logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. XIII—XVI asrlarda Xindistonda diniy munosabatlar

XIII—XVI asrlarda Xindistonda diniy munosabatlar

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

190.5947265625 KB
Ko'chirib olish
XIII—XVI asrlarda Xindistonda diniy munosabatlar Reja: Kirish I.bob. XIII—XVI asrlarda Xindiston 1.1.Dehli sultonligi davrida feodal tuzumining o’ziga xos xususiyatlari 1.2.Janubiy Hindiston davlati — Baxmani va Vijayanagar 1.3.Shimoliy Hindistonning Bobir tomonidan bosib olinishi II.bob. Hindist onda diniy munosabat lar 2.1.Milliy dinlar 2.2.Ommaviy diniy marosimlari 2.3.Hindistonda turli dinlar Xulosa Foydalanilgan adabiyot Kirish Hindistonda paydo bo'lgan birinchi musulmonlar dengiz orqali suzib yurgan arab savdogarlari edi. VII asr oxiridan boshlab Hindiston qirg'oqlariga joylashdilar. Ular va islom dinini qabul qilgan hindlar Malabar sohilidagi Mopla jamoasining asoschilariga aylanishdi . Keyin islom Hindistonning shimoli-g‘arbiy qismiga arab istilolari davrida kirib keldi. Hind vodiysi (hozirgi Pokiston ) aholisi IX-XI asrlarda to liq islom dininiʻ qabul qilgan. Hindiston yarim oroli va Gang vodiysi aholisi garchi arab savdogarlari orqali islom dini bilan tanishgan bo`lsalar-da, hali qabul qilishmagan. 1001 -yilgacha Mahmud G'aznaviy subkontinentga bostirib kirib, Somnathni ishg`ol qilgan va Panjobni egallashi [8] ga qadar islom ta'siri sezilarsiz edi. 1526-1858 - yillar oralig'ida turkiy, fors va mo'g'ul jangchilari Shimoliy Hindistonda hokimiyatni qo'lga kiritgandan so'ng, islomlashuvning yangi to'lqini boshlandi. Bu davrda hindu aholisining eng nochor qatlamlari ayniqsa faol ravishda islom dinini qabul qildilar va shu yo'l bilan shaxsning ijtimoiy erklarini cheklovchi qat'iy taqiqlar va kastalar (hindlarning tabaqalashuvi) tizimini yengib o'tishga umid qilishdi. Islom dini Gang daryosi deltasining (zamonaviy Bangladesh ) kambag'al dehqon aholisi tomonidan ommaviy ravishda qabul qilingan. Burjua elitasi va savdogarlar ham mintaqaning yangi elitasini tashkil etgan mahalliy musulmon amirlarning saroylariga yo`lni osonlashtirish uchun islom dinini qabul qilishga moyil edilar. Yevropaning Hindistonga bostirib kirishi XVIII asr oxiridan boshlab islom dinining tarqalishini cheklab qo ydi. Uning obro'si pasaydi, ta'siri so'na boshladi. ʻ Biroq, 1949-yilda mamlakat bo linganidan keyin ham mustaqil Hindistonning ʻ qator mintaqalarida musulmon jamoalari saqlanib qolgan. O'shandan beri ularning ulushi va soni demografik sabablarga ko'ra ortib bormoqda. Mamlakat musulmonlari savodxonlik darajasining pastligi bilan ajralib turadi. Siyosiy hokimiyatni inglizlarga, keyin esa hindularga boy berganidan keyin musulmonlarning daromadlari keskin kamaydi. Ularning aksariyati infratuzilmasi eskirgan eng qadimiy shaharlarda (islom gettolarida) to'plangan. Mamlakatdagi musulmon ayollar hindularga qaraganda o rtacha 1 nafarga ko p farzand ko rishadiʻ ʻ ʻ (3,7 ga 2,7). Ta'lim olish imkoniyati cheklanganligi va iqtisodiyotdagi ishtirokining pastligi (ayniqsa, ayollar o'rtasida) tufayli ularning mamlakatdan migratsiya oqimi sezilarsiz. Shu sababli, 1991-2001-yillar oralig‘ida hindular soni 20,3 foizga, musulmonlar soni esa 29,6 foizga oshgan. I.bob. XIII—XVI asrlarda Xindiston Dehli sultonligi. 1206 yilda G’azna sultonlaridan mustaqil bo’lib olgan Dehli sultonligiXIII va XIV asr davomida ancha katta davlat sifatida yashadi. Dehli sultonligi ayniqsa XIII asr oxiri va XIV asr boshla-rida kengaydi, bu vaqtda uning sostaviga Shimoliy Hindistondan tashqari, Markaziy Hindiston viloyatlari va Dekan yassi tog’ligidagi ko’pchilik davlatlar kirardi. Dekan 1306— 1310 yillarda sulton Oloviddin Xiljiy tomonidan bosib olindi. Nav-batdagi sultonlardan biriMuhammad Tug’laq (1325—1351) deyarli butun Hindistonni bo’ysundirib, hatto Eron bilan Xitoyni ham zabt etishni orzu qilgan edi. Ammo sultonlikning ken-gayishi mustahkam xarakterga ega emas edi. XIV asr o’rtalarida Dekan ajralib chiqdi, ko’p o’tmay Dehlidan shimoldagi ko’pgina viloyatlar, shu jumladan, Bengaliya ajralib ketdi. Dehli sul tonligi sostaviga kirgan ko’pchilik viloyatlar XIV asrning ik-kinchi yarmida mustaqil davlatga aylanib oldi. Sulton Dehli-ning o’zida uncha mustahkam hokimiyatga ega emasdi, chunki u yerda feodallarning turli guruhlari o’rtasida hokimiyat uchun uzluk siz kurash borardi. 1.1.Dehli sultonligi davrida feodal tuaumining uziga xos xususiyatlari XIII—XVI asrlarda Hindistonda feodal tuzumi o’ziga xos tarzda rivojlandi. Bir tomondan, Hindistonda musumon yer egaligi sistemasi qaror topib, shu tufayli butun yerlar davlat boshlig’i sultonninig mulkideb qaralardi. Kelgindi mu-sulmon feodallari sultonning harbiy xizmatchisi bo’lib, undan iqta vaqtincha va umrbod foydalanish uchun yer olardilar. Ular aholidan (dehqonlardan) renta undirib olish huquqiga ega edilar. Ikkinchi tomondan, mamlakatda mahalliy feodallar knyazlar (rojalar) saqlanib qolgan edi. Ular o’z viloyatlarini amalda mustaqil ravishda boshqarib, sultonga muayyan miqdorda boj to’lardilar. G’rta va mayda hind feodallari rojaputlar va boshqalar qisman meros bo’lib qolgan feodal mulkchiligi huquqi asosida, qisman harbiy xizmatni o’tab turgan paytda vaqtincha beriladigan in’om tariqasida yerga egalik qilardilar. Vaqt o’tishi bilan kelgindi iqtadorlar ham yerning merosxo’r egalariga aylanib bordilar, ammo bu jarayon XIV asrning oxirigacha ham tugallanmadi. Yerlarning katta qismi har ikkala din mahalliy, hind dini (eski ibodatxona yer egaligi) hamda yangi, musulmon (vaqf yerlari) dinidagi ruhoniylarning qo’lida edi. Bu davrda Hindistondagi feodal tuzumining yana bir xusu-siyati — jamoachi dehqon xo’jaliklarining ilgarigidek ustun bo’lib qolganligidir. Mahalliy hind va kelgindi turk-musulmon feodallarining o’zlari odatda xo’jalik bilan shug’ullanmas, balki qaram dehqonlardan oziq-ovqat rentasi, qisman pul rentasini undirib olardilar. Barshchina ishlari mavjud bo’lgan joylarda asosan qullar va past tabaqa dehqonlar mehnatidan foydalanilardi. XIII—XIV asrlarda Hindiston feodal tuzumining xarakter; li xususiyati— shahar hayotining ancha intensiv rivojlanishidir". Qadimgi tarix davridayoq mavjud bo’lgan shaharlar qatoriga sultonlar va ularning nabiralari feodallarning re - zidensiyam sifatida vujudga kelgan ko’pgina yangi shaharlar qo’shildi. Dehli shahrining o’zi ana shunday feodal-poytaxt shah-ri uchun misol bo’la oladi. Bu yerda juda ko’plab saroy ahli va xizmatchilari, askarlar, amaldorlar va shu singarilardan tash-qari, ko’pgina hunarmandlar va savdogarlar yashab, ular sulton saroyi hamda poytaxtdagi boshqa feodallarning iqtisodyay ehtiyojlarini qondirardilar. Ana shu shahar rezidensiyalar yoki «shahar qarorgohlar»dan tashqari, Hindistonda XIII—XIV asrlarda Bengaliya qo’ltig’i bi lan Arab dengizi sohilida joylashgan hamda xalqaro savdo-sotiq bilan bog’langan ko’pgina dengizbo’yi shaharlari muvaffaqiyatli rivojlandi. Bular orasida, xususan, Malabar sohilida Goa va Kalikut, Kambay qo’ltig’i sohilida Kambay ajralib turardi. Shim oliy Hindistonda.karv on savdosi bilan bog’liq bir qancha Goxdarbish Shodyar orasida Agra, Panipa, Laxor, Multan eng muhimlaridir. Hind hunarmandlarining mahsuloti bo’lgan juda ko’plab buyumlar (avvalo yuqori sifatli hind gazlamalari), shuningdek, turli ziravorlar Yevropaga va Shimoliy Afrikaga muntazam yuborib turilardi. Hindistonga yilqi, qalayi, mis, oltin, kumush pullar va shu singarilar tashib keltirilardi. Temur hujumi XIV asrda Hindiston tamomila tarqoq feo dal mamlakat edi. Juda ko’p musulmon va hind feodal davlatlari birirlari bilan uzluksiz kurash olib borardilar.50 va60-yillar davomida sultonning vassal rojalar bilan olib borgan urushlari natijasida Bengaliya, Sind, Orissa va Gujarat g’oyat xonavayron bo’lgan edi. 1366 yilda Gujaratdagi qo’zg’olon bostirilgan, sulton Feruz qo’zg’olonining asosiy o’choqlarida hindlarni batamom qirib tashlash haqida buyruq berdi. Shaf- katsiz feodal ekspluatasiyasi va to’xtovsiz ichki feodal urush lari Dehli sultonligi tanazzulining asosiy sabablari bo’ldi. 70—80yillarda Dehli sultoni o’z qo’lida qolgan ozgina yerlarni ham himoya qilishga qodir emasdi. Markaziy hokimiyatning bu zaifligi yomon oqibatlarga olib keldi, Hindistonni yangi chet el hujumlariga qarshi qarshilik ko’rsata olmaydigan qilib qo’ydi. XIII asr oxiri va XIV asr boshlaridayoq ayrim mo’g’ul otryadlari Shimoliy Hindiston yerlariga bostirib kirdi va hatto Lohur va Dehli kabi katta shaharlarningdar vozalarigachakela boshladi. Ko’chmanchilarning hujumlari, diyinchilik bilan bo’lsada, qaytarilardi. Ammo shimoliy o’lkalarning vayron qilinishi, aholining talanishi va buning natijasida qishlok xo’jaligi, sanoat va savdoning tushkunlikka yuz tutib ketishi" Hindistonning iqtisodiy ahvoliga tobora yemon ta’sir qildi. XIV asr oxirlarida Hindiston Temurning bosqinchi galalari tomonidan yana ham dahshatliroq xarob va xonavayron ega bo’lgan Kichik Osiyodagi Usmon turklariga qarshi yurish bi lan) band bo’lgan Temur Hindistonni o’z holiga tashlab qo’ya qoldi. Temur vafotidan keyin Hindiston chet el zulmidan qutulib, o’zining baquvvat, mustaqil davlatini tuzishi mumkindek tuyulardi. Ammo XV asrda Hindistonni birlashtirish yana ham qi- yinlashdi. Doimo birlashtirish markazi bo’lib qolgan Shimoliy Hindiston Temur hujumi tufayli nena o’n yillar davomida qat-tiq iqtisodiy krizisni boshidan kechirdi. Ammo Temur huju-mining boshqa bir oqibati ham bo’ldi. Temur hujumidan keyin musulmon feodallari bylan hind feodallari o’rtasidagi o’zaro kurash yana ham kuchaydi. Ilgari vaqtlarda katta ta’sirga ega bo’lgan shimoliy musulmon knyazlari endi zaiflashib, avvalgi ge-gemonliklarini qo’lda saqlay olmay qoldilar. Janubdagi hind rojalari, garchi bir qadar kuchaygan bo’lsalarda, o’z kuchlari bi lan birlashtirish darajasida yetarli qudratga ega emasdilar. Ikki guruh hind feodallarining kurashi Hindistonning shi-moli bilan janubidagi milliy va sosial-iqtisodiy farqni aks ettirib, bir-biriga qattiq dushman bo’lgan ikki xil diniy (islom va hindu) ideologiya kurashi formasiga aylandi hamda samarasiz tarzda juda cho’zilib ketib, mamlakatni yana chet el intervensiyasi xavfi ostida qoldirdi. Janubiy Hindiston davlati Baxmani va Vijayanagar. XIV—XV asrlarda Hindistonning janubida ancha yirik davlat lar mavjud edi. Ulardan biri Baxmani davlati G’arbiy Dekan territoriyasida joylashgan bo’lib, uning poytaxti yirik shahar Bidar edi. Bu davlat 1347 yilda Dehlidan ajralib, tashkil topdi. U 1482 yilgacha yashadi va shundan keyin bir necha knyaz- likka bo’linib ketdi. Rus savdogari, sayyoh Afanasiy Nikitin xuddi shu davlatda 1469—1472 yillarda (u eng gullagan paytda) bo’lib, Hindistonning bu qismidagi feodallar va oddiy xalq turmushini yorqin, ajoyib tarzda bayon qildi. Baxmanidan janubda joylashgan yana bir davlat Vijaya nagar davlati edi. Bu davlatga taxminan 1336 yilda asos solinib, 1486 yilgacha yashadi. Uning tarixi qo’shni Baxmani bilan deyarli tuxtovsiz urush ol'ib bori щ bilan o’tdi. Bu urushlar har ikkala davlatni zaiflashtirib, udarning yanada maydaroq knyazliklarga bo’linib ketishini tezlashtirdi. Vijayanagarga qaray-digan Malabar sohili G’arbiy Yevropa mustamlakachylari kirib kelgan dastlabki territoriya bo’ldi. Baxmani bilan Vijayana gar o’rtasidagi o’zaro urushlar, shuningdek, XV asr oxirlarida kuchaygan feodallar o’rtasidagi o’zaro nizolar G’arbiy Yevropa mustamlakachilariga Malabar sohilidagi bir qancha tayanch punktlarini deyarli to’siqsiz ishg’ol qilish imkonini berdi. Bu punktlar yevropaliklarning shundan keyin Janubiy va Sharqiy Osiyoda mustamlakalarni bosib olishlarida juda katta rol o’ynadi. Hindistonda yevropaliklarning payde bulishi. 1498 yilda Vasko da Gama eskadrasi Malabar qirg’og’ida paydo bo’lib, Kali ku? shahriga tushdi. Portugallar XVI asr boshlaridayoq Hindis tonning g’arbiy va janubiy qirg’oqlarida bir qancha joylarni egalladilar. Portugallar Hind okeani, Forsqo’ltig’i va Qizil dengizda hukmron bo’lib oldilar. Ular keng suratda dengiz qaroq-chiligi bilan shug’ullanardilar, hind kemalariga hujum qilib, ularni talardilar. Ular bosib olgan territoriya umuman Toa shahri, Seylon oroli va yana boshqa bir necha joydangina ibo-rat bo’lsa-da, talonchilik ekspedisiyalari mamlakatning ancha ich-karisiga kirib borar edi. Portugallar yevropaliklar ichida Hindistonni mustamlakachilik ekspluatasiyasiga birinchi bo’ lib duchor qildilar. Keyinchalik, XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida ularga gollandlar va inglizlar kelib qo’shildi. 1.2.Dehli sultonligining tushkunlikka uchrashi XV asr mobay-nida Dehli sultonligi buyuk davlat bo’lmay qolgan edi. Dehli shahri va uning atrofidagi yerlar hukmroni. Dehlining buyuk sultoni degan dabdabali unvonga ega bo’lsa ham, u Shimoliy Hin-distondagi oddiy davlat- knyazliklardan biri edi. Eng yirik davlat so’shni Bengaliya knyazligi edi, biroq u ham loaqal Shi moliy Hindiston uchun gegemonlik rolinio’z zimmasiga ololmas edi. Feodal tarqoqligi,qo’shni knyazlyklarning raqobati va o’za ro urushlari, ayrim xususiy feodallar ham, ko’pdan-ko’p mayda hukumatlar ham undirib oladigan soliqlarning o’sishi sharoitida mamlakat mehnatkash aholisini ekspluatasiya qilish yanada kuchaydi. Dehqonlar soliq va renta to’lashdan bosh tortishar, o’rmonlarga qochib, davlat soliqlarini yig’uvchilardan va o’z feodallarining zo’ravonligidan ya щ irinishar edi.Ba’zan qa-hatchilik va ocharchilik natijasida dehqonlarning stixiyali g’alayonlari bo’lib turardi. Tarqoq, sinfiy kurash keskinla щ gan, musulmon va hind feo-dallaridan iborat bir-biriga dushman ikki guruhga bo’lingan Hindiston mo’g’ul-turklarning yangi hamlasi oldida tamomyla himoyasiz bo’lib qolgan edi. 1.3.Shimoliy Hindistonning Bobir tomonidan bosib olinishi 1526 yilda Temurning evarasi amir Bobir afg’on tog’ yo’lla-ri orqali Hindistonga kirib bordi. Avval Bobir Samarqand shahrida hukmron edi, ammo u yerday mahalliy feodal zodagonlari tomonidan haydaldi. Movarounnahrdan haydalgan Bobir Afg’onistonni va kisman Sharqiy Eron (Xuroson)ni bosib oldi. Qobul va G’azna shaharlari uning qo’liga o’tdi. Bu yerdan Bobir asosan Urta Osiyo turklari, xurosonliklar va afg’onlardan ibo rat 20 ming kishilik qo’shin bilan Shimoliy Hindistonga hu jum qildi. Hindiston uchun qat’iy jang Panipat tekisligida (Dehlidan shimol tomonda) 1526 yil 21 aprelda bo’ldi. Dehli ning Lodi dinastiyasidan bo’lg’an Dehlining so’nggi sultoni Ib-rohim bu jangda o’ldirildi. Shundan keyin Bobir Dehlini bo sib olib, o’zini Xindiston imperatori (to’g’rirog’i shoh) deb e’lon kildi. Kelgusi 1527 yilda musulmon va hind knyazlari koaliinyasi son jihatidan Bobir qo’shinidan bir necha marta ko’p keladigan, 100 ming kishilik juda katta qo’shin to’pladi. Lekin Bobir Agra shahri yaqinidagi Kanvag yonida bo’lgan jangda koalisiyani tor-mor qilishga muvaffaq bo’ldi. 1. II.bob.Hindidt onda diniy munosabat lar 2.1.Milliy dinlar Milliy dinlar - ma’lum millatga xos bo’lgan, boshqa millat vakillari tomonidan qabul qilinmaydigan dinlardir.Insoniyat jamiyati tarixiy taraqqiyotida urug’- qabila dinlari ibtidoiy jamiyatda vujudga kelib, asosan tabiat kuchlarini ilohiylashtirib ularga sig’inishdan iborat bo’lsa, milliy davlat dinlari jamiyatda mehnat unumdorligi o’sib, ortiqcha mahsulot, xususiy mulkchilik, jamiyatda ijtimoiy guruh va tabaqalar paydo bo’lishi sharoitida vujudga kelib, milliy davlat dinlarining ham jahon dinlari kabi bir qator o’ziga xos jihatlari mavjud edi. Eng avvalo diniy ta’limotning asosiy talablari, aqidalari, falsafiy va axloqiy meyorlari ishlab chiqildi.Diniy ta’limotda olamning uch bosqichdan iborat ekanligi, jannat, do’zax va odamlar yashaydigan dunyoning mavjudligi to’grisidagi qarashlar ilgari surildi. Ibodatxonalar qurilib, vazifasi faqat dinga xizmat qilishdan iborat bo’lgan ijtimoiy guruh, ruhoniylar guruhi tashkil topdi. Diniy ibodat va marosimlarning muayyan tizimi ishlab chiqilib, kundalik hayotda ularga amal qilina boshlandi.Milliy davlat dinlarining o’ziga xos xususiyati bu dinlarning bir yoki bir necha milllatga taalluqli ekanligidir. Milliy davlat dinlaridan xinduizm, jaynizm, sinxizm xindlarning, daosizm va konfusiychilik xitoylarning, sintoizm yaponlarning, iudaizm yaxudiylarning milliy davlat dini bo’lib hisoblanadi. Zardushtiylik dini o’z davrida ko’plab xalqlar, davlatlar hududida tarqalgan din bo’lib, bugungi kunda Sharqiy Eron va Shimoli - g’arbiy Hindiston hududidagi narslar o’rtasida e’tiqod qilinib kelinayotganligi uchun ham milliy davlat dinlari qatorida e’tirof etiladi. Milliy davlat dinlari muayyan xalqning urf-odati, an’analari, turmush tarzi va milliy o’ziga xosligi bilan bog’liq ravishda shakllanib borgan.Hinduizm.Hinduizm juda murakkab din bo’lib u kastachilik asosida tashkil etilgan. Hindistonda qadimgi davrlardan boshlab, Braxmanizm, Veydizm kabi diniy ta’limotlarga e’tiqod qilinib, eramizdan avvalgi VI asrda Hindistonda Buddaviylik dini vujudga keldi. Buddaviylik Braxmanizmdagi bir necha jihatlarni qabul qilgan bo’lsada, kasta ta’limotini inkor etdi. O’sha davrda Hindistonda kasta tuzumini saqlab qolishga, Braxmanizm dinini isloh qilib, qayta tiklashga qaratilgan harakat boshlandiki, bu harakat Braxmanizm bilan Buddaviylik o’rtasidagi kurashni ifodalovchi Hinduizm dini edi.Hinduizm dini xindlarning milliy davlat dini bo’lib, Hindiston aholisining 83 foizi, yani 650 mln. kishi Hinduizmga e’tiqod qiladi. Hinduizmga e’tiqod qiluvchilar soni jihatidan jahonda uchinchi o’rinda turib, barcha Hinduizmga e’tiqod qiluvchilarning soni 700 mln kishini tashkil etadi. Hinduizmga e’tiqod qiluvchilarning yirik jamoalari boshqa mamlakatlarda ham mavjud bo’lib, Bangladeshda 12 mln, Indoneziyada 3.6 mln, Shri Lankada 3 mln, Pokistonda 1.5 mln, Malayziyada 1 mln, AQShda 0.5 mln, Butanda 0.3 mln kishi Hinduizmga e’tiqod qiladi. Hinduizmni qabul qilmoqchi bo’lganlarga qo’yiladigan birinchi va asosiy shart bu Hindistondagi kasta tuzimini qabul qilishdir.Hinduizm o’zining asosi hisoblangan Braxmanizm va Veydizmdan farqlanib, unda yangi Braxmanizm dinlari, bu dindagi oqimlar mujassamdir. Hinduizmga eski hind dinlaridan qabul qilingan asosiy talablar quyidagilardan iboratdir. 1. Tushuncha va qonunlarning asl manbai bo’lgan vedalarning muqaddasligi; 2. Guru ya’ni pir, ustozning tan olinishi; 3. Muqaddas joylarga ziyoratga borish; 4. Sanskritning muqaddas   til ekanligini tan olish ; 5. Sigirning muqaddas hayvon sifatida tan olinishi. Bu besh qoida yoki aqida ko’pchilk tomonidan tan olingan bo’lsada, ko’psonli e’tiqod qiluvchilar orasida o’ziga yarasha farqli va umumiy bo’lgan jihatlariga egadir.Hinduizmda eng avvalo vedalar muqaddas bo’lib hisoblanadi.Undan keyin “Maxabxarata” singari xalq og’zaki ijodi namunalari ham muqaddas yozuvlar qatoriga qo’shiladi.Hinduizm dinida braxmanlar asosiy, imtiyozli kasta bo’lib hisoblanadi.Hinduizmga taalluqli bo’lgan adabiyotlarning ko’pchiligi braxmanlar tomonidan yaratilgan.Braxmanlar Hinduizmni zamon talablariga moslashtirib, yangi qonun- qoidalarni ishlab chiqib turli oqimlarni yuzaga keltirdilar. Hinduizmga e’tiqod qiluvchi braxmanlar turli yo’llar bilan kasta, varna tizimini tan olmagan va inkor etgan o’z raqiblari bo’lgan buddaviylarga qarshi kurash olib borganlar. Shu bilan birgalikda Hinduizmning Braxmanizmdan farqli jihatlari ham mavjud bo’lib, Braxmanizm braxmanlarning kelib chiqishi faqat oliy tabaqa vakillaridan iborat deb hisoblasa, Hinduizm ta’limotiga ko’ra braxmanlar nafaqat oliy tabaqa vakillaridan, balki oddiy xalq ichidan, hatto ayollardan ham bo’lishi mumkindeb hisoblanadi.Hinduizmda e’tiqod qilinuvchi asosiy xudolar trimurti ya’ni uchlikdan iborat bo’lib, unga Braxma, Vishnu, Shiva xudolari kiradi. Bu uch xudodan eng kattasi dunyoni yaratgan xudo Braxma bo’lib hisoblanadi.Braxma dunyoni yaratgan asosiy xudo bo’lib hisoblansada, Hinduizmda qolgan ikki xudo, Vishnu va Shivaga sig’inadilar. Shunga asosan Hinduizm ikki asosiy oqim Shivaga sig’inuvchilar va Vinshnuga sig’inuchilarga bo’linadi. Shiva oddiy xalq ommasi - kambag’allarning ilohi bo’lib hisoblanib, u Rigvedaning birinchi nusxalarida Rudra nomi bilan zikr etilgan.Atxarvavedada Rudraning roli oshib borib, Yajurvedada Rudra Agni timsolida berilgan.Shiva xalq orasida turli nomlar bilan atalib, bu nomlarga Ishana, Ishvara, Maxadeva ya’ni buyuk xudo kabilar taalluqlidir.Hindistonda Shivaizmning o’n uchga yaqin asosiy oqimlari mavjud bo’lib, shivachilar orasida asosiy oqim sifatida tridandinalar (uch tayoqlilar) va smartlar ( smriti- haqqoniy rivoyat) oqimlari e’tirof etilgan. Tridandinalarning markazi Varanasi bo’lib, unda tarkidunyochilikda hayot kechiradilar. Smartlarning bir qismi rohiblikda, yana bir qismi- dunyoviylik holatida yashaydilar. Ushbu oqimlarning har ikkalasi ham faqat braxmanlarni o’z saflariga qabul qiladi. Dandilar, ya’ni zohidlar diniy oqimga kirayotgan paytda oyoqlarining pastki qismidan qon chiqaradilar.Dandilar o’lganlarni yerga dafn qiladilar yoki muqaddas daryolardan biriga topshiradilar.Shivaizmda lingachilar degan oqim ham mavjud bo’lib, ular bo’yinlariga linga osib yuradilar, ibodat paytida esa uni chap qo’llarida tutib turadilar.Shivaizmdagi Shaktra yoki Shakta oqimida hayvon yoki odamlarni qurbon qilish an’anasi mavjud.Yoglar esa Shivaizmdagi tarkidunyochilik yo’nalishi bo’lib, ular uzoq vaqt nafas olmay o’zlaridan ketadilar, bu vaqtda ular Shiva bilan yolg’iz qoladilar.Yoglar jismoniy mashqlar yordamida o’z ruhlarini poklab hattoki o’z tanalaridagi a’zolarini boshqarish imkoniyatiga ega bo’ladilar.Yogo’z yurak urishini tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi, odamlar oldida havoga ko’tarilishi mumkin.Hindiston xalqi orasida Shivaning 1008 ta nomi bor.Vishnu Hindistondagi xudolar panteonida birinchilik uchun kurashayotgan ikkinchi iloh bo’lib, Rigvedada tabiatga jon ado etuvchi quyosh xudosi Vishnu birinchi darajali va o’ta sahiy iloh sifatida tasvirlangan. Ibodat paytida Vishnuni Savitar, Roxita, Surya,Adita nomlari bilan ham ataydilar. U butun koinotni uch qadamda bosib o’tishi va havoda muallaq yura olishi xususiiyati bilan tariflanadi.Hindlarning tasavvuriga ko’ra, yarim inson, yarim hudo shaklidagi qahramon Krishna Vishnuga qo’shilib ketgan, deb tasavvur qilinadi.Hind dostonlari Maxabxarata va Ramayanada avatara, ya’ni insonning Vishnuga qo’shilib ketishi haqida so’z boradi. Hindlarning tasavvuriga ko’ra, Vishnu gohida to’rt qo’lli qilib tasvirlanadi.Vishnuizmda inson yoki hayvonni qurbonlik qilish talab qilinmaydi.Hindlarning afsona va dostonlarida Krishna jangovar, yengilmas qahramon sifatida ta’riflanadi. Krishna urushda ham, sevgida ham yengilmas bahodir, ammo juda ayyor tabiatga ega bo’lib, xalq orasida u erotik iloh hisoblanadi.Krishnaga sig’inuvchilar Mattra shahri va uning atrofida yashaydilar.Vishnuizm bayramlari turli tuman bo’lib, ba’zilari umumiy, ba’zilari esa tabaqalarga ajratilgan holda o’tkaziladi.Vishnuizm bayramlarida duolar o’qilib, ta’zim bajo keltiriladi. Ommaviy diniy marosimlarda qatnashiladi, turli hadya va qurbonliklar qilinadi, ibodatxona yaqinida yoki ichidagi muqaddas xovuzda cho’milinadi va bu tadbir majburiy bo’lib hisoblanadi. Marosimlar ba’zida bir necha kunga cho’zilib, bu marosimlarda xudolar hamda ruhoniylarga hadyalar ataladi. Qurbonliklar turli gullar, xushbo’y narsalar,   ovqatlar , xudolar nomiga atab ozod qilinadigan va so’yiladigan hayvonlardan iborat bo’ladi. Qadimgi davrlardan boshlab sigir hindlar e’tiqodidagi muqaddas hayvonlardan biri bo’lib hisoblanib, sigirni qurbonlik qilish yoki boshqa maqsadlarda o’ldirish katta gunoh hisoblangan. Sigirning besh mahsulotidan tayyorlangan panchagavyam hinduiylar e’tiqodiga ko’ra odamlarni va uylarni poklashda alohida kuchga egadir. Hinduizmda sigir muqaddas hayvon hisoblanganligi uchun u xudolar bilan bir qatorda ehtirom qilinadi.Vishnuizmdagi muqaddas hayvon esa maymundir. Ramayana dostonida maymun- xudo Xanuman va uning dostonning boshqahramoni Ramga ko’rsatgan yordami tasvirlangan. Hindlarning diniy e’tiqodi Hinduizmda ilon, sher, fil, ba’zi qushlar ham ilohiylashtirilgan bo’lib, Hindistonda mavjud bo’lgan ko’pgina hayvonlar xudo yoki xudoning hamrohi deb e’lon qilinib, ularga e’tiqod qilinadi. 2.2.Ommav iy diniy marosimlari Hinduizmda bir qator bayramlar bo’lib, Krishnaning tug’ilgan kuni avgustda va Shivaning tug’ilgan kuni fevralda nishonlanadi. Hindistondagi dinlarda muqaddas joylarni sig’inish masalasiga katta e’tibor qaratiladi va bu narsa Hinduizmga ham taalluqlidir. Maxabxaratada Hindistonning shimolida joylashgan bir necha muqaddas ziyoratgohlar ko’rsatib o’tilgan.Hinduizm hamma vaqt boshqa dinlarga murosalidinligi bilan ajralib turgan.Bu din ayni paytda boshqa xalqlar dinlaridagi zarur deb hisoblangan tomonlarni o’z ta’limotiga singdira olish xususiyatiga ham ega dindir.Jaynizm.Jaynizm er.av. VI asrda Hindistonda vujudga kelib, bu dinning asoschisi kshatriya kastasidan chiqqan afsonaviy Vardxamana Maxavira bo’lib hisoblanadi.Jaynizm dini vakillarining e’tiqod qilishicha, bu ta’limotga 24 tirtxakar ( payg’ambar yoki avliyo) asos solgan bo’lib, ularning barchasi kshatriylar xonadonidan bo’lgan. 23 –tirtxakar- Vardxamana Maxaviradan 250 yil avval yashagan Parshvanadxa – Banoras podshohi Ashvasanning o’g’li bo’lib, u rohiblik yo’lini ixtiyor etib, otasining saroyini tark etadi hamda o’zidan keyin juda ham chiroyli nizomga solingan diniy ko’rsatmalar qoldiradi. Vardxamana Maxavira Jaynizmdagi navbatdagi va so’nggi 24- tirtxakari bo’lib, u o’ttiz yoshigacha oddiy dunyoviy kishilardek hayot kechirgan. Keyin esa barcha mulkidan voz kechib ko’p yillar sayohat qiladi. 42- yoshida Vardxamana eng oliy bilimga ega bo’lib, uni shodlik va qayg’ulardan ozod qilgan va uni yuqori darajadagi diniy ustozlarga beriladigan Jina nomini olishiga olib kelgan. Jina “g’olib” degan ma’noni bildirib, ruhning tana ustidan g’olib kelishini anglatadi.Keyinchalik esa Vardxamanaga Maxavira ya’ni “ulug’ qahramon” unvoni berildi.Maxavira ko’p yillik sayohatlari davomida ko’plab insonlarni o’ziga ergashtirib, uning shogirdlari Nigrantxa ya’ni “kishandan ozod qilinganlar” deb atala boshlandi. Vardxamana Maxavira rohiblar oddiy erkak va ayollar barobar e’tiqod qila oladigan diniy ta’limotga asos soldi. Vardxamana Maxavira er.av.527 yilda 73 yoshida vafot etdi.Jaynizm ta’limotiga ko’ra Vardxamana Maxavira nirvana ya’ni so’nggi ozodlik holatiga erishgan inson sifatida e’tirof etiladi. Jaynizm ta’limotining asosiy g’oyasi nirvana va karma haqidagi ta’limot bo’lib, bu ta’limot boshqa hind dinlariga ham xosdir. Nirvanaga erishgan inson qayta tug’ilishdan ozod bo’lib, bunga faqat tarkidunyochilik orqali erishish mumkin, deb hisoblanadi Jaynizmda.Shuning uchun Jaynizm ta’limotida tarkidunyochilikka alohida e’tibor beriladi.Jaynizm ta’limoti bo’yicha inson dunyoda o’zining barcha ehtiroslaridan voz kechib, o’z nafsini tiyishi, o’z-o’zini yengishi talab qilinadi.Najotga hamda abadiy, rohat farog’atga faqat taqvodorlik bilan hayot kechirgan odamgina erisha oladi. Har bir kishidan ta’limotning haqqoniyligiga ishonish, shu e’tiqodga asoslangan mukammal bilimga ega bo’lish, shuningdek, din aqidalariga og’ishmay amal qilib yashash talab etiladi.Jaynizmda ikki asosiy yo’nalish mavjud bo’lib, ularning birinchisi- digambarlar deyiladi.Bu yo’nalish tarafdorlari hayotning barcha lazzatlaridan, hatto nikohga kirishishdan ham voz kechganlar, ular hech nimani, xatto oddiy hasharotni ham o’ldirmaslik to’g’risidagi ta’limotga amal qiladilar.Ikkinchi yo’nalish- shvetambarlar deb ataladi.Bu din aqidalari yozilgan eski matnlarni tiklash, ularga qonun tusini berish kerak deb hisoblaydilar.Shvetambarlar hayotga unchalik e’tibor bermaslikni targ’ib etsalar-da, bu dunyo lazzatlarining hammasidan ham voz kechmaydilar.Jaynizm ta’limotiga ko’ra har bir insondan ma’lum bir axloqiy qoidalarni bajarish talab qilinadi. Jaynizmda har bir inson besh narsaga amal qilishi zarur bo’lib, bular, birinchi- zarar yetkazmaslik (axinsa), ikkinchi- rost so’zlash (satya), uchinchi- o’g’irlik qilmaslik (asteya), to’rtinchi- zino qilmaslik ( braxmacharya), beshinchi- tamagirlik qilmaslik (aparigraxa)lardan iboratdir. Mana shular insonning axloqiy mezonini tashkil qiladi. Bundan tashqari, u yana ikki asos- chin e’tiqod va to’g’ri bilim tamoyillariga ham amal qiladi. Jaynizmda rohiblar uchun bir muncha murakkab qoidalar ishlab chiqilgan.Jaynizm ta’limoti bo’yicha borliqning iloh tomonidan yaratilganligi va uning borliq ustidan nazorat qilib turishi tan olinmaydi. Jaynizm ta’limotiga ko’ra, ruh abadiy mavjudot, olam esa azaliydir.Ruh moddiy tanani yengib o’tib, abadiy hayotga yetishishi mumkin.Jaynizmda axinsa- zarar yetkazmaslik qoidasiga ko’proq e’tibor beriladi.Vardxamana Maxavira vedalarning ulug’vorligini inkor etib, veda urf-odatlariga hamda Braxmanlarning hukmronligiga qarshi chiqdi.U insonni ma’naviy yuksaklikka ko’taruvchi hayot qonunlarini, qat’iy e’tiqodli rohiblikni, ruhni ozodlikka olib chiquvchi nafsni tiyish fazilatini keng targ’ib qildi.Maxavira vafotidan so’ng ganadxara ya’ni “maktab boshliqlari” deb nomlangan uning 2 nafar shogirdi uning ta’limotini davom ettirdilar. Jaynizmning asosiy qoida va tamoyillari Maxavira tomonidan yozilgan bo’lib, ular 45 ta asardan iboratdir. Jaynizmdagi oqimlardan digambarlar jaynizmning asl holatini saqlab qolishga ko’proq ahamiyat berganlar. Diniy ta’limotning ikki oqimga bo’linishi har ikki oqimning o’ziga xos urf - odatlari, kiyinishi va boshqa jihatlarining shakllanishiga sabab bo’ldi.Hozirgi paytda dunyoda bir yarim milliondan ortiq jaynistlar mavjud bo’lib, ular asosan, Hindistonning Rajputan, G’ujarot va bir qator janubiy mintaqalari, Magxya , Bxarat kabi shtatlarida yashaydilar.Sikxizm. XV asr oxiri XVI asr boshlarida sof diniy islohot shaklida boshlangan sikxizm harakati XVII asrning ikkinchi yarmiga kelib faol harbiy an’analar bilan sug’orilgan siyosiy tashkilot sifatida shakllandi. Keyinchalik kichik harbiy diniy jamoa Ranjid Singx asos solgan kuchli davlatga aylandi.Sikxizm diniga Panjobda guru ya’ni ustoz Nanak tomonidan asos solinib, unga ergashganlar o’zlarini sikxlar deb atashgan.Sikx so’zi shogird degan ma’noni anglatadi.Nanak 1469-1539   yillarda hayot kechirib , uning vafotidan so’ng sikxizm ta’limotini 9 ta guru rivojlantirgan. 9 -guru Govind Singx 1675-1708 yillarda muhim rol o’ynaydi. Sikxlar yagona ta’limotni targ’ib qilgan yagona guruni 10 qiyofada namoyon bo’ladi deb hisoblaganlar. Sikxizm Hindistondagi kuchli diniy islohotchilik harakati zaminida yuzaga kelib, bu diniy ta’limot talqinida hinduizmdagi Braxma, Vishnu, Shiva va Islomdagi Alloh bir ilohda mujassam bo’ladi. Sikxizm ta’limotiga ko’ra iloh- Yaratuvchi, Saqlovchi, Vayron qiluvchi ya’ni Braxma, Vishnu, Shivalardek sifatlarni o’zida mujassam etadi. Iloh qudratli va hukmdor bo’lib, uning tomonidan yaratilgan dunyo esa o’zgaruvchan va foniydir. Iloh esa abadiy bo’lib, u azalda ham, hozirda ham, kelajakda ham mustaqil ravishda mavjuddir. Azaliylik, vaqtdan tashqarida bo’lish, tug’ilmaganlik va o’lmaslik kabi sifatlar qudratli ilohning mohiyatini anglatadi. Hudoga bo’lgan muhabbat, ishonch, sadoqat yo’lini tutgan har bir inson Unga yetishishi va U bilan birlashib ketishi mumkin. Sikxizm harakati Ramanand, Gorakxnatx, Chaytan’yax, Kabir va Vallabxachar’ya nomlari bilan bog’liq bo’lib, butun XVI asrni o’z ichiga oladi. Bu davrda hinduizm kabi sikxizmga ham islomning ta’siri kuchli bo’ldi.Xudoga ibodat qilish, Sikxizm ta’limoti bo’yicha aslo dunyoviy hayotdan uzulishni, rohiblik yo’lini tutishni anglatmaydi, aksincha, hayotda faollikni, to’la mehnatni va oiladagi o’z vazifasini bajarishni anglatadi. Bu tamoyillarga amal qilish pirovard natijada tug’ilishlar zanjirining uzilishiga va insonning xudo bilan birlashib ketishiga olib keladi.Hindistonda turli dinlar, turli madaniyatlar doimo bir - biriga ta’sir ko’rsatib, Nanak, Kabir kabi islohotchilar Hinduizmni butparastlikdan tozalab, Islomga yaqinlashtirishga harakat qildilar.Tadqiqotchilar Sikxlar bir xudoga e’tiqod qiladi, deb hisoblaydilar. Sikxizm boshqa iloh va butlarga ibodat qilishni, hinduizmning yirik ziyoratgohlariga borishni, folbinlik va sehr – joduga ishonishni ta’qiqlaydi hamda tug’ilish va o’lim bilan bog’liq bo’lgan poklash marosimlarini tan olmaydi. Sikxizm Hinduizmdan farqli ravishda kasta tabaqalanishini inkor etadi va braxmanlarning tug’ilish, o’lim va nikoh marosimlaridagi rahbarlik mavqeiga barham beradi.Sikxizmning muqaddas kitobi Adigrantx ya’ni “ boshlang’ich kitob deb nomlanib, bu kiitob beshinchi guru Arjun (1581-1606) tomonidan tuzilgan edi. Adigrantx shu bilan birgalikda Gururantx ya’ni “ Guru kitobi” yoki Grantx sohib ya’ni “ Soxibning kitobi” deb ham ataladi. Unga avval dastlabki besh guruning, keyinchalik esa boshqa gurularning madhiyalari kirgan.Adigrantx panjob tilida yozilgan bo’lib, hozirgi kunda Amritsardagi sikxlarning bosh ibodatxonasi bo’lgan “Oltin ibodatxona”da saqlanadi.Hozirgi paytda 17 millionga yaqin kishi Sikxizm diniga e’tiqod qilib, bu din Hindistondagi dinlarning kattaligi jihatidan to’rtinchisi hisoblanadi.1960 yillarning o’rtalaridan boshlab mintaqaviy sikxizm harakatlari siyosiy tus olib, sikxlarning mustaqil yagona Xoliston davlatini tuzishga qaratildi. Bugungi kunda ham Hindiston siyosiy hayotida sikxizm omili katta o’rin tutadi.Daosizm.Daosizm-aslida falsafiy ta’limot bo’lib, u er.av.IV-II asrlarda Xitoyda paydo bo’lib, uning asosida er.av.II asrda Daosizm dini shakllandi. Daosizm o’zining ilk ko’rinishida nazariyadan ko’ra ko’proq amaliyotga aloqador bo’lib, bu Shomonizm, folbinlik va tabiblik bilan bog’liq edi. Chunki qadimgi davolash uslublari falsafa, daosizm falsafasi bilan chambarchas bog’liq edi. Daosizmda er.av. IV-III asrlarga kelib nazariy asarlar paydo bo’lib, bunday asarlarda ijtimoiy-siyosiy va axloqiy masalalarga asosiy e’tibor qaratilmaydi. Lekin shu bilan birgalikda daosizm vakillari ilk bor borliq, tabiat va koinot haqidagi tushunchalarni ishlab chiqa boshlagilar.Daosizmning falsafiy tamoyillari “Dao Deszin” kitobida bayon etilgan bo’lib, bu asar o’tmishdagi yarim afsonaviy Xitoy donishmandi Lao-Szi qalamiga mansubdir. Lao –Szi so’zi “Keksa donishmand” degan ma’noni bildiradi.Lao Szi ta’limotiga ko’ra, tabiat, jamiyat va butun borliqning asosi “Ulug’ Dao” hisoblanadi. Dao- “yo’l” , “Haqiqat”, “Tartib” degan ma’nolarni bildiradi. Dao to’g’risidagi fikrlar daosizm va konfutsiychilik shakllanishidan oldin mavjud edi. Konfutsiy Daoni jamiyatda muayyan tartiblarni yaratuvchi samoviy qonunlar majmuasi deb hisoblagan. Konfutsiy ta’limoti bo’yicha Dao- ijtimoiy me’yorlar intizom va axloqning yig’indisidir. Daosizmga e’tiqod qiluvchilar uchun dao o’zgacha mazmunga ega bo’lib, dao bu eng avvalo umumiy tabiat qonuni va ibtido hamda intihoning o’zagidir. Umumiy mazmunda dao- butun borliq bo’lib, daoni hech kim yaratmagan, barcha narsalar daodan kelib chiqib va yana unga qaytadi. Dao hech kimga ko’rinmaydi va sezgi a’zolari uni ilg’ay olmaydii.Daosizm dinining asosiy mohiyatlaridan biri bu dao va u bilan aloqador bo’lgan tabiat falsafasi hamda kosmogoniya masalalaridir. Ikkinchi asosiy masala bu- mavjudlik, hayot va o’limning nisbiyligi, shunga bog’liq holda uzoq yashash hamda abadiy hayotga erishish tushunchasidir. Eramizning birinchi   asri- Xan davriga kelib , abadiy hayot masalasi daosizm olimlarining asosiy muammosiga aylandi.Uchinchi vaso’nggi masala uvey tamoyili bo’lib, mana shu daosizm falsafasidagi uch ta’limot Xan asriga kelib daosizm dinining shakllanishiga asos bo’ldi.Daosizm dinida uch xudo- Shan-Di, Lao-Szi hamda dunyoning yaratuvchisi Pant-Gu boshchiligida xudolar panteoni shakllangan. Shan-DI osmon xudosi, oliy ruh, qudrat va osmon o’gillari bo’lgan imperatorlarning otasi hisoblanadi. Daosizm dini o’z ibodatxonalariga, muqaddas kitoblariga, diniy xizmatni bajaruvchi ruhoniylariga ega.Bu dinning diniy tashkiloti ierarxiya tamoyiliga asoslangan bo’lb, ierarxiyaning boshida oliy ruhoniy Tyan- Shi ya’ni samoviy ustoz turadi. V asr boshiga kelib, daosizm diniy ta’limoti va marosimlari rasmiylashib, u davlat diniga aylandi. Biroq , uning zamirida juda ko’p sektalar vujudga kelib, ular ilohiyot masalalari, aqidalar, marosimlarni mustaqil talqin etish, dindorlar burchlariga turlicha qarashlar bilan bir-biridan farq qila boshladi.Eramizning II asrida daosizm dinida “Taypindao” ya’ni “Buyuk tenglik ta’limoti” sektasi vujudga kelib , uning asoschisi Chjan Szue hisoblanadi. U xalq orasida sehr jodu orqali barcha kasalliklarni tuzatuvchi hamda kishi umrini uzaytiruvchi shaxs sifatida shuhrat topdi.“Taypindao” sektasi ta’limoti “taypintsin” kitobiga asoslanadi. “Taypindao” sektasi bilan birga yana bir “udoumidao” ya’ni “besh dona guruch ta’limoti” sektasi ham mavjud bo’lib, bu sektaning asoschisi Chjan Dao Lin daosizm ibodatxonasini tashkil etishda katta xizmat ko’rsatgan. “Udoumidao” sektasi qadimgi Xitoy jamiyatida katta ta’sir doiraga ega bo’lgan.Daosizm birinchi mingyillikda Buddizm va Konfutsiychilik bilan raqobatlashib kelib, VI asrga kelib Daosizm Konfutsiychilikdan keyingi ikkinchi o’rinni egalladi. XIII asrdan boshlab daosizm ta’limoti o’zining avvalgimavqeini yo’qota boshladi. XX asr boshlariga kelib Xitoyda turli Daosizm sektalariga qarshi kurash boshlandi. 2.3.Hindist onda t urli dinlar Konfutsiychilik. Qadimgi Xitoyda Lao-Szi falsafiy ta’limoti bilan deyarli bir davrda Kun-Szi ( Konfutsiy- er.av.551-479) ning falsafiy ta’limoti ham paydo bo’ldi. Konfutsiy-Qadimgi Xitoy faylasufi va pedagogi, konfutsiychilikning asoschisidir. Konfutsiyning falsafiy va axloqiy g’oyalari markazida inson, uning aqliy va ma’naviy qiyofasi, olamdagi hamda jamiyatdagi o’rni, vazifasi muammolari turadi.Konfutsiy komil inson ya’ni Szyun-Szi haqidagi g’oyani yaratadi. Szyun-Szi, ya’ni yuksak ma’naviyatli inson ikki asosiy xususiyatga ega bo’lishi zarurbo’lib, bular insoniylik va mas’uliyatni his qilishdir. Komil inson eng avvalo, ishonch va fidoiy bo’lishi lozimdir.Konfutsiychilikning ilk ko’rinishida axloq masalasi birinchi o’ringa qo’yilgan, diniy e’tiqod esa ikkinchi darajali sanalgan.Konfutsiychilikdagi yana bir ta’limot- “Syao” bo’lib, u inson o’z ota-onasiga munosib bo’lishi haqidagi g’oyani o’zida mujassam qiladi. Konfutsiy inson uchun Syaodan muhimroq narsa yo’q, U “Syao va Di ya’ni ukaning akaga, kichiklarning kattalarga hurmati insoniylikning asosidir”, degan fikrni bayon qiladi. Syao ta’limotining “Li qonunlari”ga ko’ra, farzand ota-ona hayotlik chog’ida mutlaqo ularning ixtiyoridadir.Syao ta’limoti asrlar mobaynida Xitoy madaniyati, axloqiy me’yorlariga katta ta’sir o’tkazib keldi.Konfutsiychilik Xitoyda oila masalalariga hal qiluvchi ta’sir o’tkazdi. Konfutsiy ideal, oliy inson, asl, mard kishi konsepsiyasini ishlab chiqqan bo’lib, bu konsepsiyaga ko’ra, odamlar ijtimoiy kelib chiqishi yoki jamiyatdagi mavqei orqali emas, balki odamiylik, adolatgo’ylik, haqgo’ylik, samimiyat, farzandlik izzat- hurmati kabi yuksak ma’naviy fazilatlarga erishishi tufayli yuksak kamolotga yetishuvi mumkin.Konfutsiyning falsafiy ta’limoti keyinchalik Xitoyda hukmron dinlarning biriga aylandi va Konfutsiychilik dinining asosi bo’ldi. Konfutsiychilikning manbai - Konfutsiy izdoshlari yozgan “Lung-Yuy” (Suhbatlar va mulohazalar, er.av. Vl asr) kitobidir.Konfutsiychilikning maqsadi - xalqni mavjud tartib qoidalarni hurmat qilish ruhida tarbiyalashdir.Bu din aqidasiga ko’ra, jamiyatda osmondan yuborilgan “Jeng” ya’ni Insonparvarlik qonuni amal qiladi.Bu qonunni o’rganib ollish uchun inson “Li”ga ya’ni ijtimoiy axloq normalariga, qoidalariga, an’anaviy   marosimlariga amal qilishi , o’zining jamiyatdagi darajasiga qarab ish tutishi zarur.Konfutsiychilik belgilangan diniy tartiblarga qattiq amal qilishni talab etadi.Konfutsiychilikda har bir oilaning o’z ibodatxonasi bo’lib, har bir oila o’z ibodatxonasiga ajdodlarining timsoli bo’lgan “Chju” tasvirini joylashtiradi, uning yoniga qurbonliklarni qo’yadi va diniy marosimlarni ijro etadi.Konfutsiychilikning bosh xudosi- osmon xudosi edi.Keyinchalik Konfutsiyning o’zi ham ilohiylashtirilgan.Uning sharafiga hatto imperatorning o’zi ham diniy marosimlarni bajo keltirardi.Konfutsiychilik diniga ko’ra imperatorning o’zi oliy hudoning yerdagi vakili bo’lib hisoblanardi.Shu bilan birgalikda Konfutsiychilikda ajdodlar ruhiga sig’inish oliy darajaga ko’tarilgan edi.Konfutsiychilik dinining “Si-Shu” ( To’rt kitob va “U-Szin” ( Besh kitob) degan muqaddas kitoblari bor. “U-Szin” ya’ni besh kitob quyidagi kitoblardan iboratdir: 1. “U-Szin” (o’zgarishlar kitobi, sehrgarlik, duolar to’plami); 2. “Shu-Szin” (qadimgi tarix, afsonaviy imperatorlar tarixi); 3. “Shi-Szin” (qo’shiq aytish kitobi, qadimgi poeziya to’plami); 4. “Li-Szi” (marosimlar kitobi); 5. “Chun-Szyu” (bahor va kuz kitobi). To’rt kitob esa quyidagi kitoblardan iboratdir: 1. “Da-Syue” (buyuk ta’limot, insonning o’zini-o’zi takomillashtiruvi haqidagi kitob); 2. “Chjun-Yun” (oraliq, o’rtaliq haqidagi kitob); 3. “Lun-Yuy” (Xikmatli so’zlar kitobi); 4. “Men-Szi” (Konfutsiyning eng qadimgi shogirdlaridan biri Men- Szining ta’limoti). Konfutsiychilik dinining “Si-Shu” ( to’rt kitob) va “U-Szin” (besh kitob) degan kitoblarining hammasini ham diniy kitob deb bo’lmaydi. Yuqoriga ko’rsatib o’tilganidek, ularning ichida dinga aloqasi bo’lmagan kitoblar ham mavjud.Konfutsiychilik dinining o’ziga xos, uni boshqa dinlardan ajratib turadigan eng muhim belgisi - bu dinda ruhoniylar qatlamining yo’qligidir.Bu dinning marosimlarini ota o’z o’g’liga o’rgatishi kerak bo’lgan.Xitoyda imperator konfutsiychilik asoslarini yaxshi bilgan amaldorlar orqali davlat ishlarini boshqarib kelgan. Shuning uchun Xitoyda fuqarolarni davlat amaldorligi mansabiga qabul qilishda qo’yiladigan talablardan biri davlat amaldorligi mansabiga da’vogarning konfutsiychilik dini marosimlarini qanchalik bilishi va bajara olishini aniqlashdan iborat bo’lgan.Konfutsiy nomi o’rta asrlarga kelib ilohiylashtirildi.Xitoyning deyarli barcha shaharlarida Konfutsiyga atab qurilgan ibodatxonalar paydo bo’ldi. Konfutsiy yashab vafot etgan joy-Suyfudagi ibodatxonaga Konfutsiy haykali qo’yilib, uning yoniga uning shogirdlarining nomi bitilgan lavha va haykallar qo’yilgan.Sintoizm.Sintoizm dini Qadimgi Yaponiyada vujudga kelgan milliy davlat dini bo’lib, sinto so’zi “Xudolar yo’li” degan ma’noni bildiradi.Sintoizm eramizning VI-VII asrlarida shakllangan bo’lib, yaponlarning eski an’anaviy dini Yaponiyaga buddaviylik tarqalib, yoyila boshlaganiga qadar aniq bir nom bilan nomlanmagan edi. Yaponiyaga buddaviylik tarqala boshlaganidan so’ng yaponlarning dini kami-no-miti (so’zma-so’z tarjima qilinganda “xudo yo’li” yaponchada sinto, xitoychada shinto “yo’l” degan ma’noni anglatadi) deb atala boshlandi. Shunday qilib sintoizm- “Xudo yo’li” degan ma’noni anglatadi.Sintoizm ta’limotiga ko’ra, mikado ( imperator)- osmon ruhlarining davomchisidir. Har bir yapon kishisi ikkinchi darajali ruhlar ya’ni kamaning vorisidir. Yaponlar kamaga ajdodlar va qahramonlarning ruhlari deb e’tiqod qiladilar. Xudojo’y o’lganidan keyin o’zining ham o’sha kamalardan biri bo’lishiga ishonadi.Yaponiyada buddaviylar ibodatxonasiga taqlid qilingan holda sintoizm dinining ibodatxonalari ham qurila boshlangan.Sintoistlar xudolarning tasvirini yasay boshladilar.Buddaviylar jasadni yoqish marosimini kiritdilar.Bunga qadar yaponiyada murda ko’milar edi. Shunday qilib buddaviylik va sintoizm dinlarining yaqinlashuvi ro’y bera boshladi. Buddaviylar ibodatxonalari ichkarisida sintoistlar hudolari uchun burchak tashkil etilib, bu xudolar kami deb atalar edi.Sintoizm buddaviylikka nisbatan o’z aqidalarining soddaligi bilan farq qiladi.Sintoizm ta’limotining asosini- imperator hokimyatining ilohiyligi to’g’risidagi aqida tashkil etadi.Imperator ya’ni mikado xudo Amaterasuning avlodi bo’lib, shuning uchun ham, har bir yapon o’z imperatorining muqaddas hohishi oldida bosh egishga majbur.Sintoizmga e’tiqod qiluvchilar uchun imperator saroyi hamda vafot etgan imperatorning qabri muqaddas bo’lib hisoblanadi.Sintoizmda “oliy iloh” tushunchasi mavjud bo’lmay u ajdodlar ruhiga va tabiatga sig’inishni o’rgatadi.Sintoizm haqidagi ma’lumotlar “Kodziki” (“Qadimiy yozuvlar”) va “Nixongi” (“Yaponiya annallari”) kabi manbalarda uchrab, Kodziki- bu Sintoizmning muqaddas kitobidir. Kodzikida qon-qabilaviy birlik va asosiy hokimiyat g’oyasi bayon qilingan.Yapon yozuvlarida ta’kidlanishicha, olamda avval tartibsizlik ya’ni xaos hukmronlik qilgan bo’lib, undan so’ng yer osmondan ajralib chiqqan hamda ayol va erkak jinsi paydo bo’lgan. Dastlab ayol xudo Izdanami, erkak xudo Izdanagi paydo bo’lib, ulardan ayol jinsidagi quyosh ilohi Amaterasu, erkak jinsidagi oy ilohi Sukiyomi, shamol va suv ilohi Susanoo tug’iladi. Amaterasu g’alaba qilib osmonda qoladi, Susanoo esa yerdagi Idzumo mamlakatiga quviladi.Susanooning o’g’li Okuninusi Idzumo hokimi bo’lganidan so’ng Amaterasu bu holatga chidab tura olmay, Okuninusi hokimiyatini o’z nabirasi Ninigiga topshirishga majbur qiladi. Ninigi osmondan tushib, Idzumo davlati rahbarligini qabul qilgandan so’ng unga hokimiyatning ramzi sifatida uch muqaddas narsa-ilohiylik timsoli bo’lgan ko’zgu, qudrat timsoli bo’lgan qilich va sadoqat hamda fidoiylik timsoli bo’lgan yashma topshiriladi. Ninigidan Dzimmutenno kelib chiqib, Dzimutenno Mikado -yapon imperatorlari sulolasining birinchi vakili, Yaponiyaning birinchi afsonaviy imperatori bo’lib hisoblanadi.Qadimgi zamonlardan beri ko’zgu, qilich, yashma yapon imperatorlari xonadonining belgisi bo’lib qolgan. Imperator-mikado o’zining ilohiy kelib chiqishiga ko’ra butun xalq bilan qon-qardosh bo’lib, u bir oiladan iborat millatning boshlig’idir.Yaponiyada 300 yildan ortiq hukmronlik qilgan syogunlar ham o’zlarini mikado namoyondalari deb ataganlar.V-VI asrlarda imperator-mikado sinto ibodatxonalari faoliyatini o’z nazoratiga oladi. VIII asr boshlarida imperator saroyida sinto ishlari bilan shug’ullanuvchi maxsus bo’lim tashkil etiladi. X asrga kelib sinto ilohlarining ro’yhati tuzilib dastlab ularning soni 3132 ta edi,keyinchalik esa bu son yanada ortadi.Yaponiyada 1868 yil Meydzi qayta qurishidan keyin sintoizm ruhoniylari o’qitadigan ta’lim tizimini yaratishga harakat qildilar va kannusi deb ataladigan bunday ruhoniylik lavozimi odatda meros sifatida o’tar edi. Yaponiyada 1946 yilda konstitutsiya yo’li bilan din davlatdan ajratildi.Sintoizmda Motsuri deb nomlangan bayram bo’lib, bu bayram dehqonchilik ishlarining boshlanishi, hosilning yig’ib olinishi, shuningdek, ibodatxona yoki mahalliy hudoga bag’ishlangan sana bilan bog’liq bo’lib, yiliga ba’zi ibodatxonalarda bir, ba’zilarida ikki marta nishonlanadi. Motsuri bayramida juda ko’p odam to’planib, ular katta tantanalar bilan o’yin - kulgu qiladilar.Sintoizm xudolari panteonlari qatoridan Yaponiya imperatorlari ham joy olgan bo’lib, bu dinda muqaddas joylar, ayniqsa tog’lar, Fudziyama vulqoni alohida e’zozlanadi.Sintoizmda ozodalik masalasiga nihoyatda katta e’tibor qaratiladi.Biror bir toza bo’lmagan narsa aslo muqaddas joylarga tashlanmasligi qattiq talab qilinadi. Sintoizmda toza bo’lmagan ishga qo’l urgan odam albatta poklanish marosimlarini bajarmog’i lozim bo’lib, har yili 2 marotaba – 30 iyunda va 31 dekabrda Yaponiyada umumxalq poklanish tadbirlari o’tkaziladi. Yahudiylik.Yahudiylarning milliy davlat dini bo’lgan Iudaizm dunyoda keng tarqalgan bo’lib, u er.av.XIII asrda vujudga kelib bizga qadar jiddiy o’zgarishsiz yetib kela olgan dindir.Yahudiylik er.av.2000 yillarning oxirlarida Falastinda vujudga kelgan yakkahudolik g’oyasini targ’ib qilgan din bo’lib, u faqatgina yahudiy xalqiga xosdir.Iudaizm dinining marosimlari nihoyatda ko’p bo’lib, ularni bajarish qattiq nazoratga olingan.Shu bilan birgalikda bu dinda yahudiylar mumtozligi g’oyasi zo’r berib targ’ib etiladi.Yahudiylarning boshqa millat vakillari bilan nikohga kirishi man qilinadi. Er.av. XIIl asrda yahudiylar Falastinni bosib olganlaridan so’ng Iudaizmning ilk ya’ni Falastin davri boshlanadi.Falastinda Yahudiylar davlati tashkil topishi bilan dastlabki podsholar sulolasiga asos solgan Iuda qabilasining xudosi Yaxvega sig’inishi joriy etildi.Yaxve- butun olamni boshqaruvchi yagona xudo deb e’lon qilindi. Avval u tog’lar, chaqmoq, momaqaldiroq, olov va suv xudosi edi. Er. av. X asrdan boshlab Iudaizm dini umumdavlat diniga aylandi. Yahudiylik ta’limoti to’rt asosga tayanadi: 1. Olamlarni yaratuvchi yagona xudo- Yaxvega imon keltirish. Yaxve so’zi “rabb, parvardigor” degan ma’noni bildiradi. 2. Yahudiylar yer yuzidagi xalqlarning “eng mumtozi” va u “ dunyoda berilajak in’omlarning eng haqlisi” ekanligi 3. Messiya- xaloskorning kelishi haqida. Unga ko’ra, oxirzamonda Yaxve yahudiylar orasidan bir xaloskorni chiqaradi va u quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) Dunyoni isloh qilgan holda qaytadan quradi; 2) Butun yahudilarni Sinion atrofida to’playdi; 3) Ularning barcha dushmanlarini jazolaydi; 4) Oxirat kuniga ishonish. Iudaizmdagi oxirat haqidagi tasavvurlar, asosan, Talmudda bayon etilgan b’olib, unga ko’ra, Yaxvega chin e’tiqod qilganlar oxiratda mukofotlanadilar. Aksincha uning qonunlarini buzganlar shafqatsiz jazo oladilar.Iudaizm dinida Muso, Navin, Ibrohim, Ishoq kabi payg’ambarlar mavjud bo’lib, diniy ta’limotlarga ko’ra xudo Yaxve Iudaizmning barcha qonun-qoidalarini Muso orqali odamlarga tarqatgan.Muso payg’ambar Xulosa Qadimgi hind adabiyotining mashhur yodgorligi « Rigveda » ning minglab madhiyalari va so ’ nggi veda adabiyotlari oriylarning diniy e ' tiqodlari to ’ g ` risida boy ma ' lumot beradi . Qadimgi Hindistonda xudolar pog`onasi mavjud emas. Xudolar samoda yashaydi. Oriylar xudolar tasviriga sig`inganlar. Qurbonlik keltirish, olovga moy quyish, arpa donini tanlash bilan ifodalangan, guyeki qurbonlik tutun bilan samoga ko`tarilib, xudolar qurbonlikdan to`yib yerdagi bandalariga ovqat yuboradilar. Dastlab ibodatxonalar qurish rasm bo’lmagan. Kohinlar yopiq tabaqa bo’lgan. So’nggi veda davrida koxinlar aloxida toifa, braxmanlar varnasini tashkil qilganlar va boshqa varnalardan mavqelari yuqoriligiga da'vo qilganlar. Uch varnadan birortasining to’la huquqli azosi bo’lish uchun faqat bu varnada tug`ilish emas balki braxman o’qituvchining uyida o’qish va maxsus bag`ishlov marosimlaridan o’tishi lozim edi. Bag`ishlov marosimida bolaga muqaddas ip ilganlar bu «ikkinchi tug`ilish» hisoblangan. Shudralarga marosimga ishtirok etishga ruxsat berilmagan. «Ikkinchi tug`ilish» marosimi Veda matnlarini o’qish va diniy sirlarni bilish huquqini bergan. Veda matnlarini o’qituvchidan o’quvchiga faqat og`zaki uzatganlar. Natijada vaqt o’tishi bilan matnlar mazmun o’zgarib ketgan. Er. avv. I ming yillik o’rtalarida yangi diniy e’tiqodlar vujudga keldi. Ularning eng muhimi budda dinining «Uch qimmat»i edi. Bu Buddaning o’zi, draxma-uning ta'limoti va sangxa-unga e'tiqod qiluvchilar jamoasi hisoblanadi. Budda dinining asoschisi Shaq'ya zodagon urug`idan bo’lgan shaxzoda Sidxartxa Gautama bo’lgan. Uzoq azob chekishlardan so’ng, daraxt soyasida Sidxartxaga yorug`lik ma'rifati tushadi. Shundan so’ng, Sidxartxa ma'rifatli (Budda) bo’ladi. Budda ta'limotining o’ziga xos xususiyati u hayotni azoblanish deb tushuntiradi. Azoblanish o’lim va kasalliklar bilangina bog`liq emas, balki eng yaxshi bo’lib qayta tug`ilishlar zanjiri bilan bog`langan. Azob ko’rishning sababi yangi hayotda boylik, huzurhalovat, yaxshi hayot kechirish yoki yaxshi taqdir uchun kuyib-pishishdir. Qiynalishlardan qutilishning yo’li o’z ruxi, yurish-turishi, ustidan to’la nazorat o`rnatish va buning oxirgi maqsadi nirvana («uchish, sun'iy»)bo`lib, shundan so`ng, kishi zanjirni yorib o`tadi va u boshqa tug`ilmaydi. Buddaviylikni ilk o’qituvchini tasvirlash ananasi yo’q edi, faqat budda ramziga tayanadigan asosiy e'tiqod inshooti stupa–soyabon ostidagi sun'iy tepalik edi. Dindorlar stupa va undagi Budda sochi yoki tishiga chapdan o`ngga (quyosh bo’yicha) o’zini gunohlardan holi qilish uchun bu dune hayotidan u oilasidan, mulkidan tashqi an'anaviy aloqalardan ruhiy bog`lanishlardan kechishi kerak. Budda muridlari qizg`ish kiyimda, sochlari taqir olinib, qishloq va shaharlarni kezib, sadaqa so`rab yurganlar. Ularni bxikshu (gadoy) deb ataganlar. Budda dini uchun turmush marosimi hech qanday ahamiyatga ega emas edi. Dindorlar avvalgiday to`y, o’lim marosimlariga braxmanlarni chaqirar edilar. Budda matnlari mahalliy so’zlashuv tillarida tuzilgan bo’lib, aholiga tushunarli edi. Braxmanlar esa, sanskrit adabiyotini aholining juda ko’p qismidan yashirar edilar. Budda dini ayniqsa, shahar aholisi o’rtasida keng tarqaldi, chunki shahar paydo bo’lishining o’zi an'anaviy urug`chilik ijtimoiy aloqalarini yemirilishi, xususiy mulkning paydo bo’lishi, shaxsning jamoadan ajralishi bilan bog`liq edi. Buddaviylik e'tiqodi yirik davlatlar hukmdorlarining homiyligi ostida bo’ldi. Chunki budda matnlarida jahon hukmronligi g`oyasini ilgari surilib, qaysiki, bu hukmdor orqali adolat podsholigiga asos solinadi degan tushuncha mavjud edi. Adolatni tarqalishi bir vaqtni o’zida hukmdorning hokimiyatini kuchayishi bu diniy g`oyaga to’gri kelishini bildiradi. Dastlab budda dini xudosizlar dini edi. Keyinchalik Buddaga nisbatan munosabat o’zgardi. Uning tasviri paydo bo’ldi. Ibodatxonalar kurilib, budda ilohiy mavjudot ekanligi aytila boshlandi. Dunyoning oxirati va uning kelajagida qutqaruvchi Buddaning kelishi tushunchasi shakllana boshlaydi. Budda maktablari ikki asosiy yo`nalish: «kichik arava» («yoki qutilishning tor yo’li») va «buyuk arava» («yoki qutilishning keng yuli») dan iborat edi. Ularning birinchisi eng qadimiylikka da'vo qilib, Ashoki davridayoq Lanka orolida va keyin janubiy–sharqiy Osiyoga tarqaldi. «Buyuk arava» ta'limoti yanada kattaroq yutuqlarga erishdi. Kushon podsholari homiyligi ostida bu yo`nalish O’rta Osiyo orqali Eron, Xitoy, Tibet, Mongoliya va Yaponiyaga tarqaldi. Hinduizm asosini qadimgi Hindistonning arxaik e'tiqodlari daraxtlar, tog`, suv havzalari, ilon, sigir va maymun kabilarga sig`inish tashkil etadi. Hozirgi kunda ham hinduizmda, qadimgi davrdan boshlab ma'buda onaga sig`inish katta rol o`ynaydi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’rta asrlar tarixi. V.F. Semyonov. T., 1973. 2. Dnevnik puteshestviye k dvoru Timura. Ri Gonzelesa de Klavixo. (1403-1406). M., Nauka 1990. 3. Istorii italii. V 3 t. M., Nauka.1970. T.1. 4. Kultura epoxa Vozrojdeniya M., - "Nauka" 1986. 5. O’rta asrlar tarixi V.N. Semyonov, M., - 1971. 6. Kultura epoxa Vozrojdeniya i Reforfasii L., 7. O’rta asrlar tarixi. V.F. Semyonov. T., 1973. 8. Dnevnik puteshestviye k dvoru Timura. Ri Gonzelesa de Klavixo. (1403-1406). M., Nauka 1990. 9. Istorii italii. V 3 t. M., Nauka.1970. T.1. 10. www.ziyonet.uz

XIII—XVI asrlarda Xindistonda diniy munosabatlar Reja: Kirish I.bob. XIII—XVI asrlarda Xindiston 1.1.Dehli sultonligi davrida feodal tuzumining o’ziga xos xususiyatlari 1.2.Janubiy Hindiston davlati — Baxmani va Vijayanagar 1.3.Shimoliy Hindistonning Bobir tomonidan bosib olinishi II.bob. Hindist onda diniy munosabat lar 2.1.Milliy dinlar 2.2.Ommaviy diniy marosimlari 2.3.Hindistonda turli dinlar Xulosa Foydalanilgan adabiyot

Kirish Hindistonda paydo bo'lgan birinchi musulmonlar dengiz orqali suzib yurgan arab savdogarlari edi. VII asr oxiridan boshlab Hindiston qirg'oqlariga joylashdilar. Ular va islom dinini qabul qilgan hindlar Malabar sohilidagi Mopla jamoasining asoschilariga aylanishdi . Keyin islom Hindistonning shimoli-g‘arbiy qismiga arab istilolari davrida kirib keldi. Hind vodiysi (hozirgi Pokiston ) aholisi IX-XI asrlarda to liq islom dininiʻ qabul qilgan. Hindiston yarim oroli va Gang vodiysi aholisi garchi arab savdogarlari orqali islom dini bilan tanishgan bo`lsalar-da, hali qabul qilishmagan. 1001 -yilgacha Mahmud G'aznaviy subkontinentga bostirib kirib, Somnathni ishg`ol qilgan va Panjobni egallashi [8] ga qadar islom ta'siri sezilarsiz edi. 1526-1858 - yillar oralig'ida turkiy, fors va mo'g'ul jangchilari Shimoliy Hindistonda hokimiyatni qo'lga kiritgandan so'ng, islomlashuvning yangi to'lqini boshlandi. Bu davrda hindu aholisining eng nochor qatlamlari ayniqsa faol ravishda islom dinini qabul qildilar va shu yo'l bilan shaxsning ijtimoiy erklarini cheklovchi qat'iy taqiqlar va kastalar (hindlarning tabaqalashuvi) tizimini yengib o'tishga umid qilishdi. Islom dini Gang daryosi deltasining (zamonaviy Bangladesh ) kambag'al dehqon aholisi tomonidan ommaviy ravishda qabul qilingan. Burjua elitasi va savdogarlar ham mintaqaning yangi elitasini tashkil etgan mahalliy musulmon amirlarning saroylariga yo`lni osonlashtirish uchun islom dinini qabul qilishga moyil edilar. Yevropaning Hindistonga bostirib kirishi XVIII asr oxiridan boshlab islom dinining tarqalishini cheklab qo ydi. Uning obro'si pasaydi, ta'siri so'na boshladi. ʻ Biroq, 1949-yilda mamlakat bo linganidan keyin ham mustaqil Hindistonning ʻ qator mintaqalarida musulmon jamoalari saqlanib qolgan. O'shandan beri ularning ulushi va soni demografik sabablarga ko'ra ortib bormoqda. Mamlakat musulmonlari savodxonlik darajasining pastligi bilan ajralib turadi. Siyosiy hokimiyatni inglizlarga, keyin esa hindularga boy berganidan keyin

musulmonlarning daromadlari keskin kamaydi. Ularning aksariyati infratuzilmasi eskirgan eng qadimiy shaharlarda (islom gettolarida) to'plangan. Mamlakatdagi musulmon ayollar hindularga qaraganda o rtacha 1 nafarga ko p farzand ko rishadiʻ ʻ ʻ (3,7 ga 2,7). Ta'lim olish imkoniyati cheklanganligi va iqtisodiyotdagi ishtirokining pastligi (ayniqsa, ayollar o'rtasida) tufayli ularning mamlakatdan migratsiya oqimi sezilarsiz. Shu sababli, 1991-2001-yillar oralig‘ida hindular soni 20,3 foizga, musulmonlar soni esa 29,6 foizga oshgan.

I.bob. XIII—XVI asrlarda Xindiston Dehli sultonligi. 1206 yilda G’azna sultonlaridan mustaqil bo’lib olgan Dehli sultonligiXIII va XIV asr davomida ancha katta davlat sifatida yashadi. Dehli sultonligi ayniqsa XIII asr oxiri va XIV asr boshla-rida kengaydi, bu vaqtda uning sostaviga Shimoliy Hindistondan tashqari, Markaziy Hindiston viloyatlari va Dekan yassi tog’ligidagi ko’pchilik davlatlar kirardi. Dekan 1306— 1310 yillarda sulton Oloviddin Xiljiy tomonidan bosib olindi. Nav-batdagi sultonlardan biriMuhammad Tug’laq (1325—1351) deyarli butun Hindistonni bo’ysundirib, hatto Eron bilan Xitoyni ham zabt etishni orzu qilgan edi. Ammo sultonlikning ken-gayishi mustahkam xarakterga ega emas edi. XIV asr o’rtalarida Dekan ajralib chiqdi, ko’p o’tmay Dehlidan shimoldagi ko’pgina viloyatlar, shu jumladan, Bengaliya ajralib ketdi. Dehli sul tonligi sostaviga kirgan ko’pchilik viloyatlar XIV asrning ik-kinchi yarmida mustaqil davlatga aylanib oldi. Sulton Dehli-ning o’zida uncha mustahkam hokimiyatga ega emasdi, chunki u yerda feodallarning turli guruhlari o’rtasida hokimiyat uchun uzluk siz kurash borardi. 1.1.Dehli sultonligi davrida feodal tuaumining uziga xos xususiyatlari XIII—XVI asrlarda Hindistonda feodal tuzumi o’ziga xos tarzda rivojlandi. Bir tomondan, Hindistonda musumon yer egaligi sistemasi qaror topib, shu tufayli butun yerlar davlat boshlig’i sultonninig mulkideb qaralardi. Kelgindi mu-sulmon feodallari sultonning harbiy xizmatchisi bo’lib, undan iqta vaqtincha va umrbod foydalanish uchun yer olardilar. Ular aholidan (dehqonlardan) renta undirib olish huquqiga ega edilar. Ikkinchi tomondan, mamlakatda mahalliy feodallar knyazlar (rojalar) saqlanib qolgan edi. Ular o’z viloyatlarini amalda mustaqil ravishda boshqarib, sultonga muayyan miqdorda boj to’lardilar. G’rta va mayda hind feodallari rojaputlar va boshqalar qisman meros bo’lib qolgan feodal mulkchiligi huquqi asosida, qisman harbiy xizmatni o’tab turgan paytda vaqtincha beriladigan in’om tariqasida yerga egalik qilardilar. Vaqt o’tishi bilan kelgindi iqtadorlar ham yerning merosxo’r egalariga aylanib bordilar, ammo bu jarayon XIV asrning

oxirigacha ham tugallanmadi. Yerlarning katta qismi har ikkala din mahalliy, hind dini (eski ibodatxona yer egaligi) hamda yangi, musulmon (vaqf yerlari) dinidagi ruhoniylarning qo’lida edi. Bu davrda Hindistondagi feodal tuzumining yana bir xusu-siyati — jamoachi dehqon xo’jaliklarining ilgarigidek ustun bo’lib qolganligidir. Mahalliy hind va kelgindi turk-musulmon feodallarining o’zlari odatda xo’jalik bilan shug’ullanmas, balki qaram dehqonlardan oziq-ovqat rentasi, qisman pul rentasini undirib olardilar. Barshchina ishlari mavjud bo’lgan joylarda asosan qullar va past tabaqa dehqonlar mehnatidan foydalanilardi. XIII—XIV asrlarda Hindiston feodal tuzumining xarakter; li xususiyati— shahar hayotining ancha intensiv rivojlanishidir". Qadimgi tarix davridayoq mavjud bo’lgan shaharlar qatoriga sultonlar va ularning nabiralari feodallarning re - zidensiyam sifatida vujudga kelgan ko’pgina yangi shaharlar qo’shildi. Dehli shahrining o’zi ana shunday feodal-poytaxt shah-ri uchun misol bo’la oladi. Bu yerda juda ko’plab saroy ahli va xizmatchilari, askarlar, amaldorlar va shu singarilardan tash-qari, ko’pgina hunarmandlar va savdogarlar yashab, ular sulton saroyi hamda poytaxtdagi boshqa feodallarning iqtisodyay ehtiyojlarini qondirardilar. Ana shu shahar rezidensiyalar yoki «shahar qarorgohlar»dan tashqari, Hindistonda XIII—XIV asrlarda Bengaliya qo’ltig’i bi lan Arab dengizi sohilida joylashgan hamda xalqaro savdo-sotiq bilan bog’langan ko’pgina dengizbo’yi shaharlari muvaffaqiyatli rivojlandi. Bular orasida, xususan, Malabar sohilida Goa va Kalikut, Kambay qo’ltig’i sohilida Kambay ajralib turardi. Shim oliy Hindistonda.karv on savdosi bilan bog’liq bir qancha Goxdarbish Shodyar orasida Agra, Panipa, Laxor, Multan eng muhimlaridir. Hind hunarmandlarining mahsuloti bo’lgan juda ko’plab buyumlar (avvalo yuqori sifatli hind gazlamalari), shuningdek, turli ziravorlar Yevropaga va Shimoliy Afrikaga muntazam yuborib turilardi. Hindistonga yilqi, qalayi, mis, oltin, kumush pullar va shu singarilar tashib keltirilardi.

O'xshashlar

XIII-XIV asrlarda Italiya
O'RTA ASRLARDA YEVROPADA RITSARLIKNING DINIY ORDENLARI
O’rta asrlarda diniy-qashshoqlik ordenlari tarixi
XVI – XIX ASRLARDA O’ZBEK XALQINING SHAKILLANISHI TARIXSHUNOSLIGI
XVI-XVIII asrlarda Usmoniylar imperiyasi tashqi siyosati.