logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. 2_Miloddan_oldingi_III_II_asrlardagi_o’zbek_davlatchiligi_tarixini

2_Miloddan_oldingi_III_II_asrlardagi_o’zbek_davlatchiligi_tarixini

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

426.9560546875 KB
Ko'chirib olish
M avzu: Miloddan oldingi III -II asrlardagi o’zbek davlatchiligi tarixini yoritishda Yunon - Baqtriya tangalarining ahamiyati. Reja : 1. Vatanimiz xududida dastlabki davlatchilik nishonalarining yuzaga kelishi. 2. «Avesto»da Vatanimiz xududidagi dastlabki davlat uyushmalari xakidagi ma`lumotlar. 3. Davl at uyushmalarining uziga xos jixat va xususiyatlari. Markaziy Osiyo xududlari, jumladan O’zbekiston xududlari dunyoning eng qadimgi odamlar yashagan makonlardan biridir. Bu xududlarda odamlar kachondan boshlab yashay boshlangan degan savolga bir kancha javoblar beriladi. Ba`zilar dastlabki odamlarning izlari bundan 500 ming yil ilgari topilgan deyishsa, boshqalar 800 ming yil ilgari yashagan deydilar. Fargona vodiysida Sele -Ungur goridan paleolit davriga oid odam koldiklari topilgandan keyin bu xududl arda qadimgi ajdodlarimiz 1 million yildan xam ilgarrok yashaganliklari isbotlandi. Umuman O’zbekiston xududlari dunyo tsilivizatsiyasi uchoklaridan biri bulganligi shubxasizdir. Markaziy Osiyoning kulay geografik tuzilishi, iklim sharoitlari bu xududda yashash uchun goyat kulay sharoit yaratgan. O’zbekiston xududlaridan juda kuplab qadimgi davrga oid arxeologik yodgorliklar topilgan. Bu yodgorliklardan kazib olingan moddiy ashyolar qadimgi ajdodlarimizning ijtimoiy -iktisodiy turmushi xakida boy ma`lumo tlar beradi. Arxeologik manbalar taxlili xulosasiga kura O’zbekiston xududlaridagi qadimgi ajdodlarimiz asosan daryo buyi manzilgoxlarida yashaganlar. Ovchilik, termachilik bilan bir katorda xunarmandchilik bilan tula -tukis vujudga keldi. Daryo buylarida y oki vodiylikdagi tekis dexkonchilikka kulay erlarda dexkonchili madaniyati rivojlangan. Sun`iy sugorishga asoslangan dexkonchilikka utish O’zbekiston xududlarida eramizdan avvalgi 3 ming yilliklarda paydo buldi. Dexkonchilikning rivojlanishi odamlarning utrok xayot kechirishi jarayonini kuchaytiradi. Bu xol madaniyatning iktisodiy va ijtimoiy asoslarining tezkorlik bilan rivojlanishiga olib keldi. endi qadimgi ajdodlarimiz urug jamoasi asoslari buyicha emas, balki ishlab chikarish manfaatlari asosida gur uxlashib yashaganlar. Ma`lum manzilgoxlarda patriarxal tizim asosida yuzdan ortik oilalar birlashganlar va bu oila jamoani boshqarish ular orasidan saylangan oksokol ixtiyorida bulgan. eng qadimgi yozma yodgorlik bulmish «Avesto»da oksokollar kengashi Nman apati nomi bilan kayd qilingan. Bu katta oila boshligi degan ma`noni bildiradi. Oksokollar kengashi katta kuchga ega bulgan. Ularning kulida diniy va dunyoviy xokimiyat birlashgan. Sinfiy tabakalanish jarayoni kuchaygan sari jamiyatni boshqarish ogirlashi b borgan. Eramizdan avvalgi 1 -ming yilliklarga kelganda ibtidoiy jamoa tuzumi uzining oxirgi boskichini utayotgan edi. Temirning kashf qilinishi ibtidoiy jamoa tuzumini buzub yubordi. U dexkonchilik va xunarmandchilikning rivojlanishiga ta`sir kursatdi, chorvachilik dexkonchilikdan tamoman ajralib chikdi. Xunarmandchilikning rivojlanishi bois ilk shaxarsozlik madaniyati belgilari -bozorlar paydo bulib keng kulamli mol ayirboshlash kuchaydi. Natijada Urta Osiyoda ilk shaxar davlatlar vujudga keldi. SHaxar -davlatlarning vujudga kelishi bilan xunarmandchilik va binokorlik xan taraqqiy eta boshladi. SHaxar davlatlarda savdo -sotik, mol ayirboshlash jaroyonlari tabora boshlanib rivojlanib, kengayib bordi O’zbekiston xududlaridagi bronza va temir davridagi yod gorliklari komplekslarini o’rganish bu xududda iktisodiyot va madaniyatning yuksak darajada taraqqiy etganini va bu erda qadim davrlardanok sinfiy jamiyat shakllana boshlaganini kursatadi. SHuni kayd etib utmok joizki, Markaziy Osiyodagi kuldorlik jamiyat i ikki daryo oraligi va Misrdagi kuldorlik singari taraqqiy etmagan. Bu erda kulchilik uklad sifatida mavjud bulsada, jamoa mavkei katta bulganligidan u taraqqiyotning yukori chukkisiga kutarila olmagan. SHu bois, Markaziy Osiyodagi kulchilik «Osiyocha ish lab chikarish usuli» deb talqin qilingan. Markaziy Osiyoning uziga xos tabiy, geografik va xujalik iktisodiy sharoitlari xususan, bu erda sugorma dexkonchilik madaniyatining ustunligi kullar mexnatiga nisbatan dexkonlar mexnatini ustunrok mavkeda bulishi ni ta`minladi. O’rta Osiyo mintaqasidagi qadimgi davlatlar, ular egallagan hudud nomi va ma’muriy tuzilishi Miloddan avvalgi IV -III -II asrlarda qadimgi Xorazm mustakil davlat bo ’lib, Iskandar, Salavkiylar va Yunon -Baktriya davlatlari tarkibiga kirmagan. Bu xol Xorazmda o’ziga xos maxalliy davlatchilik tizimi rivojiga muxim omil bo’ldi. O’rta Osiyoda Miloddan avvalgi 3 ming yillikning o’rtalarida bronza (mis, qalay va qo’rg’oshin qorishmasi) davri boshlanishi bilan ota urug’i - patriarxat topadi. Bronza davrida dehqonchilik xo’jaligi yangi erlarda, jumladan O’zbekiston hududida ham keng yoyilgan. Mazkur davrda ishlab chiqarish munosabatlari tez rivojlanib, ijtimoiy -iqtisodiy jarayo nlar yangi asosda taraqqiy etadi. O’rta Osiyoda qabilalar tomonidan yangi erlarni keng o’zlashtirish jarayoni miloddan avvalgi 4 ming yillikning oxiri - 3 ming yillikda boshlangan. Zarafshonning yuqori qismida, Panjikent shahridan 15 km g’arbda topilgan 90 gektar maydonda joylashgan Sarazm qishlog’i harobasi moddiy topilmalarida Janubiy Turkmaniston ziroatchilari va Xorazmning Kaltaminor madaniyatlariga mansub buyumlar bor. Xuddi shu davrda (miloddan avvalgi 4 -3 ming yilliklarda) Afg’onistonning shimoli -sha rqida Hind -Pokistonning mashhur Xarappa madaniyati vakillarining makonlari paydo bo’ladi. Bronza davrida O’rta Osiyoning janubiy viloyatlarida baland bo’yli, boshi cho’zinchoq, yuzi tor odamlarning vakillari tarqalgan. O’rta Osiyoning shimoliy dasht va cho ’l qismida janub aholisidan farq qilgan boshi dumaloq, yuzi juda keng va cho’ziq bo’lmagan qabilalar yashagan. Janubiy qiyofali odamlar O’rta er dengizi irqining vakillari deb ataladi. Ular Olb Osiyo, Mesopotamiya, Eron, Afg’oniston, O’rta Osiyoning janubi , Hindiston kabi katta grafik hududga yoyilganlar. Shimoliy qiyofali odamlar Janubiy Sibir hududidan to Qozog’iston va O’rta Osiyoning shimoli -sharqiy qismida, Ural, Volga erlarigacha tarqalganlar. Miloddan avvalgi 2 ming yillikning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo hududida qadimgi janubiy va shimoliy qiyofadagi, ya’ni dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan odamlar vakillarining aralishib ketishi jarayoni boshlanadi. Shu davrga kelib bronza davri qabilalari O’rta Osiyodagi turli elatlarga asos solganl ar. O’zbekiston hududida joylashgan shu elatlarning vakillari - so’g’dlar, baqtriylar, xorazmiylar va saklar, o’zbek xalqining qadimgi ajdodlaridan bo’lib, ular haqida ayrim ma’lumotlar qadimgi yozma manbalarda saqlangan. Miloddan avvalgi 1 ming yillikdan boshlab, yirik madaniy -tarixiy viloyatlar - Xorazm, Baqtriya, So’g’d, Farg’ona, Shosh (Choch) qadimdan, to o’rta asrlargacha Sharq hududlarida juda mashhur bo’lgan. Antropologik va yozma manbalarning ma’lumotlari O’rta osiyoda alohida eng qadimgi elatlarni ng shakllanishi va etnik hududlarning ajrala boshlashi miloddan avvalgi IX - VIII asrlarga oid bo’lgani haqida dalolat beradi. Bu masalani o’rganish juda murakkab muammo bo’lsa ham, shubhasiz aytib o’tish kerakki, miloddan avvalgi VI asrning ikkinchi yarmi da Erondagi ahmoniylar sulolasi podsholarning O’rta Osiyoga yurishlari boshlanganda bu elatlarning ajrala borish jarayoni butunlay tugagan va turli qadimgi xalqlarning hududiy joylashuv chegaralari, viloyatlarning umumiy chegaralari ahmoniylardan ancha old ingi davrlarda shakllangan edi. Yozma manbalarga ko’ra ahmoniylar O’rta Osiyoning alohida yirik viloyatlariga qarshi harbiy yurishlarni boshlaganlar. Demak, O’rta Osiyo viloyatlari va aholisi haqida, ularning hududiy joylashuvi va ayrim viloyatlarning cheg aralari haqida Sharqda turli ma’lumotlar to’plangan edi. Jahon tarixidagi ilk davlatlar dehqonchilik kabi ishlab chiqaruvchi xo’jaliklar paydo bo’lgan joylarda shakllandilar. Ming yillar davomida faqat termachilik va ovchilik hisobiga yashab kelgan, dehqon chilikni bilmagan ko’pgina qabilalar va elatlar davlatchilik bosqichiga ko’tarila olmadilar. Eng qadimgi davlatlar miloddan avvalgi 4 -ming yillikda Ikki daryo oralig’ida (Mesopotamiya) va qadimgi Misrda paydo bo’ldi. Bundan 10 ming yillar ilgariyoq bu erda termachilik va ovchilik asosida ekinlarni etishtirishga va yovvoyi hayvonlarni qo’lga o’rgatish - chorvachilikka o’tish boshlanadi. Asta - sekinlik bilan dehqonchilik bu erdan qo’shni hududlarga (Kavkazorti, Eron, O’rta Osiyo, Hindiston, Xitoyga) tarqaladi. Miloddan avvalgi 3 -2-ming yillikdayoq Qadimgi Sharq mamlakatlari o’rtasida qalin tarixiy -madaniy aloqalar mavjud edi. Arxeologik topilmalar shuni ko’rsatmoqdaki, miloddan avvalgi 2 -ming yillik o’rtalarida O’zbekiston (Surxon vohasi)da qadimgi dehqonchilik madaniyati rivojlanishi asosida ilk davlatchilikka o’tish jarayoni boshlanadi. Bu jarayon bosqichma -bosqich rivojlanishining o’ziga xos xususiyat va qonunlarga ega edi. Ilgarigi o’quv qo’llanmalari va darsliklarda ilk davlatlarning shakllanishini ekspluat atsiyaning paydo bo’lishi yoki boshqa kishilar mehnati bilan yaratilgan mahsulotni o’ziniki qilib olishning vujudga kelishi natijasida jamiyatning bir - biriga dushman sinflarga bo’linishi bilan bog’lab tushuntirilar edi. Aslida, turli manbalar ilk davlatchi likka o’tishda boshqacha tarixiy vaziyatni ko’rsatmoqda. Dastlabki davlatlar alohida makonlar yoki ilk shaharlar hamda ishlov beriladigan erlar va sug’orish tizimi maydoni bilan chegaralangan nisbatan kichik hududda, ya’ni zich o’zlashtirilgan, xo’jalik va ishlab chiqarish maqsadida keng foydalaniladigan qadimgi sug’orma dehqonchilik vohalarida paydo bo’lgan. Bunday vohalar aholisi uchun tashqi harbiy bosqinlardan himoyalanish, makonlar va manzilgohlar hududini mudofaa qilish, sug’orish va dehqonchilik ishl arini tashkil etish, jamoaning ichki va tashqi aloqalarini boshqarib turish masalalarni echish muhim va hayotiy zaruriyat edi. Shu tariqa, ijtimoiy -iqtisodiy munosabatlar taraqqiyoti jamiyatda alohida hurmat -e’tiborga bo’lgan kishilarning ajralib chiqishga olib keldi. Ular ijtimoiy ishlab chiqarishda doimiy band bo’lmasdan, faqatgina ijtimoiy va xo’jalik hayoti ustidan nazorat va rahbarlikni amalga oshirdilar. Lekin, ular na boy -badavlat kishilar, na ekspluatatorlar va na quldorlar edi. Jamiyatda bunday kis hilarning ajralib chiqishiga ularning axloqiy xislatlari va obro’ -e’tibori sabab bo’lgan xolos. Ammo bu muhit keyinchalikkina alohida to’q oilalarning paydo bo’lishiga olib keldi va asta -sekinlik bilan jamoadagi yuksak hurmatga asoslangan hokimiyat meros t ariqasida otadan o’g’ilga o’ta boshladi. O’rta Osiyoda dastlabki davlat uyushmalari ham dehqonchilik vohalari aholisini chetdan bo’ladigan bosqinchilardan himoya qilish va jamoadagi munosabatlarni huquqiy boshqarib turish uchun tashkil topdi. O’rta Osiyo x alqlari ajdodlarining ilk davlatchiligi ancha qadim ildizlarda ega. Milliy davlatchiligimiz shakllangan bronza davriga oid birorta yozma ma’lumotlar yo’q. O’zbekistonning bu davrga oid tarixi faqatgina arxeologik tadqiqotlar natijalari asosida yoritilib, u lar jamiyat taraqqiyotidagi barcha murakkab jarayonlarni to’liq ochib bera olmaydi. O’zbekistonning miloddan avvalgi 1 ming yillikning birinchi yarmiga oid tarixi yozma manbalarda qisman yoritilgan. Zardushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto»da, ahamoniylar davri mixsimon yozuvlarida va qadimgi Yunon -Rim yozma manbalarida o’lkamizdagi xalqlarning nomlari, alohida joylar, tog’lar, daryolar va ko’llarning nomlari, afsonaviy qahramonlar va podsholarning nomlari, aholining turmushi, dini, madaniyati, ijtimoiy -iq tisodiy va siyosiy tuzumi to’g’risidagi ma’lumotlar mavjud. «Avesto» asarida Xorazm, Baqtriya va So’g’d tuprog’ida paydo bo’lgan. «Avesto»ning eng qadimgi geografik nomlari O’rta Osiyo va unga chegaradosh viloyatlari bilan bog’lanadi. «Avesto» kitoblari qu yidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi: qadimgi geografik tushunchalar, hududiy, etnik, qabilalar va viloyatlar nomlari, qadimgi va siyosiy tuzum, zardushtiylarning falsafasi, dunyo tarixining rivojlanishi haqida ma’lumotlar. Yunon -fors urushlari boshlanish i bilan miloddan avvalgi VI - IV asrlar siyosiy voqealarida ishtirok etgan O’rta Osiyo xalqlarining tarixi qadimgi yunon tarixshunoslarning asarlarida yoritilgan. Bu borada O’rta Osiyo xalqlari to’g’risida qisqa bo’lsa -da, juda aniq ma’lumotlar beruvchi Ge rodotning «Tarix» kitobi qismlari ayniqsa qimmatlidir. Qadimgi davrlardan boshlab bu kitob dunyoda eng mashhur tarixiy asarlardan biri bo’lib hisoblangan. Uning muallifi Gerodot «tarixning otasi» deb nom olgan. «Avesto» qadimgi fors yozuvlari, Gekatey, Ger odot, Ktesiy va boshqa yunon tarixshunoslarining asarlarida O’rta osiyo tarixiy viloyatlari nomlari quyidagi tartibda ko’rsatib berilgan: «Avesto» Qadimgi fors yozuvlari Yunon tarixchilari Mouru Marg’un Marg’iyona So’g’da So’g’uda So’g’diyona Bahdi Baqtrish Baqtriyona Xvarizam Xvarazmin Xorasmiya - Partava Parfiyona Tur, danu Shak, sak Saklar, massagetlar Mouru Tarixiy ma’lumotlarga ko’ra, Marg’iyona erlari Murg’ob vohasi, So’g’diyona - Qashqadaryo va Zarafshon vohalari, Baqtriyona (Baqtriya) - Afg’onistonning shimoli -sharqiy qismi, Janubiy Tojikiston va Surxondaryo viloyati, Xorazm - Amudaryoning o’rta va quyi q ismidagi erlarini o’z ichiga olgan. Saklar O’rta Osiyo va Qozog’istonning tog’lari, dashtlari va cho’llarida yashagan ko’chmanchi chorvador qabilalaridir. Ahamoniylar yozuvlarida saklar quyidagi guruhlarga bo’lingan: saka tigraxauda «tigra» - bu «o’tkir», xauda - «bosh kiyim», «saka -xaumovarka» - «xaomani ulug’lagan saklar» («xaoma» - «iuqaddam ichimlik»), «saka tiay darayyo» - «daryo, dengiz narigi yog’idagi saklar». Saklarning yodgorliklari - qadimgi qabristonlar va mozor - qo’rg’onlar juda keng hududda topib tekshirilgan (Kaspiy, Orol dengizi atrofidan Balxash ko’ligacha, pomir va Tangritog’ o’lkalarida, Quyi Zarafshon, Amudaryo, Sirdaryo erlarida). Saklar xo’jaligida chorvachilik ayniqsa katta ahamiyatga ega bo’lgan. Bu kabilar qoramol mayda chorva hamd a otni ko’plab urchitganlar. Saklarning yodgorliklarida bronza va temirdan ishlangan harbiy qurollar, zeb - ziynat, mehnat qurollari va sopol idishlar uchraydi. XIX asrning oxiridan boshlab oldingi yillar jahon tarixshunosligida O’rta Osiyoda ilk davlatlarni ng paydo bo’lishi muammolarini o’rganishda «Avesto»dagi ma’lumotlar, Gekatey va Gerodot asarlari, shuningdek, tarixshunos Ktesiyning ma’lumotlari asos bo’lib xizmat qildi. Ilmiy adabiyotlarda O’rta Osiyoda ahamoniylar davrigacha mavjud bo’lgan quyidagi dav lat uyushmalari haqida so’z yuritganlar. 1. Arshayyona - O’rta Osiyodagi qadimgi viloyatlarning uyushmasi; 2. Ayyornam Vayjo - bu ham Aryoshayyonadek yoki uning markazi Ariya va Marg’iyonada bo’lgan «Katta Xorazm» yoki Amudaryoning quyi oqimidagi Xorazm da vlati; 3. Qadimgi Baqtriya davlati. Olimlarning aytishicha, Aryoshayyona «Avesto»da tilga olingan Kavi Vishtasining podsholigi bo’lib, miloddan avvalgi IX - VIII asrlarda Drangiana, Satagadiya, Ariya, Marg’iyona va Amudaryo va o’rta oqimidagi viloyatlarni birlashtirgan. G’arb olimlari V.B.Xenning, I.Gershevichlar Kavi Vishtasining davlati Marv va Xirot atrofida joylashgan «Katta Xorazm» deb hisoblaganlar. Bu masala ko’plab ilmiy ishlar yozilgan, munozaralar bo’lgan bo’lsa -da, «katta Xorazm» muammosi to’la e chimini topmagan. Bu ilmiy nazariya Gerodotning Akes daryosi suvlaridan foydalanish haqidagi ma’lumsotlariga asoslanib, paydo bo’lgan. Gerodot yozadi: «Osiyoda bir fodiy bor. Uning barcha tomoni tog’ bilan o’ralgan, tog’ni esa beshta dara kesib o’tadi. Bir vaqtlar bu vodiy xorazmliklarga qarashli bo’lib, xorazmliklar, parfiyaliklar, saranglar va tamaneylarning chegaradosh erlarida joylashgan. Forslarning hukmronligi boshlang’ich vodiy fors podshosi hukmronligiga o’tgan. Vodiyni o’rab olgan tog’dan Akes noml i yirik daryo boshlanadi». Ba’zi tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, ahamoniylar davridan oldin xorazmliklar Parfiya chegaradaridan sharqiy yo’nalishda Kopetdog’ yonbag’irlarida joylashganlar. Xorazm davlatining markazi Marv va Xirot atrofida bo’lib, bu dav latni forslar podshosi Kir II tomonidan bo’ysundirilgandan so’ng xorazmliklar Quyi Amudaryo - hozirgi Xorazm viloyatiga ko’chib borganlar deb faraz qilingan. Ushbu nazariyaga ko’ra, xorazmliklarni Quyi Amudaryo erlariga janubdan miloddan avvalgi VI asrda q adimgi forslar siqib chiqarganlar. S.P.Tolstov, Ya.G’ulomovlar bu nazariyaga qarshi bo’lib, xorazmliklar O’rta Osiyoning janubidan ko’chib kelmaganlar. Xorazm davlati Quyi Amudaryoda qadimgi zamonlardayoq vujudga kelgan deb xulosa qilganlar. Ammo bu davlatning chegaralari hozirgi Xorazm vil oyati hududidan ancha keng bo’lgan. Miloddan avvalgi 700 -540 yillar qadimgi Baqtriya davlatining rivojlangan davri bo’lib, bu yirik davlatning hududiy chegaralir Marg’ob vohasi. Hindiqush tizmasi, Badaxshon, Nurota tizmasi va Buxoro vohasiga borib taqalgan bo’lishi mumkin. O’rta Osiyoda rivojlangan dastlabki davlatlardan qadimgi Baqtriya eng yiriklaridan biri bo’lgan. Bu davrda Baqtriya viloyatlariga qadimgi Xorazm davlati va sak -massagetlarning harbiy -siyosiy uyushmasiga tegishli o’lkalar chegaradosh bo’lg an. Marg’iyona va So’g’diyona qadimg Baqtriya davlatining ayrim qismlari bo’lganligi haqida turli manbalar xabar qiladi. Qadimgi fors podshosi Doro I ning Marg’iyonadagi Frada boshchiligidagi qo’zg’olonni (mil.avv. 521 y.) tor - mor qilishi haqida Behistup y ozuvlaridagi xulosa: «mana nimalarni men Baqtriyada qildim». Doro III davrida Baqtriya va So’g’diyona birlashtirilgan o’lka bo’lib, unda Bess ismli satran hokimlik qilgan vaziyati va Marg’iyona, Baqtriya hamda So’g’diyona aholisining urf -odatlari va madani yati bir -biriga ancha o’xshashligi ham shular jumlasidandir. Arxeologik manbalarga ko’ra, Baqtriya va So’g’diyona viloyatlariga nisbatan, Xorazm tuprog’ida miloddan avvalgi IX - VIII asrlarga oid paxsa yoki xom g’ishtdan qurilgan uy -joylar, mudofaa devorla ri va turli inshootlar topilmagan. Sopol idishlar qo’lda yasalgan va kulolchilik charxi bu davr mahalliy hunarmandchiligida noma’lum bo’lgan. Ayrim tadqiqotchilar shu vaziyatni hisobga olib, ahamoniylargacha bo’lgan davrda Xorazm tuprog’ida yirik davlat ta shkil topmagan deb xulosa chiqarganlar. Ammo, shunga e’tibor berish kerakki, miloddan avvalgi VII asrning oxirlariga kelib, qadimgi Xorazm shahar markazlaridan biri Qo’zaliqir mudofaa devorlarining tuzilishi bilan Baqtriyadagi Qiziltepa shahar devorlarini tuzilishida ancha o’xshashliklar topildi. Baqtriya va Xorazm shahar markazlari mudofaa devorlarining o’rtasida jangchilar yurishi uchun maxsus yo’lak bo’lgan. Shahar devorlari ustiga o’q otish uchun mudofaa burjlari qurilgan. Devorlarda har 2 metrda shinak lar qoldirilgan. Demak, shu davrga kelib Xorazm tuprog’ida yirik shahar markazlari paydo bo’ldi. O’rta Osiyo viloyatlarining madaniy o’xshashliklariga sabab xalqlarning qo’shni -qarindoshligi, umumiy urf -odatlari, tili, savdo -sotiq, madaniy aloqalari, janub da yuqori darajada rivodlangan madaniyatning ta’siri, janubiy aholi bir qismining Xorazm chegaralari yonida va aynan viloyat hududiga tarqalishi deb faraz qilinadi. Agar ko’rsatib o’tilgan fikrlar, jumladan, oxirgisi to’g’ri bo’lsa, qabilalarning ko’chish jarayoni fors podshosi Kir II ning yurishlaridan ancha oldingi davrlarda boshlangan Janubiy viloyatlarning vakillari va mahalliy aholisi qo’shilish natijasida yangi madaniy va etnik jarayonlar vujudga kelishi mumkin edi. Bu vaziyat, arxeologik va antropolo gik ma’lumotlarga ko’ra, O’rta Osiyo va xususan O’zbekiston hududida bronza davrida va miloddan avvalgi 1 ming yillikning boshlarida ancha taraqqiy topgan. Misol uchun, miloddan avvalgi IX - VIII asrlarda Janubiy So’g’diyonada (Qashqadaryo vohasi) charxda ishlangan idishlarning paydo bo’lishi, qurilishida g’isht bilan naxsaning ishlatilishi, uy -qo’rg’onlar va ayrim qal’alarning bino qilinishi Baqtriyaning So’g’diyonaga madaniy ta’sirini va baqtriyaliklar tomonidan ba’zi tumanlarning o’zlashtirilishini tasdi qlaydi. Qadimgi Xorazm davlati miloddan avvalgi VII asrda Amudaryo o’rta oqimi qismidan tortib Orolga yaqin bo’lgan erlarda vujudga kelgan, degan xulosaning to’g’riligi tasdiqlandi. Bu davlat Marg’iyonadagi Marv atrofida shakllanmagan, chunki manbalarga ko ’ra, Marg’iyona qadimgi Baqtriya davlatining yirik viloyati bo’lgan. Baqtriya va Xorazm davlatining hududiy chegaralari O’rta Amudaryo oqimidagi erlar orqali o’tgan. Shu erlarda bir -biriga ro’para holatda ikkita qadimgi istehkom - Odoytepa va Qushqal’a qur ilgan. Xorazmliklar egalik qilgan erlar So’g’diyona, Marg’iyona va Baqtriyaga tegishli o’lkalarga borib taqalgan Balki shuning uchun ham Gekaney xorazmliklar viloyatini parfiylardan sharqiy tomonda joylashtirgan Gerodot esa parfiyaliklar va xorazmliklarini erlari chegaradosh bo’lgan deb ko’rsatgan. Kir II O’rta Osiyoning janubiy viloyatlarini istilo qilib, shu erning bir qismi aholisini yurtimizning shimoliy viloyatlariga siqib chiqarish mumkin edi, ammo Qadimgi Xorazm davlatining vujudga kelishi turli mura kkab madaniy, etnik va siyosiy jarayonlar bilan bog’liq bo’lib, ahamoniylar davridan oldingi zamonlarda boshlangan. Miloddan avvalgi VII - VI asrlarda shakllangan va ancha yirik bo’lgan Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya davlatlarining aholisi qon -qarindos h elatlar bo’lib, bir -biriga o’xshash tilda gaplashganlar va yaqin madaniy an’analarga ega edilar. Bu davrda jamiyatning hududiy bo’linishi ko’zga tashlanib o’rtoqlashuv jarayoni kuchaydi. Shaharlar qishloq xo’jalik ekinzorlari bilan o’ralib, qal’alar payd o bo’ldi, muhim savdo yo’llari bo’yicha tayanch istehkomlar qurildi, turli makonlar qurilishida mudofaa inshootlarning ahamiyati birinchi o’ringa chiqdi, mustahkam qal’a -panogohlar qurildi, makonlarning harbiy -ma’muriy, hunarmandchilik yoki qishloq xo’jali k faoliyati yanada ko’proq yuzaga chiqdi. O’zbekistonning turli viloyatlarida arxeologlar qadimgi shahar xarobalarni topib tekshirdilar. Ko’plab arxeologik topilmalarning dalolat berishicha, bu shaharning ba’zilarning yoshi 2700 yildan kam emas. Ularga Afr osiyob (Samarqand), Qiziltepa (Surxon vohasi), Uzunqir, Erqo’rg’on (Qashqadaryo vohasi) va boshqalar kiradi. Bu qadimiy shaharlar tarixi hozirgi Samarqand (Afrosiyob, Marokanda), Kitob -Shahrisabz (Uzunqir) yoki Qarshi (Erqo’rg’on) hududlarida davom etdi. Y a’ni, O’zbekistonning ko’pgina zamonaviy shaharlari ancha qadimgi shaharlar tarixi bilan yaqin aloqadorlik ko’zga tashlanib turibdi. Eng qadimgi shaharlarga xos umumiy belgi ularning mudofaa devorlari bilan o’ralganligidir. Devorlar suv to’ldirilgan chuqur xandaq bilan o’ralgan bo’lib, bu mudofaa tizimi ancha mustahkam edi. Shaharlar ichki qal’a, aholini guzarlari, hunarmandchilik ustaxonalari va savdo qatorlari joylashgan qismlardan iborat bo’lgan. Shahar atrofidagi soy va anhorlar bo’ylarida dehqonlarning uy - qo’rg’onlari joylashib, ular bog’lar, ekinzorlar bilan o’ralgan edi. Dehqon xo’jaliklarini asosan katta ota urug’i oilalarning vakillari tashkil etgan. Ular alohida uy -joylar, xo’jalik va tomorqa binolarga hamda hosildor erlariga egalik qilganlar. Bund an uy -qo’rg’onlar, Xorazmda (Dingilja), Surxondaryoda (Qizilcha) va Samarqand atrofida (Qo’rg’oncha) topib tekshirilgan. «Avesto» ma’lumotlariga ko’ra, urug’ -«vis» (ayrim qishloq jamoasi 185 ta katta oila a’zolaridan iborat bo’lgan (75 -90 kishi). Surxondar yodagi Qiziltepa shahri atrofida to’rtburchak shaklida qurilgan qadimiy uy -qo’rg’onlar (Qizilcha) 3 -4 qo’shni uylardan iborat bo’lib, alohida joylashgan ayrim qishloq jamoasini tashkil qilganlar. Har bir katta oila jamoasi ayrim uy -joyga, chorvaga va erga egalik qilgan. U ma’lum darajada iqtisodiy mustaqil bo’lgan. Qishloq jamoalarining hududiy, iqtisodiy va ijtimoiy birlashuvi, ibtidoiy davrlarga oid urug’ -qabilaviy birlashuvidan ancha farq qilib, ilk davlat tizimi vujudga kelishi haqida dalolat beradi. Sh unday qilib, O’rta Osiyo xalqlarining shakllanishida va uning davlatchiligi paydo bo’lishida tub o’troq dehqon aholi alohida o’rin tutganligi haqida muhim tarixiy xulosaga kelish mumkin. O’rta Osiyo xalqlari ajdodlarining ilk davlatchiligi taraqqiyoti qadi mgi shaharlar tarixi bilan uzviy bog’liq bo’lgan. Ilk davlatlarning tashkil bo’lishida, jamiyat rivojining ichki qonuniyatlaridan tashqari (ijtimoiy -iqtisodiy munosabatlarning yuqori darajasi, hunarmandchilik, almashuv va savdoning tez rivojlanishi, sug’or ma dehqonchilik va boshqalar) tashqi sabablar - kuchayib borayotgan siyosiy qarama -qarshiliklar va harbiy to’qnashuvlar ham ta’sir qildi. Yuqorida keltirilganlardan ko’pi tasodifiy bo’lmay, aniq shart -sharoitlarga bog’liq edi. Miloddan avvalgi VII - VI asr larda O’rta Osiyo va Qozog’istonning ko’pgina tog’ va dasht joylarida yilqichilik va ko’chmanchi chorvachilik keng tarqaldi. Ko’chmanchilar yarog’ -aslahalar taraqqiyotida katta yutuqlarga erishib, qudratli harbiy kuchga aylandi. Uyushgan ko’chmanchi qabila larning o’troq dehqonchilik vohalarga xavfi yanada kuchaydi. O’troq aholi uchun keng ko’lamdagi va ishonchli himoyani tashkil qilish zarur bo’lib qoldi. Shuning uchun ham Xorazm, Baqtriya, Marg’iyona va So’g’diyonadagi o’troq aholining harbiy -siyosiy ittif oqi (uyushmasi) shakllanishida, uyushgan ko’chmanchi qabilalardan tuzilayotgan harbiy xavf hamda ehtimol, Midiya podsholigining Shimoli -sharqiy Eron va O’rta Osiyoning janubiy chegaralariga bo’lgan hududiy bosqini sabab bo’ldi. O’zbek xalqi ajdodlarining i lk davlatchiligi tarixi geografik, hududiy ma’noda nafaqat O’zbekistonning hozirgi hududi bilan, balki qo’shni viloyatlarda ham qadimda yuz bergan etnik, madaniy, ijtimoiy -iqtisodiy va siyosiy jarayonlar bilan bog’liq holda talqin qilinmog’i lozim. Tarixni ng qadimgi davrlarida ilk davlatlar orasida va ajdodlarimizning yashash joylari o’rtasida aniq ma’muriy chegaralar bo’lmagan. Qadimgi Xorazm, Baqtriya va So’g’d chegaralari tabiiy bo’lib, yaqin hududlardagi o’troq yashash joylarning tabiiy geografik bo’luv chisi sifatida dashtlar, cho’l va tog’lardan foydalanilgan. Xulosa qilib aytganda, yozma manbalar, arxeologik ma’lumotlar va zamonaviy tarixiy tadqiqotlar asosida O’zbekiston hududida ilk davlatlarning shakllanishi va rivojlanishi jarayoni quyidagi davrlar bilan belgilash mumkin: 1. Bronza davri. Miloddan avvalgi 2 ming yillikning o’rtalari va ikkinchi yarmida va janubiy O’zbekistonda unchalik katta bo’lmagan dehqonchilik vohalari asosida (misol uchun, qadimgi Sherobod vohasi) ilk davlatchilik tizimiga o’ti sh davri. 2. Bronza davridan temir asriga o’tish davri. Miloddan avvalgi IX - VIII asrlar. Mayda davlat tashkilotlarning rivojlanishi va yirik harbiy -siyosiy uyushmalarning vujudga kelishi. Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyona, Xorazm. 3. Ilk temir davri. Mil oddan avvalgi VII - VI asrlar. Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya misolidagi yirik davlat uyushmalarining paydo bo’lishi. Buni tasdiqlamoqda. «Avesto»da huquqiy munosabatlar. «Avesto» va zardushtiylarning ta’limoti inson hayoti va odamlarning ijtimoiy -iqti sodiy munosabatlari ma’lum qonun - qoidalarga asoslangani haqida ma’lumot beradi. O’rta Osiyo xalqi davlatchilik tarixi Dovon davlat tarixi bilan uzviy bog’liq. Bu davlat shu nom bilan Xitoy manbalarida tilga olinadi (boshka manbalarda «Parkana», deyilgan). Dovon davlati taxminan miloddan avvalgi III asrda paydo bulgan. Dovon davlatini tadkikotchilar kadimgi Fargona xisoblaydilar. Yozma manbalarga kura, «Dovon diyorida 70 tacha katta -kichik shaxar bor: axolisining soni bir necha yuz mingga etadi». Olimlar ayt ishicha, kadimgi Fargonada 300 ming axoli yashagan. Shaxarlarning ichida davlat poytaxti Ershi shaxri aloxida axamiyat kasb etgan. Miloddan avvalgi 104 -101 yillarda Xitoy kushinlari Dovonga yurishlar kilib Ershi shaxrini kamal kiladilar. Shu paytda Kang da vlati kushinlari yordamga kelib, xitoyliklarga karshi kurashda faol katnashdilar. Xitoy lashkarlari sulxga rozi bo’lib Dovonni tashlab chikadilar. Dovon davlatining axolisi dexkonchilik bilan shugullangan. Kadimshunoslarning tadkiklari natijasida Fargonada kup sonli uy -kurgonlar, kishlok va shaxar xarobalari topib tekshirilgan. Ular ayrim xosildor dexkonchilik tumanlarida joylashgan. Kadimgi Fargona kishlok xujaligi, xunarmandchilik va binokorlik yuksak darajada rivojlangan ulka edi. Dovon dexkonlari arpa, sholi, bugdoy va beda etishtirish, bogdorchilik va uzum etishtirishda katga yutuklarga erishganlar. Fargona uzining «samoviy» otlar zoti bilan mash xur bulgan. Xitoy imperatorining Dovonga bostirib kirishi sabablaridan birini yozma manba shunday ochib beradi: «Dovon davlatining Ershi shaxrida garoyib otlar mavjudligi xakida saroyga xabar keldi. Imperatorning «samoviy» otlarga ishtiyoki ortdi». Dovon d avlati Xitoy, Xindiston va boshka Shark mamlakatlari bilan bulgan xalkaro savdoda muxim urin tutgan. Miloddan avvalgi IV -III -II asrlarda qadimgi Xorazm mustakil davlat bo’lib, Iskandar, Salavkiylar va Yunon -Baktriya davlatlari tarkibiga kirmagan. Bu xol Xo razmda uziga xos maxalliy davlatchilik tizimi rivojiga muxim omil bo’ldi. Yunon -Baqtriya davlati. Ko‘pchilik tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Yunon -Baqtriya davlatining salavkiylardan ajralib chiqishi yunon zodagonlarining qo‘zg‘o loni xususiyatiga ega bo‘lib, unga Baqtriya aholisi tomonidan qo‘llab -quvvatlangan Diodot boshchilik qiladi. Tadqiqotchilar Yunon -Baqtriya davlati paydo bo‘lgan turli sanalarni belgilaydilar (mil.avv. 256, 250, 248 va 246 -145 yy). Bu davlatning asosi Baqtr iya bo‘lib, ba’zi hukmdorlar davrida (Yevtidem, Demetriy, Yevkratid) Hindistonning shimoli -g‘arbiy qismi, Amudaryo va Sirdaryo o‘rtasidagi katta yerlar qo‘shib olinadi. Baqtriyaning salavkiylar davlatidan ajralib chiqishi xususida rimlik tarixchilar Pompe y Trog va Yustinda o‘zuq -yuluq ma’lumotlar saqlangan bo‘lsa -da bu haqda batafsil ma’lumotlar uchramaydi. Shunga qaramasdan mavjud tangashunoslik, ayrim xo‘jalik hujjatlari, san’at yodgorliklari, sug‘orish inshootlari va imoratlar qoldiqlari bergan ma’lumot lar asosida bu davlatdagi ijtimoiy -iqtisodiy va madaniy hayot haqida ma’lum tasavvurlarga ega bo‘lish mumkin. Ammo, Yunon -Baqtriya davlatining siyosiy tarixi ko‘p hollarda qiyosiy solishtirish va taxminlarga asoslanadi. Yunon -Baqtriyada davlat podsho tomo nidan boshqarilgan bo‘lib, tangashunoslik ma’lumotlari Diodot I,II,III, Yevtidem I,II, Demetriy, Geliokl, Platon kabi podsholari haqida xabar beradi. Salavkiylar kabi Yunon -Baqtriya podsholari ham davlatni satrapliklarga bo‘lib idora etganlar. Ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikricha, Yunon -Baqtriya mulklarining chegaralar doimiy mustahkam bo‘lmasdan, harbiy -siyosiy vaziyatdan kelib chiqib o‘zgarib turgan. Mil.avv. III asrning oxirlari O‘rta Osiyo janubidagi harbiy -siyosiy vaziyat haqida Polibiy ma’lumotlar beradi. Uning yozishicha, salavkiylar tomonidan Baqtrada qamal qilingan Yevtidem ularning hukmdori Antiox III ga «chegarada ko‘chmanchi qabilalar turganligi va ular chegaradan o‘tadigan bo‘lsa har ikkala tomonning ham ahvoli og‘ir bo‘lishi mumkinligini» bi ldiradi. Polibiy ma’lumot bergan ushbu ko‘chmanchilar mil.avv. III asrning oxirlarida Zarafshon daryosiga qadar deyarli butun Sug‘dni egallagan bo‘lib, bu hududlar Yunon -Baqtriya davlatining vaqtinchalik shimoliy chegarasi bo‘lib qoladi. Shuningdek, g‘arbi y Hisor tog‘lari ham shimoliy chegaralar bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Yunon -Baqtriya davlatining gullab yashnagan davri III asrning ikkinchi yarmi va mil.avv. II asrning birinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Janubiy hududlardan bu davrga oid Jondavlattepa, Dalvarz in (pastki qatlamlar), Oyxonim, Qorabog‘tepa kabi yodgorliklardan hokimlar saroylari, ibodatxonalar, turar -joylar, mehnat va jangovar qurollar, turli hunarmandchilik buyumlari hamda ko‘plab tanga pullarning topilishi bu hududlardagi ijtimoiy -iqtisodiy va m adaniy hayotdagi rivojlanish jarayonlaridan dalolat beradi. Yunon -Baqtriya markazlashgan davlat bo‘lib, hokimiyatni podsho boshqarar edi. Davlat bir nechta viloyat (satrapiya) larga bo‘lingan bo‘lib, bu viloyatlar boshqaruvchilari yoki hokimlari podshoga bo‘ysunar edilar. Ammo, bu davrda davlat nechta satrapiyalar bo‘lganligi va ular qanday nomlanganligi ma’lum emas. Strabon ma’lumotlariga ko‘ra, satrapiyalarga noib satraplarni tayinlashda qarindoshchilik an’analariga amal qilingan bo‘lishi mumkin. Yunon -Baqtriya podsholigi davlat tuzilishining muhim tomoni – qo‘shin va uni tashkil etish edi. Avvalo, ta’kidlash lozimki, yunon -baqtriya qo‘shinlarining katta qismini baqtriyaliklar va boshqa mahalliy aholi tashkil etgan. Qo‘shinning asosiy harakatlantiruvchi kuchlari otliq -suvoriylardan iborat bo‘lgan. Qo‘shinlar tarkibida harbiy fillar ham bo‘lgan. O‘z vaqtida V. V. Grigoryev Baqtriyadagi yunon hokimiyati yagona monarxiya tomonidan amalga oshirilmay davlatlar uyushmasi (ittifoqi) tomonidan amalga oshirilgani dastavval, nisbatan kuchlilar, ular orasidan «baqtriyaliklar», keyin esa «ularga tobe bo‘lganlar» haqidagi konsepsiyani ilgari surgan edi. Hozirgi vaqtda ko‘pchilik tadqiqotchilar Yunon -Baqtriya podsholarining boshqargan hududlari Shimoliy Afg‘oniston, Ja nubiy O‘zbekiston va Hindiqushdan janubdagi ayrim viloyatlar bo‘lganligini e’tirof etadilar. Bu hududlardagi markazlashagn davlatda Diodot I, keyin esa Yevtidem I (ya’ni, mil.avv. III asrning ikkinchi yarmi) davrlarida kuchli podsho hokimiyati mavjud edi. Mil.avv. II asrning ikkinchi choragidan boshlab Yunon - Baqtriya podsholigining inqiroziga qadar davlatda mutlaq birlik va barqarorlik bo‘lmagan. So‘nggi yillarda olib borilgan qazishmalar natijasida topilgan juda ko‘plab arxeologik topilmalar Amudaryo o‘rt a oqimining o‘ng va chap qirg‘og‘i aholisining mil.avv. III -II asrlardagi o‘zaro aloqalaridan darak beribgina qolmay, bu yerlarni Yunon -Baqtriya davlati tarkibiga kirganligidan dalolat beradi. E.V.Rtveladzening fikricha, mil.avv. 250 -140/130 yillar davomid a Yunon -Baqtriya davlati mustaqil davlat sifatida mavjud bo‘lib, bu davrda Diodot, Yevtidem, Yevkratid, Geliokl kabi podsholar hokimiyatni boshqarganlar. Mil.avv. II asrning ikkinchi yarmiga kelib ko‘chmanchilar zarbalari va o‘zaro taxt uchun kurashlar nat ijasida Yunon -Baqtriya davlati inqirozga uchradi. Qadimgi Yunonistonda qadimiy tangalar haqida ko’p afsonalar yaratilgan. Yunonistonlik Gomerning "Iliada" dostonida juda qadim zamonda voqealar va ularning urf -odatlari tasvirlanadi. Misol uchun :Lemnos orolidan kelgan dengizchilar bilan aheyliklar orasidagi oldi -sotdini olib kuraylik. Vinoga temir, mi s - hukiz va hukiz terilari qullarni almashtirish ajabla nar li hol emasmi bu? Hozir biz bemalol pulga sotib oladigan narsalarimizni usha va qtlarda butunlay kut ilm aga n narsalarga almashtiril ga tug ’ri kelard i, Bu faqat Gomer davrida emas, undan ancha a vval ham shunday b o’ lib kelgan. Odamzod oz narsaga qanoat kilib yurgan, a yribo sh lash har zamo n -har zamonda, tasod fiy b ol’ gan zamonlarda bu ta biiy hol b o’ lgan, mehnatning bir mahsuli bo shq a bir m ahsulga anirbosh qilinardi. Ammo vaqt o’ tib borar kan mehnat taksimoti ahirboshlash uchun tobara k o’plab mol -tovar ishlab chi qarishni beradi. Buning natijasida mol ayrboshning eski usuli beo’hshov va noqulay bo’lib qoldi. Bu usul savdo - sotiqqa halal ber ib., jamiyat taraqqyotiga g’ov bo’la boshladi. Agar odamlar savdo – sotiq qllib bir -birovlari bilan madaniy boyliklari, tehnikaviy yutuqlari mahsulini almashadilar, bir - birlari bilan yaqindan tanishadilar. Avvallari mol ayriboshlash bir qabila orasidagin a bo’lgan bo’lsa, so’ngra turli qabilalar orasida ham ko’chdi. Bu zaruriyat muvozanatini saqlovchi - vositachi mol - tovarning paydo bo’lishiga olib keladi. Bu tovar o’z -o’zidan odamlar xohishidan qatiy nazar paydo bo’ldi. Bu xamma jon deb almashtiradigan mol -tavar bo’lib, u boshqa mol -tovarni baholashga yordam berdi va mol aniriboshlash engillashtirdi. Hamma narsa ham xaj m i, masofa, og ’irlik, va qt, harakat tezligi, kuch, shunda y ulcha ml ardir. Tovar qiymat i nima bilan ulchanadi? hamma va qt uni ishlab chi karishga ketgan va qt bilan ulchab utirmaysiz - ku. Bu juda murakkab narsa Masalan: bu birlikni qo’y deyaylik. Bunda tovarlarning nisbiy narhi darhol osonlashadi. Odamlar bir dona qo’yning bir baliq turiga, - bir hukiz terisiga - bolta - 4 sopol kuzachaga va hokazolar -ga teng ekaligini o’z tajribalaridan bilshnardi. Ha m ma narsa qo’y ga nisbatan baholanadi. Sh unday qilib bir tovar bosh qa mollarni a yri rboshlashda vositachi bo ’lib uning yo rdamida bosh qa to varlar almashina veradi . Ana shunda y to varning o’ zi dastl abki pul edi. Ula rning pa ydo bo’ lish i bilan oddiy ayirboshlov oldi -sotdiga a ylanadi. Har bir mol - to varning bahosi pul bilan belgilanib, narhi ayatilldigan b o’ lib qol adi. Bu maqsad uchun t eri juda bop edi. Teri engil b o’ lib uzo q va qt sa qlana rdi. Terida n keyim - bosh, po yabzal tiksa, kapa ustiga qoplasa hal b o’ lardi. Sparta,Rim, Karfagen kabi qadimi y davlatlarda ham teri pul mu om ilada b o’ lgan . Yer yuzida aholi ko’payib, shaharlar paydo bo’ldi. Shahar aholisi uchun ko’p hayvon ortiqcha tashvish edi. Kulol lar, temirchilar, sarrochlar, duradgorlar, savat tukuvchilar, o’z buyumlarini hayvonga almashtirgilari kelmay qoldi. Insoniyat pul bo’ladigan yana ham mukammalroq tovarni qidira boshladi. Bunday tovar uzoq vaqt izlandi. Hayotning o’z i, zaruriyat boshqalar ini eliakdan o’tkazib, metallni tanlamaguncha odamlar ko’p narsalarni sinab ko’rishdi. Q adimi y greklarda t o’ rt qirrali temir chivi qlar pul si fatida hizmat qilgan. Sh unisi ham borki, pul birligini oltita t emir chivi q hisobiga qabul qi lingan bo’ lib, bularnin g bir si qimi (drahma ) q ilib u mum lash mumkin edi. "Drahma", nomi ana shundan kelib chi qq an b o’ lib, hozir ham grek pul birligi b o’ lib qolgan. Insoniyat oltinni qadim zamonlardan bilgan. Oltin odamlar ni hamisha o’ ziga qizi qtirib kelgan. Q izigish tovlanadigan sari q metall bezak b o’ lib hizmat qilgan. Ke yin barcha b ezaklar singari u ham pul hizmatini qiladigan tovarga aylang an. Ana shunda y sifatlari tu fayli oltin bosh qa hamma metallarni jumladan ba ’zi mamlakatl ar da bir vaqtlar oltindan ham yu qori baholangan kumus hi ham or qaga qoldir ib ketgan. "Oltin" asosi y pul metalli b o’ lib qoldi va butun jahonda galaba qildi. "Oltin" so’ zi odamlarning tushunchasiga "pul" s o’ zi b ilan singib ketgan. Eramizdan ancha oldin Kichik Osiyoning g’arbiy qismida qudratli quldorlik davlati -Lidiya mavjud edi. B u davlat Gre siya va o’ zining shar qiy qo’ shn ilari b ilan keng savdo -soti q olib borardi. Lidiya tuprogi qa`rida oltin k o’ p edi. Lidiyaliklarning qadimi y tangasi - oltin stater b o’ lgan. Uning bir tomoniga yugurib keta yo tgan tulkining tas viri tu shu rilgan. Tulki Lid iyada m uqaddas jonivor b o’ lgan. U lidiya lik larning bosh hudosi - BOSSARE Yning ramziy ta sviri edi. Staterning or qa yo’l -yo’ l boti q tomonida hech narsaning tasviri solinmagan. Eh timol ana sh u stat er birinchi tan ga b o’ lgandir. Lidiy aliklarning tangasidan ke yin pod sho Feydonning mu qaddas toshba qa surati tasvirlanga n egin staterlari keyin Ki chik O siyo dag i bo shqa grek shaharlarining tangalari pa ydo b o’ lgan. Bular oltin va kumu sh ning tabiiy qotishmasi b o’ lmi sh ele ktradan ya salgan bo’ lgan . Q adimi y Gre siyada savdo muom ilasida dirham (drahma ), obol, tetradrahma hal qa si hamda ma yda cha qa leptalar yuritilgan. Shar q va Gre siyada sa rofflar ancha ilgari bor adi. Metronom Polliy bozorga ham isha birinchi b o’ lib kelardi. Bo’ lmasamchi, ahir savdo bo shlangun ch a joyida bo’lishi kerakda. Savdo ishlarida bir -birini ald ab qo’ ymasliklari ustida q qatti q nazorat qilib tur ish i uning vazirasi. Yo g’mi, gazmolmi, don yo ki bo shq a biro r buyum sotiladigan b o’ lsa o’ sha narsa tug ’ri o’ lchandimi, ulcho v idi shi kichikl ashtir ilm aganmi, tarozi toshlari engilla sh tirilmaganmi tek sh irib turishi kerak edi. X aiq majlisi to monidan sh u vazi faga ta yi nlangan Polli y va ya na t o’ rt na far metronomlarn ing ishlari boshlaridan oshib yo tibdi. A hir, bu i sh larda n ta shq ari sarro flarinng i sh i ustidan ham naz orat qilish kera k. Gr eklarning har bir shahrida o’ z pullari va chet mamlakatlarning pullari yuritilardi. Sarrof kun b o’ yi yirik pulllarni ma ydalab, chetdan keltirilganini shu yerning puliga, eskilarini yangil ariga almashtirib o’ tirardi. Bu siz savdo qilib bo’ lmasdi. Ba`zan k o’ p molni sotishga tug ’ri kelgan pa ytlarda sarro fdan dallollik qilib bershi ni so’ rashardi. Uning o’ zi shun ga molning pulini hisoblab chi qar va qaysi pulga sotish kerakligini ani qlardi. Lekin mana shu pul almashtiri sh da qalbaki pullarni beradi, deb sarrof Ginesin ustidan Polli yga bir ne cha marta shikoyat qilishadi. Uni o’ ziga bildirma y tekshirish kerak b o’ ladi. Sarrof Ginesiyni tekshirish natijasiga qalbaki pul yasaganligini aniqlayadi. Sarrof Ginesiyni sud qilib, zindonga tashlash va barcha mol - mulkini xamda qullarini shahar foydasiga musodara qilinadi. A D A B I YO T L A R 1. I.A.Karimov «Tarixiy xotirasiz kelajak yuk» T. «SHark» 1998 y. 2. «Vatan tuygusi» T. «O’zbkiston» 1996 y. 3. Askarov A. «O’zbekiston tarixi» T. «Ukituvchi» 1994 y 4. Karimov SH., SHamsutdinov R. «Vatan tarixi» 1 -kitob Toshken t, «Ukituvchi» 1997 y 5. Boynazarov F. «Antik dunyo» T. «Mexnat»1998 y 6. /ulomov YA. «Qadimgi madaniyatimiz izlaridan» T. «Fan» 1962 y 7. «Ipak yuli afsonalari» T. «Fan» 1993

M avzu: Miloddan oldingi III -II asrlardagi o’zbek davlatchiligi tarixini yoritishda Yunon - Baqtriya tangalarining ahamiyati. Reja : 1. Vatanimiz xududida dastlabki davlatchilik nishonalarining yuzaga kelishi. 2. «Avesto»da Vatanimiz xududidagi dastlabki davlat uyushmalari xakidagi ma`lumotlar. 3. Davl at uyushmalarining uziga xos jixat va xususiyatlari.

Markaziy Osiyo xududlari, jumladan O’zbekiston xududlari dunyoning eng qadimgi odamlar yashagan makonlardan biridir. Bu xududlarda odamlar kachondan boshlab yashay boshlangan degan savolga bir kancha javoblar beriladi. Ba`zilar dastlabki odamlarning izlari bundan 500 ming yil ilgari topilgan deyishsa, boshqalar 800 ming yil ilgari yashagan deydilar. Fargona vodiysida Sele -Ungur goridan paleolit davriga oid odam koldiklari topilgandan keyin bu xududl arda qadimgi ajdodlarimiz 1 million yildan xam ilgarrok yashaganliklari isbotlandi. Umuman O’zbekiston xududlari dunyo tsilivizatsiyasi uchoklaridan biri bulganligi shubxasizdir. Markaziy Osiyoning kulay geografik tuzilishi, iklim sharoitlari bu xududda yashash uchun goyat kulay sharoit yaratgan. O’zbekiston xududlaridan juda kuplab qadimgi davrga oid arxeologik yodgorliklar topilgan. Bu yodgorliklardan kazib olingan moddiy ashyolar qadimgi ajdodlarimizning ijtimoiy -iktisodiy turmushi xakida boy ma`lumo tlar

beradi. Arxeologik manbalar taxlili xulosasiga kura O’zbekiston xududlaridagi qadimgi ajdodlarimiz asosan daryo buyi manzilgoxlarida yashaganlar. Ovchilik, termachilik bilan bir katorda xunarmandchilik bilan tula -tukis vujudga keldi. Daryo buylarida y oki vodiylikdagi tekis dexkonchilikka kulay erlarda dexkonchili madaniyati rivojlangan. Sun`iy sugorishga asoslangan dexkonchilikka utish O’zbekiston xududlarida eramizdan avvalgi 3 ming yilliklarda paydo buldi. Dexkonchilikning rivojlanishi odamlarning utrok xayot kechirishi jarayonini kuchaytiradi. Bu xol madaniyatning iktisodiy va ijtimoiy asoslarining tezkorlik bilan rivojlanishiga olib keldi. endi qadimgi ajdodlarimiz urug jamoasi asoslari buyicha emas, balki ishlab chikarish manfaatlari asosida gur uxlashib yashaganlar. Ma`lum manzilgoxlarda patriarxal tizim asosida yuzdan ortik oilalar birlashganlar va bu oila jamoani boshqarish ular orasidan saylangan oksokol ixtiyorida bulgan. eng qadimgi yozma yodgorlik bulmish «Avesto»da oksokollar kengashi Nman apati nomi bilan kayd qilingan. Bu katta oila boshligi degan ma`noni bildiradi. Oksokollar kengashi katta kuchga ega bulgan. Ularning kulida diniy va dunyoviy xokimiyat birlashgan. Sinfiy tabakalanish jarayoni kuchaygan sari jamiyatni boshqarish ogirlashi b borgan. Eramizdan avvalgi 1 -ming yilliklarga kelganda ibtidoiy jamoa tuzumi uzining oxirgi boskichini utayotgan edi. Temirning kashf qilinishi ibtidoiy jamoa tuzumini buzub yubordi. U dexkonchilik va xunarmandchilikning rivojlanishiga ta`sir kursatdi, chorvachilik dexkonchilikdan tamoman ajralib chikdi. Xunarmandchilikning rivojlanishi bois ilk shaxarsozlik madaniyati belgilari -bozorlar paydo bulib keng kulamli mol ayirboshlash kuchaydi. Natijada Urta Osiyoda ilk shaxar davlatlar vujudga keldi. SHaxar -davlatlarning vujudga kelishi bilan xunarmandchilik va binokorlik xan taraqqiy eta boshladi. SHaxar davlatlarda savdo -sotik, mol ayirboshlash jaroyonlari tabora boshlanib rivojlanib, kengayib bordi

O’zbekiston xududlaridagi bronza va temir davridagi yod gorliklari komplekslarini o’rganish bu xududda iktisodiyot va madaniyatning yuksak darajada taraqqiy etganini va bu erda qadim davrlardanok sinfiy jamiyat shakllana boshlaganini kursatadi. SHuni kayd etib utmok joizki, Markaziy Osiyodagi kuldorlik jamiyat i ikki daryo oraligi va Misrdagi kuldorlik singari taraqqiy etmagan. Bu erda kulchilik uklad sifatida mavjud bulsada, jamoa mavkei katta bulganligidan u taraqqiyotning yukori chukkisiga kutarila olmagan. SHu bois, Markaziy Osiyodagi kulchilik «Osiyocha ish lab chikarish usuli» deb talqin qilingan. Markaziy Osiyoning uziga xos tabiy, geografik va xujalik iktisodiy sharoitlari xususan, bu erda sugorma dexkonchilik madaniyatining ustunligi kullar mexnatiga nisbatan dexkonlar mexnatini ustunrok mavkeda bulishi ni ta`minladi. O’rta Osiyo mintaqasidagi qadimgi davlatlar, ular egallagan hudud nomi va ma’muriy tuzilishi Miloddan avvalgi IV -III -II asrlarda qadimgi Xorazm mustakil davlat bo ’lib, Iskandar, Salavkiylar va Yunon -Baktriya davlatlari tarkibiga kirmagan. Bu xol Xorazmda o’ziga xos maxalliy davlatchilik tizimi rivojiga muxim omil bo’ldi. O’rta Osiyoda Miloddan avvalgi 3 ming yillikning o’rtalarida bronza (mis, qalay va qo’rg’oshin qorishmasi) davri boshlanishi bilan ota urug’i - patriarxat topadi. Bronza davrida dehqonchilik xo’jaligi yangi erlarda, jumladan O’zbekiston hududida ham keng yoyilgan. Mazkur davrda ishlab chiqarish munosabatlari tez rivojlanib, ijtimoiy -iqtisodiy jarayo nlar yangi asosda taraqqiy etadi. O’rta Osiyoda qabilalar tomonidan yangi erlarni keng o’zlashtirish jarayoni miloddan avvalgi 4 ming yillikning oxiri - 3 ming yillikda boshlangan. Zarafshonning yuqori qismida, Panjikent shahridan 15 km g’arbda topilgan 90 gektar maydonda joylashgan Sarazm qishlog’i harobasi moddiy topilmalarida Janubiy Turkmaniston ziroatchilari va Xorazmning Kaltaminor madaniyatlariga mansub buyumlar bor. Xuddi shu davrda (miloddan avvalgi 4 -3 ming

yilliklarda) Afg’onistonning shimoli -sha rqida Hind -Pokistonning mashhur Xarappa madaniyati vakillarining makonlari paydo bo’ladi. Bronza davrida O’rta Osiyoning janubiy viloyatlarida baland bo’yli, boshi cho’zinchoq, yuzi tor odamlarning vakillari tarqalgan. O’rta Osiyoning shimoliy dasht va cho ’l qismida janub aholisidan farq qilgan boshi dumaloq, yuzi juda keng va cho’ziq bo’lmagan qabilalar yashagan. Janubiy qiyofali odamlar O’rta er dengizi irqining vakillari deb ataladi. Ular Olb Osiyo, Mesopotamiya, Eron, Afg’oniston, O’rta Osiyoning janubi , Hindiston kabi katta grafik hududga yoyilganlar. Shimoliy qiyofali odamlar Janubiy Sibir hududidan to Qozog’iston va O’rta Osiyoning shimoli -sharqiy qismida, Ural, Volga erlarigacha tarqalganlar. Miloddan avvalgi 2 ming yillikning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo hududida qadimgi janubiy va shimoliy qiyofadagi, ya’ni dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan odamlar vakillarining aralishib ketishi jarayoni boshlanadi. Shu davrga kelib bronza davri qabilalari O’rta Osiyodagi turli elatlarga asos solganl ar. O’zbekiston hududida joylashgan shu elatlarning vakillari - so’g’dlar, baqtriylar, xorazmiylar va saklar, o’zbek xalqining qadimgi ajdodlaridan bo’lib, ular haqida ayrim ma’lumotlar qadimgi yozma manbalarda saqlangan. Miloddan avvalgi 1 ming yillikdan boshlab, yirik madaniy -tarixiy viloyatlar - Xorazm, Baqtriya, So’g’d, Farg’ona, Shosh (Choch) qadimdan, to o’rta asrlargacha Sharq hududlarida juda mashhur bo’lgan. Antropologik va yozma manbalarning ma’lumotlari O’rta osiyoda alohida eng qadimgi elatlarni ng shakllanishi va etnik hududlarning ajrala boshlashi miloddan avvalgi IX - VIII asrlarga oid bo’lgani haqida dalolat beradi. Bu masalani o’rganish juda murakkab muammo bo’lsa ham, shubhasiz aytib o’tish kerakki, miloddan avvalgi VI asrning ikkinchi yarmi da Erondagi ahmoniylar sulolasi podsholarning O’rta Osiyoga yurishlari boshlanganda bu elatlarning ajrala

O'xshashlar

Bolalarni tabiiy oziqlantirish. Ona sutining miqdoriy va sifat tarkibi. Ayol sutining immunobiologik xususiyatlari
Ta’lim jarayonlarida axborot texnologiyalarning tutgan o’rni
YILQILAR GIGIYENASI
Dasturiy injenering” fanidan “Dorixona ma’lumotlar bazasini loyihasini loyihalashtirish va ishlab chiqish” mavzusida kurs ishi 29v
SO'NGI PODSHOLIK DAVRIDA MISR