoma” (1997, 2019) asarlar i b unga misol b o‘la o ladi. Biz istiqlol davrida real hamda t arixiy mavzuda yaratilgan y ana k o‘plab asarlarni keltirib o‘tishimiz mumkin. Tarixiy mavzuda yaratilgan asarlarning asl maqsadi v a g‘ oyasi xa lqning haqiqiy h amda bo‘yab - bejalmagan o‘tmishini o chib berishdan iborat edi. Bunday mavzudagi a sarlarda faqat v a faqat o damlarning hujjatlarda rasman risoladagidek a joyib tarzda q ayd e tilgan hamda a malda esa ulardan asar ham bo‘lmagan kunlari emas, balki e zgu v a uqubatli k unlari ham o‘zining yorqin aksini topgan. Haq v a haqiqatni kuylash istiqlol davri a abiyotining y etakchi bo‘lgan j ihatlaridandir. Chunki i stiqlolgacha bo‘lgan davrda so‘z er kinligi, i od erkinligi m avjud bo‘lmagan va ijodkorla r m a’lum b ir ra mkadan chiqmay yozishdan charchagan edi. To‘g‘rida, ijodkorda haqqa, haqiqatga xiyonat q ilmaslik, vijdon m asalasi birinchi o‘rinda t urishi kerak bo‘lgan bir d avrda vijdoniga qarshi c hiqib, o‘zi yo‘q b axt va s hodlik h aqida kuylashni, yozishni o‘zi bo‘ladimi?! 5 Oripov A. Adabiyotvazamon. Mustaqillikdavriadabiyoti. Adabiy-tanqidiymaqolalar, badialar. – Toshkent, G’afurG’ulomnomidaginashriyot-matbauyi, 2006. 5-bet. 10 Adabiyotshunos olim N. Rahimjonov istiqlol davr adabiyotida ro‘y berayotgan ijobiy o‘zgarishlar xususida shunday yozadi: ” XX asr oxiri XXI asr boshlari mustaqillik davri badiiy-estetik taffakkuri siyosiylashmagan, bashariy qadriyatlarga tayangan azaliy va abadiy o‘zanlariga qaytishida shoir- yozuvchilarimiz faoliyati ham salmoqli mavqega ega... adabiyotning har bir taraqqiyot bosqichida estetik konsepsiyalarning ishlab chiqilishida so‘z san’atkorlarining badiiy ijod falsafasi va adabiy jarayon psixologiyasiga doir fikr- mulohazalari, shaxs va jamiyat ruhiyatini tozartirishda badiiy asarning ijtimoiy- estetik ahamiyatiga oid nuqtai nazarlari hamisha diqqat-e’tiborda bo‘lib kelgan”. 6 Adabiyotshunos Hakimjon Karimov Istiqlol davri adabiyoti haqida fikr yuritib: “Har bir davr o‘z muammosi, konsepsiyasi, poyeziyasi va qiyofasiga ega bo‘ladi. Bu hol nafaqat odam, balki jamiyat faoliyatiga ham ta’sir qilib, uning yo‘nalishini ham belgilaydi… inson tafakkuridagi o‘zgarish davr va jamiyatdagi o‘zgarish ta’sirida bo‘lishi tabiiy hol, o‘z navbatida, jamiyatning to‘g‘ri yo‘nalishini belgilash bilan birga, o‘zining hayotdagi o‘rni va mavqei ham insoniyat diqqatini jalb qiladi. ..” 7 Adabiyotshunos H.Boltaboyev 80-yillar adabiy jarayoni, xususan, nasr janrida qalam tebratgan yosh adiblarning ijoddagi о ‘ziga xosligi haqida fikr bildirar ekan, odatda uslub haqida s о ‘z ochilganda k о ‘proq ijodda, adabiyotda xiylagina tajriba orttirgan, ma’lum bir mavqega ega b о ‘lgan ustoz adiblar, ularning ijodiy xususiyatlari t о ‘g‘risida mulohaza yuritilishini ta’kidlaydi. Holbuki, adabiyot — jonli jarayon, bir joyda t о ‘xtab turmaydi, qolaversa, uning maydoni keng, yangi-yangi ijodkorlar kirib kelaveradi. H.Boltaboyev boshqa tengqurlariga nisbatan uslub borasida ancha muvaffaqiyatli izlanishlarga erishgan adiblardan M.M.D о ‘st, E.A’zam, X.Sulton, A.Ibodinov kabi ijodkorlarni sanab о ‘tadi. H.Boltaboyev shu о ‘rinda E.A’zam, X.Sulton, A.Ibodinovlar ijodida ma’lum darajada yaqinlik borligini, bu mushtaraklik qahramonlar tabiatida, asar kompozitsiyasining aksariyat ma’naviy-axloqiy muammolar asosiga qurilishi, 6 N. Rahimjonov. Istiqlol va bugungi adabiyot. –T.: “O’qituvchi”, 2012. -328 bet. 7 Karimov H. Istiqloldavriadabiyoti. “Yanginashr” nashriyoti. Toshkent 2010 17-bet 11 yetakchi personajlarning hayotda uchraydigan soxtalik va loqaydliklarga qarshi oshkora kurashida namoyon b о ‘lishini ta’kidlaydi. Ayni chog‘da shuni ham ta’kidlash kerakki, kitobxon diqqatini jalb etish uchun ehtirosli tasvirning о ‘zigina yetarli emas. Bizning nazarimizda, E.A’zamning ham, ijodiy tamoyillari unga birmuncha yaqin b о ‘lgan X.Sultonning ham asarlarida voqealarning jonli va hayotiy asosga ega ekani; qahramonlarning qandaydir favqulodda fazilat va xatti- harakatlari emas, balki о ‘ziga xos fe’l-atvori, jaydari xarakteri kitobxonni k о ‘proq jalb etadi. Albatta, о ‘zbek adabiyotida hikoyaning mumtoz namunalarini, о ‘lmas durdonalarini yaratgan, voqeiy hikoyachiligimizning asoschilaridan deya haqli ravishda tan olingan buyuk adib Abdulla Qahhordan keyin bu borada yangilik qilishga erishgan ijodkor Shukur Xolmirzayev edi. Adibning voqealar tafsilotiga emas, psixologik tahlil, milliy xarakterlarga asoslangan hikoyalari adabiyotni asl vazifasiga — inson va uning taqdiri, k о ‘nglini tadqiq etishga y о ‘naltirish y о ‘lidagi izlanishlar edi. Keyinroq bu janrda barakali mehnat qilib, uning yangi imkoniyatlarini ochishga uringan Xayriddin Sulton ijodi ana shunday izlanishlardan oziqlandi. Bu adiblar adabiyot, avvalo, insonshunoslik ekanini isbotlashga harakat qildi. Zero, hikoyachilik ustasi Sh.Xolmirzayev ta’kidlaganidek, «Muammolarning muammosi — odam. Badiiy asarda odamni chinakamiga aks ettirish orqali uning qilmish-qidirmishlaridan muammolar kelib chiqaveradi. Bu muammolarni hal qilish esa yozuvchining ishi emas. Uni hayot hal etadi. О ‘sha hal etilish jarayoni esa yana adabiyotda о ‘z aksini topishi mumkin» . Tadqiqot obyektimiz b о ‘lgan hikoyalarda jamiyatdagi yirik ijtimoiy-siyosiy masalalar, yetakchi, faol qahramonlar hayotidan tortib, siyosatga mutlaqo aloqasi bo‘lmagan kishilargacha qalamga olinadi.Biz Xayriddin Sultonov hikoyalarida deyarli barcha ijtimoiy qatlamga mansub kishilarning vakillarini uchratishimiz mumkin.Xayriddin Sultonovning hikoyalaridan nafaqat dunyoviy, balki diniy- falsafiy mazmunga yo‘g‘rilgan jihatlar ham yetakchi o‘rinnni egallaydi. Masalan, uning ”Har ish bo‘lsa – Xudodan” hikoyasini tahlil qilsak ushbu hikoyaning 12 yuqoridagi aytilgan fikrlar uchun isbot bo‘lishiga amin bo‘lamiz. Mana hikoya qahramoni, Zokirjon Mashrabov nutqidan parcha keltiramiz: ”Mendan ko‘pincha, bu safarlar xatarli emasmi, deb so‘rashadi. Hatto, ba’zan orqavarotdan bu avantyurist chol nafaqat o‘zining, balki ekspeditsiya a’zolarining ham hayotini xavf ostiga qo‘yib yuribdi, degan ta’na-dashnomlarni eshitib qolaman. Bunaqa gaplarga mening javobim bitta : albatta, safar bexatar bo‘lmas, lekin har ish bo‘lsa – Xudodan. Yaratganning o‘ziga tavakkal qilib, O‘zidan madad so‘rab, xolis boshlangan har qanday ish xayrli bo‘ladi. Men bunga mana shu o‘ttiz yillik safarlar davomida qayta-qayta ishonch hosil qilganman. Endi, avantyura masalasiga kelsak, jahon tarixidagi eng buyuk ixtiro va kashfiyotlar ham o‘z vaqtida odamlarga avantyura bo‘lib tuyulgan. Agar ozgina avantyurist bo‘lmaganida Kolumb hech qachon Amerikani kashf qilmagan, Gagarin kosmosga uchmagan bo‘lardi.” 8 Darhaqiqat, mustaqillikdan ilgari yaratilgan asar qahramonlari nutqida diniy-falsafiy fikr va mushohadalar deyarli uchramaydi. Insonlarning diniy- falsafiy ruhda fikrlamasligi yoki dilida shunday o‘y-fikrlar mavjud bo‘lsa-da uni tiliga chiqarib ayta olmasligi, ijodkorning esa falsafiy fikrlay oladigan qahramonlarning falsafiy nutqlarini asarlarida ketirmasliklaridavr siyosatining ”xohish” va ”istak”lari ro‘yobi uchun bo‘lgan. Hayotdagi, jamiyatdagi har qanday hodisa va о ‘zgarishlar, bir s о ‘z bilan aytganda, ijtimoiy muhit, sharoit adabiyotga ta’sir etmay qolmaydi. Shunga ishora qilib, adabiyotshunos H.Boltaboyevquyidagi fikrlarni bayon qiladi: «Hayot sharoitining о ‘zi ma’naviy-axloqiy masalalarga har doimgidan k о ‘ra izchilroq yondashishni, inson qalbini butun murakkabliklari, jarohat va iztiroblari bilan tadqiq etish, uning qatidagi g о ‘zal va xunuk sifatlarni «yorib» k о ‘rsatishni talab etmoqda» Istiqlol davrida yaratilgan hikoyalarning talay qismi davr talabi yanglig‘ adabiyot bo‘stonida paydo bo‘ldi. Realizm ruhida asar yaratilishiga jamiyat 8 Sultonov X. “Odamlardan tinglab hikoya”. –T.: “Adabiyot” 2020 325-326-bet 13 ehtiyoji ilgaridan mavjud edi, biroq erkin ijod qilish uchun ijtimoiy-siyosiy muhit yetarlicha emas edi. Taniqli yozuvchi Ulug‘bek Hamdam istiqlol davri adabiyotida yuz bergan o‘zgarishlarning o‘ziga xos jihatlari xususida to‘xtalib quyidagi fikrlarni bayon etadi : ”... O‘zgarishlarning mohiyati shundaki, ijodkor tafakkuri millat mentalitetiga yot mafkura asoratidan ozod bo‘ldi . Ayni damda, u bir tomondan, sobiq Ittifoq zamonida taqiqlangan Qur’on, Injil, Tavrot, Zabur kabi muqaddas kitoblarni, muazzam Sharq durdonalarini, boshqa tomondan, G‘arb va umuman, butun dunyo falsafasi va adabiyotining noyob bitiklarini o‘qib o‘zlashtirdi, o‘zlashtirmoqda. Qolaversa, mavzu tanlash va ifoda qilish erkinligini his etdi. Natijada, Istiqlol davri ijodkorlari Mustaqillik bergan ulug‘ ne’mat – ozod tafakkur mevasi hisoblanmish asarlarini yoza boshladilar.” 9 Istiqlol davri adabiyotida hayotni bor ziddiyat va murakkabliklari bilan k о ‘rsatishga intilish kuchaydi. Jumladan, hozirjavob janrlardan biri bo‘lmish — hikoyachilik orqali jamiyat va zamonning ma’naviy-ruhiy muammolari badiiy jihatdan aks ettirildi. Bizningcha, istiqlol davri nasri, xususan, hikoyachiligiga xos asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: — hikoyalarda real voqelikni real tasvirlash yetakchi o‘rin tutadi; — Insonlarning k о ‘ngil kechinmalari, ruhiyatini tasvirlash orqali jamiyatda kechayotgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga urg‘u berila boshladi; — oddiy turmush voqeligining umuminsoniy ahamiyatga daxldor jihatlarini k о ‘rsatish, odamzod erki, qadr-qiymati bilan bog‘liq muammolar hamisha dolzar ekanligini ta’kidlash tamoyili yetakchilik qiladi; — real voqeani bayon etish orqali k о ‘proq xarakter yaratishga e’tibor qaratish, xarakter talqin etilgan hikoyalarning k о ‘payishi; — hayotdagi, jamiyatdagi ba’zi nohaqlik va kamchiliklarga nisbatan zohiriy norozilik kayfiyatining ifodalanishi; — obraz yaratishda didaktika, о ‘rniga badiiy tahlil usulidan samarali foydalanish; erkin bayon usulining faollashuvi, talqinni kitobxon e’tiboriga havola etish, 9 Ulug’bek Hamdam Istiqlol adabiyoti – ozod tafakkur adabiyoti. “Sharq yulduzi” jurnali, 2013-yil, 5-son 14 qahramonlar tafakkuridagi о ‘sish va о ‘zgarishning voqea-hodisalarga aqlan yondashish orqali о ‘z qadr-qiymatini anglab yetishi, yuksak saviyaga ega qahramonlarning k о ‘payishi. Odatda havaskor yozuvchi ijodni hikoya qoralashdan boshlaydi. Chunki hikoya janri b о ‘lajak yozuvchiga mashq qilish, malaka oshirish, ijodkor sifatida shakllanish, muayyan bir y о ‘nalishga tushib olib, о ‘ziga xos uslubga ega b о ‘lish uchun har jihatdan qulay. Ammo bu janrning ham murakkab qonun-qoidalari, meyor- о ‘lchovlari borki, ular yozuvchidan chuqur bilim, teran mushohada, s о ‘zga e’tibor va talabchanlikni, fikrni aniq-ravshan va ravon ifodalashni, qisqasi, doimiy izlanishni talab etadi. Hikoyaning janr xususiyatlarini belgilaydigan asosiy jihatlar — qisqalik, aniq va l о ‘nda fikr, teran tuyg‘ularni muxtasar ifodalash, shirali va ravon tilda bayon etishdan iborat. Shuningdek, hikoya — hozirjavob va tezkor janr. U tayin syujetsiz yoki falsafiy, yengil ohangli yoki g‘amgin, ba’zan esa yakunsiz ham b о ‘lishi mumkin. Shu о ‘rinda ta’kidlash joizki, nasrdagi izlanish va tajribalar samarasi о ‘laroq bugungi kunda hikoyaning hajmi, mavzu doirasi, badiiy-estetik tasvir vositalari kengaydi. Romanga xos vazmin va keng k о ‘lamli tasvirning hikoyaga k о ‘chishi, ichki psixologik tahlilning kuchayishi, hozirgi murakkab fan va texnologiyalar zamonida inson dunyoqarashi, tuyg‘u va kechinmalari chigallashib borayotgani bunga sabab b о ‘ldi. Istiqlol davri adabiyotida sifat о ‘zgarishi k о ‘zga tashlanadi. Bu davr hikoyachiligida faqat xayolot mahsuli bo‘lgan voqea-hodisalar yoki har qanday xato va kamchiliklardan xoli qahramonlar emas, balki realizm ruhi bilan sug‘orilgan asarlar maydonga keldi. Bugun hikoyachilikda ijodkor o‘zi bilan bir davrda yashovchi haqiqiy jonli insonlar, ularning turmushi, ichki kechinmalari, ruhiyatini о ‘zgacha bir samimiyat bilan tasvirlash tamoyili ustunlik qiladi. Shu о ‘rinda ta’kidlash joizki, X.Sulton о ‘zi ustoz deb bilgan Abdulla Qodiriydek, asarlarida hamisha hayotdan о ‘ziga xos bir «shoirona, darveshona ma’no» axtaradi. Va bunda teran hikmat borligini, hayot har qancha og‘ir, har qancha uqubatli b о ‘lmasin, baribir g о ‘zalligini, g о ‘zallik esa — she’riyat, sof, yuksak insoniy xayol va orzu ekanini e’tirof etadi. 15 Xulosa qilishimiz mumkinki, X.Sulton ijodi, xususan, u yaratgan hikoyalar istiqlol davri adabiyotida nasr janrining о ‘ziga xos xususiyatlarini belgilovchi ahamiyat ega asarlardan b о ‘ldi.Shuningdek, milliy hikoyachiligimiz rivojiga salmoqli hissa q о ‘shdi. Ammo shuni ham alohida ta’kidlab о ‘tish lozimki, Xayriddin Sultonning so‘ngi yillarda yaratgan hikoyalarida real voqelikni real tasvirlash tamoyili yetakchi o‘rinda turishinibugungi kundagi hikoyachilikning alohida yutuqlaridan biri sifatida e’tirof etsak arziydi.Tadqiqot ishimizda biz asosan e’tiborni yozuvchi tomonidan yaratilgan hikoyalarning xususiyatlariga qaratdik.Qolaversa, biz tahlilga tortgan hikoyalar realizm ruhida yozilganligi bilan istiqlol davri hikoyachiligida alohida o‘rin tutadi.Hikoyalar ozod zamonda va ozod adabiyotda dunyoga kelganligini namoyon etib turadi.Chunonchi, voqelikka yondashuvda, xarakterlar tasvirida goho hayotning murakkab jihatlarini, davr nuqtai nazaridan muhim sanalgan muammolarni hamda shaxslardagi botiniy kechadigan kechinmalarni ham e’tibordan chetda qoldirmaydi. Deylik, «Birinchi million» hikoyasida Temur Ashurqulov o‘zining o‘qituvchilik faoliyati va shu bilan birgalikda hayotidagi ilk marotaba boshpanaga qanday ega bo‘lgani jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan voqeani so‘zlab beradi. Asar qahramoni oliy ma’lumotli, zamonasining ziyoli kishilaridan bo‘lishiga qaramay, u boshpana masalasida muammoga duch keladi. Biroq qahramon shu qadar andishaliki, u o‘zi ishlagan oliygohni katta bir oliygoh deb qo‘ya qoladi, nomini ham keltirishni o‘ziga ep bilmaydi: ”Bu voqeaga ancha bo‘ldi, o‘tgan asrning yetmishinchi yillari edi, men u vaqtda leningradda oldin besh yil institutda, keyin uch yil aspiranturada o‘qib, endi nomzodlik dissertatsiyasini yoqlab kelgan edim. Toshkentdagi, keling, nomini aytmay qo‘ya qolay, sal noqulayligi bor-da, katta bir oliygohga o‘qituvchi qilib tayinlangan edim .” 10 Hikoya davomida qahramon xalqimiz orasida tez-tez uchrab turadigan bir maqolni qo‘llash orqali butun boshli hikoyaning ijtimoiy mazmunini ochib yuboradi: 10 O’sha asar 150-bet 16 ” Leningradda o‘qib kelgan, degan oti - ulug‘, suprasi - quruq nomim bor, sal o‘zimga qarab kiyinib yurmasam, boyvachcha studentlar bir tiyinga olmaydi .” 11 Bugungi kunda ham ziyoli insonlardan tortib dehqonu cho‘ponni ham muhokamasiga aylanib ulgurgan moliyaviy masalaga va atrofdagilarning shaxslararo kechayotgan o‘zaro munosabatlarida ham shu masala nazardan chetda qolmasligi hamda ijtimoiy munosabatlarda u yoki bu tomonlama rol o‘ynashiga alohida urg‘u berib o‘tadi. Odamlar siz bilan bo‘lgan munosabatlarda faqat va faqat sizning insoniy fazilatlaringiz va xususiyatlaringizni hisobga olib emas, balki moliyaviy ahvolingiznida inobatga olishini ta’kidlaydi.( Kitobxonni balandparvoz gaplar bilan ensasini qotirib o‘tirmaydi, bor haqiqatni aytadi-yu qo‘yadi. To‘g‘rida, kitobxonni qachongacha hayotga to‘g‘ri kelmaydigan havoyi gaplar bilan aldashadi. Hayotga to‘gri keladigan gaplarni ham kimdir aytishi va yozishi kerak edida! Mana asarni nega bu qadar ko‘klarga ko‘targanimizning sababi nimada?!). Yoshlarni ilmga egallashga da’vat etadigan ustozga qarata ayrim davrimiz kishilarining javobi tayyor. Ular yaxshi yashash uchun o‘qish shart emasligini, falon falonchilar o‘qimagan bo‘lsada ustozlardan yaxshi yashab, yaxshi maosh olayotganligini iddao qilishadi. Ushbu hikoya bugungi kun uchun naqadar dolzarb masalani o‘rtaga tashlaganligi bilan yuksak bahoga sazovordir. Masalaning achinarli jihati shundaki bu holat ustoz va shogird o‘rtasidagi munosabatlarga ham g‘ayritabiiy tarzda ta’sir qilayotganligini diqqat markazidan qochirmaydi. Biz ushbu munosabatlarni faqat o‘tgan asrda emas bugungi hayotimizda ham bevosita guvoh bo‘lyapmiz. Muallifning hikoyasi qahramoni o‘tgan asr muammosidan so‘zlasa-da, bu muammo bugun ham muammoligicha qolmoqda va o‘z yechimini to‘la qonli topgan emas. Tahlil uchun tanlab olganimiz yuqoridagi hikoyalar asosida X.Sulton ijodiga xos quyidagi muhim jihatlarni ta’kidlab k о ‘rsatishimiz mumkin: — yozuvchi odatda о ‘zi sevgan, k о ‘ngliga yaqin mavzuga, о ‘zini zavqlantirgan voqea va xarakterlarga murojaat etadi. U xoh zamonaviy hayotni, xoh tarixiy 11 O’sha asar 151-bet 17 о ‘tmishni aks ettirsin, hamisha mavzuga ruhiy-estetik ehtiyoj, ma’naviy zarurat asosida yondashadi; — muallif о ‘zi guvoh b о ‘lgan, goho ishtirok etgan, boshidan kechirgan voqea- hodisalar t о ‘g‘risida yozadi; g‘ayritabiiy, о ‘quvchi hazm qilishi qiyin sanalgan xususiyatlar uning hikoyalarida deyarli uchramaydi; ularga asos b о ‘lgan har qanday voqea-hodisa — hayotning, tiriklikning bir b о ‘lagi; — muayyan hikoya syujeti bir qarashda u qadar ahamiyatga ega b о ‘lmagan, kundalik turmushda har qadamda uchraydigan oddiy voqeadek tasavvur tug‘diradi. Ammo muallifning muvaffaqiyati shundaki, ana shu oddiy hayot voqealaridan chuqur mantiqqa asoslangan ibratli badiiy xulosa chiqara biladi; — adib qanday mavzuni yoritishga kirishmasin, badiiy mazmunni real voqelikdan oladi, avvalo insonni, uning k о ‘nglini tadqiq etadi; aynan inson, inson taqdiri, qadr-qiymati masalasi hikoyalarida yetakchilik qiladi; — uning barcha hikoyalarida milliy asos mustahkam; — adib hikoyalariga k о ‘pincha hayotdagi biror muhim voqea-hodisa yoki keskin burilishlarni asos qilib olmaydi. U butun e’tiborini insonning ichki olamiga, uning axloqiy-ma’naviy jihatlariga qaratadi, hayotning k о ‘pchilik ahamiyat beravermaydigan nozik tomonlariga, inson yuragining tub-tubiga nazar soladi va dardli nuqtalarini topadi; — aksariyat hikoyalari qat’iy xulosa bilan yakunlanmaydi, kitobxonni о ‘ylashga, fikrlashga undaydi. Badiiy ijodning murakkab, ayni damda muhim masalasi uslubdir. Yozuvchining « о ‘z ovozi», ya’ni uslubi «uning о ‘ziga xos boy hayotiy tajribasi, narsalarga, voqea-hodisalarga b о ‘lgan о ‘z qarashi, nuqtai nazari, g о ‘zallik va xunuklikka nisbatan tushunchalari, simpatiya va antipatiyasi, ta’bi, didi va intilishlari» orqali namoyon b о ‘ladi. Yozuvchi uslubi haqida gap ketganda, bu masalaga uning hayotni kuzatishi va voqelikni anglashi, ijodiy his etishi hamda q о ‘llagan ifoda usullari asosida yondashish muhim. Aynan shu jarayonda yozuvchining ziyrak nigohi k о ‘rgan- kuzatganlari orasidan eng zarur deb hisoblagan voqealarni saralaydi va badiiy 18 tahlil etadi. «Adabiyotda hammabop tayyor qolip y о ‘q. Ijodkor har safar mavjud voqelikdan va о ‘z tasavvuridan kelib chiqib, ana shu real voqelikning teranliklarini ochib beradigan insoniy munosabatlarning yangi shaklini kashf etishi kerak» , deganida mashhur yozuvchi Chingiz Aytmatov avvalo, ijodkor mahoratini, adabiy iqtidorini nazarda tutgan. Xayriddin Sultonning fikricha, о ‘z uslubiga ega b о ‘lish uchun yozuvchi shaxs sifatida shakllanishi zarur. «Uslub bu — insondir», degan mashhur ta’rif ham aynan shu fikrni ifodalaydi. Shuningdek, X.Sulton yozuvchining uslubi uning tabiati, fe’l-atvoridan, olgan insoniy va adabiy tarbiyasidan, mavjud badiiy an’analardan kelib chiqishini, qolaversa, yozayotganda qanday kitobxon k о ‘zda tutilgani ham bu borada muhim ahamiyatga ega ekani, bundan tashqari, har qaysi asarning materiali о ‘ziga xos uslubni talab qilishini ta’kidlaydi . Uning fikri Asqad Muxtorning «Uslub doimiy narsa emas. Har bir kitob avtorni о ‘zicha t о ‘lqinlantirishi mumkin. Bir avtorning barcha kitoblari bir uslubda yozilsa, yaxshi b о ‘lmasdi», degan mulohazalariga hamohang keladi. Rus yozuvchisi Y.Kazakovning uslub haqidagi mulohazalari ham shunga yaqin. Uning fikricha, asar uchun tanlangan syujet uning uslubini ham belgilab beradi. Uslub muallifning nima haqda yozayotgani va о ‘sha vaqtdagi holatidan ham kelib chiqadi . Akademik Izzat Sultonning fikriga k о ‘ra, uslub yozuvchining hayotiy tajribasi bilan uzviy bog‘liq hodisadir. Turli yozuvchilar tomonidan yozilgan asarlar, uningcha, turlicha hayotiy materialni, turlicha kishilarni adabiyotga olib kiradi; bu hayotiy material va qahramonlar esa о ‘ziga xos tasvir vositalarini talab qiladiki, bu uslubning birinchi muhim belgisidir . Demak, xulosa qilish mumkinki, uslub yozuvchi ijodida muntazam shakllanib, rivojlanib, mukammallik kasb etib boradi. Bu, tabiiyki, yozuvchining mudom yangilikka intilishini, izlanishda b о ‘lishini taqozo etadi. Ijodkor uslubini aniqlash tadqiqotchidan muayyan ijod qamragan g‘oya, mavzu, xarakter, syujet, kompozitsiya, til masalalaridan hech birini nazardan chetda qoldirmay yondashishni talab etadiki, bu ancha murakkab ishdir. Uslub 19 tasvir vositalari ifoda etadigan poetik obrazlarda, ana shu poetik obrazlar orqali anglashiladigan ijodkor shaxsiyatida yaqqol namoyon b о ‘lishi e’tiborda tutilsa, obrazlar tahliliga estetik hamda psixologik jihatdan yondashish muhimdir. I.2. XayriddinSultonningqahramonyaratishmahorati Hikoyada obraz yaratish m asalas i h aqida gap borar ekan, uning b oshqa e pik ja nrlardan, avvalo, hajm nuqtai n azaridan ham farq qilishi e‘ tiborga o linishil ozim. Chunki hik oyada, qissa yoki romanlardagidek, qahramon ob razin i t urli vaziyat, turlicha sharoitlardan kelib chiqib har tomonlama, mukammal ochib berish im koni y о ‘q. Hikoyada kichik bir detal, holat, badiiy l avha yoki q ahramon nutqi o rqali ham obrazning xarakterli jihatlari n amoyon b о ‘lishi mumkin. Demak, obra z, yaratishda xarakter, ayniqsa, muhim о ‘rin tutadi. Shu bois badiiy asarda xarakter masalasiga katta e’tibor beriladi. Qahramonning xatti-harakati, yurish-turishi, biror i shni q ay y о ‘sin amalga o shirishi, gap-s о ‘zi va qiziqishlari asarda tasvirlanayotgan hayotiy manzaraga mos k elishi, ya’ni mantiqiy i zchillik muhim ahamiyatga ega. Bularning barchasi qahramon xarakterini o ydinlashtirish, uning ichki dunyosini tabiiy t arzda ochishga yordam beradi. Shuningdek, bu borada xarakterni yuzaga chiqaradigan vaziyatning ham ahamiyati katta. Chunki u qahramonning ichki olami, xarakter qirralari ochilishiga ma’lum ma’noda imkon yaratadi. Istiqlol davri badiiy adabiyoti uchun xarakterli xususiyatlar «asarlarda gumanistik pafos doirasining kengayishi, inson konsepsiyasining chuqurlashuvi, insonni tushunish teranlashib borayotgani, inson shaxsi, tabiati va qalbining murakkab, sirli-sehrli tomonlarini anglashga, kashf etishga intilish ortayotgani» bilan belgilanadi. Shu ma’noda X.Sulton ham xarakter yaratar ekan, inson qalbini bor murakkabliklari bilan tasvirlaydi. Qolaversa, nohaqliklarning guvohi va qurboni bo‘lavergandan yuragi dard-qayg‘uga to‘lib toshgan hamda bu haqda gapirishdan cho‘chimaydigan hurfikrli, samimiy insonlardir.Adabiyotshunos U.Normatov ta’kidlaganidek, bir vaqtlar nazardan chetda qolgan, aslida esa asrash, ardoqlashga munosib odat va tamoyillarimizni k о ‘z-k о ‘z qilishga, shu tamoyillarimizni о ‘zida mujassam etuvchi kishilar obrazlarini adabiyotga olib 20 kirishga mayl ortdi. X.Sulton о ‘z hikoyalarida bir toifa qahramonlar yaratdiki, ular tabiatida ana shu sifatlarni kuzatish mumkin. Ularning bugungi shiddatli hayotni anglashi, unga k о ‘nikishi qiyin kechadi. Chunonchi, ”Siyosat” hikoyasida shunday o‘rinlar mavjud: ” Negaki, siyosat doim vaziyatga qarab o‘zgarib turadi, vijdoningga, hayotiy prinsiplaringga to‘g‘ri keladimi-yo‘qmi, sen ham turlanib-tuslanib yashashga majbur bo‘lasan.” 12 Xayriddin Sultonov yaratgan obrazlar kechagi kun haqida ham bugun haqida ham bo‘yab bejamasdan gapiradigan chinakamiga dili va tili bir bo‘lgan insonlardir. Ularning har biri g о ‘yoki kechagi hayot, kechagi mezonlar bilan bugungi hayot va taraqqiyotga baho bermoqchi b о ‘ladi. ”Uy sotiladi” hikoyasida Vagiz Samatovich Zaitov obrazi tasviri orqali o‘tgan asrda ta’lim oqsab qolganligi hamda o‘qituvchilar yetishmasligi tufayli har bir fan o‘z mutaxassisi tomonidan olib borilmaganligiga alohida urg‘u beriladi: ”...Vagiz Samatovich Zaitov maktabda bizga tarix, mehnat bilan harbiy ta’limdan, umuman, qaysi fandan o‘qituvchi bo‘lmasa, shundan dars bergan, vajohatidan butun sinf titrab turadigan, qo‘li qattiq, savlatli o‘qituvchi edi. Ismi- familiyasi o‘zbekchaga o‘xshagani bilan o‘zi bizning qavmdan emas, ko‘p yillar burun Qozondanmi, Qozog‘istondanmi qishlog‘imizga yo‘llanma ishga kelib, shu yerda qolib ketgan, yevropavor qiyofali, daroz bir kishi edi.” 13 Xayriddin Sultonovning hikoyalarida biz nafaqat dunyoviy balki, teran diniy-falsafiy mushohada yuritadigan va insonlarni faqat va faqat o‘tkinchi amal- mansabga, qolaversa bu o‘tkinchi dunyoga aldanib qolmaslikka chorlovchi qahramonlarga ham duch kelamiz. ”Ichki ishlar vazirining oshga borgani” hikoyasida ichi ishlar vaziriga sobiq sinfdoshi tomonidan to‘yga odatdagidan tashqari mazmundagi taklifnoma yuboriladi: ”Senda o‘zi odamgarchilikdan ”O” harfi ham qolmabdi, -degan dag‘dag‘a bilan boshlanardi xat. – Odam deb seni to‘rt marta to‘yimga aytdim, birontasiga 12 O’sha asar 348-bet 13 O’sha asar 52-bet 21 ham kelmading. Bizga o‘xshagan kambag‘al-faqirlarni nazaring ilmaydi-da, bilmasang, bilib qo‘y, dunyoda ikkita narsaning egasi yo‘q – tobut bilan kresloni...” 14 Xayriddin Sultonov yaratgan yoki duch kelgan qahramonlar har qadamda uchrayveradigan, odatdagi gaplarni gapiradigan odatiy qahramonlar sirasidan emas. Hikoya qahramonlari gaplarni qopib emas , balki shunday haq gaplarni topib gapiradiki, shubhaga mutlaqo o‘rin qolmaydi. Odatdagi qahramonlar bo‘lganda edi yuqoridagi to‘y uchun kelgan taklifnomani adyutant o‘qib aslo xijolat tortmagan bo‘lar edi. Axir to‘y uchun yozilgan taklifnoma insonning xursandchiligiga sherik chaqirish uchun yozilardida odatda. Ichki ishlar vaziri xatni o‘qib hayratga tushadi va shunday so‘zlarni aytadi: ”... O‘zingiz o‘ylang, kattakon bir davlatning ichki ishlar vaziriga, general- mayorga bunaqa xat yozish uchun odam yo qip-qizil jinni bo‘lishi kerak, yo adresatga juda bir o‘tkazib qo‘ygan joyi bo‘lishi kerak .” 15 Darhaqiqat, hikoya qahramonlari yangi tafakkur egalaridan bo‘lgan shaxslardir. Ular ”Gap kelganda otangni ham ayama” qabilida mushohada qiladi. Kimsan ichki ishlar vaziridek shaxsga xat yozyapman deb haqni, haqiqatni chetlab o‘tmaydi. Balandparvoz gaplar bilan xushomad qilib o‘tirmaydi. Hayotga va haqiqatga to‘g‘ri keladigan gaplarni gapirib qo‘ya qoladi. Bu hol ichki ishlar vazirining ko‘ngliga ham aqliga ham zarra ma’qul kelmaydi, dag‘dag‘a bilan shunday gaplarni aytadi: ”Sobiq sinfdoshimning tomi ketganmi-yo‘qmi, bilmayman-u, lekin menda enasining haqqi yo‘qligi – bu yuz protsent aniq . ” 16 Ichki ishlar vazirixatni o‘qishda davom etarkan Toshpo‘lat o‘rtog‘i ko‘z o‘ngidan o‘ta boshlaydi. Toshpo‘latni biz nafaqat hikoya qahramoni, balki zamona qahramoni desak ham yanglishmagan bo‘lamiz.Toshpo‘latning o‘ziga xos fazilatlaridan biri uning haq gapni aytishida bo‘lsa, yana masalaning bir tomoni u mansabdorlarning xalq borasidagi amaldorlik 14 O’sha asar 99-bet 15 O’sha asar 100-bet 16 O’sha asar 100-bet 22 fikrlari qanday ekanligini ham anglashida, bu borada ham aniq va mantiqan to‘g‘ri bo‘lgan tasavvur va tushunchalarga ham ega ekanligidadir. ”...Boshqa sinfdoshlar qatori seniyam odam deb to‘yga aytayapman. ...Hech birimizni bu dunyoga bog‘lab qo‘ymagan, o‘rtoq. Qo‘rqma, menda ham, sinfdosh do‘stlarimizda ham sening oldingga qo‘yadigan hech qanday problema yo‘q, negaki, biron narsani iltimos qilganimizda ham baribir bajarmasligingni yaxshi bilamiz. Bir hisobda, shunaqa ishlarga aralashmaganing ham tuzuk, mana, necha yillardan beri qoqilmay ishlab yuribsan, hammamiz faxrlanamiz sen bilan, o‘rtoq...” 17 Ichki ishlar vazirining endi ”hushi joyiga” kela boshlaganda, ya’ni Toshpo‘lat ”xatosi”ni anglab yetibdi va shuni ”to‘g‘rilash” uchun shunday gaplarni ilova qilibdi, qo‘rqoqlikdan buning bari deb qaror chiqargan bir vaqtda, o‘yi yanglish ekanligini xatning so‘ngi jumlalarini o‘qigach anglab yetadi. ”Kelmasang – katta ko‘cha, sensiz ham to‘rtta to‘yim o‘tgan, beshinchisi ham o‘taveradi. Lekin bilib qo‘y, bu dunyoyi qo‘tirda eng sadoqatli, sotmaydigan do‘st – yoshlikdagi do‘stdir. Bugun soyangga salom berib, atrofingda girdikapalak bo‘lib yurgan oshnolaring sening emas, amalingning do‘sti, manfaat do‘stidir...” 18 Asar qahramonlaridan biri bo‘lgan Toshpo‘lat samimiy inson. U insonlarning aksariyat hollarda amaldorlarga qilgan munosabatlari ortida ”nimalar” yotishini do‘stiga do‘stona ohanglarda eslatib o‘tyapti xolos. Modomiki, Toshpo‘lat to‘yiga ichki ishlar vazirini beg‘araz taklif qilyapti, uni ichki ishlar vaziri ekanligi uchun emas, balki yoshlikda birga ta’lim olgan sinfdoshi, do‘sti ekanligini inobatga olib to‘yiga taklif qilyapti. Toshpo‘lat ichki ishlar vazirini emas, amaldorni emas, do‘stini taklif qilayotganligini ”odam” deb taklif qilayotganligini xatning deyarli barcha o‘rinlarida ta’kidlab o‘tadi. Biz Toshpo‘latning biror manfaat umidida emasligini sezishimiz qiyin emas. Xullas, Toshpo‘lat e’tiqodini о ‘zgartirmaydiganlar toifasidan. U amaldorlar har qadamda uchrataveradigan ”girdikapalaklar” turkumidan emas. U o‘zi bilan yoshlikda birga ulg‘aygan do‘stiga sadoqati boqiyligi sababo‘ziga yaqin inson 17 O’sha asar 100-bet 18 O’sha asar 100-bet 23 hisoblab, har qanday rasmiyatchiliklarni chetlab do‘stona xat yozadi. U yozgan xatning uslubi ham qahramon dunyoqarashining naqadar yuksak ekanligidan dalolat beradi. Toshpo‘lat diniy tomondan ham dunyoviy tomondan ham saviyali ekanligi hamda mana shu egallagan ilmini amalda qo‘llay oladiganlardanligini his qilish qiyin emas. Toshpo‘lathech bir ta’masiz, soddadillik bilan do‘stlik burchini ado etadi. U odamiylik tuyg‘usidan, tarixiy xotiradan uzilmagan. Shu jihati bilan ichki ishlar vaziridan ustun turadi. Toshpo‘lat obrazi orqali yozuvchi bu dunyoda hamisha hamma ham ma’lum bir manfaatlar yuzasidan amaldorlar bilan munosabatda bo‘lavermasligini, bunday munosabat beg‘araz va samimiy bo‘lishi ham mumkinligini, yer yuzida hayotning ko‘rkam bo‘lishi uchun Toshpo‘lat kabi insonlar mavjudligini ko‘rsatib bergan. Hikoyaning kishini hayajonga soladigan jihatlaridan biri shuki, Toshpo‘lat hattoki amaldor do‘stining samimiy maktubini qanday va qay darajada qabul qilishigacha avvaldan javob tayyorlab jo‘natgandek go‘yo. Yozuvchi bu obraz orqali kishilar mansabga erishgach ularning ruhiy olamida yuz berayotgan o‘zgarishlar hamda atrofdagilarning ular bilan kechadigan munosabatlari doimo bir xilda bo‘lmasligini ochib berarkan, avvalo, odamiylik yo‘qolib ketmasligini, uning saqlanib qolishining tarafdori ekanligini e’tirof etadi.Toshpo‘lat va ichki ishlar vaziri o‘rtasidagi bir maktub orqali mansabdorlar hayotidagi barcha pallalar ham ular o‘ylaganchalik bo‘lib chiqavermasligini ko‘rsatib beradi. X.Sultonning ayrim qahramonlari о ‘zinining tarjimai holini ham yozib olinishini istamaydigan va bunga o‘zini munosib deb bilmaydigan nihoyat darajada xokisor odamlar. Bu kabi obrazlar yaratish orqali har qanday odam e’tiborga loyiq ekani, asar qahramoni b о ‘la olishi isbotlanadi.”Tarjimai hol” hikoyasida kampir tarjimai holini yozib olinishiga qarshilik ko‘rsatib, e’tiroz bildiradi. Kampirning fikricha bu dunyoga kelib faqat karomat ko‘rsatganlarninggina tarjimai holi yozilishga munosibdir: ”Men bor-yo‘g‘i uch sinf o‘qigan bir kampir bo‘lsam, menda tarjimai hol nima qiladi. Umrim bino b’lib, idora-pidorada ishlash u yoqda tursin, loaqal boshlang‘ichda ham dars bermagan bo‘lsam... Ana, artistlarni, olimlarni, har xil 24 amaldorlarni radiodan, televizordan gapiradi, endi ular haqiqatda ish ko‘rsatgan, gapgayam usta, eshitib qoyil qolasan. Men dunyoga kelib nima karomat qilibmanki, qariganimda valfajr o‘qib o‘tirsam...” 19 O‘zini hech qanday buyuk ishlarga qo‘l urmagan inson sifatida tanishtirgan kampir hikoya davomida butun boshli o‘tgan asrning ijtimoiy-siyosiy manzarasi qanday kechganligini o‘zining boshidan kechirgan voqealari orqali jonli ifoda etib beradi. Nisoxon Ahmedova vositasida yozuvchi bu dunyoda hech bir insonjamiyat siyosiy hayotidan ajralgan holda shunchaki yashamasligini, davr shiddatli bo‘ronlari faqat ma’lum bir mansabdorlarga aloqador bo‘lib qolmasligini, shu davrda yashovchi barcha insonlarga daxldor ekanligini aytib o‘tadi. Hikoya qahramoni tomonidan o‘tgan asrning suronli damlari shunday tasvirlanadi: ”Otam - yoshi ellikdan oshgan mo‘ysafid, har kimlarning eshigida mardikorlik qila boshladi...Oxiri rayondagi yangi ochilgan istalvoyga supuriqchi bo‘lib ishga kirdi... Otam bechora qo‘lida burgan supurgi, changga botib yer supurardi, stollarda qolgan burda-surda bo‘lka nonlarni o‘g‘rincha yig‘ib, xaltasiga solardi. Keyin zinapoyaga o‘tirib: ”Gado qilding, sho‘ro, Ado qilding, sho‘ro,” deb pichirlab yig‘lardi. 20 Hikoya qahramoni so‘zlab bergan voqeadan keyin o‘tgan asrda turli bo‘htonlar avj olgan bir davrda yashagan ijodkorlardan biri Usmon Nosir xalqning ayanchli hayot qismati xususida yozgan baytlari bevosita yodga keladi. ”Nil va Rim” she’rida Usmon Nosir shunday degan edi: O‘lim yaxshi, odam agar shunday xor bo‘lsa! Bir parcha non nima o‘zi! Shunga zor bo‘lsa” 21 Hikoya qahramonlari shu qadar metin irodali insonlarki, ular hayot bergan qiyinchiliklarni yengib, ”o‘limlardan hatlab” ezgu kunlarga erishadilar. Davr 19 O’sha asar 160-bet 20 O’sha asar 162-bet 21 Rashidova N. Usmon Nosir: “Men hayotga qaytishim kerak...” “Yoshlik” jurnali, 1988-yil 9-son 25 qiyinchiliklariga bo‘yin egib, taslimchilik siyosatini yuritishni xayollariga ham keltirmaydilar. Hamisha Xudoga tavakkal qilib, ezguliklar sari talpinib, mehnat qilib yorug‘ kunlarga erishadilar. O‘tgan asrda ziyoli insonlarni jamiyatdan yo‘q qilib tashlash hukumatning bosh vazifalaridan biriga aylanib ulgurgan bir davrda yashagan hikoya qahramoni shunday deydi: ”...Chunki shu kunlarda kimki o‘ziga to‘q bo‘lsa, mulla bo‘lsa, namoz o‘qisa, oborib qamayotgan edi.” O‘tgan asr mustamlaka tuzumi davrida mustamlakachilar hur fikrli insonlarning soni ortishini o‘zlarining chirkin manfaatlariga zid jarayon sifatida bilganlar va shu sababli ziyoli insonlarni jamiyatdan qirib tashlashga astoydil bel bog‘laganlar. Sho‘ro hukmron kuchlari uchun o‘z so‘ziga va mustaqil fikriga ega insonlarning mavjudligi ularning fojiasini keltirib chiqishi muqarrar ekanligi ularni qayg‘uga solgan. Mana hikoya qahramonining karomati bir jumlada butun boshli davr ijtimoiy-siyosiy ahvolini ochib tashlashga xizmat qilgan. Kuzatishlarimizdan ma’lum b о ‘ldiki, yozuvchi odatda qahramonning tashqi qiyofasi — portreti, kiyinishi va yurish-turishiga e’tibor qaratavermaydi, k о ‘proq uning gap-s о ‘zi, atrofidagilar bilan munosabat-muomalasi, о ‘y-fikrlarini tasvirlash orqali xarakter yaratadi. Yozuvchini qahramonning ichki dunyosi, qalbini tahlil etish k о ‘proq qiziqtiradi. Ma’lumki, janr tabiatiga k о ‘ra aksariyat hikoyalarda muayyan bir voqea tasvirlanadi. Undagi qahramon asar boshidayoq shakllanib ulgurgan xarakter b о ‘lishi mumkin. X.Sulton ayrim hikoyalarida qahramonni asar boshida tayyor xarakter sifatida k о ‘rsatadi. Ammo keyin ma’lum bir sabab, ta’sir natijasida uning xarakteri dinamik tarzda о ‘zgarib borishi kuzatiladi. Qahramon ongida r о ‘y bergan ziddiyatlar oqibatida hikoya s о ‘ngida u mutlaqo teskari evrilib ketishi ham mumkin. Muallif k о ‘pincha asosiy e’tiborni qahramonning voqea tasvirlanayotgan paytdagi ruhiy olamini tadqiq etishga qaratadi. Qahramonning о ‘zini tutishi, har bir harakatlariga nisbatan yozuvchining bir oz kinoyali, bir oz dramatik tarzdagi munosabati seziladi. (Har qanday hodisadan katta fojia yasaydigan, shu barobari, о ‘z hayotini ham fojiaga aylantirish 26 darajasiga yetgan odam k о ‘z о ‘ngimizga keladi.) Bu jihatdan muallifning obraz yaratishda A.Chexov va A.Qahhor tajribalaridan bahramand b о ‘lgani k о ‘rinadi. Odatdagi maishiy hayot hodisalarida umuminsoniy ahamiyatga molik jihatlarni k о ‘ra bilish, qahramon obrazini uning ziddiyat va iztiroblarga t о ‘la ruhiy olamini tasvirlash orqali aks ettirish — X.Sultonga xos xususiyat. Ma’lumki, psixologik tahlilda turli usullardan foydalaniladi. U muallifning bevosita mulohaza-mushohadalari tarzida yoki qahramonlarning ichki kechinmalari, yoxud bilvosita — ularning muallif tomonidan oldindan «tayyorlab» borilgan kitobxon tahliliy tadqiq eta biladigan xatti-harakatlari, qiliqlari orqali yuzaga keladi. Bu kabi barcha tahlil usullari orasida personajlarning tashqi va ichki nutqi alohida о ‘rin tutadi... Adabiyotshunos L.Y.Ginzburg ta’kidlaganidek, «Qahramonlarning bevosita nutqida ularning ruhiy holatini nisbatan aniq, r о ‘y-rost aks ettirish imkoniyati mavjud. Personajning gap-s о ‘zida uning xarakteri, kechinmalari, maqsad-xohishi, qolaversa, obrazning badiiy talqiniga doir asosiy mohiyat о ‘ta muxtasar tarzda ifoda topishi mumkin. Biroq s о ‘zning bunday imkoniyatlariga uzoq taraqqiyot jarayoni, k о ‘plab buyuk s о ‘z san’atkorlarining izlanishlari tufayli erishilgan». Obraz yaratish, uning xarakter belgilarini tasvirlashda ba’zan yozuvchi qahramonning tashqi qiyofasi, ya’ni portretini chizishdan ham foydalanadi. Ma’lumki, portret tasviri orqali personajlarning tashqi qiyofasi, hayotiy qarashlari, tabiatiyu odob-axloqi, yoshi va boshqa xususiyatlari ham oydinlashadi. Ammo, yuqorida zikr etilganidek, adib hech qachon qahramonlari portretini bir boshdan, mukammal tasvirlamaydi. Aksincha, y о ‘l-y о ‘lakay matn ichida, о ‘rni kelganda yo biror vaziyatdagi holatini ifodalay turib qahramon portretini ham uch-t о ‘rt og‘iz s о ‘z bilan, ammo aniq chizib ketadi. X.Sulton qahramonlari obrazini tiniq, mukammal tasvirlashga moyil. Yuqorida tilga olingan hikoyalardagi obrazlar, xoh bosh qahramon, xoh kichik bir personaj b о ‘lsin, nimasi bilandir esda qoladi. Hatto qahramon t о ‘g‘risida uch- t о ‘rt og‘izgina gap aytilganda ham, u haqda yetarli tasavvurga ega b о ‘lasiz. Chunki u hayotiy va ishonarli tarzda k о ‘rsatilgan. 27 Xulosa tariqasida shuni ta’kidlash kerakki, hikoyachilikdagi ijodiy izlanishlar, tabiiyki, yangi qahramonlarning tug‘ilishini ham taqozo etadi. Shu ma’noda, Xayriddin Sulton hikoyalarida har biri о ‘zicha bir olam b о ‘lgan qahramonlar anchagina. Yozuvchining qahramon yaratish borasidagi izlanishlari quyidagi xususiyatlarda k о ‘rinadi: — X.Sultonni inson qalbi, ruhiyati, bir s о ‘z bilan aytganda, ichki olami k о ‘proq qiziqtiradi. U inson qalbining tub-tubidagi ezgulik, poklik va samimiyat tuyg‘ularini shoirona bir y о ‘sinda ifodalashni yoqtiradi. Ba’zan birgina ixcham va l о ‘nda tasvir, kichik detal orqali xarakterni yorqin ochib beradi (masalan, «Olis «Artek» haqida xotiralar» hikoyasida A’lochi bolaning Sabriye xolaga uyidan b о ‘sh shishaga suv t о ‘ldirib olib chiqib berishi). — X. Sultonning obraz yaratishda insonga mehri va samimiyati (goh oshkor, goh yashirin b о ‘lsa-da) mudom aks etib turadi, uning har xarakterdan avvalo о ‘zi zavqlanishi seziladi. Yozuvchi ijodidagi bu xususiyatlar, bunday ruhiyat A.Qodiriydan ta’sirlanish natijasi ekanini his etish qiyin emas (masalan, Qori, Esonboy, Sanoqul bobo singari qahramonlar obrazi). — X.Sulton qariyalar obraziga bot-bot murojaat qilishining muhim bir axloqiy jihati bor. Adib hikoyalarida qariyalar hayoti k о ‘pincha ma’naviy-ma’rifiy ibrat hamda milliylik, vorisiylik, an’ana va qadriyatlar ramzi b о ‘lib xizmat qiladi. Shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, qariyalar obrazi yaratish borasidagi (hikoya janridagi) izlanishlari samarasi о ‘laroq X.Sulton ijodida insonning tashqi va ichki dunyosi bor murakkabliklari bilan tasvirlangan yorqin obraz — Adash Karvon kashf etildi. Umuman olganda, yozuvchi hikoyalarida о ‘taketgan razil, xudbin kimsalar obrazi deyarli uchramaydi. Bundan, u faqat hayotning ijobiy tomonlarini, yaxshi insonlarnigina tasvirlar ekan, degan fikr kelib chiqmasligi kerak. Buni, avvalo, adib ijodidagi tabiiylik bilan izohlash mumkin. U qahramonlarni real hayotdan tanlab oladi. Inson mukammal etib yaratilmagan. Bir haqiqatni tan olishimiz kerak: hayotda, ayniqsa, xalqimiz orasida bir umr razillik yoki yovuzlik bilan 28 shug‘ullanadigan kimsalar deyarli y о ‘q. Bu hol xalqimiz mentalitetiga yot. Ammo har qanday odam yaxshi xislatlar bilan birga о ‘ziga yarasha kamchiliklardan ham xoli emas. Yoki adashgan, boshi berk k о ‘chaga kirib qolgan, k о ‘pchilik nazarida xudbin b о ‘lib k о ‘ringan odamda ham qalb, ruhiyat, hech b о ‘lmaganda о ‘z oilasi, bola-chaqasiga nisbatan mehr b о ‘ladi. X.Sulton uchun aynan shu kabi holatlarni tadqiq etish, insonni inson sifatida, xom sut emgan osiy banda sifatida k о ‘rsatish xosdir. Asarga bosh qahramon qilib kimni tanlash yozuvchining inon-ixtiyori, qolaversa, uning badiiy g‘oyasi, niyatiga ham bog‘liq. X.Sulton ba’zan qahramonlariga xayrixohdek tuyulsa-da, me’yorga amal qilishi (yuqorida aytganimiz samimiyat masalasida ham), umuman, qahramonlariga nisbatan munosabatda muvozanatni buzmasligini ta’kidlamoqchimiz. Shu bois ham uning adabiy qahramonlari, rus yozuvchisi V.Rasputin ta’kidlaganidek, q о ‘g‘irchoq kabi jonsiz qiyofalar emas, balki tirik insonlardir. Atoqli adabiyotshunos Izzat Sulton uslubning о ‘ziga xos xususiyatlarini qayd etib, bunday yozgan edi: «Yozuvchi shaxsiyati о ‘ziga xos bir qancha xususiyatlarga (masalan, hayotni boshqalar bilmagan yoki kam bilgan tomondan bilishi, о ‘quvchini hayajonga soladigan asar yozishning о ‘ziga xos usullarini ijod etish va mavjud usullarni mukammallashtira borish kabi) ega b о ‘lsagina, asar muvaffaqiyatli chiqadi. Yozuvchi hatto bir asarida q о ‘llagan vosita va usullarni boshqa asarlarida ishlatish imkoniyatiga har vaqt ham ega b о ‘lavermaydi. Yangi hayotiy material k о ‘pincha yangi vositalar topishni zarur qilib q о ‘yadi. Shunday sabablarga k о ‘ra, badiiy ijod xilma-xil izlanishlar maydonidir». II.BOB. Xayriddin Sulton hikoyalarining kompozitsion o‘ziga xosligi II.1.Ijodkorning sujet, konflikt yaratish mahorati Ma’lumki, hikoyada bitta qahramon ishtirok etmaydi. Har bir qahramon xuddi hayotdagidek muayyan bir muhitda, odamlar orasida yashaydi va, albatta, turli insonlar bilan munosabatda, muloqotda b о ‘ladi. Ya’ni qahramonlar harakati 29 syujet orqali ifodalanadi. Mudom rivojlanishda b о ‘lgan hayot, unda r о ‘y beradigan voqea-hodisalar badiiy syujet uchun asosiy manbadir. Syujet — badiiy shaklning dinamik tomoni b о ‘lib, u harakat, rivojlanish va о ‘zgarishlarni ta’minlaydi . Syujet yaratish ham о ‘ziga xos bir san’at, ya’ni «hayot haqiqatini badiiy haqiqatga aylantirishning muhim qonuniyati» sanaladi. «Syujet y о ‘q joyda badiiylik ham b о ‘lmaydi». (N.Chernishevskiy). Yozuvchi uslubi, badiiy mahoratini baholashda syujet, konflikt, kolliziya masalalari muhim ahamiyatga ega. Bu boradagi tadqiqot, avvalo, yozuvchi ijodiy ustaxonasiga kirish, ijod jarayonini kuzatish, uning badiiy olamidan ma’lum darajada voqif b о ‘lishni talab etadi. XX asr о ‘zbek adabiyotida realistik hikoya janrining shakllanishida beqiyos о ‘rin tutgan Abdulla Qahhor ijodiy ustaxonasi kuzatilganda, adib ikkita yon daftar tutgani, bittasi umumiy daftar b о ‘lib, unga s о ‘z, ibora, tasvir, syujetlar, faktlaru turli voqea-hodisalarni yozib yurgani va biron-bir asar ustida ishlash jarayonida ulardan foydalangani ma’lum b о ‘ladi. «Ikkinchi daftar — ayrim asarga doir b о ‘lib, bunga ana shu asarga tegishli nima narsa esga kelsa, shuni yozib boraman: detallar, qahramon va personajlarning s о ‘zlari, xarakterlariga oid gaplar... Men asarni shu daftar t о ‘lgandan keyin, ya’ni xarakterlar yetilgandan keyin yozishga kirishaman», degan edi ustoz adib. Ma’lumki, har qanday asarning dunyoga kelishiga nimadir turtki b о ‘ladi. Yozuvchi uni butkul t о ‘qib chiqarmaganidek, hayotdan boricha k о ‘chirib ham olmaydi. Masalan, k о ‘pgina mumtoz adiblarning mashhur asarlariga hayotiy voqealar asos b о ‘lgan. Viktor Gyugoning «X о ‘rlanganlar» romani yaratilishiga bir yepiskop hayotidagi real voqea sabab b о ‘lib, yepiskopning g‘ayrioddiy bir mehribonlik, insoniylik fazilatlari yozuvchini qiziqtirib qolgan. Yoki Turgenevning «Mumu» hikoyasidagi «barinya» obrazida yozuvchining onasi tasvirlangani ma’lum. Gerasim va uning kuchukchasi bilan bog‘liq voqealar ham aynan hayotdan olingan. Gogolning «Shinel»ni yozishiga esa d о ‘stlaridan eshitgan bir kambag‘al chinovnik t о ‘g‘risidagi latifa bahona b о ‘lgan. (U vaqtlarda latifa deganda hayotda b о ‘lib о ‘tgan qiziqarli biror voqea tushunilgan.) Demak, badiiy 30 asarning hayotiy haqiqatga asoslanishi k о ‘pincha uning ommalashishini, muhimi, о ‘lmas durdonaga aylanishini ham ta’minlagan. Misol tariqasida «Grajdan mudofaasi» hikoyasi qahramoni — Hikmat obraziga t о ‘xtalib о ‘tamiz. Asar uning xarakteriga oid chizgilar bilan boshlanadi: «G о ‘dakning oddiy xarxashasi ham unga Shekspir tragediyalaridan k о ‘ra kuchliroq ta’sir qilardi» tarzidagi bir oz mubolag‘ali ta’rif Hikmatning tabiatan nihoyatda ta’sirchan, k о ‘ngilchanligidan darak beradi. Farzand k о ‘rgach esa u batamom tinchini y о ‘qotadi — endi uning hayotidan xavotirga tushadi. Hikmatning bu fe’li о ‘zi t о ‘qnash kelgan har qanday hodisaning xunuk oqibatlarini tasavvur qilishi, xayolan ularni boshdan kechirishi, farzandi va yaqinlariga zarar yetkazishi mumkinligini о ‘ylab siqilishiga sabab b о ‘ladi. Uning shu holatini yozuvchi andak mutoyiba aralash bunday ta’riflaydi: «Chinor kavagida — kaptar, kaptar qornida — tuxum, tuxum ichida — devning joni, deya ch о ‘pchaklarda naql qilinganidek, u ham mitti zurriyodining jonu jahoni о ‘zining k о ‘ksida, k о ‘zida, lablariyu tomirlarida nihon ekanini qariyb jismoniy og‘riq bilan his etardi» . Muallif qahramonning bu holatga tushishini avvaldan dalillab keladi. Hikmat ruhan xavotirga tayyor. U mudom ana shunday kayfiyatda yashaydi, bu uning har bir xatti-harakatida k о ‘rinadi. Grajdan mudofaasi mashg‘ulotlari, buning ustiga, xalqaro ahvolning tahlikali ekani haqidagi televideniye va matbuot ma’lumotlari uning q о ‘rquv k о ‘zlarini battar ochib yuboradi. Hikmat timsolida hayotning faqat mudhish, qorong‘i tomonlarini о ‘ylab о ‘z- о ‘zini qiynayotgan inson obrazi namoyon b о ‘ladi: «Ey, yorug‘ dunyo, ey, bebaho olam! Bunchalar g о ‘zal, bunchalar g‘ofilsan! Nahot seni hududsiz mozoristonga aylantirmoq shunchalar oson?! E, parivash sanamlar, e, о ‘ktam yigitlar, buncha g‘ofil, buncha beg‘amsiz?!» Shu о ‘rinda Hikmatning xiyla romantikligi ham k о ‘zga tashlanadi. Qahramonning о ‘zini tutishi, har bir harakatlariga nisbatan yozuvchining bir oz kinoyali, bir oz dramatik tarzdagi munosabati seziladi. (Har qanday hodisadan katta fojia yasaydigan, shu barobari, о ‘z hayotini ham fojiaga aylantirish darajasiga yetgan odam k о ‘z о ‘ngimizga keladi.) Bu jihatdan muallifning obraz yaratishda A.Chexov va A.Qahhor tajribalaridan bahramand b о ‘lgani k о ‘rinadi. 31 Odatdagi maishiy hayot hodisalarida umuminsoniy ahamiyatga molik jihatlarni k о ‘ra bilish, qahramon obrazini uning ziddiyat va iztiroblarga t о ‘la ruhiy olamini tasvirlash orqali aks ettirish - X.Sultonga xos xususiyat. Yozuvchi qahramonning telbalikka aylanayozgan xatti-harakatlarini tabiiy voqealar silsilasida kuzatadi. Hikoya s о ‘ngida qahramon beixtiyor о ‘zidan, qilayotgan ishlaridan uyaladi: «Chindan ham temir q о ‘rg‘on bitdi, deylik, ichiga kirib olishga ulgurdi ham deylik, ammo atrofda na bir tirik jon, na bir giyoh b о ‘lmasa, bunday hayot...» Hikmatning ongi о ‘zini, harakatlarini tahlil qilish, nafaqat tahlil, balki tanqid qilish darajasida uyg‘onadi. Mana shu jihati bilan Hikmat yangi obrazdir. Hikmat shu narsani anglab yetadiki, chinakam inson faqat о ‘zi, yaqinlari haqidagina emas, balki butun insoniyat haqida qayg‘urishi kerak, chunki u yakka о ‘zi hech kim emas. Hikoyadagi asosiy g‘oya qahramonning ana shu haqiqatni anglab yetishi orqali ma’lum b о ‘ladi. Muallif insoniyatning urushga b о ‘lgan nafratini, hamjihatlik esa tinchlikning asosiy omili ekanini shu y о ‘sinda ifodalaydi. Adibning yuqorida tilga olingan «D о ‘stim Esonboy» hikoyasi sof hikoya- xarakter y о ‘nalishidagi asardir. Unda asosiy e’tibor Esonboy xarakterini chizishga qaratilgan. Esonboy soddaligi, samimiyligi bilan k о ‘ngilga qandaydir bir iliqlik olib kiradi. Uning xarakteri muayyan bir vaqtda, holatda, atrofidagilarga munosabatida, muammolarga duch kelganida о ‘zini tutishi orqali oydinlashadi. Esonboy - oddiy, kamsuqum, soddadil, yuvosh odam. Shunga qaramay, d о ‘stlari muammoyu mojarolarini hal etishda k о ‘pincha unga murojaat qilishadi va u bu ishni uddalaydi. Esonboy har qanday vaziyatda ham og‘ir-bosiqlik bilan ish tutadi. Hatto о ‘zini ranjitganlarga ham qattiq gapirmaydi. Esonboy «hammamiz bir odam» degan gapni k о ‘p qaytaradi. Birgina mana shu gapi uning qanday odam ekanini, xarakterini aniq ifodalaydi. Esonboy bu gapni anchayin aytib q о ‘yaqolmaydi, aslida ham u hammani teng k о ‘radi. Deyarli hayotiy e’tiqodiga aylangan bu narsa Esonboyning ma’nan baquvvatligidan darak beradi. О ‘zining muammoyu tashvishlari b о ‘laturib boshqalarning tashvishini chekadi (d о ‘stining y о ‘qolgan telegrammasi topilgan-topilmaganini s о ‘rash uchun atay uning ishxonasiga kirishi, Bodomtepaga, generalnikiga Ilhom akaning «Volga»sini plani 32 t о ‘lmagani uchun! - kira qilib borishi kabi). Bunday odamlar gap-s о ‘zi, о ‘zini tutishi, goho sodda-laqmaligi bilan, qisqasi, g‘alatiroq fe’l-atvori sababli hayotda k о ‘p qoqiladi, ba’zan murakkab, ba’zan kulgili vaziyatlarga tushib qoladi. Har uchala hikoya qahramonlari — Sanoqul bobo, Qori va Esonboyning tabiatidagi soddalik, lakalovlik ularni bir-biriga yaqinlashtiradi. Ularni xalq «afandi» deb ataydigan odamlar yoki g‘aroyib tabiatli kishilar sirasiga ham kiritish mumkin b о ‘lsa-da, yozuvchi Said Ahmad ta’kidlaganidek, «Esonboy singari insonlarga ishonish, ularga suyanish» ba’zan zarurat b о ‘lib qoladi. Shu jihati bilan ham ular milliy qahramonlardir. О ‘rni kelganda ta’kidlash kerakki, yozuvchi Erkin A’zamning Ramazon («Anoyining jaydari olmasi»), K о ‘kaldosh («Bog‘bololik K о ‘kaldosh») kabi qahramonlari ham shu toifa obrazlardandir. Kuzatishlarimizdan ma’lum b о ‘ldiki, yozuvchi odatda qahramonning tashqi qiyofasi — portreti, kiyinishi va yurish-turishiga e’tibor qaratavermaydi, k о ‘proq uning gap-s о ‘zi, atrofidagilar bilan munosabat-muomalasi, о ‘y-fikrlarini tasvirlash orqali xarakter yaratadi. Yozuvchini qahramonning ichki dunyosi, qalbini tahlil etish k о ‘proq qiziqtiradi. Ma’lumki, janr tabiatiga k о ‘ra aksariyat hikoyalarda muayyan bir voqea tasvirlanadi. Undagi qahramon asar boshidayoq shakllanib ulgurgan xarakter b о ‘lishi mumkin. X.Sulton ayrim hikoyalarida qahramonni asar boshida tayyor xarakter sifatida k о ‘rsatadi. Ammo keyin ma’lum bir sabab, ta’sir natijasida uning xarakteri dinamik tarzda о ‘zgarib borishi kuzatiladi. Qahramon ongida r о ‘y bergan ziddiyatlar oqibatida hikoya s о ‘ngida u mutlaqo teskari evrilib ketishi ham mumkin. Muallif k о ‘pincha asosiy e’tiborni qahramonning voqea tasvirlanayotgan paytdagi ruhiy olamini tadqiq etishga qaratadi. Buni «Qog‘oz gullar»da Omon G‘aniyevich, «Yo, Jamshid!»da О ‘rinboy, «Grajdan mudofaasi»da Hikmat, «Y о ‘qchilik va t о ‘qchilik»da Rahmatulla kabi qahramonlar timsolida kuzatish mumkin. Yozuvchi Xayriddin Sulton «Boburiynoma» asarida e’tirof etishicha, azaldan xotira yozib yuradi va ana shu xotiralar ayrim asarlarini yozganda q о ‘l kelgan. Tarixiy asar yozganda tarixiy faktlarga tayanilishi tabiiy. Asarning badiiy 33 jihatdan yetuk chiqishi esa, albatta, yozuvchi iqtidori, bilimi va mashaqqatli mehnatiga bog‘liq. X.Sulton ijodida buyuk tarixiy shaxs Zahiriddin Muhammad Bobur hayotini talqin etish borasida teran izlanishlar k о ‘zga tashlanadi. «Bu muazzam asarning har bir satri haqida bittadan hikoya yozish mumkin», deya e’tirof etgan edi adib «Boburnoma» t о ‘g‘risida. U Boburdek buyuk zotning shiddatlarga t о ‘liq hayot y о ‘li, shoir qoldirgan boy ijodiy meros bilan mudom qiziqqan, bu borada k о ‘p va x о ‘b izlangan ijodkorlardan. Bobur Mirzo haqida yozgan hikoya, qissa, esselari, k о ‘plab ilmiy va publitsistik maqolalari yozuvchining bu buyuk inson shaxsiga, ijodiga ixlosi naqadar z о ‘rligini k о ‘rsatadi. Binobarin, yozuvchi ijodiga Bobur shaxsi ta’sirining kuchliligini, ular о ‘rtasidagi о ‘zaro ruhiy yaqinlikni payqash qiyin emas. «Oy botgan pallada» hikoyasining yaratilish tarixi t о ‘g‘risida muallif bunday yozadi: «Boburnoma»ni varaqlab о ‘ltiraman. U menga mutolaadan k о ‘ra k о ‘proq xayol surish imkonini beradi. ...Ajab yangilik: Bobur Mirzo Parkentda b о ‘lgan ekan! Umuman, «Boburnoma»da Toshkent atrofidagi Ohangaron, Piskent, Shohruhiya degan joylar qayta-qayta tilga olingan. Eng muhimi, Bobur Mirzo о ‘sha suronli yillarda bir muddat Somsarakda sarson-sargardon kezgan ekan. Somsarakka Bobur Mirzoning nafaqat qadami tekkan, balki umridagi og‘ir va fojiali bir voqea ayni shu yerda boshidan kechgan. «Somsarak degan kentga tushdik, - deb yozadi u, - tonglasi xabar keldikim, N о ‘yon K о ‘kaltosh jardin mastliqta yiqilib о ‘libtur... Tahqiqini kishi bilmadi. Manga g‘arib ta’sir qildi. Bir hafta- о ‘n kungacha hamisha yig‘ladim». «Boburnoma»dan keltirilgan ana shu tafsilotlar «Oy botgan pallada» tarixiy hikoyasining syujetiga asos b о ‘ladi. Shuningdek, voqealarning о ‘zi tug‘ilib о ‘sgan Parkent bilan bog‘liq ekani ham yozuvchini bu hikoyani yozishga undaydi. «Nuqta» hikoyasida Bobur Mirzoning yetuklik - m о ‘ysafidlik davri (garchi 46 yil umr k о ‘rgan b о ‘lsa-da), ya’ni umr poyoni yaqinlashgan kezlardagi holati 34 tasvirlangan b о ‘lsa, «Oy botgan pallada» hikoyasida navqiron yigitligi ( о ‘n t о ‘qqiz yashar payti), «viloyat y о ‘q, viloyat umidvorlig‘i y о ‘q, navkar parokanda...» b о ‘lgan ayanch ahvoli qalamga olingan. Bobur qanchalik qat’iyatli, о ‘z ishiga puxta, dushmanlariga shafqatsiz (davlat arbobi qattiqq о ‘l b о ‘lmay iloji y о ‘q) podshoh b о ‘lmasin, tabiatan romantik shoir edi. Hikoyada qahramonning ketma-ket hayot zarbalariga duch kelishi, g‘am-tashvishdan boshi chiqmay, ertangi kuni mavhum, qorong‘i b о ‘lib turgan bir vaziyatda ham odamlari oldida qat’iyatni, ishonchni q о ‘ldan bermagani badiiy ifodasini topgan. Ammo u ham xudoning bandasi - yuragi, dardu hasrati bor. Bu uning yolg‘iz qolgan kezlari о ‘z- о ‘zi bilan qilgan suhbat, ya’ni ichki monologida aks etadi: «Bu olamda qaysi bir bandaga ishonib b о ‘ladi? Kimni k о ‘ngilga mahrami asror etsa b о ‘ladi? Qayon boqma — xiyonat, makr, nayrang...» U о ‘n bir yoshidan - taxtga о ‘tirganidan to shu vaqtgacha b о ‘lgan mas’ud damlarini ham, baxtsiz kunlarni ham g о ‘yo sarhisob qiladi. «...Tun b о ‘yi sharros quygan yomg‘ir kuni bilan tinmadi. Osmoni falakni t о ‘ldirib yuborgan qora bulutlar qahr bilan t о ‘lg‘anib, savalab sel quyardi»1. 1Bu tabiat tasviri qahramonning о ‘sha damdagi kayfiyatini ham ifodalaydi. Yaqin sirdoshi, d о ‘stidek b о ‘lib qolgan N о ‘yon K о ‘kaltosh mehmonga borishga ijozat s о ‘raganida, xuddi falokatni avvaldan sezgandek, Bobur Mirzo unga izn berishga ikkilanadi. Hikoyada asosiy e’tibor Bobur Mirzoning Somsarakda kechgan g‘amli kunlari, ayniqsa, N о ‘yon K о ‘kaltoshning о ‘limi bilan bog‘liq musibatni ifodalashga qaratilgan b о ‘lsa-da, uning odamlari bilan Somsarakka k о ‘chishi, u yerda mahalliy aholi uylaridan boshpana topishi, 116 yoshli momo bilan suhbat qurishi, Ahmad Qosim N о ‘yon K о ‘kaltoshning о ‘limi xabarini keltirishi, bundan «k о ‘p mutaassir» b о ‘lgan Bobur Mirzoning g‘am-alamini «oq qog‘oz betiga t о ‘kishi» va shu vaqt G‘ о ‘lda Qosim olib kelgan xushxabar Bobur Mirzo k о ‘nglida umid uchqunlarini uyg‘otib yuborishi - barchasi kompozitsiya butunligini, syujet tugalligini ta’minlagan. Adibning syujet yaratish mahorati haqida umumiy tarzda xulosa qiladigan b о ‘lsak, u asar syujetiga о ‘zi yaxshi biladigan, hayotda k о ‘rgan, kuzatgan, 35 mukammal о ‘rgangan voqelarni asos qilib oladi. Qahramon tanlashda ham aynan shu y о ‘ldan boradi. Hikoyalarda voqealar tafsilotidan k о ‘ra unga nisbatan adibning tahliliy munosabati ustunlik qiladi. Yozuvchining ayrim hikoyalarida syujet voqealari keskin rivojlanadi, u kitobxonning qiziqishini oshiradi, unda syujet unsurlari aniq tasvirlanadi, ayniqsa yechim salmoqli ahamiyatga ega b о ‘ladi. Masalan, «Grajdan mudofaasi», «Nomus» kabi hikoyalar. Ma’lumki, har qanday asar hayot haqiqatiga asoslanadi. Uni muayyan bir badiiy qolipga solish, jozibali va maroqli qilish esa syujet orqali amalga oshiriladi. Syujetni jonlantiradigan, uning tadrijini ta’minlaydigan vosita esa konfliktdir. Zero, «syujet о ‘zining chuqur mohiyati jihatidan harakat qilayotgan konfliktdir» . «Syujetning puxta va ta’sirchanligi undagi konfliktning mohiyati va shakliga, qanday hal qilinishiga bog‘liq. Agar asar mavzui muhim b о ‘lib, konflikt zaifroq b о ‘lsa, syujet ham sayoz b о ‘ladi, ilgari surilayotgan g‘oya ta’sirchanlik kasb etmaydi». Aslida hayotning о ‘zi ziddiyatlarga t о ‘la. Odamlar о ‘rtasida qarama- qarshiliklar, t о ‘qnashuv va kurashlar b о ‘lmasa, rivojlanish ham kuzatilmas, hayot g‘oyat zerikarli b о ‘lib qolardi. Bir muhitda ijod qilgan zamondosh, hamfikr ijodkorlarning ayrim о ‘ziga xos jihatlari bir-biriga «yuqishi» tabiiy. Shu ma’noda X.Sultonga xos insoniy e’tiqod, ma’naviy-axloqiy fazilatlarni ulug‘lash xususiyatlari - E.A’zamga, E.A’zam qalamiga xos isyonkorlik, xarakter yaratishdagi kinoya, istehzoli uslub X.Sultonga ham ta’sir etgan, deyish mumkin. X.Sultonning badiiy-uslubiy izlanishlari yuzasidan umumiy tarzda xulosa qilib aytish mumkinki, ilk hikoyalariyoq yosh yozuvchining adabiyotda о ‘z s о ‘zini aytishga intilayotganidan, о ‘z ovoziga ega b о ‘lish y о ‘lida izlanayotganidan darak bergan edi. Odatda, chinakam yozuvchi asardan-asarga о ‘sib boradi, yangi-yangi badiiy usul va vositalarni q о ‘llaydi - doimo izlanishda b о ‘ladi. Shu ma’noda X.Sultonning izlanishlari samarali kechganini uning ijodidagi mavzu, kompozitsiya, poetika jihatidan bir-birini takrorlamaydigan hikoyalar tasdiqlaydi. Umuman, yozuvchi uslubi, badiiy mahoratidan darak beradigan eng muhim jihat, 36 bizningcha, uning ijodida lirik tasvirning ustunligidir. U qanday mavzuda ijod qilmasin, bu usuldan samarali foydalanadi. Ayniqsa, X.Sulton k о ‘p murojaat qilgan tarixiy mavzudagi hikoyalarda bu usul q о ‘l kelgan. Uning Mirzo Bobur, Hofiz K о ‘ykiy, Qurbonjon dodxoh, Abdulla Qodiriydek tarixiy shaxslar obrazlarini yaratganini bilamiz. Bobur haqida turli yillarda yozilgan hikoya va qissalari, shuningdek, «Bunchalar shirinsan, achchiq hayot!» (yozuvchi bu hikoyani «Oloy malikasi» nomli nashr ettirilmagan asaridan parcha deya izohlagan), «Ra’no gulining suvi» tarixiy etyudlarida ham tasvir liro-romantik xarakter kasb etadi. Darhaqiqat, X.Sulton ijodida lirikaga moyillik nafaqat hikoyalari, balki boshqa janrdagi asarlarida ham k о ‘zga yaqqol tashlanadi. Ta’kidlash lozimki, yozuvchi asarlarida lirik tasvir orqali muhit, holat va manzarani romantik ruhda, rang-barang b о ‘yoqlarda aks ettiradi. Bunday tasvir asarning mazmun-mohiyatiga singib, qahramonlar xarakteri, badiiy asarning ruhi va falsafasini ochishga xizmat qiladi. Adabiy tanqidchilikda X.Sulton uslubiga xos liro-romantik ruh uning buyuk Oybek ijodidan bahramandligi natijasi deya, fikr bildirilgan edi. Ustoz Oybek ijodida lirik tasvir k о ‘proq j о ‘shqin, k о ‘tarinki pardalarda aks etgan. X.Sulton esa kundalik voqea-hodisalar, holatlar zamirida yashirin b о ‘lgan goh о ‘ychan, g‘amgin, ba’zan esa hayotbaxsh lirizmni topadi va uni о ‘quvchiga shoirona bir y о ‘sinda yetkazadi. Masalan, «Olis «Artek» haqida xotiralar» hikoyasi mungli, mayus ruh uyg‘otuvchi ana shunday asardir. Adibning «Onamning yurti» hikoyasi esa boshdan-oyoq lirizmga y о ‘g‘rilgan. Uning mavzui, materiali shunday tasvir, shunday ohangni talab etgan. Hikoya tili, bayon usuli nihoyatda ta’sirli, q о ‘shiq ohangini eslatadi, yengil о ‘qiladi. X.Sulton asarlaridagi mayinlik, sokinlik uning yana bir о ‘ziga xos xususiyatidar. Adabiyotshunos I.G‘afurov: «Uning (X.Sultonning — SH.S.) asarlarida nur va soyalar juda yumshoq, juda ham mayin raqsga tushadi. Rang va tonlarning shunday yumshoq tiniqligi sizning diqqatingizni tortadi», deb yozgan edi. Yana munaqqid ta’kidlaganidek, «Keskir qilichning dami juda ham, hatto 37 ipakdan ham yumshoq b о ‘ladi. X.Sulton insonlarda, t о ‘g‘rirog‘i, о ‘z qahramonlarida shunday keskir mayinlikni ochish, kashf qilishni sevadi».” Demak, aytish mumkinki, adib ijodiga xos muhim xususiyat tasvir etilayotgan voqea- hodisalardagi sokinlik, qahramonlar xarakteridagi mayinlik zamiriga yashiringan keskir, teran mohiyatdadir. II.2. Adib hikoyalarida muallif va qahramon nutqidagi individualliklar Badiiy nutq yozuvchi mahorati hamda uslubini namoyish etadigan asosiy masaladir. Yozuvchining hayotni badiiy idrok etish, uni butun murakkabliklari bilan kitobxonga yetkazish mahorati, uning о ‘ziga xos badiiy olami avvalo til vositasida namoyon b о ‘ladi. «Mumtoz va hozirgi zamon adabiyotining qanday an’analariga amal qilasiz? Badiiy uslub y о ‘nalishidagi qanday izlanishlar sizga ma’qul?» degan savolga Yuriy Kazakov quyidagicha javob bergan edi: «Vijdonim va о ‘quvchim oldida rostg о ‘y b о ‘lishga intilaman. Umuman olganda, har qanday iste’dod egasi ijod y о ‘lida oxir-oqibat sodda, ravon uslubda ijod qilishni tanlaydi». Abdulla Qahhor ham о ‘z ijodiy tajribasidan kelib chiqib: «Kitobxonga bir fikrni yoki bir narsani anglatish uchun kishining boshini qotirmaydigan, ochiq, ravon, sodda til kerak», degan edi. Uning s о ‘zga talabchanligi, fikrni ixcham jumlada, aniq, l о ‘nda ifodalagani, о ‘ziga xos uslub yaratgani ma’lum. Bu borada о ‘z davrida undan о ‘rganganlar, unga ergashganlar, bugungi kunda-da uning shaxsiyati ham, badiiy mahorati ham ijod ahli uchun ibrat b о ‘lib qolmoqda. Demak, ijodda s о ‘zni о ‘rnida q о ‘llash, unga e’tiborli b о ‘lish, ortiqcha tafsilotlardan tiyilish yozuvchi mahoratini ta’minlaydigan omilki, bu narsa Xayriddin Sulton hikoyalarida ham k о ‘zga tashlanadi. Tadqiqot obyektimiz b о ‘lgan davr hikoyalarida badiiy til borasida yangilanishlar, о ‘ziga xosliklar kuzatiladi. Jumladan, muallif nutqining asardagi k о ‘rinishlari boyib, voqelikka, personajlarning xatti-harakatiga munosabat bildirish, qahramon ruhiyatini chuqurroq ochish, qahramon obrazi yoki voqeani tasvirlash madaniyatida yangi estetik-badiiy tamoyillar k о ‘zga tashlana boshladi. 38 Umuman, inson ichki olamini bor ziddiyatlari bilan yoritish tamoyili kuchaygan ushbu davr adabiyotida qahramonning nima haqda о ‘ylayotgani, xohish-istaklari, his-tuyg‘ulari, qalb tug‘yonlarini ifodalashda yangi tasvir usul va vositalariga ehtiyoj paydo b о ‘ldiki, buni X.Sulton va unga avloddosh yozuvchilar zukkolik bilan sezdilar. X.Sultonning til masalasida talabchanligi uning har bir jumla va s о ‘zga nisbatan о ‘ta jiddiy, ehtiyotkorlik bilan yondashishida k о ‘rinadi. Yozuvchi hikoyalarida ortiqcha tafsilotlar uchramasligi, ularning uzundan-uzoq izohlar, jimjimadorlik va balanparvozlikdan xoliligi, jumlalarning ixcham, aniq, ravon tuzilgani, sodda bayon orqali teran ma’no, purhikmat fikrlar ifodalanishi uning badiiy tildan mahorat bilan foydalangani tufaylidir. Adib hikoyalarining tili har birining mavzui (oilaviy-maishiy, ijtimoiy-axloqiy, tarixiy va hokazo), ohangi (lirik, tragik yoki hajviy ruhda ekani), qahramonlar xarakteriga mos ravishda alohida tovlanib turadi. Yozuvchining о ‘zi ham til jozibasi va sehriga shu qadar berilib ketadiki, ba’zan muallif nutqi bilan qahramon nutqi bamisoli musobaqaga kirishgandek b о ‘ladi. Uning ilk hikoyalar t о ‘plami nashr etilganidayoq adabiy jamoatchilik о ‘zbek nasriga lutfi kalomi shirin, tilni mukammal egallashga intilayotgan yosh ijodkor kirib kelganini ta’kidlagan edi. U haqda: «Iliq, sof bir muhabbat bilan, butun yurak haroratini berib yozadi. «Yozadi» s о ‘zi yosh adibga nisbatan q о ‘llanganda xiyla g‘arib k о ‘rinadi, nazarimizda... Har qalay, X.Sulton asarlarida s о ‘z, jumlalar joylashuvi maqsadga shunchalik muvofiq tanlangan, о ‘rni- о ‘rniga q о ‘yilgan b о ‘ladiki, siz ba’zan badiiy asar о ‘qiyotganingizni ham unutib q о ‘yasiz. S о ‘zlar, iboralar, jumlalar k о ‘z о ‘ngingizda aniq predmet va obrazlar qiyofasiga kira boradi», degan fikr bildirilgan edi. X.Sulton uchun s о ‘z nafaqat bayon etish, balki asosan manzara chizish, tasvirlash, k о ‘rsatish vositasidir. Uning asarlarida s о ‘z о ‘zgacha bir sehru jozibaga ega. Bu yozuvchining s о ‘zni aniq his qilishi, uning bor poetik imkoniyatlaridan badiiy maqsad y о ‘lida barakali foydalanishga intilishidandir. Tarjimon Nizom 39 Komil bu haqda quyidagicha fikr bildirgan edi: «Uning Bobur Mirzoga bag‘ishlangan esselarini ham, hikoya va qissalarini ham adabiyotimizning, xususan, prozamizning g о ‘zal namunalari safiga q о ‘shsak, hech kimning haqqi ketmaydi. Ularda qalb harorati bor, dard bor, kishini о ‘ziga jalb etadigan nafosat va joziba bor. X о ‘sh, Xayriddin bunga qanday erishdi? Albatta, S о ‘z orqali-da. Yozuvchining о ‘rog‘i ham, ketmoni ham — s о ‘z. S о ‘zning о ‘zi Xayriddinning ortidan ergashib yuradi, meni ishga buyuring, deb etagiga yopishib oladi». «Badiiy asar tili sof, sodda, samimiy, mardona b о ‘lishi kerak. Buning talablari juda k о ‘p, lekin adib avvalambor jonli xalq tilini, mumtoz adabiyotimiz tilini har tomonlama chuqur bilishi zarur, deb hisoblayman», deya fikr bildirgan X.Sultonning hikoyalarida ayni shu xususiyatlarni kuzatish mumkin. Uning ilk hikoyalari aksar xabar mazmunidagi, masalan, «Yonboshbuloqqa kuz erta tushdi» («Chollar palatasi»), «Ular ikki haftadan buyon yaydoq Yayilma dalalarida kartoshka kavlashardi» («Chayladagi t о ‘rt erkak»), «Birinchi b о ‘lib Islomboy keldi» («Yo, Jamshid!») kabi muallif tomonidan aytiladigan oddiy darak gap bilan boshlangan b о ‘lsa, ayrimlari «E, b о ‘ldi-da, ota, odamni nomuslarga о ‘ldirdingiz-ku! Shu yerdan k о ‘chib ketsam qutulamanmi sizdan?!» («G‘ulomgardish») yoki «Shunaqa... Yer yuzidagi t о ‘rt milliard odamga yetgan havo menga yetmaydi...» («Dunyoning siri») singari personaj tomonidan aytiladigan s о ‘zlar bilan bilan boshlanadi. «Chollar palatasi» hikoyasi peyzaj tasviridan ibtido oladi: «Kechagi yashilligidan ayrilgan za’faron barglar mungli shivirlab, s о ‘ngsiz hasratini izhor qilmoqchiday q о ‘nimsiz tentiraydi... Achchiq izg‘irin allaqayerdan qor sharpasini haydab keldi, g‘ofil kimsalarni qilichini k о ‘tarib qish kelayotganidan ogoh etgan kabi birdan qora sovuq tushdi»1. Bu muallif nutqi b о ‘lsa-da, qahramon (Muhammad)ning ruhiyatiga monandligi bois xuddi uning k о ‘nglidan kechayotgandek taassurot uyg‘otadi va bevosita qahramon nutqiga q о ‘shilib ketgandek tuyuladi: «Odamlar о ‘tin-k о ‘mir, issiq kiyim ilinjida yugurib qolishdi, allanechuk yuvosh tortgan nozik-nihol kishilarning tashvishi kuchaydi: seryog‘in, namchil havo k о ‘p dardlarni yangilab yubordi» (38-b.). 40 «Chollar palatasi» hikoyasida turli tabiat, fe’l-atvorga ega besh qariya obrazi tasvirlangan. Ular shu palataga tushib qolgan talaba yigit Muhammadning nazari bilan tasvirlanadi. Odatda keksalarning yoshlardan nolishi, ularni tergab turishi, pand-nasihat berishi yoshlarga yoqmaydi. Hikoya qahramoni Muhammad ham shunday «xususiyat»dan xoli emas. Dastlab hamxonalarining suhbati asosan «hozirgi yoshlar noziklashib ketdi», «hozirgi yoshlar quruq, betgachopar b о ‘lib ketdi» qabilida ekanidan uning g‘ashi keladi, «Nima, yoshlar bularning arpasini xom о ‘rganmi?» deya ensasi qotadi. Chollar bilan bir palataga tushib qolganidan norozi Muhammadning keyinroq har biri bir olam b о ‘lgan bu insonlarni yoqtirib qolishi ham ulardagi oddiylik, t о ‘g‘rilik, beg‘arazlik tufayli ekani ayon b о ‘ladi. Chollar bilan yaqinroq muloqotda b о ‘lib, har birining hayotiga doir tafsilotlarni о ‘z og‘zidan eshitgach esa, ularga munosabati о ‘zgaradi — k о ‘nglida mehr uyg‘onadi. Ayniqsa, ch о ‘rtkesar Ergash m о ‘ylovning t о ‘g‘ris о ‘zligi unga yoqib qoladi. Hikoyada har bir qariyaning hayotiga doir qiziqarli voqealar ularning о ‘z og‘zidan bayon etilishi (masalan, Ergash m о ‘ylovning front xotirasi — qorli kunda k о ‘chada olti-yetti yashar qizchani k о ‘rib qolib, uni mashinasida uyigacha olib borib, sovuqdan, ochlikdan sillasi qurib, shishib ketgan qizchaning onasi va buvisiga о ‘zining oxirgi nonini bergani; О ‘sar buvaning k о ‘richagini oddiy hamshira Maryam opa operatsiya qilib о ‘limdan asrab qolgani; Fayziqulning Novosibirskka yong‘oq sotgani borishi va u yerda «obixiyes»ga tutilib, bor narsasidan mahrum b о ‘lishi haqidagi kiritma voqealar) xarakterlarning yanada yorqinroq ochilishiga, ular haqida kengroq mushohada yuritishga yordam beradi. Ch о ‘rtkesar, t о ‘g‘ris о ‘z Ergash m о ‘ylovning о ‘limi bir-biriga tasalli berib, hazil-mutoyiba qilib yotadigan qariyalarni ham, Muhammadni ham chuqur qayg‘uga soladi. Ergash m о ‘ylov qaysi bir jihatlari bilan Mirkarim cholga yaqin. U duch kelgan odamni t о ‘xtatib olib, nasihat о ‘qimaydi-yu, lekin yoshlarning qiyinchilikka chidamsiz, «kun k о ‘rmagan bargdan battar nozik»ligi, hatto milliy о ‘yin — kurashda ham mard b о ‘lib maydonga tushadigani qolmaganidan noliydi. О ‘zi 41 azaldan shunday, qariyalar bamisoli hayot muvozanatini nazorat qilib turishga mas’ul! Ikkala chol ham olamdan о ‘tadi. Bu hodisa odamning odamga g‘animatligini, ayniqsa, qariyalarga tirikligida yetarlicha hurmat-e’tibor k о ‘rsatish lozimligini, о ‘lim kutilmaganda kelishini yana bir bor eslatib q о ‘yadi g о ‘yo. Aslida har ikkala qariyaning bezovtaligi ma’naviy-ma’rifiy jihatdan о ‘rinli. Ular yoshlarning milliy о ‘zlikni, an’anayu urf-odatlarni unutib yuborayotganidan xavotirda. «Chayladagi t о ‘rt erkak» hikoyasidagi Asom buva qarigan chog‘ida kolxoz kartoshkasini tezroq yig‘ib olish maqsadida kimsasiz dalada, og‘ir bir sharoitda yotib ishlashga majbur. Bunga yakkayu yolg‘iz о ‘g‘lining betayinligi ham sabab - chol uni uylantiraman deb olgan qarzining bir qismidan hali qutulmagan. Demak, ishlab pul topishi zarur. Asom buva doim nimadandir norozi b о ‘lib, g‘ashlanib yuradi, lekin birovga ozori y о ‘q, kimsaning dilini og‘ritmaydi. Unga hatto radiodan beriladigan ob-havo ma’lumoti ham, q о ‘shiqlar ham yoqmaydi. Chunki kunda bir xil gap qaytarilavergach, qizig‘i y о ‘q-da. Ortiqcha tajangligiga taajjub bildirgan T о ‘lavoyga: «Buni eshitaversang, san ham nervinniy b о ‘pqolasan. Qiztaloqlar, hatto ob-havoni rost aytmaydi-yu!..» deyishi Asom buvaning anchagina chapani, ch о ‘rtkesar insonligidan dalolat. U vaziyatga tanqidiy munosabatda b о ‘ladi, ammo biron narsani о ‘zgartirishga harakat qilmaydi, zero, bunga qodir ham emas. Asom buva hayotdagi nohaqliklardan, yolg‘on- yashiqlardan charchagan: «E, о ‘t tushib ketmaydimi manga desa kolxozning karchikasiga! О ‘lamanmi endi! Oyog‘im sinib ketay deyapti, jonim о ‘zimga kerak... Ketmaysanlarmi? Bilganingni qillaring!..» Obraz yaratish, uning xarakter belgilarini tasvirlashda ba’zan yozuvchi qahramonning tashqi qiyofasi, ya’ni portretini chizishdan ham foydalanadi. Ma’lumki, portret tasviri orqali personajlarning tashqi qiyofasi, hayotiy qarashlari, tabiatiyu odob-axloqi, yoshi va boshqa xususiyatlari ham oydinlashadi. Ammo, yuqorida zikr etilganidek, adib hech qachon qahramonlari portretini bir boshdan, mukammal tasvirlamaydi. Aksincha, y о ‘l-y о ‘lakay matn ichida, о ‘rni kelganda yo 42 biror vaziyatdagi holatini ifodalay turib qahramon portretini ham uch-t о ‘rt og‘iz s о ‘z bilan, ammo aniq chizib ketadi. Masalan, «Nomus» hikoyasi qahramonining holati tasviri orqali uning portreti ham k о ‘z о ‘ngimizda namoyon b о ‘ladi: «Ch о ‘g‘i о ‘chib qolgan muzdek tanchada yonboshlagan k о ‘yi pinakka ketgan chuvak yuz, mallarang soqol-m о ‘ylovi anchadan beri kuzalmagan ushoqqina chol ch о ‘chib k о ‘zini ochdi» Hikoyada bir oyog‘ini urushda qoldirib kelgan ana shu yarimjon qariyaga bolalikdan birga о ‘sgan, qiyomatli og‘aynisi b о ‘lmasa-da, bir mahallada tuproq changitib katta b о ‘lgan tengdoshi Nishonx о ‘jani kontrast q о ‘yish orqali uning xarakteri ochiladi. Chol oriyatli, nomusni har narsadan ustun q о ‘yadigan odam. Nishonx о ‘ja esa iymonini sotgan, q о ‘rqoq, vijdonsiz kimsa. Yozuvchi qahramonining tashqi qiyofasini tasvirlay turib, uning xarakteriga baho ham beradi. Chunki badiiy asarda portret hamma vaqt faqat tasvir vositasigina emas, balki baholovchi xususiyatga ham ega b о ‘lishi mumkin 2. Quyidagi jumlada cholning nigohi orqali Nishonx о ‘ja portretiga oid ba’zi chizgilar beriladi: «Chol qayrilib qaradi-da, pastak paxsa devor osha m о ‘ralab turgan k о ‘k sallali, siyrak soqol, quv basharaga k о ‘zi tushdi». Aynan shu tashqi belgilar tasviridanoq cholning Nishonx о ‘jaga munosabati ham oydinlashadi. Chol uni yomon k о ‘radi. Buni yashirmaydi ham. «Iya! —dedi u kishi (Nishonx о ‘ja — Sh.S.) yalpoq yuziga kulgi yoyilib. Yumuq о ‘ng k о ‘zini negadir silab q о ‘ydi. — Ha, taqsir, y о ‘l b о ‘lsin?» yoki «Nima?! - dedi sog‘ k о ‘zining paxtasi chiqib ketayozgan Nishonx о ‘ja devorga tirsaklab olib» kabi jumlalardan Nishonx о ‘janing bir k о ‘zi k о ‘rmasligi anglashiladi. Shundan s о ‘nggina cholning xotirasi orqali Nishonx о ‘janing hiyla ishlatib frontdan qolgani — k о ‘ziga qalampir surtib о ‘zini k о ‘rlikka solgani, tinchlik zamonida esa ishi ancha yurishgani, kunduzlari bozorda dallollik qilishi, kechqurunlari masjidga chiqishi, juma kunlari о ‘g‘lining mashinasida shaharga tushib, Hasti Imomda namoz о ‘qib qaytishi bayon etiladi. Chol ana shularni hazm qilolmaydi. Chol och ma’rab yotgan q о ‘ylar bahonasida bolasini urib-qarg‘ayotgan (aslida bu koyishlar о ‘ziga qaratilganini bilsa-da) kelinidan ham xafa b о ‘lmaydi. 43 «U ham yaqinda og‘ir kasaldan turdi, hali yosh, esini yig‘ib olar», deya о ‘ziga taskin beradi. Hadeb uyda yeb-ichib yotaverishga vijdoni q о ‘ymay, о ‘t о ‘rib kelgani dalaga j о ‘naydi. Vaholanki, о ‘zi yarimjon — о ‘tni-ku bir amallab о ‘rar, ammo uni eshakka ortish-chi?! Chol bularni о ‘ylamaydi. Devordan m о ‘ralab turgan Nishonx о ‘ja uning о ‘tga borayotganini eshitib, k о ‘zi olayib ketadi. О‘ziniachingankо‘rsatib: «О‘zingiz ham hechtinib- tinchimadingiz-da. Bu dunyoning ishi о ‘lganda bitadi... Axir bundan buyon og‘iz bilan ish bitiradigan paytingiz. Tashlab q о ‘ying bola-chaqaga, kerak b о ‘lsa qilib olsin. Nima, siz bilan biz bu dunyoni g о ‘rga olib ketarmidik?» deya aql о ‘rgatgan Nishonx о ‘janing о ‘zi bu gaplarga amal qilmaydi - hamma narsasi yetarli b о ‘lsa-da, bozorda dallollik qilishni kanda etmaydi. Chol, albatta, Nishonx о ‘janing gaplariga e’tibor bermaydi. Yozuvchi cholni shunday tasvirlaydi: «U tabiatan halimday yumshoq, beozor, ammo jahli chiqqan kezlarda tutganini kesadigan «k о ‘r о ‘jar»ga aylanar edi» . Uning bu fe’lini yozuvchi aniq vaziyatda k о ‘rsatadi. Buni dalada о ‘rgan о ‘tini katta-katta bog‘lam qilib, eshakka ortishga urinayotganida kuzatish mumkin: eshak yurib ketadi, bog‘lam chuqurlikka ag‘anaydi. Chol bog‘lamlarni olib chiqib, yana eshakka ortmoqchi b о ‘ladi, u yana yurib ketadi. Bu safar о ‘zi ham chalqancha yiqiladi. Xullas, bunday ovoragarchilik bir necha bor takrorlanadi. Bog‘lam yechilib, о ‘t sochilib ketadi. Chol esa sabr-bardosh bilan ularni qaytadan yig‘ib, bog‘laydi. Nihoyat, о ‘tni ming bir azob bilan eshakka ortadi. Ungacha kun kech b о ‘ladi. Qartayib qolgan, buning ustiga yarimjon odamga shu tashvishlar zarurmi? Axir, uni hech kim bu ishga majbur qilmaydi. Q о ‘l siltab uyga qaytsa, birov undan norozi b о ‘larmidi? Ammo cholning oriyati bunga y о ‘l bermaydi. Daladan quruq qaytish, tomoshatalab Nishonx о ‘janing k о ‘zi oldidan о ‘tish, uyda javrab qolgan keliniga k о ‘rinishga cholning nomusi chidamaydi. U qari b о ‘lsa ham, ch о ‘loq b о ‘lsa ham, о ‘zining ojiz, notavon emasligini, hali bir ishni uddalashga qurbi yetishini k о ‘rsatib q о ‘yishni xohlaydi va bunga erishadi ham. 44 Asardagi chol bilan Nishonx о ‘ja о ‘rtasidagi ziddiyatga о ‘xshash holatni Shukur Xolmirzayevning «Tabassum» hikoyasidagi Jalil ota va M о ‘min munosabatlarida ham kuzatish mumkin. Ikkala hikoyada ham qariyalar о ‘rtasidagi kelishmovchilik ularning yoshlik vaqtida r о ‘y bergan. Chol Nishonx о ‘jani hiyla bilan urushdan qolgani uchun yomon k о ‘rsa, Jalil ota M о ‘minni nayrangbozligi — о ‘zini qahramon qilib k о ‘rsatgani uchun yomon k о ‘radi. Ikkala qariya ham, oradan necha zamonlar о ‘tib ketsa-da, raqiblarining kirdikorini birovga aytmaydi. Chol Nishonx о ‘janing kulgisiga qolishdan nomus qilsa, Jalil ota M о ‘min bilan quda b о ‘lishdan k о ‘ra о ‘limni afzal biladi. Har ikkala hikoya qahramonlarida ham g‘urur, or-nomus ustun keladi. Yozuvchining ba’zi hikoyalarida qariyalar obrazi yetakchi о ‘rin tutsa, boshqalarida ular faqat kichik epizodlarda k о ‘rinadi. Masalan, «Y о ‘qchilik va t о ‘qchilik» hikoyasida uy t о ‘yiga kelgan ota ketar chog‘ida о ‘g‘li Rahmatullaga k о ‘nglidagini aytadi. Uni faqat shu о ‘rinda uchratamiz. «Zerikdim, о ‘g‘lim. Uying xuddi magazinga о ‘xshab qopti. Qandoq yashaysizlar bunda?» deydi u soddadillik bilan. О ‘g‘lida boylikka, hashamatga havas uyg‘ona boshlaganidan ota xavotirda: «Hozir zamon t о ‘qchilik, hamma narsa bor. Sizlar y о ‘qchilikni k о ‘rmagansizlar, iloyo k о ‘rmanglar. Lekin y о ‘qchilikka dosh bersa b о ‘ladi-yu, t о ‘qchilikka... Bilmadim-da, bolam». Boshdan о ‘tkazgan tabib - chol y о ‘qchilikni ham, og‘ir kunlarni ham k о ‘rgan, yaxshi kunlar kelishiga, t о ‘qchilik b о ‘lishiga umid qilgan sabr-qanoatli insonlardan. U о ‘g‘lini nafs y о ‘liga kirgach, undan qutulish mushkulligidan ogoh etadi. Muallif k о ‘pincha voqeani hikoyachi-qahramon nutqi orqali ifodalaydi. Bu hol an’anaviy bayonchilik usulidan qochib, tasvirlanayotgan voqelikka erkin, jonli yondashish imkonini beradi. Masalan, «D о ‘stim Esonboy», «G‘ulomgardish» hikoyalarida tasvirlangan voqealarning yengil ohangda, qiziqarli, hajv aralash bayon etilishi ular tilini jonli suhbat tiliga yaqinlashtirgan. «D о ‘stim Esonboy» hikoyasi bunday boshlanadi: «Sizga d о ‘stim Esonboy haqida gapirib bermoqchiman-u, zerikib qolarmikansiz, deyman-da. Chunki Esonboyning og‘iz 45 t о ‘ldirib aytgulik jihati kam: ertalab ishga boradi, kechqurun keladi, birov bilan ishi y о ‘q, jindek vaqt topsa, r о ‘zg‘oriyu bola-chaqasiga andarmon». Asar hikoyachi-qahramon tilidan bayon qilinsa-da, shu qisqa matnning о ‘ziyoq samimiy s о ‘zlashuv, jonli va maroqli suhbat ohangi bilan о ‘quvchini jalb etadi, muallif bamisoli kitobxon bilan yuzma-yuz suhbatlashayotgandek tuyuladi. Esimni tanibmanki, bu s о ‘z xotiramga olis ertak b о ‘lib, ma’yus alla b о ‘lib о ‘rnashgan, to hanuz quloqlarim ostida s о ‘nmas bir q о ‘shiq yanglig‘ jaranglaydi u». Hikoyachi-qahramonning lirikaga, emotsiyaga moyilligi onasining yurt sog‘inchi, tug‘ilgan о ‘lkasiyu qon-qarindoshlarini bir bor k о ‘rish armonini, shuningdek, farzandning ona oldidagi burchini ifodalashdagi his-hayajonli nutqidan ayon b о ‘ladi: «Onangiz quvongan kezlarda, aniqrog‘i, uni о ‘zingiz bir og‘iz shirin s о ‘z bilanmi, bir savob ish bilanmi quvontirgan damlaringizda asta kuzating. Afsus, ming afsus, bunday onlar hayotimizda qanchalar kam: biz — farzandlar, onalarimizga shodlik о ‘rniga aksar ranju alam yetkazamiz, xolos». Bu о ‘rinda hikoyachi-qahramon va muallif mulohazalari, qarashlari q о ‘shilib ketadi. X.Sulton hikoyalarida shuningdek aforizmga о ‘xshash jumla, e’tiborni tortadigan, esda qoladigan iboralar k о ‘p uchraydi. Bu jumla k о ‘pincha qahramon tilidan aytiladi. Masalan, «Mirkarim chol» hikoyasida q о ‘llangan ana shunday jumla haqida adibning о ‘zi bunday degan edi: «Hikoyadagi asosiy qahramon — student tilidan bayon etilgan bir jumla k о ‘pchilik e’tiborini о ‘ziga tortgan edi. Mana о ‘sha jumla: « О ‘zi, k о ‘ylagimning kiri о ‘zimga og‘irlik qiladi-yu, bu cholniki nimasi endi...» Shunday mazmundagi gapni bir vaqtlar otamdan eshitgan edim, о ‘rni kelganda ishlatib yubordim» . Ba’azan esa ana shunday jumla butun hikoyaning g‘oyasini oydinlashtiruvchi kuchga ega b о ‘ladi yoki qahramon haqida muayyan tasavvur paydo qiladi. Bu ham yozuvchining о ‘ziga xos badiiy usulidir. Masalan, «Bir oqshom ertagi» qahramoni Qoriga tegishli «Birov — xudoning bandasi, birov — bandaning bandasi» jumlasi uning qalb iztiroblarini, odamlarga munosabatini namoyon etadi. Yoki «D о ‘stim Esonboy» hikoyasida Esonboy «hammamiz bir odam» deya bot-bot takrorlaydigan gapi uning insoniy samimiyatidan darak beradi. 46 Xulosa tarzida ta’kidlash joizki, X.Sultonning badiiy til borasidagi mahorati alohida e’tiborga loyiq. Xususan, hikoyalarida erkin suhbat usuli q о ‘llanishi tilning ravonligini, samimiyligini ta’minlaydi. Badiiy tasvir vositalari, jonli xalq tilining durdonalari b о ‘lgan maqol, matal, frazeologizmdan, dialog, ayniqsa, ichki monologdan, arxaik s о ‘zlardan (tarixiy asarlarida), sheva unsurlaridan ham adib о ‘rinli, samarali foydalanadi. III BOB.Yozuvchi uslubi, tasvirlash san’ati. III. 1 .Ijtimoiy muhitning psixologik tasviri. Badiiy asarda ishtirok etgan qahramonlar tasviri vositasida ijodkor o‘zi yashayotgan davrdagi jamiyatning ijtimoiy, siyosiy va o‘z navbatida psixologik jihatlarini ham badiiy yo‘l bilan ochib beradi. Istiqlol davrida yaratilgan har qanday janr namunalariga nazar tashlaydigan bo‘lsak yuqoridagi fikrlarning isboti va tasdig‘ining guvohi bo‘lamiz. Biroq boshqa janrlarga qaraganda hikoya janri orqali ijodkor ko‘zlagan maqsadini ifoda etib berishi biroz murakkab jarayon hisoblanadi. Abdullaeva Dilafruz Suratillaevna hikoya janri haqida quyidagi fikrlarni aytadi: ” Epik janrlar orasida hikoya, xususan psixologik hikoyaning o‘rni bugungi kun adabiy jarayonlarida yetakchilik qilmoqda. Hikoya – hayotning kichik bir parchasini aks ettirganidan, epizodik tarzda unda bir yoki bir necha hayotiy voqea qalamga olinganidan bu janrda qahramon ruhiy dunyosi izchil ravishda batafsil yoritish, “qalb dialektikasi”ni chuqur va to‘liq ochib berish yozuvchidan katta mahorat va iste'dod talab qiladi. Roman va qissa kabi katta yoki o‘rta hajmdagi nasriy asarlarda qahramon xarakteri, uning ruhiyati, botiniy hayoti va ichki kechinmalarini ochib berish uchun yozuvchida imkoniyat va vaqt ko‘proq 47 bo‘ladi”. 22 Jumladan, Xayriddin Sultonov tomonidan yaratilgan hikoyalarning o‘ziga xosligi shundaki aynan bugunki kundagi ijtimoiy muhitning psixologik tasviri yuqori saviyada aks ettirilganligi va aynan o‘zi ko‘rgan hamda suhbatida bo‘lgan kishilarni qalamga olganligi asardagi realistik ruhni boyitgan. O‘zbekiston xalq shoiri Sirojiddin Sayyid Xayriddin Sultonovning so‘nggi yillarda nashr etilgan va nashr gulshani turkumiga mansub ”Odamlardan tinglab hikoya” to‘plami haqida quyidagi fikrlarni aytadi: ”...To‘plamdagi ”Tarjimai hol” hikoyasi Nisoxon Ahmedova nomiga nisbat berilgan. Magnitofon tasmasidan yozib olingan bu asar bilan tanishgan o‘quvchi uning avobiografik xarakterga ega ekanini darrov sezadi. ”Men bor-yo‘g‘i uch sinf o‘qigan bir kampir bo‘lsam, menda tarjimayi hol nima qiladi”, - deb so‘z boshlagan oddiy br insonning qismatini – umr bayonini kuzating... Bir o‘ylab ko‘raylik: bu hikoya har birimizning umr bo‘yi mehnatdan, g‘urbatdan boshi chiqmagan, hayotda odamlardan ko‘p yomonlik, jabr-u jafo ko‘rgan bo‘lsa ham, birovga aslo kek saqlamagan, hech qachon iymonini yo‘qotmagan, oqko‘ngil, insof-diyonatli o‘zbek onalari – har birimizning onamiz, momomiz haqida emasmi?” 23 Biz dunyo yuzini ko‘rgan ko‘plab asarlarda ham shunga o‘xshash ijodkor o‘zi yashab turgan zamon tasvirini asarida aks ettirganligini ko‘rishimiz mumkin, biroq qahramonlar nomini aynan keltirish hollari kamdan kam uchraydigan hollardan biridir. Xayriddin Sultonov ham o‘zi ko‘rgan insonlar haqida bayon qiladi, ham ko‘rgan insonlari ham ko‘rgan kechirganlarini bayon qiladi. Hech qanday ortiqcha mubolag‘alarga o‘rin berilmaydiki, bu esa kitobxonni nafaqat ”tabiiy” asar bilan tanishtiradi, balki real hayot bilan ham desak yanglishmagan bo‘lamiz. Ijodkor hikoyalarida ishtirok etgan qahramonlar tomonidan aytilgan fikrlarni o‘qib haq gaplarni aytganlari uchun ularni qidirib topib tasanno aytishga ahd qilishingiz shubhasiz. Mana yana bir hikoyani tahlil jarayoniga tortamiz: 22 Abdullaeva D. “Adabiyotshunoslikda badiiy psixologizm tushunchasi va masalaning tarixi” VOLUME 1 | ISSUE 6 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 23 Sultonov X. “Odamlardan tinglab hikoya”. –T.: “Adabiyot” 2020 11-bet 48 ”... Ertalab ishga kelsam, adyutant pochtaga qo‘shib bir dasta taklifnoma olib kiradi: birov, deylik, konferensiyaga, birov to‘y-marakaga, yana kimdir yubileyga chaqirgan bo‘ladi. Albatta, bularning aksariyati shaxsan menga emas, balki men egallab o‘tirgan lavozimga atalganini yaxshi tushunaman. Shuning uchun gohida adyutantni lol qoldirib, taklifnomani ovoz chiqarib o‘qiyman. Ya’ni, o‘rnimdan turib, ikki qadam orqaga boraman-da, oldin stol ortidagi kresloga ta’zim bajo keltiraman, keyin: “Hurmatli Kreslo! – deb murojaat qilaman. – Sizni aziz farzandlarimiz Falonchijon va Pismadonxonning nikoh to‘yi munosabati bilan falon kun, falon soat, falon restoranda bo‘ladigan to‘y oqshomiga lutfan taklif etamiz...” (”Ichki ishlar vazirining oshga borgani”). 24 Ichki ishlar vaziri yuqorida bayon qilgan fikrlari bilan odamlar hamisha ham o‘zingiz kerak bo‘lganligingizdan emas, amalingiz va kursingiz hamda uning ortidan kelayotgan manfaatlar kerakligidan o‘zlarida sira mavjud bo‘lmagan ”mehribonliklar”ni namoyish etishi juda ta’sirchan tarzda ifodalangan. Yuqori mansab va amallarni egallab turgan barcha amal hamda mansab egalari ham hikoya qahramoni bo‘lgan ichki ishlar vaziri singari o‘zining shaxslararo kechayotgan ichki munosabatlarini asl mohiyatini ichdan his qilib tursalar-da, biroq atrofdagi insonlarga aytgani ”jur’at” etmaydi. Ular faqat va faqat egallab turgan amallaridan minnatdorchilik va shu yo‘sinda kechayotgan hayot tarzidan mamnunlik qabilidagi gaplarni oshirib, qolganini yashirib yashashga moyilliklari yuqori bo‘ladi. Go‘yoki jarayonlarni boricha aytsalar obro‘lari to‘kilib qolgudek. Biz hikoyani o‘qish barobarida jamiyatda kechayotgan insonlar o‘rtasidagi insoniy munosabatlarning hamisha samimiy emasligini anglab yetamiz. Hikoya va hikoyalarning o‘ziga xos xarakterli jihatlaridan biri shuki, kitobxonni har qanday quruq safsata gaplarni o‘qib aziyat chekishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Shuningdek, qahramonlarning hayot tarzi ”ertaklardagidek” tasvirlanib, o‘quvchini soxta orzu va xayollarga berilishiga hamda real hayotdan uzoqlashib ketishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Kitobni o‘qib chiqqan 24 Sultonov X. “Odamlardan tinglab hikoya”. –T.: “Adabiyot” 2020 97-bet 49 kishi keng hayot tajribaga va ko‘pni ko‘rgan odamga aylanadi qoladi. O‘zi yashab turgan davrdagi muammolarni boricha asarda aks ettirish barcha ijodkorga xos mahorat emas, albatta. Bu asarning amaliy ahamiyati va jamiyatda shaxs dunyosining yuksalishiga xizmat qilishidan dalolatdir. Bu boradagi fikrlarni adabiyotshunos olimlarimizdan biri bo‘lmish, Qozoqboy Yo‘ldoshev tomonidan aytilgan fikrlar ham isbotlaydi: “Davr va adabiyot muammosi g‘oyat murakkab hodisadir. Chunki zamonning asosiy belgisi uning tinimsiz harakatdaligi, o‘zgarib turishi bo‘lsa, asl adabiyotning bosh xususiyati uning o‘zi yaratilgan zamonga qaraganda ko‘proq yashashga intilishi, barqaror bo‘lishga urinishidir… Ayni vaqtda, o‘tgan yillar shunday salmoqqa, shunday o‘zgaruvchilik qudratiga egadirki, xalq psixologiyasi, dunyoni idrok etish, tushunish va tushuntirish tarzida shunchalik katta o‘zgarish yasadiki, avvalgi bir necha o‘n yillarda ham bunday qilib bo‘lmasdi”. 25 O‘zi yashab turgan davr ijtimoiy voqeligini ro‘yi rost tasvirlash asarning qiymatini oshiradigan jihatlardan biri sanaladi. Kitobxon bu kabi asarlarni mutolaa qilishdan zerikmaydi. Bugunki kunda odamlar ertaklardagidek yozilgan asarlarni o‘qishni istamay qo‘ydi, albatta. Inson ma’naviy olami faqat va faqat badiiylik ruhi bilan boyitilgan kitoblarni o‘qigan bilan boyib qolmaydi, balki qachonki real ruhda yaratilgan, o‘zi yashab turgan davr ruhi yoritilgan, zamon bilan hamnafas bo‘lgan asarlarni mutolaa qilsagina uning ijtimoiy-siyosiy tafakkurida yuksalish ro‘y beradi. Xayriddin Sultonovning ”Odamlardan tinglab hikoya”, ”Navoiy -30” asarlari inson ma’naviy, ijtimoiy, siyosiy ongiga ta’sir etadigan hamda o‘zi yashab turgan zamon va zamondoshlari ma’naviy qiyofasini bevosita ochib beradigan, kitobxonni aldamaydigan ijodkorning vijdoni yanglig‘ maydonga kelgan asarlar sirasiga kiradi. Davr kishilarining N.Rahimjonov istiqlol davri adabiyotining o‘ziga xosliklari xususida quyidagi fikrlarni aytgan edi: “Istiqlol adabiyotining muhim fazilatlarini, o‘ziga xos xususiyatlarini belgilab beruvchi bir qator yetakchi tendensiyalar ko‘zga tashlanadur. Chunonchi, millatning o‘z o‘zini anglashida, o‘zlikni qadrlashi va 25 Yo’ldoshev Q. Yoniq so’z. Adabiy o’ylar. –Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2006. 15-bet. 50 ulug‘lashida, milliy iftixor tuyg‘ularining shakllanishida badiiy tafakkur madaniyatining sifat o‘zgarishlari namoyon bo‘layotir. Yana bir yetakchi tamoyil – bu adiblarimiz xoh tarixiy voqelikka, xoh diniy g‘oyalarga, xoh bugungi kunga murojaat etishadimi, mohiyat ham millat birligini ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy – falsafiy konsepsiyasi bilan ajralib turadi”. 26 Xayriddin Sultonov ham bugunki kunga murojaat etib, jamiyat rivojiga salbiy ta’sir o‘tkazayotgan jarayonlarga diqqatini qaratadi. Mana ulardan birini fikrimizning isboti tariqasida keltiramiz va adabiyotshunos olim N.Rahimjonov ne qadar istiqlol davri adabiyotida yuz berayotgan o‘zgarishlarga haqli ravishda baho berganligining guvohi bo‘lamiz: “… Faqat mana shu g‘oya, ya’ni, to‘y-hasham yo‘lida odamlarimiz sog‘lig‘ini, butun borlig‘ini, hatto aziz jonini qurbon qilishga tayyor. Shuning uchun ular migrant deb nom olib, Qozog‘iston cho‘llarida, buzuq avtobuslarda yonib kul bo‘lishga, Sibir taygalarida mardikorlik qilishga, Moskva ko‘chalarini supurib, qahraton qishda qor kurashga, ayollar esa oilasi, eri, bolalarini tashlab, Turkiya-yu Dubayda oqsochlik qilishga tayyor… Tan olaylik, to‘y-marakalarimizda paydo bo‘layotgan yangi va yangi, xilma-xil belgi-alomatlar: nikoh to‘ylaridagi “lav storiy” – sevgi qissalari, qaynota va kelinning birga vals tushishlari, kelinning ersiragan dugonalariga guldasta uloqtirishi va ularning buni talashib olishi, “kelin navkar”, “kuyov salom” kabi odatlarning joriy etilishi… bunga dalil emasmi? Yoki to‘ylarimizda meva-cheva, pista-bodom, qandolat mahsulotlarini “arenda”ga olib yolg‘on dasturxon bezatish kabi “nou-xau”larni dunyodagi bironta xalq ijod qilganmi? Bunday ishlar faqat to‘y-hasham tushunchasini milliy g‘oya darajasiga ko‘targan, butun aql-u zakovatini shunga baxsh etgan millatning qo‘lidan keladi, xolos…” 27 ( “O‘zbek xalqining milliy g‘oyasi”). Asar qahramoni Ehtirom Abdullayev bugungi kunda oxiri nima bo‘lishi hech bir o‘ylab ko‘rilmasdan avj oldirilgan to‘y-hashamlar va undagi isrofgarchiliklar benihoya 26 Rahimjonov N. Istiqlol va bugungi adabiyot (Adabiy – estetik, tanqidiy tafakkur tamoyillari ). –T., “O’qituvchi”, 2012. 11-bet. 27 Sultonov X. “Odamlardan tinglab hikoya”. –T.: “Adabiyot” 2020 270-271-bet 51 qattiq tanqid ostiga olingan. Bu o‘rinda “arenda”ga olib yolg‘on dasturxon bezatish o‘zida ba’zi odamlarning boshqalar ortidan ko‘rko‘rona ergashib, ularga taqlid qilib, hech qanday xijolatsiz, soxtaliklarga berilib ketganliklarining ramzidir. Darhaqiqat ayrim kishilar shu darajaga borib yetdiki, hatto to‘ylar uchun odamlarning ezgu manfaatlarini ko‘zlab qonun bilan taqiq o‘rnatilgan bo‘lsa ham baribir “o‘z bilganlari”dan hamda “saviya”laridan nariga o‘ta olmadi. Yillar davomida to‘plagan pullarini bir kunda sarflab tugatib va kamida qarzga botib to‘y qilishlarini qanchalar mantiqsizlik ekani ro‘yi rost aytilganining o‘ziyoq istiqlol davri adabiyotida ro‘y bergan ijobiy o‘zgarishlardandir. Bu bilan xalqimizning milliy o‘zligini aks ettiruvchi vosita hashamdor to‘ylar emas, balki milliy ma’naviyati va tafakkuridir degan haqli e’tiroz yangrayapti. To‘g‘rida, biz ertangi kunimiz farovon va go‘zal bo‘lishini istasak, moddiy boyliklarimizni to‘yni minglab odamlarni chorlab o‘tqazishga emas, balki tafakkurimizni boyitishga sarflashimiz kerak. Bor-budini to‘yga to‘kib sochsa-yu, to‘ydan keyingi hayot qanday bo‘lishi haqida gapirmasa ham bo‘ladi. Farzandining kelajagi porloq bo‘lishini istagan har bir ota-ona topgan pullarini uning to‘yiga sochishga sarflashi dinga ham dunyoviy ilm-fanga ham mutlaqo to‘g‘ri kelmaydi. Va bu bilan hikoya qahramoni bizda milliy g‘oya sifatida to‘y e’tirof etiladi yoki bizda milliy g‘oya to‘g‘risida qabul qilingan tasavvur, tushuncha mavjud emas deyayotgani yo‘q, balki umum e’tirof etilgan chinakam milliy g‘oyamiz asosida yashaylik degan maqsadni olg‘a suryapti. Yoki bo‘lmasa ijodkorning istiqlol yillarida e’lon qilingan kitoblaridan yana biri “Navoiy -30” da ham mana shunday dolzarb mavzulardan biri bo‘lgan milliy o‘zlik haqida kitobning kirish qismidayoq so‘z yuritiladi: “… Tarixni umumiy tushunib, umumiy idrok etadigan xalqimiz nima uchundir xususiy tarix haqida ko‘p ham qayg‘urmaydi, bunga rag‘bat va mayl ko‘rsatmaydi. Holbuki, o‘zligini anglagan, o‘z qadrini biladigan o‘lka va ellarda nafaqat mamlakat va shahar, balki har bir ko‘cha, imoratu inshootning ham o‘z tarixi bor va ana shu tarixni soatlab zavq bilan so‘ylab beradigan qissago‘y-roviylari ham 52 bor…” 28 Yozuvchi yuqorida keltirilgan fikrlari orqali o‘zlikni yuzaki emas, yanada chuqurroq anglashga da’vat etyapt. Biz modomiki, o‘zligini anglagan el ekanmiz bizning nazarimizdan bugunki kunga qadar yaratilgan va o‘z o‘tmishimizga aloqador bo‘lgan yirik voqea-hodisalardan tortib, kichk detallargacha biz uchun ahamiyatli ekanligidan xabardor bo‘lishimiz shart ekanligiga urg‘u berilgan. Ma’lum ma’noda ijodkor shu jamiyatda, shu davrda yashab turgan holda unda mavjud bo‘lgan jarayonlardan bexabar bo‘lishni va befarq yashashashni man etyapti desak also yanglishmaymiz. Zero, jamiyatning eng katta va xavfli dushmanlari birinchi o‘rinda bu – beparvo yashashni o‘ziga shior qilib olgan kimsalardir. Adabiyotshunos H. Karimov qayd etib o‘tganidek: “Bugungi kun adabiyoti kechagi adabiyotdan bir qancha xususiyati bilan farq qiladi. Ya’ni odamning qalb iztiroblari, quvonchlarning betakror tahlili va ruhiyatining turfa ko‘rinishlari inkishofi hamda voqea hodisalar tasvirining batafsilligi, ularning har biri maqsad sari yo‘naltirilganligi, qahramonlarning o‘ta milliy va individuallashganligi, bozor iqtisodining mohiyatini ochib berishi ila o‘ziga xoslikka ega… voqea hodisadan ko‘ra, insonning uning qalbi tahlili birinchi o‘ringa chiqqanligi bilan ajralib turadi”. 29 «Yo, Jamshid!» hikoyasida Orif baqiroq va Zarif nayza — «soqol-m о ‘ylovi tekis kuzalgan, bir-biriga nihoyatda о ‘xshagan ikkita chol» obrazi tasvirlangan. Jiyanlari qimorda yutqazib, tang ahvolda qolganda chollar maslahatga chaqiriladi. Ulardan yoshi kattasi — Orif baqiroq jiyaniga nasihat qilib, uni insofga keltirmoqchi b о ‘ladi. Ammo, tabiiyki, qimorboz О ‘rinboyga bu gaplar befoyda. Zarif nayza esa vaziyatni t о ‘g‘ri baholaydi, ayni damda jiyanining qulog‘iga gap kirmasligini, faqat amaliy yordam bilangina muammoni hal etish mumkinligini aytadi. Har bir gapini maqol-matal bilan isbotlab turish uning odati: «E, aka, — dedi Zarif nayza, — bu gaplardan foyda y о ‘q, dedim-ku. B о ‘ladigan ishni aytinglar. Bu sh о ‘rlikning hozir ming joyiga pichoq ursangiz, bir tomchi qon chiqmaydi-yu, nima qilamiz hadeb ezg‘ilayverib?» 28 Sultonov X. “Navoiy-30”. T.: “Mashhur-Press” 2021 3-bet 29 Karimov H. Istiqloldavriadabiyoti. –T., “Yanginashr”, 2010. 4-bet. 53 X.Sulton qahramonlari obrazini tiniq, mukammal tasvirlashga moyil. Yuqorida tilga olingan hikoyalardagi qariyalar obrazi, xoh bosh qahramon, xoh kichik bir personaj b о ‘lsin, nimasi bilandir esda qoladi. Hatto qahramon t о ‘g‘risida uch-t о ‘rt og‘izgina gap aytilganda ham, u haqda yetarli tasavvurga ega b о ‘lasiz. Chunki u hayotiy va ishonarli tarzda k о ‘rsatilgan. Xulosa tariqasida shuni ta’kidlash kerakki, hikoyachilikdagi ijodiy izlanishlar, tabiiyki, yangi qahramonlarning tug‘ilishini ham taqozo etadi. Shu ma’noda, Xayriddin Sulton hikoyalarida har biri о ‘zicha bir olam b о ‘lgan qahramonlar anchagina. Yozuvchining qahramon yaratish borasidagi izlanishlari quyidagi xususiyatlarda k о ‘rinadi: — X.Sultonni inson qalbi, ruhiyati, bir s о ‘z bilan aytganda, ichki olami k о ‘proq qiziqtiradi. U inson qalbining tub-tubidagi ezgulik, poklik va samimiyat tuyg‘ularini shoirona bir y о ‘sinda ifodalashni yoqtiradi. Ba’zan birgina ixcham va l о ‘nda tasvir, kichik detal orqali xarakterni yorqin ochib beradi (masalan, «Olis «Artek» haqida xotiralar» hikoyasida A’lochi bolaning Sabriye xolaga uyidan b о ‘sh shishaga suv t о ‘ldirib olib chiqib berishi). — X. Sultonning obraz yaratishda insonga mehri va samimiyati (goh oshkor, goh yashirin b о ‘lsa-da) mudom aks etib turadi, uning har xarakterdan avvalo о ‘zi zavqlanishi seziladi. Yozuvchi ijodidagi bu xususiyatlar, bunday ruhiyat A.Qodiriydan ta’sirlanish natijasi ekanini his etish qiyin emas (masalan, Qori, Esonboy, Sanoqul bobo singari qahramonlar obrazi). — X.Sulton qariyalar obraziga bot-bot murojaat qilishining muhim bir axloqiy jihati bor. Adib hikoyalarida qariyalar hayoti k о ‘pincha ma’naviy-ma’rifiy ibrat hamda milliylik, vorisiylik, an’ana va qadriyatlar ramzi b о ‘lib xizmat qiladi. Shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, qariyalar obrazi yaratish borasidagi (hikoya janridagi) izlanishlari samarasi о ‘laroq X.Sulton ijodida insonning tashqi va ichki dunyosi bor murakkabliklari bilan tasvirlangan yorqin obraz — Adash Karvon kashf etildi. 54 Umuman olganda, yozuvchi hikoyalarida о ‘taketgan razil, xudbin kimsalar obrazi deyarli uchramaydi. Bundan, u faqat hayotning ijobiy tomonlarini, yaxshi insonlarnigina tasvirlar ekan, degan fikr kelib chiqmasligi kerak. Buni, avvalo, adib ijodidagi tabiiylik bilan izohlash mumkin. U qahramonlarni real hayotdan tanlab oladi. Inson mukammal etib yaratilmagan. Bir haqiqatni tan olishimiz kerak: hayotda, ayniqsa, xalqimiz orasida bir umr razillik yoki yovuzlik bilan shug‘ullanadigan kimsalar deyarli y о ‘q. Bu hol xalqimiz mentalitetiga yot. Ammo har qanday odam yaxshi xislatlar bilan birga о ‘ziga yarasha kamchiliklardan ham xoli emas. Yoki adashgan, boshi berk k о ‘chaga kirib qolgan, k о ‘pchilik nazarida xudbin b о ‘lib k о ‘ringan odamda ham qalb, ruhiyat, hech b о ‘lmaganda о ‘z oilasi, bola-chaqasiga nisbatan mehr b о ‘ladi. Masalan, «Yo, Jamshid!» hikoyasida О ‘rinboy — adashgan kimsa (qadr-qiymatiga kuyinadi), «Qog‘oz gullar»dagi Omon G‘aniyevich — qilmishlaridan pushaymon (uni о ‘z hayotidan qoniqmaslik, о ‘tgan umriga achinish hissi qiynaydi). X.Sulton uchun aynan shu kabi holatlarni tadqiq etish, insonni inson sifatida, xom sut emgan osiy banda sifatida k о ‘rsatish xosdir. Asarga bosh qahramon qilib kimni tanlash yozuvchining inon-ixtiyori, qolaversa, uning badiiy g‘oyasi, niyatiga ham bog‘liq. X.Sulton ba’zan qahramonlariga xayrixohdek tuyulsa-da, me’yorga amal qilishi (yuqorida aytganimiz samimiyat masalasida ham), umuman, qahramonlariga nisbatan munosabatda muvozanatni buzmasligini ta’kidlamoqchimiz. Shu bois ham uning adabiy qahramonlari, rus yozuvchisi V.Rasputin ta’kidlaganidek, q о ‘g‘irchoq kabi jonsiz qiyofalar emas, balki tirik insonlardir. Atoqli adabiyotshunos Izzat Sulton uslubning о ‘ziga xos xususiyatlarini qayd etib, bunday yozgan edi: «Yozuvchi shaxsiyati о ‘ziga xos bir qancha xususiyatlarga (masalan, hayotni boshqalar bilmagan yoki kam bilgan tomondan bilishi, о ‘quvchini hayajonga soladigan asar yozishning о ‘ziga xos usullarini ijod etish va mavjud usullarni mukammallashtira borish kabi) ega b о ‘lsagina, asar muvaffaqiyatli chiqadi. Yozuvchi hatto bir asarida q о ‘llagan vosita va usullarni boshqa asarlarida ishlatish imkoniyatiga har vaqt ham ega b о ‘lavermaydi. Yangi 55 hayotiy material k о ‘pincha yangi vositalar topishni zarur qilib q о ‘yadi. Shunday sabablarga k о ‘ra, badiiy ijod xilma-xil izlanishlar maydonidir» . III. 2.Voqealar rivojining hayotbaxsh yechimi. Ma’lum bir davr vakillari adabiyotshunos U.Hamdamov asarda hayot qaydarjada badiiy talqin etilishi haqida shunday deydi: “Har qanday metodda yozilgan asarning uzoqroq umr ko‘rishning sharti, fikri ojizimcha, uning zamin bilan, undagi real hayot bilan, odamlarning taqdir bilan qay darajada bog‘langanligidadir. Ya’ni, asar – xoh u realistik, xoh u modernistik va hatto u xoh fantastik ruhda bo‘lsin, o‘z botinida shunday bir tuynik yashirgan bo‘lishi kerakki, shu tuynik orqali biz o‘z qiyofamizga, qalbimizga, qismatimizga nigoh tashlay olaylik”. 30 Ise’dodi yuksak adiblar o`z asarlarida davrning ma’naviy qiyofasini yaqqolroq aks ettirmoqda. Shuning uchun adabiyotshunos olim H.Umurov shunday yozadi: “Xarakter va uning psixologiyasi tahlilida dabiyotning kamoloti, yozuvchining mahorati darajasini belgilovchi omildir”. 31 Nazariy manbalarda qayd qilinganidek: «Haqiqiy san’atkor qaysi davrdan yashashdan qatiy nazar, hayotning taraqqiyot tendensiyalarini shunga qarab belgilashi uning birinchi darajali ijodiy yutuqlaridan hisoblanadi». 32 Isajon Sulton ijodiy izlanishlarida yuqorida qayd qilingan nazariy tushunchalarni amaliy tasdig`ini ko`rishimiz mumkin. Romanda falsafiy psixologizmning ramzlar orqali haqqoniy tasvirlanishi bu tushunchalarni yuzaga chiqardi. Adabiyotshunos Hotam Umurov ta’kidlaganidek: “Barcha milliy adabiyotlardagi romanning tug`ilishi, shakllanishi va psixologizmning rivojlanishi, avvalambor, inson hayotini badiiy jihatdan haqqoniy tasvirlashni ta’minlovchi realistik uslub bilan chambarchas bog`liqdir. Ayni paytda milliy adabiyotlarda ruhiy tasvir va psixologik tahlil o`ziga xosligi va shakllanish darajasiga qarab turlicha rivojlanmoqda”. 33 30 U. Hamdamov. Turfa ranglar uyg’unligi. O’zbekiston adabiyoti va san’ati gazetasi, 2000. 29- sentabr. 2-bet. 31 H. Umurov. Adabiyot nazaryasi. – Toshkent, “Sharq”, 2002. 38-bet. 32 Adabiyot nazariyasi. Ikki jildlik. II jild. – Toshkent, “Fan”, 1979. 162-bet. 33 H. Umurov. Qahramonining ma’naviy olami va epiklik. – Toshkent, “Fan”, 1995. 42-bet. 56 Ulug‘bek Hamdam shunday qayd qiladi: “Bilasizmi, hozir shunday bir davrda yashayapmizki, bu davr yozuvchisi o‘zigacha bo‘lgan hamma “izm”larning o‘zi tanish bo‘lgan, ma’qul bo‘lgan jihatlarini qabul qilib olayapti. Bu nafaqat Isajon Sultonda, balki ko‘plab boshqa yozuvchilar ijodida ham ko‘rinayapti. Ya’ni o‘zigacha bo‘lgan oqimlarni analiz qilib, sintez qilib ularning ma’qul, yashovchan, hayotchan jihatlarini qabul qilib olayapti. Vabunarsaijoddailg‘orzamondoshyozuvchining, shoirning, umuman, ijodkorningijodidaaksetayapti”. 34 Hikoya hajman katta yoki kichik b о ‘lishidan qat’i nazar, «shunday yozilgan b о ‘lishi kerakki, unga biror narsa q о ‘shish ham, olib tashlash ham mumkin b о ‘lmasin» (S.Moem) . Demak, hikoyadagi har bir tarkibiy qismning joy-joyida b о ‘lishi, har qaysi s о ‘z, ibora, jumlaning о ‘rnida q о ‘llanishi asarning muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Shuningdek, badiiy asarning qiymatini belgilaydigan asosiy omil hayotiy haqiqatdir. Modomiki shunday ekan, har qanday badiiy t о ‘qima hayotiy haqiqatga asoslanmay iloji y о ‘q. Hayotning faqat yaxshiligu g о ‘zallik yoki yomonligu razillikdan iborat emasligini nazarda tutgan yozuvchi uni boricha — barcha ziddiyat va qarama-qarshiliklar bilan tasvirlasagina k о ‘zlagan maqsadiga erishadi. Ustoz Abdulla Qahhor e’tirof etganidek, agar yozuvchilik turmushdan nusxa k о ‘chirishdan iborat b о ‘lsa, dunyoda bundan oson ish b о ‘lmas edi. Hayot haqiqatini badiiylik prizmasidan о ‘tkazish, uni badiiy shaklga solish yozuvchining qobiliyati va iqtidor darajasini namoyon etadi. Har qanday badiiy asarda badiiy shakl va g‘oya о ‘rtasida ichki bog‘liqlik b о ‘ladi. Bu borada Abdulla Qahhor yoshlarga maslahat tariqasida bunday deb yozgan edi: «Ba’zi yoshlarimiz badiiy asarning maydonga kelishida avtorning niyatigina, uning nima demoqchi ekanigina hal qiluvchi rol о ‘ynaydi, deb о ‘ylashsa kerak. T о ‘g‘ri, adabiy asarning joni — uning mazmuni, lekin bu jonning jon b о ‘lishi uchun jasad ham kerak. Jonni jasadsiz tasavvur qilish mumkin emas» . Asar kompozitsiyasi haqida gap ketganda, avvalo, uning qurilishi k о ‘z oldimizga keladi. Agar asar kompozitsiyasi bir imoratga qiyos qilinsa, imoratning 34 Hamdamov Ulug’bek. “Ozod” romani – o’zbek adabiyotida yangi hodisa. 57 poydevori — asosining mustahkamligi binoning har qanday tashqi ta’sirlarga qarshiligi va chidamliligini, uzoq muddat saqlanishini ta’minlaydi; badiiy asarda esa badiiy g‘oya ana shu asos vazifasini о ‘tashi e’tibordan soqit qilinmasligi lozim. Kompozitsiyaning muvaffaqiyatini ta’minlashda ijodkor diqqat markazidagi asosiy g‘oya aniq belgilab olinishi katta ahamiyatga ega. Badiiy g‘oya aniq b о ‘lgach, asarda katta-kichik tarkibiy qismlar hamda obrazlarning joylashuvi, ular tasvirida me’yor va maqsad muvofiqligiga amal qilinishi muhim . Kompozitsiya — badiiy asar olamining tuzilishi, ya’ni yozuvchining t о ‘qima voqeani ham, hayotiy haqiqatni ham obrazli tarzda ifodalashi, shuningdek, xarakter yaratish y о ‘lida barcha tarkibiy qismlarni bir butun qilib jamlashi va joylashtirishidir. Rus olimi B.Uspenskiy badiiy asarni tahlil qilar ekan, M.Baxtin, V.Vinogradov hamda G.Gukovskiylarning mulohazalariga tayangan holda, kompozitsiyaning asosiy muammosi — yozuvchining diqqat markazi (fokus) ekanini ta’kidlaydi . Albatta, bugungi kunda kompozitsiyaga nisbatan qarash va yondashish ancha о ‘zgargan. Uning an’anaviy, shakllanib kelgan qoliplarga sig‘masligi tabiiy. Chunki ijod mudom tajriba va izlanishlarni taqozo etadi. Asarning kompozitsiyasi borasida ham yangiliklar mavjud, bugungi kunda ijodda an’anaviy kompozitsiya usuli bilan bir qatorda noan’anaviy y о ‘nalishlar ham keng q о ‘llanmoqda. Xayriddin Sulton hikoyalarida an’anaviy kompozitsiya y о ‘nalishi ustunlik qilsa-da, xronologik tartib doim ham izchil saqlanmaydi. Ammo asar kompozitsiyasida qismlar, unsurlar hamda obrazlar muayyan bir aloqadorlikda, izchillikda joylashadi. Bu hol yozuvchining asar kompozitsiyasida ham о ‘ziga xos y о ‘l tutishini bildiradi. Albatta, bugungi kunda kompozitsiyaga nisbatan qarash va yondashish ancha о ‘zgargan. Uning an’anaviy, shakllanib kelgan qoliplarga sig‘masligi tabiiy. Chunki ijod mudom tajriba va izlanishlarni taqozo etadi. Asarning kompozitsiyasi borasida ham yangiliklar mavjud, bugungi kunda ijodda an’anaviy kompozitsiya usuli bilan bir qatorda noan’anaviy y о ‘nalishlar ham keng q о ‘llanmoqda. 58 Xayriddin Sulton hikoyalarida an’anaviy kompozitsiya y о ‘nalishi ustunlik qilsa-da, xronologik tartib doim ham izchil saqlanmaydi. Ammo asar kompozitsiyasida qismlar, unsurlar hamda obrazlar muayyan bir aloqadorlikda, izchillikda joylashadi. Bu hol yozuvchining asar kompozitsiyasida ham о ‘ziga xos y о ‘l tutishini bildiradi. Muallifning «Uch tup xurmo» hikoyasi kompozitsiyasini shu nuqtai nazardan k о ‘zdan kechiraylik. Hikoya birgina voqeaga asoslangandek tuyulsa-da, syujet rivoji davomida u ancha murakkablashib, boshqa hodisalar, tugunlar va ziddiyatlar hosil qiladi. Hikoyada barcha badiiy syujet va kompozitsiya unsurlari — ekspozitsiya, tugun, yechim, ziddiyatlar, portret, peyzaj, detal tasviri о ‘rni- о ‘rnida q о ‘llangan b о ‘lib, asosiy g‘oyaning ochilishiga xizmat qilgan. Hammasi ochiq-oshkor k о ‘rinib turgan pyesaning bir pulga qimmat ekanini ta’kidlagan edi buyuk K.Stanislavskiy. Buni hikoya janriga nisbatan ham aytish mumkin. «Uch tup xurmo» hikoyasini о ‘qish jarayonida kitobxon har xil jumboqlarga duch keladi va ular birin-ketin yechila boradi; voqealar rivoji asnosida qahramonning qalb sirlari, shuning barobarida esa badiiy g‘oya — muallifning ijodiy niyati ham oydinlashadi. Hikoya Fayzulla — hikoyachi-qahramonning о ‘zi bilan bog‘liq ayrim tafsilotlarni bayon etishi bilan boshlanadi. Muxtasar ekspozitsiyadan uning tushlik chog‘i uch-t о ‘rt hamkasbi bilan shahar tashqarisiga kabobx о ‘rlikka chiqqani ma’lum b о ‘ladi. Ishxonaga kelganida unga direktor y о ‘qlatganini aytishadi. Shosha-pisha boshliq huzuriga kirgan Fayzullaga uning hech bir izohsiz «Siz besh- о ‘n kun о ‘ynab keling, о ‘g‘lim», deydi. Dabdurust?dan aytilgan bu gapga tushunolmay u turfa о ‘ylar girdobida qoladi. Fayzullaga q о ‘shilib kitobxonning ham qiziqishi ortadi. Hikoya mazkur tugun bilan boshlanadi. Shundan s о ‘ng asosiy qahramon Mallayev paydo b о ‘lib, ilk tugun yechiladi, ammo voqealar mobaynida boshqa tugunlar yuz k о ‘rsata boradi. Kitobxon nazdida Mallayev qanchalik sir- sinoatli odam sifatida gavdalansa, Fayzulla uchun ham u xuddi shunday jumboq. Yozuvchi bu sirni oydinlashtirishga shoshilmaydi, buni shart deb ham 59 hisoblamaydi. Dastlab kulgiliroq, dali-g‘uli odamdek taassurot uyg‘otgan Mallayev о ‘zini tutishi, ba’zi xatti-harakatlari, gap-s о ‘zi bilan kitobxon k о ‘z о ‘ngida о ‘zgarib boradi: goh jiddiylashadi, goh avvalgi holiga qaytadi, goh ayanch ahvolga tushadi. Shu tariqa voqealar silsilasida Mallayevning aslida boshqacha odam ekani, tabiatan о ‘zgaruvchanligi ayon b о ‘ladi. Hikoyada voqealarning dinamik tarzda rivojlanishi kuzatiladi: dastlab bir oz kulgili, maroqli tasvirlar bilan boshlangan hodisa ba’zi о ‘rinlarda dramatik vaziyatlarga joy b о ‘shatadi. О ‘rni kelganda yozuvchi kinoyadan, goho satiradan ham foydalanadi; q о ‘yilgan muammoni, hayotdagi ayrim illatlarni, kishilarning salbiy fe’l-atvorini ochishda bu usul ayniqsa q о ‘l keladi. Lekin yozuvchi vaziyatni butunlay kulgili yoki dramatik y о ‘sinda aks ettirmaydi, balki qahramonga xos b о ‘lgan jihatlarning ham, vaziyatning ham kulgili va qayg‘uli (tragik) tomonlarini yonma-yon, deyarli uyg‘un tarzda tasvirlaydi. Aynan shu xususiyatlar yozuvchining N.Gogol, A.Chexov, A.Qahhor kabi hikoya ustalari ijodidan bahramandligini k о ‘rsatadi. Mallayevning tashqi qiyofasi birgina s о ‘z — «xomsemiz» degan ta’rif bilan chiziladi, «qora kostyumining yaltirab ketgani, hansirab turishi» ham u haqdagi tasavvurni t о ‘ldirishga yordam beradi. Yozuvchi qahramon portretiga alohida t о ‘xtalmaydi. Unga oid sifatlarni о ‘rni kelganda bir-ikki jumla orqali ifodalab (muallifning boshqa hikoyalarida ham shu usul kuzatiladi), y о ‘l-y о ‘lakay tasvirlab ketadi. Masalan, Mallayevning «siyrak, sarg‘ish kipriklarini pirpiratib» kulib turishi uni beg‘araz qilib k о ‘rsatsa, «bamaylixotir lapanglab mashinadan» tushishi, «qozondek shlyapasini boshidan olib, yarg‘oq kallasini siypab» q о ‘yishiyu «halpillagan shimini yuqori» tortib, «orqa о ‘rindiqqa savlat bilan» о ‘tirishi uning tashqi qiyofasinigina emas, tabiatiga xos boshqa jihatlarni ham ifodalaydi. Ya’ni, Mallayev о ‘rni kelganda uddaburon, vaziyatdan chiqib ketishga usta odam. Bu hol y о ‘lda militsiya xodimi bilan b о ‘lgan uchrashuvda, ayniqsa, yaqqol k о ‘rinadi. «R о ‘paradagi k о ‘zguchadan asta razm soldimu hayron qoldim — orqada Mallayev y о ‘q, uning о ‘rnida vajohatli, qovog‘i soliq bir arbob о ‘tirardi! Militsionerga qarab indamay yelka qisdim. 60 — Kechirasizlar-da endi, — deb jilmaydi militsioner, — xizmatchilik... Mallayevning olamshumul ma’no bilan chimirilgan baroq qoshlari past-baland b о ‘lib ketdi. — Nima? E, uka, qiziq ekansiz-ku! Yo bizning gapimizga ishonmayapsizmi? — Ishonamizu, lekin... — Iya! Bu qanday gap! Axir, bizning gapimizga el ishonadi, xalq ishonadi, siz nega ishonmaysiz? Sizniki xizmatchilik b о ‘lsa, biz ammamizning chorbog‘iga anjir yegani ketayotganimiz y о ‘q, bizniki ham xizmatchilik! Qani, ketdik! — Mayli, yaxshi boringlar, akalar, — dedi militsioner birdan b о ‘shashib» . Mallayev yolg‘onni k о ‘p ishlatadi. Ba’zan hikoyachi-qahramonga u yolg‘onni qalashtirib tashlayotgandek tuyuladi. U Mallayevni jiddiy qabul qilmasligi (Uni Mallayevning о ‘zi g‘urur bilan ta’kidlashicha, «idoraning yirik namoyandalaridan biri» sifatida bilishadi, xolos), t о ‘g‘rirog‘i, u haqda hech narsa bilmasligi (buni Fayzullaning о ‘zi ham e’tirof etadi) sababli uning uydirmalari ham, rost gapi ham g о ‘yo Shumbolaning «innaykeyin»iga о ‘xshaydi. Tabiiyki, har kuni k о ‘rib yurgan odamingiz k о ‘z oldingizda turfa qiyofalarga kiraversa, har xil maqomda gapiraversa, unga ishonish-ishonmaslikka qiynaladi kishi. Mallayevning Surxondaryoda z о ‘r tantana bilan kutib olinishi, Berdirahmat bilan b о ‘lgan keskin t о ‘qnashuv, stansiya bufetidagi ayol va «jingalak sochlari sarg‘ish yigitcha» — bularning bari kitobxonga dastlab bir oz jumboqdek tuyuladi. Yozuvchi hamma gapni batafsil bayon etmaydi, balki kitobxon mushohadasiga havola qiladi. Qisqasi, qahramon va u tushib qolgan vaziyatni vijdon, munosabatlar haqqoniyligi, mehr-muhabbat, adolat nuqtai nazaridan tahlil qilish uchun kitobxonga imkon beriladi. Ba’zi asarlarda yozuvchi muhim bir narsa haqida faqat asar yakunida s о ‘z ochadi. «Uch tup xurmo» hikoyasi oxirida ham Mallayevning Surxondaryoda о ‘g‘li borligi hikoyachi-qahramonga g о ‘yo kitobxon bilan bir vaqtda ma’lum b о ‘ladi. Albatta, muallif bu xabarga kitobxonni ma’lum darajada tayyorlaydi, lekin hikoya s о ‘ngigacha sir oshkor etilmaydi. Bu ham hikoya kompozitsiyasiga xos bir usuldir. 61 Hikoyani о ‘qish asnosida kitobxonda Mallayev aslida qanday odam, uning qaysi gapi rostu qaysi biri yolg‘on, о ‘zini bunday tutishiga sabab nima, degan savollar tug‘ilishi tabiiy. Ularga hikoya s о ‘ngida ruhiy iztirobda qolgan Mallayevning e’tirofi javob b о ‘ladi: «Bir og‘iz yolg‘on о ‘n og‘izini boshlab keladi, bundan yana yolg‘on tug‘iladi, oqibat, k о ‘ribsizki, odam ham, oila ham, boringki, umr ham butkul vayron...» Yozuvchi k о ‘zlagan asosiy maqsad ham ayni shu о ‘rinda oydinlashadi. Ya’ni, yolg‘on insonni xarob qiladi, asl qiyofasini y о ‘qotadi, oqibatda u tahlikada yashaydi, о ‘zini qanday tutishni bilolmay qiynaladi, hurmat- e’tibordan qoladi. Mallayevning shu holatini yozuvchi hayotiy voqealar asosida ishonarli tasvirlagan. Yozuvchining bu hikoyadan maqsadi, tadqiqotchi M.Rustamova «Uslub jilolari» maqolasida ta’kidlaganidek, «...xarakteri, nutqi, atrofidagilarga munosabati odamlarga tazyiq о ‘tkazish, d о ‘q, p о ‘pisa bilan о ‘tkazishga asoslangan, bosh egishga majbur qilgan, soxta g‘oyalar bilan tushovlangan sobiq tuzum amaldorlaridan biri b о ‘lgan Mallayevning soxta qiyofasini fosh» qilish emas. Yuqoridagi sifatlar aslida Mallayevga mos ham kelmaydi. Berdirahmatni ham, M.Rustamova aytganidek, «soddadil, t о ‘g‘ri odam» deb b о ‘lmaydi. Aksincha, Mallayev sobiq tuzum amaldorlaridan biri, dastlab «x о ‘b omilkor, keyinchalik о ‘zidan ketib, dunyoda ne noma’qulchilik b о ‘lsa, jamini qilgan» Berdirahmatning kirdikorlarini felyeton qilib ochib tashlagan. Ma’lumki, chinakam badiiy asarda qahramon ijtimoiy muhit, mavjud voqelikdan ayri tasvirlanmaydi. Hikoyada Mallayev mansub b о ‘lgan jamiyat hayotidagi ayrim illatlar ham voqealar silsilasida ochib berilgan. Bu ma’lum ma’noda qahramon xarakterini batafsilroq yoritishga imkon yaratgan. Ammo muallifning asosiy maqsadi, о ‘zi ta’kidlaganidek, «mohiyat, inson ruhiyatining cheksiz g‘alayonlari»ni tasvirlash, ya’ni, qahramon xarakterini har tomonlama — barcha ijobiy va salbiy jihatlari bilan b о ‘yamay-bejamay k о ‘rsatishdir. Bu о ‘tgan asrning 80-yillari nasrida, ayniqsa, hikoya janrida samarali qalam tebratgan adiblar X.Sulton, E.A’zam, M.M.D о ‘stlar ijodida ustuvorlik qilgan xususiyatdir. 62 Xurmo bahona boshlangan voqea xurmo k о ‘chati kelishi bilan yakunlanadi. Uch tup xurmo voqealar rivojida syujet chizig‘ini birlashtirib turadi. Eng muhimi, uch tup xurmo detali orqali axloqiy-ma’naviy ahamiyatga ega b о ‘lgan muhim muammo ilgari suriladi. Hikoya oxiridagi tabiat tasviri ma’lum ma’noda qahramonlarning о ‘sha damdagi ruhiy holatini ham aks ettiradi: «Osmon t о ‘la yulduz, jimir-jimir jilvasi k о ‘ngilga g‘uluv soladi. Poyonsiz dala y о ‘li о ‘rtasida t о ‘xtab yotgan mashinam derazasidan miltillab xira yog‘du taraladi. Allaqaydan uzoqlab ketayotgan poyezd tovushi eshitiladi». Fayzullani band etgan xayollar muallif qarashlari bilan tutashib ketadi: «Nima uchun u (Mallayev — SH.S.) о ‘zi istagandek yashamadi? Aldamay, aldanmay? Yashay olmadimi? Kim bilsin...» Muallif mulohazaga undovchi bunday savollarni kitobxon hukmiga havola qiladi. Yozuvchi hikoyalarida muhim kompozitsion vositalardan qarshi q о ‘yish usuli ham samarali q о ‘llangan. Masalan, «Uch yuz oltmish t о ‘rt kun», «Qog‘oz gullar» hikoyalarida personajlar о ‘zaro kontrast tasvirlansa, «Y о ‘qchilik va t о ‘qchilik» asarida voqealar shunday qarshilantiriladi. Adabiyotshunos U.Normatov: «Hikoya janri о ‘z nomiga xilof о ‘laroq, hikoya qilib berishni uncha xush k о ‘rmaydi, u k о ‘proq k о ‘rsatishni, detallarni jonli gavdalantirishni yoqtiradi, ayni paytda har bir detal, tafsilot jiddiy ma’nodorlik kasb etishini talab qiladi»”,- deb yozgan edi. Detal ba’zan biror asarga asos b о ‘lishi ham mumkin. Masalan, Gogolning «P о ‘stin» («Shinel») asarida — p о ‘stin, A.Qahhorning «Anor» hikoyasida — anor detali hikoyada muhim ahamiyatga ega. Asar davomida barcha voqealar ana shu detalga bog‘liq holda r о ‘y beradi. X.Sulton hikoyalarida ham detal k о ‘pincha sarlavhaga olib chiqiladi. Masalan, «Plastinka», «Qog‘oz gullar», «Uch tup xurmo», «Nuqta» va boshqalar. «Plastinka» hikoyasida uch yoshli bolaning plastinkalarni sindirishi bilan bog‘liq voqea hikoyachi-qahramonning insoniy qadr- qimmat, mehr-oqibat haqida mushohada yuritishiga turtki b о ‘lgan. 63 «Onamning yurti» hikoyasi bayonida о ‘ziga xos kompozitsiya usuli k о ‘zga tashlanadi. Unda ona yurt muhabbati, insonning vatanga sadoqat tuyg‘ulari jozibali poetik ohangda ifodalangan b о ‘lib, aynan shu bayon usuli asarga boshidan-oxirigacha ta’sirchan ruh baxsh etgan. Hikoya «Nihoyat, onamning yurtiga j о ‘nar b о ‘ldik» jumlasi bilan boshlanadi. Keyin hikoyachi-qahramonning onasi va u tug‘ilib о ‘sgan yurt, ona bir zamonlar bola chog‘ida y о ‘qolib qolgani, tug‘ilgan yeri qayer, qavm-qarindoshlari kim ekanini bilmasligi t о ‘g‘risida s о ‘z ketadi. Muallif bular haqida bir chetdan batafsil hikoya qilib о ‘tirmaydi. Chunki k о ‘zlangan asosiy badiiy niyat bu emas. Kindik qoni tomgan ona yurt qadrini ifodalash hikoyada yetakchi g‘oyadir. Asarda unumli foydalanilgan portret va peyzaj tasviri, lirik chekinishlar kompozitsion yaxlitlikni ta’minlashga yordam bergan. Onaning bolalik xotiralari orqali ota-onasi portreti quyidagicha chiziladi: «Otam soqollari uzun-uzun, qizil yuzli odam edi. Onam judayam novcha edi, о ‘rnidan turganida, boshini kunga urib olmasaydi, deb q о ‘rqardim...» . Yetti-sakkiz yashar bola xotirasiga ota-ona ana shunday k о ‘rinishda muhrlanib qolgan va ularning shunday tasvirlanishi tabiiy. Adib hikoyalaridagi lirik chekinish k о ‘pincha qahramon ruhiyati va qalb kechinmalarini ifodalash bilan birga, muallif qarashlarini ham oydinlashtiradi. Masalan, «Onamning yurti»da hikoyachi-qahramon volidasining bir holatini tasvirlay turib: «Onamning quvonchini sizga qanday tasvirlab beray? Y о ‘q, chamalab k о ‘rdim, q о ‘limdan kelmas ekan. Buni tasavvur qilmoqchi b о ‘lsangiz, yaxshisi, onangiz quvongan kezlarda, aniqrog‘i, uni о ‘zingiz bir og‘iz shirin s о ‘z bilanmi, bir savob ish bilanmi quvontirgan damlaringizda asta kuzating. Afsus, ming afsus, bunday onlar hayotimizda qanchalar kam: biz, farzandlar, onalarimizga shodlik о ‘rniga aksar ranju alam yetkazamiz, xolos» , deganida yozuvchi mushohadalari ham q о ‘shilib ketadi. Bu lirik chekinish о ‘quvchini beixtiyor mehr-oqibat, qadr-qimmat kabi insoniy fazilatlar xususida mulohazaga tortadi. K о ‘ngilda ajib bir samimiy tuyg‘ular, insoniylik, iliqlik uyg‘otadi. Hikoyada peyzaj onaning yetti-sakkiz yashar bolalik xotiralari asosida bunday tasvirlanadi: «...bir jiydazor bog‘ki, boshi-adog‘i y о ‘q. Jiyda gullaganda 64 ichiga kirsang, adashib qolasan. Gullari sap-sariq, gurkirab yotadi, boshlaring aylanib ketadi...» Xulosa Har bir yozuvchi ijodi adabiy jarayondagi yangi badiiy tamoyillarni belgilashda muayyan ahamiyat kasb etadi. Shu ma’noda tadqiqot obyektimiz b о ‘lgan Xayriddin Sulton ijodi istiqlol davri nasrchiligiga xos yetakchi xususiyatlar haqida fikr yuritish imkonini beradi. Yozuvchi hikoyalari asosida uning о ‘ziga xos uslubi, umuman, hikoyanavislik mahorati qirralarini aniqlash maqsadida olib borilgan tadqiqot va kuzatishlarimiz natijasi о ‘laroq bayon qilingan ilmiy-nazariy mulohazalar quyidagicha umumlashtirildi: Birinchidan, Istiqlol davri adabiyoti, xususan hikoyachiligiga xos bo‘lgan yangicha ilg‘or tamoyillar k о ‘zga tashlanadi. Bunda, hayotga tanqidiy qarashning kuchaygani sabab b о ‘ldi. Shuningdek, jahon va rus realistik nasridan о ‘qib- о ‘rganishga ishtiyoq ortgani ham ma’lum darajada ta’sir k о ‘rsatdi. Istiqlol davri adabiyoti namoyondasi sifatida yangi badiiy tajribalar, teran izlanishlar y о ‘lidan borib, real hayotdan, milliy voqelikdan olingan, yangicha badiiy tafakkur jilolari barq urib turgan asarlar yaratdi. Natijada, hikoya janrida jonlanish, yangilanish r о ‘y berdi. Uning mavzu doirasi kengaydi. Shunisi e’tiborliki, shu tariqa adabiyotda bosh mavzu, azaliy muammo inson ekanini yana bir karra isbotlashga urindi. Darhaqiqat, inson asosiy e’tiborda ekan, ijod uchun mavzu ham, muammo ham doimo yetarli b о ‘ladi. 65 Ikkinchidan, I stiqlol davri hikoyachiligida ham son, ham sifat jihatidan о ‘sish kuzatildi. Albatta, yuksak mahorat bilan yaratilgan asarlar bilan birga о ‘rtamiyona asarlar ham dunyoga keldi. Lekin, kitobxon, tanqidchilik va vaqt sinovidan о ‘tgan asl hikoyalar adabiyotimiz mulkiga aylanib qoldi. Shu ma’noda hikoyachilikda yangilik qilishga intilgan nosirlar ichida X.Sulton hikoyalari ham alohida ajralib turadi. Uchinchidan, Hikoyalari bilan adabiyotga dadil kirib kelgan X.Sulton, avvalo, о ‘zi k о ‘rgan-bilgan hayotni tasvirladi. Dastlabki asarlaridayoq k о ‘pchilik e’tibor bermaydigan, ammo azaliy-abadiy muammolarni mavzu qilib olgan adib oddiy voqea-hodisalar zamiridagi nozik jihatlarni ilg‘ab, ularga muhim badiiy ma’no-mohiyat yukladi; milliy ma’naviyatga daxldor, xalqning о ‘lmas udum va an’analariga oid muammolar hech qachon dolzarbligini y о ‘qotmasligini о ‘ziga xos ta’sirchan y о ‘sinda ifodalab berdi. To‘rtinchidan, Adibning qahramon tanlash borasidagi izlanishlari, ayniqsa, e’tiborga sazovor. Uning hikoyalarida turli toifaga mansub kishilar obrazini k о ‘rish mumkin: hayotga endigina qadam q о ‘ygan yosh yigit-qizlar, bolalar, umr poyoniga yetayotgan chollar, qariyalar, о ‘ta xokisor, goho jur’atsiz va kamsuqum insonlar. Ammo kim b о ‘lishidan qat’i nazar, yozuvchi ularning qalbiga kirib borish va ular ma’naviy olamni kashf etishni asosiy maqsad qilib oladi. Bir qarashda oddiygina, miskin, mahzun b о ‘lib k о ‘ringan insonlar qalbida ham ulkan ruhiy g‘alayonlar, о ‘tkir dramatik jarayonlar kechishi mumkinligini ifodalab, bularning sababi, ma’no-mohiyati haqida kitobxonni mulohaza yuritishga undaydi. Shuningdek, yozuvchi hikoyalarida tabiatan sokin, ammo sermulohazaliligi, odob-andishasi bilan ajralib turadigan qahramon obrazi k о ‘p uchraydi. Buni X.Sultonning k о ‘pincha qahramonlaridagi ijobiy sifatlarni k о ‘rsatishga moyilligi bilan izohlash mumkin. Beshinchidan, X.Sulton xarakter yaratishda milliy ruhga, odamiylikka tayanib ish k о ‘radi. Asarda salbiy о ‘rin tutgan qahramonlarga munosabatda ham odatdagidek qora chaplash y о ‘lidan bormay, ularga insof, insoniy shafqat yuzasidan yondashadi. Xarakter tasvirida sers о ‘z, batafsil bayondan qochadi, eng 66 muhim bir-ikki detal yoki b о ‘yoq-chizgi bilanoq qahramonni k о ‘z о ‘ngingizda gavdalantirib q о ‘yadi. Oltinchidan, X.Sulton har bir asarida yangicha kompozitsiya unsurlarini k о ‘ramiz. Dunyo adabiyotining ilg‘or namunalaridan yaxshi xabardor adib bu usullarni k о ‘r-k о ‘rona, «shakl-shakl uchun» qabilida emas, balki asarning milliy ruhiga, undan k о ‘zlangan maqsad-muddao hamda tasvir ohangiga mos ravishda q о ‘llaydiki, asar kompozitsiyasidagi yangiliklar goho sezilmay ham qoladi. Foydalanilgan adabiyotlar: Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. Мирзиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – Б .178 67 2.Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш- халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир. Ўзбекистон Республикаси Президентининг мамлакатимиз ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувидаги маърузаси // «Жаҳон адабиёти» 2017. № 8 3.Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2016. – б. Ilmiy va nazariy adabiyotlar: 4. Q. Yo‘ldoshev. Yoniq so‘z. Adabiy o‘ylar. – Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2006. 5.Katta yо‘l boshida. Adabiy-tanqidiy maqolalar. — Toshkent: Yosh gvardiya, 1987, — B. 144 6.N..Rahimjonov. Istiqlol va bugungi adabiyot. –T.: “O‘qituvchi”, 2012. -328 bet. 7.Karimov H. Istiqlol davri adabiyoti. “Yangi nashr” nashriyoti. Toshkent 2010. 17-bet 8.Adabiyot va zamon. Maqolalar, adabiy о‘ylar, suhbatlar. — Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. — 1981 yil. — B. 400. 9.H. Umurov. Qahramonining ma’naviy olami va epiklik. – Toshkent, “Fan”, 1995. 42-bet. 10. Adabiyot nazariyasi. 2 jildlik. Adabiy asar. — Toshkent: «Fan», 1978. 1-jild. — B. 415. 1 1 .Adabiyot nazariyasi. 2 jildlik. Adabiy-tarixiy jarayon. –Toshkent: «Fan», 1979. 2-jild.— B. 445. 12.Boltaboyev H. Nasr va uslub. — Toshkent: «Fan», 1992. –B . 105. 13.Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. — Toshkent: «О‘qituvchi», 2005. 14.Normatov U. Aql va qalb chirog‘i. Suhbatlar, maqolalar. — Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983. — B. 118. 15.Normatov U. Qalb inqilobi. Maqolalar. — Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1986. — B. 352. 68 16.Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. — Toshkent: «Ma’naviyat», 2000. — B. 109. 17.Normatov U. Qahhorni anglash mashaqqati. — Toshkent: Mirzo Ulug‘bek nomidagi О‘zbekiston Milliy universiteti, 2000. — B. 52. 18. Imomov B. Hayot va dramatik konflikt. — Toshkent: «Fan», 1968. — B.180. 1 9. Karimov H. Hayotiy va badiiy ziddiyat. — Toshkent: О ‘zbekiston, 1986. — B.20. 20.Mirvaliyev S. Nasr, davr va qahramon. — Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983. — B. 240. 21.Nazarov B. Hayotiylik — bezavol mezon. Adabiy о‘ylar. — Toshkent: Yosh gvardiya, 1985. —B.224. 22.Niyatov Ch. Hozirgi о‘zbek prozasida xarakter problemasi. — Toshkent: «Fan», 1984. —B.128. 23. H. Umurov. Qahramoniningma’naviyolamivaepiklik. – Toshkent, “Fan”, 1995. 42-bet. 24.H. Umurov. Adabiyot nazariyasi. – Toshkent, “Sharq”, 2002. 38-bet. 25.Adabiyot nazariyasi. Ikki jildlik. II jild. – Toshkent, “Fan”, 1979. 162-bet. 26. Rahimjonov N. Istiqlol va bugungi adabiyot (Adabiy – estetik, tanqidiy tafakkur tamoyillari ). –T., “O‘qituvchi”, 2012. 11-bet. 27 . Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. –T., “Yangi asr avlodi”, 2006. 16-17-betlar. 28. Rahimjonov N. Istiqlol va bugungi adabiyot (Adabiy – estetik, tanqidiy tafakkur tamoyillari ). –T., “O‘qituvchi”, 2012. 54-bet. 29.Karimov H. Istiqlol davriadabiyoti. –T., “Yangi nashr”, 2010. 4-bet. 30. Boltaboyev H. Istiqlol imkoniyatlari: yangilangan an’analar va postmodernizm. Qarang: mustaqillik davri adabiyoti. –T., G‘afur G‘ulom nomidaginashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2006. 238-bet. 31.Q. Yo‘ldoshev. Yoniq so‘z. Adabiy o‘ylar. – Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 69 2006. 15-bet. 32.O. Sharafiddinov. Ijodni anglash baxti. –T., ”Sharq”, 2004. -640 b. 33. U. Normatov. Ijod sehri. –T., “Sharq” 34. D. Quronov. Mutolaa va idrok mashqlar. –T., “Akadem nashr”, 2013. -336 b. 35.H. Karimov. Istiqlol davri adabiyoti. Darslik. –T., ”Yangi nashr”, 2010. -364 b. 36.N. Rahimjonov. Istiqlol va bugungi adabiyot. –T., “O‘qituvchi”, 2013. -328 b. 37.Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. –T., “Yangi asr avlodi”, 2006. 48-bet. 38.Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. –T., “O‘qituvchi”, 2005. 173-bet 39. Adabiyot va zamon. Maqolalar, adabiy о ‘ylar, suhbatlar. — Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. — 1981 - yil. — B. 400. 40. Adabiyot nazariyasi. 2 jildlik. Adabiy asar. — Toshkent: «Fan», 1978. 1-jild. — B. 415. 4 1. Adabiyot nazariyasi. 2 jildlik. Adabiy-tarixiy jarayon. — Toshkent: «Fan», 1979. 2-jild.— B. 445. 42.Boltaboyev H. Nasr va uslub. — Toshkent: «Fan», 1992. —B. 105. 43.Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. — Toshkent: «О‘qituvchi», 2005. 44..Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. — Toshkent: «Ma’naviyat», 2000. — B. 109. 45.Normatov U. Qahhorni anglash mashaqqati. — Toshkent: Mirzo Ulug‘bek nomidagi О‘zbekiston Milliy universiteti, 2000. — B. 52. 46.Mirvaliyev S. Nasr, davr va qahramon. — Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983. — B. 240. 47.Nazarov B. Hayotiylik — bezavol mezon. Adabiy о‘ylar. — Toshkent: Yosh gvardiya, 1985. —B.224. 48.Niyatov Ch. Hozirgi о‘zbek prozasida xarakter problemasi. — Toshkent: «Fan», 1984. —B.128. 49.Normatov U. Aql va qalb chirog‘i. Suhbatlar, maqolalar. — Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983. — B. 118. 50.Imomov B. Hayot va dramatik konflikt. — Toshkent: «Fan», 1968. — B.180. 70 51.Karimov H. Hayotiy va badiiy ziddiyat. — Toshkent: О ‘zbekiston, 1986. — B.20. 52.Katta y о ‘l boshida. Adabiy-tanqidiy maqolalar. — Toshkent: Yosh gvardiya, 1987, — B. 144. Adabiy manbalar: 53.Sultonov X. Onamning yurti. T. G.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1987. – B. 246 54. Sultonov X. To‘qchilik va yo‘qchilik. T. Ma’naviyat. 2000. – B. 188 5.Sultonov X. Odamlardan tinglab hikoya. T. Ma’naviyat.2020 56.Hamdamov Ulug‘bek. “Ozod” romani – o‘zbek adabiyotida yangi hodisa. 57. Muxtor A. Uyqu qochganda... (Tundaliklar), — Toshkent: «Ma’naviyat», 1997. — B.31. Gazeta va jurnallar: 58.Hamdamov. Turfa ranglar uyg‘unligi. O‘zbekiston adabiyoti va san'ati gazetasi, 2000. 29- sentabr. 2-bet. 59.Ulug‘bek Hamdam.”Istiqlol adabiyoti – ozod tafakkur adabiyoti. “Sharq yulduzi” jurnali, 2013-yil 5-son. Internet manbalari: 60.www.ziyouz.com 61.www.google scolar.com 62.http://yangidunyo.uz/index.php/jamiyat/item/1019-islom-ayol 63.https://zamin.uz/uz/hayot-tarzi/48687-qarindoshlik-rishtalari.html 64.https://uz.wikipedia.org/wiki/Muslima 71

Xayriddin Sultonovning hikoyachilikdagi mahorati MUNDARIJA Ishning umumiy tavsifi............................................ I BOB. Istiqlol yillari hikoyanavisligida yangi badiiy tamoyillar. I.1. Istiqlol davri hikoyachiligida uslub va mahorat………………………..…. I.2. XayriddinSultonningqahramonyaratishmahorati……………………… II.BOB. Xayriddin Sulton hikoyalarining kompozitsion о ‘ziga xosligi…..… II.1.Ijodkorning sujet, konflikt yaratish mahorati………………………........ II.2. Adib hikoyalarida muallif va qahramon nutqidagi individualliklar…… III BOB.Yozuvchi uslubi, tasvirlash san ‘ ati. III. 1 .Ijtimoiy muhitning psixologik tasviri......................................................... III.2.Voqealar rivojining hayotbaxsh yechimi…………………………………… Xulosa……………………………………...…………………….………….. Foydalanilgan adabiyotlar r о ‘yxati…………………………………….…… 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Jahon adabiyotshunosligida epik turning kichik janrlaridan biri hikoya janri va uning o‘ziga xosliklari, tabiati, spisifikasi xususida bir talay ishlar amalga oshirilgan. G‘arbda novella deb ataluvchi bu janr inkoniyatlari butun dunyo adabiyotshunosligida muayyan tarzda o‘rganilib kelinmoqda. Janrning qisqaligi, hajman kichikligi uning kitobxonlari aud i toriyasini kengayib borishiga sabab bo’lmoqda. Amerika adabiyotida XX asrning so‘nggi choragida romanlar o‘z o‘rnini novellalar (hikoyalar)ga bo‘shatib berishi janrning yuksak taraqqiyotidan dalolat beradi. Mazkur jarayon istiqloldan keyin o‘zbek adabiyotida ham bir muncha jonlandi. Xuddi shu davr hikoyachiligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan yozuvchilardan biri Xayriddin Sultonovdir. Davr adabiy jarayonida Xayriddin Sultonovning qo‘shgan hissasini har jihatdan asoslash ishimizning dolzarbligini belgilab beradi. Istiqlol bergan ulkan imkoniyatlardan biri sifatida biz ma’naviy erkinlikni alohida e’tirof eta olamiz. Mustaqilligimiz bergan mana shunday beqiyos erkinlikni alohida e’tirof etmog‘imiz darkor. Shunday ekan, bugungi kunda davr bilan hamnafas tarzda yozilayotgan va ma’naviy yuksalishga xizmat qilayotgan, milliy o‘zlikni o‘zida aks ettirgan asarlarni tahlil etish maqsadga muvofiqdir. Ilm- fan rivoji – taraqqiyot garovi . Darhaqiqat, “...ma’rifat fidoyilarining qoldirgan o‘lmas merosi bugungi kunda ham ma’naviyatimizni yuksaltirish, yoshlarimizni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi”. 1 Binobarin, yozuvchi uslubi va badiiy mahorati masalasiga bag‘ishlangan tom ma’nodagi ilmiy tadqiqotlar yaratish dolzarb ahamiyatga ega. Chunki busiz milliy badiiy-estetik tafakkurni boyitib, yangilab, rivojlantirib b о ‘lmaydi. Bunda, ayniqsa, hayotni badiiy yorqin tasvirlash, betakror obrazlar yaratish, milliy adabiyotimiz xazinasini yangi poetik kashfiyotlar bilan boyitishga muvaffaq b о ‘lgan yozuvchilar ijodini tadqiq etish beqiyos о ‘rin tutadi. Adabiyotshunoslik va uning tadrijida 1 Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб хал қ имиз билан қ урамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – Б.178 2

badiiy mahorat masalasi azaldan muhim ahamiyat kasb etib keladi. Aynan shu nuqtai nazardan qaraganda, taniqli yozuvchi, k о ‘rkam asarlari bilan milliy adabiyotimiz rivojiga salmoqli hissa q о ‘shib kelayotgan Xayriddin Sultonning badiiy mahorati, uslub borasidagi izlanish hamda erishgan natijalarini tadqiq etish maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimiz Prezidentining 2017 - yil 12 -yanva rdagi «Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida»gi F-4789 -son Farmoyishi, 2017 - yil 16 fevraldagi PF-4958-sonli «Oliy o‘quv yurtlaridan keyingi ta’lim tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida»gi Farmoni, 2017-yil 18 apreldagi PQ –28-29-son Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy bog‘i hududida Adiblar xiyobonini barpo etish to‘g‘risida”gi q arori, 2017-yil 17 fevraldagi PQ-2789-son «Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy- tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi, 2017 yil 13 sentyabrdagi PQ-3271-son «Kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ib qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida»gi qaror lar i va mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Mavzuning o‘ganilish darajasi. Adabiyot olamida paydo b о ‘lgan yangi iste’dod egasi, uning о ‘ziga xos asari hech qachon adabiy jamoatchilik e’tiboridan chetda qolmaydi. Ularga o‘z vaqtida baho beriladi, yutuqlari e’tirof etilib, kamchiliklariga nisbatan tanqidiy fikrlar bayon qilinadi. Tadqiqot maqsadimiz b о ‘lgan yozuvchi Xayriddin Sulton ham ilk asarlari bilanoq adabiy jamoatchilik nazariga tushgan: bir talay yetuk adabiyotshunoslar uning ijodiga munosabat bildirgan. Xususan, U.Normatov, N.V.Vladimirova, B.Nazarov, I.G‘afurov, A.Rasulov, H.Boltaboyev, B.Karimov, shuningdek, M.Qarshiboy, N.Shukurov, 3

I.Hasanov 1 lar adib asarlari haqida yozgan maqola va taqrizlarni misol keltirish mumkin. Bir qator yosh tadqiqotchilar esa yozuvchi asarlaridan u yoki bu ma’noda, yani qiyosiy-tipologik nuqtayi nazaridan o‘rganishgan. O‘zbek adabiyotida X.Sultonov hikoyachiligi aynan monografik planda o‘rganilmagan. Masalan, H. Boltaboyev yozuvchining uslubiy jihatlarini , Ilhom Hasanov mahorat masalasini o‘rganga. B.Nazarov esa, qissalari poetikasiga oid bir qator tadqiqotlar olib borgan. Tadqiqotning maqsadi. Magistrlik dissertatsiyasining asosiy maqsadi istiqlol yillari hikoyanavisligida yangi tamoyillar va Xayriddin Sulton hikoyalarini tahlil qilish asosida yozuvchining hikoya yaratishdagi individual uslubi, badiiy mahoratini aniqlash, sujet, kompozitsiya, til kabi muhim poetik komponentlardan foydalanishdagi о ‘ziga xosligi haqida mushohada yuritish, uning о ‘zbek hikoyachiligi taraqqiyotiga q о ‘shgan hissasini k о ‘rsatishdir. Tadqiqotning vazifalari: Magistrlik dissertatsiyasi ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalarni amalga oshirish k о ‘zda tutildi: - Istiqlol yillari hikoyanavisligidagi yangicha ta’limotlarni tahlil qilish; - yozuvchi hikoyalarida mavzu va qahramon masalasi, badiiy g‘oya va shakl xususiyatlarini tadqiq etish; 1 1 Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. T. Ma’naviyat. 2000. Normatov U. Ijod sehri. T. Sharq. 2007. Vladimirova N. Ot slova k knigi. T. Literature i iskustva. 1983. Vladimirova N. O‘zbek hikoyalarida g’oya va obraz. T. G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1969. Nazarov B. Adash karvon iztiroblari. T. G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 2005. G‘afurov I. O‘ttiz yil izhori. T. G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1987. G‘afurov I. Mangu latofat. T. Sharq. 2006. Shukurov N. Bu olam sahnida. T. G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1982. So‘z mas’uliyati. Maqolalar to‘plami. T. G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1986. Rasulov A. Betakror o‘zlik. T. Sharq. 2009. Boltaboyev H. Iste’dod va uslub. T. G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nshriyoti. 1982. Boltaboyev H. Nasr va uslub. T. G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1992. Karimov B. Ruhiyat alifbosi. T. Sharq. 2018. Hasanov I. Biri kam dunyo. Buxoro. . Buxoro nashriyoti. 2004. M.Qarshiboy. Inson mo’jiza izlab yashaydi. T. O‘zbekiston. 2014. Doniyorova Sh. Sh.Xolmirzayev hikoyalarining badiiy-uslubiy o‘ziga xosligi. Filol. Fan. Diss. T. 2000. Kenjayeva P. Hozirgi o‘zbek hikoyalarida qahramon ruhiyatini tasvirlash tamoyillari. Filol.fanlari.nom. diss. T. 2008. Matyaqubov S. Hozirgi o‘zbek hikoyalarida inson konsepsiyasi va shaxs badiiy talqini. T.2006.,Sattorova G. 90-yillar o‘zbek hikoyachiligida milliy xarakter muammosi. Filol. Fanlari. Nomz. Dissertatsiya. T.2002. 4

- adibning obraz yaratish mahorati, hikoya sujeti, kompozitsiyasi, konflikt, kolliziya va til masalalarida olib borgan badiiy izlanishlari va erishgan yutuqlarini ilmiy-nazariy asosda yoritish; - yozuvchining istiqlol davri о ‘zbek hikoyachiligida tutgan о ‘rnini aniqlash. Tadqiqot ob’yekti. Tadqiqotning asosiy obyekti uchun Xayriddin Sultonovning ,,Odamlardan tinglab hikoya''(2020) h ikoyalar to‘plami asosiy manba b о ‘ldi. Tadqiqotning predmeti ni 70-yillar avlodiga mansub bo‘lgan, nasrda o‘ziga xos ovozga, uslubga ega bo‘lgan Xayriddin Sultonovning adabiy merosini ilmiy metodlar asosida tahlil va tadqiq etish tashkil etadi. Kutilayotgan ilmiy yangiligi. Ushbu tadqiqot ishida Xayriddin Sultonovning hikoyachilikdagi mahorati ilk bora o‘rganilmoqda. Uning sujet yaratishdagi, konflikt bobidagi, kompozitsion mahoratlari hikoyalari misolida ochib berilgan. Zamonaviy inson ruhiy dunyosini tasvirlash, uning o‘ziga xos dunyoqarashi, ya’ni xarakterini namoyon etishi, yozuvchining bu boradagi uslubiy o‘ziga xosliklari “Yo Jamshid”, “Umr esa o‘tmoqda”, “Do‘stim Esonboy” hikoyalari tahlili orqali dalillangan. Hikoyalarda o‘zbek xalqining azaliy urf-odatlari, an’anaviy yashash tarzi, diniy-falsafiy bilimi, xalqlar o‘rtasidagi teng huquqlilik jarayonlari obrazlar tasvirida berilgan. Dissertatsiyaining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi. Samarqand davlat universiteti Istiqlol davri adabiyoti va adabiyot nazariyasi kafedrasining “Adabiy tur va janrlar poetikasi” mavzusi doirasida bajarildi. Tadqiqotning metodologik asosi ni Milliy istiqlol mafkurasi hamda milliy mafkuraga doir dasturiy ko‘rsatmalar, ilmiy tadqiqot ishlarining ustuvor yo‘nalishlariga oid qarashlar ushbu magistrlik ishining metodologik asosini tashkil etadi.. Adabiyotshunoslik sohasida zamonaviy adabiy jarayon mavzusi yo‘nalishiga bevosita aloqador bo‘lgan U. Normatov, H.Umurov, B.Karimov kabi olimlarning ilmiy ishlaridagi tadqiqotlarga tayanildi. 5

O'xshashlar

Zamonaviy o'qituvchining pedagogik mahorati
ABDULLA ORIPOVNING HAJVIYANAVISLIK MAHORATI
ASQAD MUXTOR HIKOYALARIDA RUHIYAT TASVIRI
HOZIRGI O‘ZBEK SHE’RIYATIDA FOLKLOR AN’ANALARI
ABDUQAYUM YO‘LDOSHEV QISSALARIDA SHAXS KONSEPSIYASI