logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. SO'NGI PODSHOLIK DAVRIDA MISR

SO'NGI PODSHOLIK DAVRIDA MISR

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.2958984375 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: SO'NGI PODSHOLIK DAVRIDA MISR Reja: 1.Yangi podsholik davri yagona davlatni yemirilishi bilan Misr olloh asrga o‘tish davri. 2.Misr davlatining so‘nggi yuksalishi. 3.Sais davri madaniyati. 4.Iqtisodiy - ijtimoiy munosabatlar. 1.Yangi podsholik davri yagona davlatni yemirilishi bilan Misr III 0 ‘tish davri. Yangi podsholik davri yagona davlatni yemirilishi bilan Misr III 0 ‘tish davri (er. aw. 1075—656-yillar)ga kirdi. Bu davrda Misr yoki rasman yagona podsho hokimiyati boisa-da, kuchli tarqoq holatida boidi. Yoki bir necha nomlar o‘rtasida boiingan holda turdi. Bu davming boshlarida Quyi va 0 ‘rta Misrda Tanis shahrida o‘rnashib oigan (er. aw. 1075—945-yillar) XXI sulola hukmronlik qildi. Janubiy Misr Xerixorning vorislari Amon-Ra ibodatxonasi oliy kohinlari boshqaruvi ostida edi. Bu vaqtda alohida nomlar ku- chayib ketdi. XXI sulola va Amon-Ra ibodatxonasi oliy kohinlari nomlami merosiy nomaixlari separatizmiga qarshi tura olmadilar. Ichki kurashlar sababli parokandalikka yuz tutgan mamlakat tez orada chet elliklarga qai'am boia boshladi. Bu chet elliklardan biri liviyaliklar edi. Liviyaliklar deltaning g'arbiga va Nil daryosining shimoliga tutashgan joylarida hamda g‘arbiy vohalarda qadimdan yashab kel- ganlar. Bu qabilalar, mustaqil boiib, lekin madaniy jihatdan qoloq boiganlar. Yangi podsholik fir’avnlari zamonida Misr gullab yashnagan davrda liviyaliklar Misiga ko‘plab kelib o‘mashganlar. Fir’avnlar liviyaliklami yollanma askar sifatida xizmat qabul qilib, ularga asosan, deltadan chek yerlarni ajratib berganlar. XX va XXI sulola vakillari davrida liviyaliklarning ko‘chib kelishi yanada jadallashgan. Luviya zodagonlaridan ba’zi birlari asta-sekinlik bilan kohinlik lavozimlarini egallaydilar. Liviyalik yollanma askarlar boshliqlari ayrim hududlarni bosib olganlar. Harbiy qo'mondon va Gerakleopoldagi Xerilfe xudosining ibodatxonasi bosh ruhoniysi boigan bir liviyalik yozma maiumotida ta’kidlashicha, bu odamning o‘zidan awal o‘tgan ota- bobolaridan 15 tasi shu yerda umr kechirib o‘tganligi aytiladi. Bu yozuvga qaraganda uning ajdodi «liviyalik Byuvava XXI sulola davrida Gerakleopolga ko‘chib kelgan. Uning avlod-ajdodlari livi- yalik qo‘shinlarning «ulug‘ boshliqlari» va Gerakliopol ibodatxona- sining kohinlari lavozimini egallagan, bu liviyalik aslzodalar urug'idan biri podsho oilàsi bilan qarindosh ham bo‘Iib oigan. Ana shu liviyalikning avlodi Bubastis nomining nomarxi Sheshonk podsholik taxtini egallab XXII sulolaga asos solgan. Ke- lib chiqishi liviyalik boigan yangi hukmdorlar Fiva kohinlari bilan maslahatlashib va ularga tayanib ish ko'iganlar. Yangi sulola pod- sholari, eski podsho xonadoni bilan qarindosh boiib, o‘z bolalarini Fivadagi ibodatxonaga bosh ruhoniy qilib tayinlaydilar. Liviya sulolasiga asos solgan Sheshonk I (er. aw. 945—924- yillar) seig‘ayrat hukmdor boigan. Luviyaliklaming harbiy kuchlariga va Fiva kohinlariga tayanib turib, Sheshonk I o‘zini XVIII—XIX sulola zamonidagi buyuk istilochi fir’avnlaming ishini davom ettiruvchi sifatida ko‘rsatib, Kamakdagi ibodatxona yonida «Bubastislar hovlisi» (saroyi) ni bunyod qiladi va katta minora qurdiradi. Sheshonk I mamlakatda vaziyatni bir oz barqaror qiladi. U er.aw. 930-yili Falastin ustiga yurish qilib katta oijalar bilan Misrga qaytgan. «Bubastislar hovlisidagi» o‘ymakor tasvirlarda va zafarnomalarda Falastinda erishilgan g‘alaba tasvirlangan. Bu yerdagi osiyolik asirlardan 156 tasini arqonga bogiab borayotgan xudo Amonning kattakon tasviri, ayniqsa, diqqatga sazovordir. 1938—1939-yillarda Tanisda o‘tkazilgan qazish vaqtida Shes- honkning hali qo i tekkizilmagan maqbarasi topüdi. Bu maqbaralar- dan iir’avnning oltin, kumushdan qo'shib ishlangan sarkofagi (to- buti) va unda mumiyolangan fir’avnning yaxshi saqlangan jasadi edi. Sheshonk I dan keyin o‘tgan podsholar Sheshonkning davlat ishlarini munosib tarzda davom ettira olmaganlar va bunga qulay imkoniyat ham boimagan. Buning sababi Osuriyaning kuchayib ketishi, XXII sulola fir’avnlarining Nil va delta vodiysidan chetga chiqmay shu yerning o‘zi bilan cheklanishga majbur qilgan. Sharqda Osuriya kuchayib ketdi va uning Misr ta’siri ostida boigan hududlarni istilo qila boshladi. Falastin, Finikiya va Suriya osuriyaliklar zulmi ostiga tushib qolishi yaqqol ko'rindi. Suriya, Finikiya va Falastin shahar-davlatlari podsholari birlashib, Osuriya podshosi Salamansarga qarshi bosh ko'taradilar. Karkara yonida Oront daryosi bo‘yida er. aw. 853-yilda birlashgan ittifoqchilar va Osuriya qo‘shinlari o‘rtasida jang boiib oigan. Fir’avn Osorkon II ittifoqchilarga yordamga ozgina qo‘shin yubordi xolos. Afsuski, jangda ittifoqchilar yengiladi. Bu urushdan keyin o‘z-o‘zidan maiumki, Misming obro'si tushib ketadi. Ichki kurashning kes- kinlashuvi mamlakatni bir necha kichik davlatlaiga ajralib ketishiga olib kelgan. XXII sulola bilan biiga XXIII sulola vakillari ham mamlakatni boshqara boshladilar. XXIII sulola vakillari o‘zlarini butun Misr fir’avni deb eion qilganlar. Misrning bunday holga tushishi va mayda boiaklarga boiinishi haqida o‘sha zamondagi esdaliklar «Podsho Petubastis siklidan qis- salar» yozma manbasida saqlanib qolgan. Yunon tarixchilari bu davrni «Dodekarxiya», ya’ni 12 podsholik hukm surgan davr deb ataydilar. Liviyaliklar sulolasidan boigan podsholaiga butun mam- lakat hududi ham bo‘ysunmaganligini Liviya sulolasi podsholari ham o‘zlarining rasmiy yozuvlarida yozib o‘tishga majbur bo‘lganlar. Liviyalik fir’avnlar Yuqori va Quyi Misrdagi liviyalik boshliqlarni va oliy kohinlami birlashtirishni o‘zlarining doimiy siyosiy vazifalari deb bilganlar biroq, ular bu muddaolariga toiiq erisha olmaganlar. Bir vaqtning o'zida ikki sulola vakillari mam- lakatni boshqarganlar. Shulardan XXIV sulola vakillari va Petubas- tis davrida ham Misr o‘z qaddini rostlay olmadi. Misrning ichki tushkunliklar tufayli xo'jaligi izdan chiqib, savdo, iqtisodiy va si- yosiy vaziyat yomonlashadi. VII asrda hukmronlik qilgan XXIV sulola vakillari xususan, Bokxoris (721—715-yillar) davlatni inqirozdan qutqarish uchun ay- rim islohotlarni amalga oshirilgan. U qarzdorlami qulga aylanti- rishga qarshi chiqqan. Lekin bu islohotlar ham mamlakatni inqi- rozdan chiqara olmagan. Misrdagi bu inqiroz chet ellik bosqinchilami hujumini yanada tezlashtirgan. Nil daryosining birinchi sharsharasidan janub tomondagi oikalarda azaldan nubiyaliklar yashab kelganlar. Misr fir’avnlari Nubiyada Qadimgi podsholik davridan Nubiyaga oija, qullami bosib olishi, uni yerlarini egallash uchun muntazam bosqinchilik yurishlari olib borganlar. Qattiq hujumlar qilib, uni xarob qilib, ke- lar edilar. XVÍII sulola vakillari zamonida Misr askarlari Nubi- yaning 4-sharsharasigacha boigan joylaridagi yerlami istilo qilib, u yerda mustahkam o‘mashib olishi uchun u Nubiyada shaharlar, qal’alar va ibodatxonalar qurdilar. Natijada Nubiyaning zoda- gonlari Misr madaniyatini qabul qiladilar. Kohinlarning XXI—XXII sulolalari hukmronlik zamonida Misrning zaiflashganidan foydalan- gan Nubiya mustaqil boidi. Biroq Nubiya hokimlari Misrning juda kuchli madaniy ta’siri ostida boiganligi sababli o'zlarini Misr fir’avnlari deb ataydilar va yozuvlarini Misr tilida tuzadilar. Nubiya hokimlari muqaddas Amon togiarining Jabal-Barkal qoyalari yoni- dagi o‘z poytaxtlari Napateda Misrning oliy xudosiga topinganlar. Ular bu xudoni o‘zlarining boy xazinalari boigan oltin qonlari sharafiga «Oltin xudo» deb ataganlar. Bu oltin konlari bir vaqtlar Fiva ibodatxonasiga qarashli boigan. Nubiyada er.aw.VlII asrda markazi Napata boigan mustaqil davlat tashkil topadi. Liviyaliklar hukmronligi ostida kuchsizlanib, parchalanib bo- rayotgan Misrda hokimiyatni qoiga olish uchun nubiyaliklar Fiva kohinlarí bilan aloqani tiklaydilar. Napate hokimi Pianxi(er. aw. 729—728-yillar) tashqi siyosat sohasida otasi olib borgan ishni davom qildirib, zo‘r g‘ayrat bilan Misrni istilo qilishga kirishadi. Pianxi bu istiloni o‘zining batafsil yozuvida aks ettirgan. Napatadan topilgan bu yozuv hozirda Qohira muzeyida saqlanadi. Bu qim- matli tarixiy maiumotga qaraganda Sais hokimi Tefnaxt Pianxini asosiy raqibi boigan. Tefnatx delta bilan yuqori Misrning anchagina hududlarini o‘z atrofíga birlashtirishga muvañaq boigan. Pianxi esa o'zini Misr fir’avnlarining qonuniy merosxo‘ri «0‘zim podshoman, xudo Atumning jonli siymosi marhamatli xudoman» deydi. Tefnatx esa «G‘arbning boshligi» va o‘rta delta oikalaridan birining hokimi hisoblangan. Pianxi yozuvida o‘zini ko‘p sonli qo‘shinga boshchilik qilib, janub tomonga qarab kelayotgan Tefnatxdan Misrni ozod qiluvchi deb ko'rsatadi. Tefnatx va Pianxi o‘rtasida janglar boiib, Pianxi g‘alabasi bilan tugaydi. Pianxi o‘zini Misr fir’avni deb e’lon qiladi. Shunday qilib, er. aw. 715-yilda Misr Kush tomonidan to ia bosib olinadi. 715-yildan 664-yilgacha Misr Kush fir’avnlari tomonidan boshqarilgan. Efiopiya sulolasi poytaxt qilib, Memfis shahrini tanlaydi. Pianxi oiimidan so‘ng, uning o‘gii Shabaka Misr taxtiga chiqib, 15 yil hukmronlik qiladi. Misr nisbatan tinchlikka ega boiadi, Shabaka davrida qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo biroz jonlangan. Ammo, toboro qudrati oshib borayotgan Osuriya Misrga qo‘shni hududlarni bo‘ysundirib, Misr chegaralariga yaqin kelib qolgan. Pianxtning taxt vorislaridan biri Taxarka Misrni Osuriyadan himoya qilishga majbur boigan. Taxarka foydali ish qilganini ta’kidlab, bu mamlakat «butun borliq sultoni» zamonida hamma narsa m o i-k o i boiganligi kabi mening vaqtimda ham farovon hayot boiadi, deb g‘urur bilan gapirgan. Biroq, Taxarka osuriyalik- larning Misrga bostirib kelishini to‘xtata olmagan. Osuriya podshosi Asarxaddon 671-yilda Misrni istilo qiladi. Taxarka esa qochib ke- tishga majbur boigan. Asarxaddon Arabiston ustidan o‘z hokimi- yatini mustahkamlagandan so‘ng, Misrni bosib oigan va Taxarka to‘plagan Misr-efiop qo‘shinlariga bir necha marta zarba bergan. Asarxaddon o‘z yozuvlarida ulug‘ Misr podsholigining eng qadimgi poytaxti Memfis shahrini yarim kun ichida bosib olib, uni xaroba- zorga aylantirib, Misrdan efiopiyaliklarning ildizini sug‘urib tash- laganini ta’riílagan. Misrda osuriyaliklar bir qancha qiyinchilikkaduch kelganlar. Er. aw 663-yilda osurlar bilan Taxarkaning vorisi Tanutamon qo‘shinlari o‘rtasida jang boiadi. Bu jangda eflopi- yaliklar yengilgan va XXIV efiop sulolasi tugatilgan. Mamlakat 20 nomga bo‘lib tashlangan. Sais sulolasi. 2.Misr davlatining so‘nggi yuksalishi Sais Quyi Misrning yirik nomlaridan biri bo‘lib, bu shahar del- taning g‘arbiy qismida joylashgan. Atroflda botqoq bilan o‘ralgan Saisda 665-yildan boshlab, Psammetix hokimlik qilgan. Psammetix (er. aw. 656—610-yillar) Tefnaxt avlodidan boiib, liviyalik aslzoda urug‘idan kelib chiqqan. U Ashshurbanipalning yordamida ish ko‘rgan va osuriyaliklarning sodiq ittifoqchisi bo‘lgan Psammetix butun Misrni o‘z qoii ostiga birlashtirib, yangi XXVI sulolaga asos solgan. Bu sulola davrida Misr yangidan ravnaq topgan. Biroq, bu Misr davlati va madaniyatining so‘nggi marta, lekin kuchsizroq rivoj topgan davri edi. Uzoq davom etgan urushlar va osur qo‘shinlarining mamlakatni xarobaga aylantirgan hujumlari nati- jasida tinkasi qurigan Misr endi o‘z chegaralarini dushmandan hi- moya qilishi va Osiyodagi obro'sini saqlash uchun zarur boigan ko‘p sonli qo'shinni to‘play olmagan. Shu sababli Sais fîr’avnlari Kichik Osiyo va yunonlardan yollangan askarlarga tayanib ish ko‘rishga majbur boiganlar. Yunon tarixchisi Gerodot yunon savdogarlari, yollanma askarlaming Misrga kirib borganligi masa- lasiga Sais fir’avnlarining «Yunonistonga moyilligi» va o‘sha zamonda misrliklar bilan yunonlar o‘rtasida juda yaqin madaniy aloqa bo‘lganligiga katta e’tibor beradi. Psammetix I taxtga o‘tirgandan so‘ng, yunon yollanma askarlari va savdogarlariga ta- yanishga urinadi. Yunonlaming Navkratisdagi savdo koloniyalariga katta-katta imtiyozlar va yengilliklar beradi. Sais fîr’avnlari ichki siyosat sohasida liviyalik harbiy aslzodalar Mirs kohinlari va yunon savdogarlari bilan muvozanatda muomala- munosabatni yoiga qo‘yadilar. Ular Misrning nufuzli kohinlariga qarshi, shuningdek, haligacha ham ba’zi bir mustaqillikka ega boiishni da’vo qilib kelayotgan ko‘p hokimlarga qarshi kurash olib bordilar. Psammetix I Fiva kohinlarini o'ziga bo‘ysundirib olish uchun o‘z qizi Neytikertni Amonning oliy kohini Shepenopet II («xudo- ning qallig‘i»)ga qiz qilib beradi, to‘g‘rirog‘i Shepenopet II ni shunga majbur qiladi. Bu maiumot alohida hujjatga yozilgan boiib, bizgacha aniq saqlangan. Psammetix I tushkunlikka yuz tutib borayotgan Osuriyani qoilashga harakat qilgan. Chunki Psammetix I ning hokimiyatini kuchayishiga Osuriya podsholari katta yordam qilgan edilar. Shu- ning uchun ham Psammetix I Osuriya davlatining yashab turishi- dan manfaatdor boigan. Psammetix I Osuriyaga qo'shin tortib kelayotgan Bobil hukmdori Nabopalasaxga qarshi, Osuriyaga yordam berish maqsadida Frot daryosi bo‘ylarida paydo boiadi. Psammetix I ning o‘g ii Nexo ham Osuriyaga yordam berishga ko‘p harakat qilgan. Nexo 611 -yilda taxtga oiirgandan so‘ng, umumiy kuch bilan Xar- ranni bosib olish uchun o‘z qo‘shinlarini Osuriyaga yordamga jo'natadi. Misr-Osuriya qo'shinlari Karxamesh shahrini ishg‘ol qiladilar. Navuxodonosor misrliklar bilan osuriyaliklami ittifoqchi qo'shinlariga zarba bergan. Karxameshda o‘tkazilgan qazishlar nati- jasida misrliklar bilan yunon yollanma askarlarining bu shaharda boiganligini ko‘rsatuvchi muhim dalillar topildi. Xususan, yunon buyumlari, Gorgonaning surati solingan ioniy qalqon, shuningdek, jezdan yasalgan haykalchalar, Nexoni nomi bitilgan tasvirlar va Psammetix nomi yozilgan uzuk topilgan. So'nggi podsholik davrining Sais sulolasi hukmronligi davrida yunonlar bilan do'stona munosabatlar yaxshilangan. Gerodotning yozishicha, yunonlar Psammetix II huzuriga elchi yuborib, Olim- piya musobaqalarini qanday qilsak, yaxshiroq o'tkazishimiz mum- kin deb, misrliklardan maslahat so‘raganlar. Qadimgi misrliklaming donishmandligi va ularning madaniy taraqqiyoti yuksak boiganligini yunonlar tomonidan har doim zavq bilan maqtalgan. Sais davrining keyingi podsholari Uaxibra (Apriy) bilan Yax- mos II (Amazis) o'tmishdoshlari siyosatni davom ettirganlar. Korinf dubulg‘asida podsho Uaxibraning tasviri saqlanib qolgan. Misr fir’avni kiyinishda yunonlaiga taqlid qilganligi maium. Pod- shoning yunonlarga moyillik siyosati Misr aholisi o‘rt asida noro- zilik tug‘diigan va qo‘zg‘olon ko‘tarilgan. Yaxmos isyonchilarga bosh boiib, asosan, yunon yollanma askarlaridan iborat qo'shinlarni tor-mor keltirgan va hokimiyatni o‘z qoiiga oigan. Yaxmos II yunon ibodatxonalariga katta sovg‘alar yuborib, bu bilan yunonlaming o‘ziga nisbatan do'stona munosabatda boiishga, ulami yordam berishi va qoilashiga erishgan. Yaxmos II ning faol tashqi siyosat olib boiganligi Bobil yozuvlarining birida aks etgan. Bu yozuvda Misr qo‘shinlarining hujumlari haqida gapiriladi va Amazisning nomi tilga olingan. Lekin bu davr mustaqil Misr davlatining so'nggi yillari edi. Sharqdan Eron ku chayib butun sharq dunyosini o'ziga b o ‘y s u n d ir is h g a harakat qila- yotgan edi. Eronning kuchli qo‘shini hujumini qaytarishga Misrda yetarli kuch yo‘q edi. Yaxmos II dan so‘ng, Eron podshosi Kambis 525-yilda Misr yerlariga bostirib kirib, Pelusiya yonida boigan jangda Misr ustidan g‘alaba qozongan. Psammetix III taxtdan ag‘darilgan. Shunday qilib, bir vaqtlar dovrugi dunyoni egallagan Misr davlati endilikda Eron qo‘shinlari tomonidan istilo qilinadi. 3.Sais davri madaniyati Misrliklar bir qancha qo'shni xalqlar bilan aloqa qilib, madaniy jihatdan ulaiga ancha ta’sir ko'rsatganlar va o‘z navbatida ulardan ham ko‘p narsalarni o'rganganlar. Shunday qilib, Misr bilan Egey dunyosi Old Osiyo va Nubiya o‘rtasida o‘zaro madaniy aloqa va ta’sir tobora kuchayib borgan. Misrning siyosiy ta’siri kamayib, Misr o‘zining chet ellardagi yerlaridan mahrum boidi. Misr boshqa mamlakatning ta’siriga uchrab, istilo qilingan so‘nggi davrda ham uning qo‘shnilar bilan madaniy aloqalari saqlanib qolgan. Liviyalik osuriyalik va efiopiyalik istilochilar Misrning yuksak qadimgi madaniyatini bir qadar ta’siriga tushmasligi mumkin emas edi. Madaniy jihatdan qoloq boigan luviyaliklar va efiopiyaliklar Misrni istilo qilganlaridan so‘ng, bir vaqtlar giksoslar singari Misr madaniyati ta’siriga tushib qolganlar. Misrni istilo qilib, u yerda o‘z sulolalarini barpo etgan livi- yaliklar va efiopiyalik podsholar Misr fir’avnlari unvonlarini qabul qilganlar. Misr xudolariga siginganlar, o‘z yozuvlarini misrlik- larnikiday yozganlar. Ular o'zlaridan oldin o'tgan Misr fir’avnlarining rasm-rusmlariga taqlid qilganlar. Chunonchi, Tax- arka o‘zini «Gorgon—ikki tojning egasiman», deydi, Nubiya ilgari vaqtda ham Misrning madaniy ta’siri ostida edi. Efiopiyaliklar Misr- ni bosib olgan vaqtda esa bu ta’sir yanada kuchaydi. Misr ibo- datxonalarining Nubiya hududlarida saqlanib qolgan ko'pgina xaro- balari Misr madaniyati Nubiyaga naqadar kuchli ta’sir qilganligidan dalolat beradi. Soiiggi Meroit alifbosi ham Misrning «demotik» yozuvi asosida vujudga kelgan. Misr madaniyati Old Osiyo oikalariga asosan, Falastin, Finikiya va Suriyaga hattoki, Kipr oroligacha yetgan. Finikiya va Falastin hududlaridan misrliklar san’atidan dalolat beradigan ko'pgina madaniy yodgorliklar topilgan. Finikiyaga Misr xudolari- ning xususan, Tot, Ptax, Xatxor, Gor va asosan, Osiris xudolari- ning ta’siri kuchli boigan. Aytishlaricha xudo Osirisning jasadi so lingan tobutni yoki uning boshini dengiz toiqinlari, Bobil shahri devoriga olib kelib q o ‘y g a n emish. Qadimgi yahudiylarning «Tav- rot»ida to'plangan dunyoviy va diniy manbalarda qadimgi Misrning ta’siri g‘oyat kuchlidir. Aton sha’niga aytilgan bir madhiya Dovud surasidagi oyatlardan biriga o‘xshaydi. Misrliklar- ning lirikasi tavrotdagi «Qo‘shiqlar qo‘shig‘i» ga yaqin keladi. Misrliklarning «Nasihatnomalari va Karomatlari» Tavrot adabiyoti- dagi unga o‘xshash asarlarda aks etgan. Misrning qadimgi madaniyati yunon qabilalarining endigina yuzaga kelayotgan yosh madaniyatiga juda kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Yunonlar Misr kohinlarining qadimgi donishmandligiga, Misrdagi dabdabali ibodatxonalari tilsimlariga va zeb-ziynatlariga maftun edilar. Yunon dostonlaridan biri «Iliada»da Misrning Fiva shahrining 100 ta eshigi boiib, har bir eshikdan ot mingan va jang aravasi hay- dagan 20 ta botir yonma-yon bir qator tizilib, bemalol chiqib ketishi mumkinligi aytiladl Yunon xudosi Apollonning oldingi haykallari gavdasining old tomoni va shu davrdagi boshqa haykallaiga xos kulib turish jihatdan Misr haykallariga xususan, Sais davri haykallariga juda mosdir. Yunonlaming Misiga kelishiga keng yoi ochgan Sais fir’avnlari yunon madaniyatiga ham Misr darvozalarini ochib ber- ganlar. Yunon rassomlari, hunarmandlari o'zlari ishlagan buyumlari, san’at asarlari bilan Mismi toidirib yuboiganlar. Hunarmandchilik, ayniqsa, Navkratisda avj olgan. San’atdagi badiiy realizm er.aw.VI asrda o‘zining yuqori cho‘qqisiga yetgan. Misrning shu zamonga xos o‘ymakor rasmlarida rassom odam gavdasini yon tomonini tas- virlab, yuza qismiga odamlar va buyumlarni erkin joylashtiigan. Bu davrda Misrda portret haykaltaroshligi badiiy jihatdan yuksak rivoj- langan. Imxotep haykalining bosh qismi va kohin haykalining ya- shil shiferdan yasalgan bosh qismi portret haykaltaroshligining eng nodir namunalaridan hisoblanadi. Shu davrda Misrda boshqa diniy e’tiqodlarning kirib kelishi ham keng quloch yoygan. Masalan, Misrga Xanaandan otashkada qurbonlik-kuydirish odati kirib kelgan. Finikiyalik va yahudiy kolo- nistlar Misrda o‘z xudolariga atab ibodatxonalar qurganlar. Bular- ning hammasi ba’zi bir jihatdan misrliklarning diniy e’tiqodlarini o‘zgarishiga olib kelgan. Misrda liviyaliklar hukmronlik qilgan davrdan boshlab, liviyaliklarning qadimgi ma’budasi Neyt qulti ku- chayib, liviyalik podsholar va ularning vorislari Saisda o‘rnashib qolgan XXVI sulola fir’avnlari bu ma’budani izzatlaganlar. Sokolli, pakana xudo Besga sig‘inish Misrda so‘nggi vaqtlarda keng yoyilib, to xristianlik davrigacha saqlangan. Misr bilan qo‘shni davlatlar o'rtasida o‘zaro madaniy aloqalar chuqurlashib borayotgan davrda Misr davlati asta-sekin holdan ketib kuchsizlanib borgan. Bu holat Misrga chet elliklarni kirib kelishi, ulami ta’sirining kuchli toiqini ichida Misr madaniyatining singib ketishi tufayli, uning qadimgi dini va an’analari unutilib yuborilishi Misr tushkunlikka qarab ketmoqda degan fikrni tug‘dirdi. Xuddi shu davrda Sais sulolasi vaqtida chet elliklar ta’siriga qarshi kurash boshlangan. Misming ilk gullagan davridagi qadimgi davlat ko‘rinishlarini, shu davrdagi til, yozuv, san’at va dinni tiklash xullas, hamma sohada Mismi qayta tiklash boshlanib ketgan. Misr kohinlari din va turmush sohasida bir qancha taqiqlar kiritish yoii bilan Misr xalqini va birinchi galda o‘zlarini chet ellik- lar ta’siridan himoya qilishga urindilar. Gerodotning yozishicha: «Misrning na erkagi, na xotini hech qachon yunon bilan labini- labiga qo‘yib o‘pishmaslik, yunon odamining pichog'i, qoshig‘i, qozonini tutmas, hattoki yunon odamining pichog'i bilan chopib, so‘yilgan halol mol go‘shtini ham yemas edi». Urf-odatlarning ado etilishidagi qattiq talablar ba’zi bir ovqatlarni yeyishni man qilinishi misrliklami chet elliklardan uzoqlashtirgan. Ko‘pdan-ko‘p unutil- gan urf-odatlarni atayin tiklash o‘ziga xos orqaga qaytish, ya’ni toia-to‘kis eskilikka taqlid qilish o‘sha davr yozuv va adabiy yodgorliklarda, san’at asarlari va diniy rasm-rusumlarda ochiq sezi- lib turadi. Alifbe yozuvi alomatlarining keng tarqalishiga va ish liujjatlarini yozishga qulay boigan yozuvning, ya’ni demotikaning soddalashgan boiishiga qaramasdan, murakkab va qadimgi qo‘pol iyeroglif yozuv tizimi atayin saqlangan va hatto birmuncha murak- kablashgan. Diniy matnlarda qadimgi podsholik davridagi pirami- dalardan olingan rnatn parchalari uchraydi. Qadimgi misrliklarning xudolnri bo'lgan Isida va Osirisga sigMnish keng tarqala boshlaydi. Ynxmos II zamonida yashagan va bir qancha yuqori man- :liiblmin t'f’.illagiiii I’clncfdincyt nomli bir mansabdor yigit o‘zini Aliidtc.dn Osiris ibodatxonasini tiklash va kengaytirishda ko‘rsatgan \ i / 111. i (i 11 i balal'sil yozib qoldirgan: «xarob boiib ketgan muqaddas yozuvlar uyini yana qaytadan tikladim va Osiris sharafiga qilinadi- gan nazr-niyozlar 10‘yxatini, hamma yozuvlarni tartibga soldim»,- dcb g‘urur bilan so'zlaydi. Ammo Misrda turli hayvonlarga sigMnish, jumladan, Bubastisda izzat qilingan ma’buda Bastitga bag‘ishlangan muqaddas ho‘kiz (Apis)lar bilan muqaddas mushuk- larga sigMnish so‘nggi vaqtlarda keng tarqalgan. Muqaddas hay vonlarning katta qabrlari va hayvonlarning hozirda misrshunoslik muzeylarida saqlanadigan ko‘pdan-ko‘p haykalchalari va tasvirlari undan dalolat beradi. Bu davrda sehrgarlik ham keng yoyilgan. San’at va adabiyotda uzoq o‘tmishni qayta tiklash, eski zamondagi an’analarga narsalarga taqlid qilish harakati bosWangan. Tasviriy san’at sohasida Qadimgi podsholik zamonidagi badiiy asarlarga taqlid qilish ba’zan esa to‘ppa-to‘g‘ri ulardan nusxa olishga intiladilar. Bulaming barchasi qadimgi madaniyatni sun’iy ravishda tiriltirish bilan mazkur davrdagi madaniy iqtisodiy shakllari o‘rtasida katta ziddiyatlami tug‘ilishiga sabab boigan. Keyinchalik Misr davlati Eron davlati tarkibiga kiradi. Biroq Misr madaniyati yo‘q boiib ketmaydi, bu madaniyat qo‘shni xalqlaming, ayniqsa, yunonlarning madaniy taraqqiyotiga juda ku- chli ta’sir qildi. 4.Iqtisodiy - ijtimoiy munosabatlar Misr awalgi gullab yashnagan zamoniga qaraganda tushkunlik davrini kechirayotgan boisa ham, xo‘jalik hayoti batamom to'xtab qolmagan edi. Misrliklar bu davrda hunarmandchilik ishlab chiqa- rishning ba’zi bir sohalarini hatto anchagina mukammallashtirgan ham edilar. Ular jezdan har xil buyumlami, nafis haykallarni juda mohirlik bilan ishlay olganlar. Bu haykalchalarni kumush yoki oltin tolalari bilan bezaganlar. Takushet nomli misrlik ayolning Efiopiya- Sais davriga oid haykalchasi shunday tolalar terib ishlash texni- kasining ajoyib namunasidir. Podsho Pasebxaning yaqinda Tanis- dan topilgan kumush sarkofagi (tobuti) metallni badiiy jihatdan ishlash sohasida ajoyib yutuqlarga erishilganini ko‘rsatadi. To‘qimachilik kasbi ham yuksak darajada rivojlangan. Misrda to‘qimachilik ishlab chiqarishi-ning alohida markazlari vujudga kelgan. Shunday markazlardan biri Memfis boigan. To‘qimachilar va yigiruvchilar sexga o‘xshash alohida-alohida guruhlarga birlash- ganlar. To'qimachilik ishining hatto Tait degan alohida ma’budasi 0 ‘rta Misrda to‘qimachilik ishining Xets-xetep («Poki-Raxmat») degan xudosi mavjud boiib, unga sajda qilganlar. Fayans buyumlar ishlab chiqarish rivojlangan. Fayansuan har xil uy-ro‘zg‘or buyum- lari, bo‘yi 25 smga yetadigan nafis haykalchalar yasalgan. Boylar va chet ellarga chiqarish uchun tayyorlanadigan ziynat buyumlari jum- lasiga har turli xushbo'y va upa-elik buyumlar ham kirgan. Shu davrdayoq nilufardan maxsus moy olishni bilganlar, bu moy amal dorlarni yangi mansabga tayinlash vaqtida ularning yuziga surtish uchun ishlatilgan. Er.aw.I ming yillikda iqtisodiyotdagi hal qiluvchi omil xo‘jalikda temirdan foydalanish boidi. Er.aw.VII—VI asrlardayoq Misrda temimi ishlash texnologiyasi o‘zlashtirib olindi. Hunar- mandchilikda metall ishlash yetakchi tarmoq boiadi. Bu daviga kelib topilgan hujjatlardan savdo yanada rivojlanib va murakkab- lashib borganligidan guvohlik beradi. Chet el savdogarlari Misrga tez-tez kelib-ketib turganlar. Tashqi savdoda Misming asosiy sheriklari Finikiya va Karfagen boigan. Misr savdogarlari yunon polislari bilan savdo aloqalari o‘rnata boshlaydilar. Fir’avn Nexo davrida Nil daryosini Qizil dengiz bilan tutashtiradigan kanal qu- rish yuzasidan katta ishlar olib borilgan. Bu kanal qurilishi bilan Misrdan Nubiyaga va hatto undan nari Puntga to‘g‘ridan-to‘g‘ri boradigan suv yoii ochilar edi. Gerodot maiumotiga ko‘ra, Nexo- ning buyrug‘i bilan finikiyalik dengizchilar kenada Afrikani aylanib chiqqanlar. Misr Kichik Osiyodagi Kariya-Lidiya xalqlari bilan keng savdo olib borgan. Tashqi savdoning rivoji va Misrning yunonlar bilan boigan iqtisodiy aloqalarining mustahkamlanishi natijasida pul xo'jaligining ilk shakllari paydo boiadi. Misming iqtisodiy ji- iiatdan vaqtincha bunday rivoji quldorlardan va yer egalaridan iborat aslzodalarning hukmron qatlamini, kohinlar liviyalik harbiy aslzodalar, yunon savdogarlarning hamda m aium darajada yol- lanma askarlarning boyib ketishiga sabab boiadi. Misrliklar o‘zlariga kerakli mollarni ko‘p qismini awalgidek, Suriyadan keltirganlar. Gerodotning yozishicha Misr podshosi Yaxmos II misrliklar uchun bir qonun chiqaigan. Bu qonunga muvofiq Misrning har bir fuqarosi tirikchilik qilish uchun qanday mablagiarga ega ekanligini har yili viloyat boshligiga kelib aytishga majbur boigan. Buni ba- jarmagan odamga yoki qonuniy yoi bilan topilgan mablagiar hiso- biga yashayotganini isbot qila olmagan kishiga oiim jazosi berilgan. Bu qonun tufayli Misr aholisi g‘oyat farovonlikda yashaganligi ko‘rsatiladi. 0 ‘sha davming ijtimoiy tuzumidagi yana bir xususiyat shu ediki, mansab va kasb otadan bolaga meros boiib o‘tgan. Shu sababli, kohin, askar va hunarmandlaming tor doiradagi ijtimoiy gu- ruhlari maydonga kelgan. Bu toifaviy yopiqlik yurish-turish va urf- odatlaming an’anaviyligida ham yaqqol ko‘rinadi. So‘nggi davr mafkurasida e’tiqod, urf-odat, unvonlaiga, til, adabiy uslubida, me’morchilik va san’atda qadimiylikka qaytish kayfiyati hukm suradi. Qadimgi va 0 ‘rta Podsholik davri «Oltin asr» deb atalib, bu davr siyosiy ideal sifatida tasawur qilindi. Misrda bu davrda yunonlaming ta’siri seziladi. Yunon va Misr san’atining o‘zaro ta’siri jarayoni kuchaydi. Misrga qo‘shiqchi va shoirlar-Orfey, Musey, Gomer, Dedal, Likurg va Solonlarning sa- yohat qilgani to‘g‘risida afsonalar mavjud. Yunonlaming vaza san’atida Afrika, Misr motivlari: lotos, raqsga tushayotgan negrlar, Misr ma’bud va ma’budalari keng tasvirlangan. Gerodot Misr tarixi- ni o‘z sayohatidan olgan taassurotlari, odamlardan eshitgan hi koya, qissa, ertaklar asosida yoritishga urinadi. Foydalanilgan adabiyotlar; Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Т.: 1998-yil. Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток, Греция, Рим. «Слово», «Эксмо»-М.: 2004. История древнего Мира. М.: 1983. Еберс Г. Доч фараона. М.: 1994. История Древнего Востока. М.: 1988 г. С. 65- 70.

Mavzu: SO'NGI PODSHOLIK DAVRIDA MISR Reja: 1.Yangi podsholik davri yagona davlatni yemirilishi bilan Misr olloh asrga o‘tish davri. 2.Misr davlatining so‘nggi yuksalishi. 3.Sais davri madaniyati. 4.Iqtisodiy - ijtimoiy munosabatlar.

1.Yangi podsholik davri yagona davlatni yemirilishi bilan Misr III 0 ‘tish davri. Yangi podsholik davri yagona davlatni yemirilishi bilan Misr III 0 ‘tish davri (er. aw. 1075—656-yillar)ga kirdi. Bu davrda Misr yoki rasman yagona podsho hokimiyati boisa-da, kuchli tarqoq holatida boidi. Yoki bir necha nomlar o‘rtasida boiingan holda turdi. Bu davming boshlarida Quyi va 0 ‘rta Misrda Tanis shahrida o‘rnashib oigan (er. aw. 1075—945-yillar) XXI sulola hukmronlik qildi. Janubiy Misr Xerixorning vorislari Amon-Ra ibodatxonasi oliy kohinlari boshqaruvi ostida edi. Bu vaqtda alohida nomlar ku- chayib ketdi. XXI sulola va Amon-Ra ibodatxonasi oliy kohinlari nomlami merosiy nomaixlari separatizmiga qarshi tura olmadilar. Ichki kurashlar sababli parokandalikka yuz tutgan mamlakat tez orada chet elliklarga qai'am boia boshladi. Bu chet elliklardan biri liviyaliklar edi. Liviyaliklar deltaning g'arbiga va Nil daryosining shimoliga tutashgan joylarida hamda g‘arbiy vohalarda qadimdan yashab kel- ganlar. Bu qabilalar, mustaqil boiib, lekin madaniy jihatdan qoloq boiganlar. Yangi podsholik fir’avnlari zamonida Misr gullab yashnagan davrda liviyaliklar Misiga ko‘plab kelib o‘mashganlar. Fir’avnlar liviyaliklami yollanma askar sifatida xizmat qabul qilib, ularga asosan, deltadan chek yerlarni ajratib berganlar. XX va XXI sulola vakillari davrida liviyaliklarning ko‘chib kelishi yanada jadallashgan. Luviya zodagonlaridan ba’zi birlari asta-sekinlik bilan kohinlik lavozimlarini egallaydilar. Liviyalik yollanma askarlar boshliqlari ayrim hududlarni bosib olganlar. Harbiy qo'mondon va Gerakleopoldagi Xerilfe xudosining ibodatxonasi bosh ruhoniysi boigan bir liviyalik yozma maiumotida ta’kidlashicha, bu odamning o‘zidan awal o‘tgan ota- bobolaridan 15 tasi shu yerda umr kechirib o‘tganligi aytiladi. Bu yozuvga qaraganda uning ajdodi «liviyalik Byuvava XXI sulola davrida Gerakleopolga ko‘chib kelgan. Uning avlod-ajdodlari livi- yalik qo‘shinlarning «ulug‘ boshliqlari» va Gerakliopol ibodatxona- sining kohinlari lavozimini egallagan, bu liviyalik aslzodalar

urug'idan biri podsho oilàsi bilan qarindosh ham bo‘Iib oigan. Ana shu liviyalikning avlodi Bubastis nomining nomarxi Sheshonk podsholik taxtini egallab XXII sulolaga asos solgan. Ke- lib chiqishi liviyalik boigan yangi hukmdorlar Fiva kohinlari bilan maslahatlashib va ularga tayanib ish ko'iganlar. Yangi sulola pod- sholari, eski podsho xonadoni bilan qarindosh boiib, o‘z bolalarini Fivadagi ibodatxonaga bosh ruhoniy qilib tayinlaydilar. Liviya sulolasiga asos solgan Sheshonk I (er. aw. 945—924- yillar) seig‘ayrat hukmdor boigan. Luviyaliklaming harbiy kuchlariga va Fiva kohinlariga tayanib turib, Sheshonk I o‘zini XVIII—XIX sulola zamonidagi buyuk istilochi fir’avnlaming ishini davom ettiruvchi sifatida ko‘rsatib, Kamakdagi ibodatxona yonida «Bubastislar hovlisi» (saroyi) ni bunyod qiladi va katta minora qurdiradi. Sheshonk I mamlakatda vaziyatni bir oz barqaror qiladi. U er.aw. 930-yili Falastin ustiga yurish qilib katta oijalar bilan Misrga qaytgan. «Bubastislar hovlisidagi» o‘ymakor tasvirlarda va zafarnomalarda Falastinda erishilgan g‘alaba tasvirlangan. Bu yerdagi osiyolik asirlardan 156 tasini arqonga bogiab borayotgan xudo Amonning kattakon tasviri, ayniqsa, diqqatga sazovordir. 1938—1939-yillarda Tanisda o‘tkazilgan qazish vaqtida Shes- honkning hali qo i tekkizilmagan maqbarasi topüdi. Bu maqbaralar- dan iir’avnning oltin, kumushdan qo'shib ishlangan sarkofagi (to- buti) va unda mumiyolangan fir’avnning yaxshi saqlangan jasadi edi. Sheshonk I dan keyin o‘tgan podsholar Sheshonkning davlat ishlarini munosib tarzda davom ettira olmaganlar va bunga qulay imkoniyat ham boimagan. Buning sababi Osuriyaning kuchayib ketishi, XXII sulola fir’avnlarining Nil va delta vodiysidan chetga chiqmay shu yerning o‘zi bilan cheklanishga majbur qilgan. Sharqda Osuriya kuchayib ketdi va uning Misr ta’siri ostida boigan hududlarni istilo qila boshladi. Falastin, Finikiya va Suriya osuriyaliklar zulmi ostiga tushib qolishi yaqqol ko'rindi. Suriya, Finikiya va Falastin shahar-davlatlari podsholari birlashib, Osuriya podshosi Salamansarga qarshi bosh ko'taradilar. Karkara yonida Oront daryosi bo‘yida er. aw. 853-yilda birlashgan ittifoqchilar va Osuriya qo‘shinlari o‘rtasida jang boiib oigan. Fir’avn Osorkon II

ittifoqchilarga yordamga ozgina qo‘shin yubordi xolos. Afsuski, jangda ittifoqchilar yengiladi. Bu urushdan keyin o‘z-o‘zidan maiumki, Misming obro'si tushib ketadi. Ichki kurashning kes- kinlashuvi mamlakatni bir necha kichik davlatlaiga ajralib ketishiga olib kelgan. XXII sulola bilan biiga XXIII sulola vakillari ham mamlakatni boshqara boshladilar. XXIII sulola vakillari o‘zlarini butun Misr fir’avni deb eion qilganlar. Misrning bunday holga tushishi va mayda boiaklarga boiinishi haqida o‘sha zamondagi esdaliklar «Podsho Petubastis siklidan qis- salar» yozma manbasida saqlanib qolgan. Yunon tarixchilari bu davrni «Dodekarxiya», ya’ni 12 podsholik hukm surgan davr deb ataydilar. Liviyaliklar sulolasidan boigan podsholaiga butun mam- lakat hududi ham bo‘ysunmaganligini Liviya sulolasi podsholari ham o‘zlarining rasmiy yozuvlarida yozib o‘tishga majbur bo‘lganlar. Liviyalik fir’avnlar Yuqori va Quyi Misrdagi liviyalik boshliqlarni va oliy kohinlami birlashtirishni o‘zlarining doimiy siyosiy vazifalari deb bilganlar biroq, ular bu muddaolariga toiiq erisha olmaganlar. Bir vaqtning o'zida ikki sulola vakillari mam- lakatni boshqarganlar. Shulardan XXIV sulola vakillari va Petubas- tis davrida ham Misr o‘z qaddini rostlay olmadi. Misrning ichki tushkunliklar tufayli xo'jaligi izdan chiqib, savdo, iqtisodiy va si- yosiy vaziyat yomonlashadi. VII asrda hukmronlik qilgan XXIV sulola vakillari xususan, Bokxoris (721—715-yillar) davlatni inqirozdan qutqarish uchun ay- rim islohotlarni amalga oshirilgan. U qarzdorlami qulga aylanti- rishga qarshi chiqqan. Lekin bu islohotlar ham mamlakatni inqi- rozdan chiqara olmagan. Misrdagi bu inqiroz chet ellik bosqinchilami hujumini yanada tezlashtirgan. Nil daryosining birinchi sharsharasidan janub tomondagi oikalarda azaldan nubiyaliklar yashab kelganlar. Misr fir’avnlari Nubiyada Qadimgi podsholik davridan Nubiyaga oija, qullami bosib olishi, uni yerlarini egallash uchun muntazam bosqinchilik yurishlari olib borganlar. Qattiq hujumlar qilib, uni xarob qilib, ke- lar edilar. XVÍII sulola vakillari zamonida Misr askarlari Nubi- yaning 4-sharsharasigacha boigan joylaridagi yerlami istilo qilib, u

yerda mustahkam o‘mashib olishi uchun u Nubiyada shaharlar, qal’alar va ibodatxonalar qurdilar. Natijada Nubiyaning zoda- gonlari Misr madaniyatini qabul qiladilar. Kohinlarning XXI—XXII sulolalari hukmronlik zamonida Misrning zaiflashganidan foydalan- gan Nubiya mustaqil boidi. Biroq Nubiya hokimlari Misrning juda kuchli madaniy ta’siri ostida boiganligi sababli o'zlarini Misr fir’avnlari deb ataydilar va yozuvlarini Misr tilida tuzadilar. Nubiya hokimlari muqaddas Amon togiarining Jabal-Barkal qoyalari yoni- dagi o‘z poytaxtlari Napateda Misrning oliy xudosiga topinganlar. Ular bu xudoni o‘zlarining boy xazinalari boigan oltin qonlari sharafiga «Oltin xudo» deb ataganlar. Bu oltin konlari bir vaqtlar Fiva ibodatxonasiga qarashli boigan. Nubiyada er.aw.VlII asrda markazi Napata boigan mustaqil davlat tashkil topadi. Liviyaliklar hukmronligi ostida kuchsizlanib, parchalanib bo- rayotgan Misrda hokimiyatni qoiga olish uchun nubiyaliklar Fiva kohinlarí bilan aloqani tiklaydilar. Napate hokimi Pianxi(er. aw. 729—728-yillar) tashqi siyosat sohasida otasi olib borgan ishni davom qildirib, zo‘r g‘ayrat bilan Misrni istilo qilishga kirishadi. Pianxi bu istiloni o‘zining batafsil yozuvida aks ettirgan. Napatadan topilgan bu yozuv hozirda Qohira muzeyida saqlanadi. Bu qim- matli tarixiy maiumotga qaraganda Sais hokimi Tefnaxt Pianxini asosiy raqibi boigan. Tefnatx delta bilan yuqori Misrning anchagina hududlarini o‘z atrofíga birlashtirishga muvañaq boigan. Pianxi esa o'zini Misr fir’avnlarining qonuniy merosxo‘ri «0‘zim podshoman, xudo Atumning jonli siymosi marhamatli xudoman» deydi. Tefnatx esa «G‘arbning boshligi» va o‘rta delta oikalaridan birining hokimi hisoblangan. Pianxi yozuvida o‘zini ko‘p sonli qo‘shinga boshchilik qilib, janub tomonga qarab kelayotgan Tefnatxdan Misrni ozod qiluvchi deb ko'rsatadi. Tefnatx va Pianxi o‘rtasida janglar boiib, Pianxi g‘alabasi bilan tugaydi. Pianxi o‘zini Misr fir’avni deb e’lon qiladi. Shunday qilib, er. aw. 715-yilda Misr Kush tomonidan to ia bosib olinadi. 715-yildan 664-yilgacha Misr Kush fir’avnlari tomonidan boshqarilgan. Efiopiya sulolasi poytaxt qilib, Memfis shahrini tanlaydi. Pianxi oiimidan so‘ng, uning o‘gii Shabaka Misr taxtiga

O'xshashlar

Qadimgi Misr sivilizatsiyasi.
Qadimgi Misr fani va madaniyati.
Qadimgi davr Sharq dunyosida (Misr, Mesopotamiya) fan va madaniyat
O‘SMIRLIK DAVRIDA PSIXIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
Sovet davrida O’zbekistonda arxiv ishi