Qadimgi Misr sivilizatsiyasi. 1. Qadimgi Misrda davlatning tashkil topishi, ijtimoiy-iqtisodiy institutlar. 2. Qadimgi Misr madaniyati. 3. Qadimgi Misrda din.

Misr Afrikaning shimoliy-sharqiy qismida joylashgan. Uning o‘rtasidan Nil daryosi 700 km uzunlikda oqib o‘tib, 20 km gacha vodiyda sug‘orish ishlarini amalga oshishiga sabab bo‘ldi. Qadimgi misrliklar Nil daryosini ilohiylashtirganlar. Misr so‘zi qadimgi misrliklar tilida “Qora tuproq” ma’nosini beradi. Mil.avv. VI-IV ming yilliklarda Nil vodiysida dastlabki ziroatchilar manzilgohlari paydo bo‘la boshladi. Dehqonlar bug‘doy, arpa, kanop, uzum, qovun, anor, xurmo, piyoz, bodring, loviya kabi mahsulotlar yetishtirar edilar. Yerga oddiy so‘qa bilan ishlov berilgach, urug‘lik sepilib, uni yerga singdirish uchun hayvonlar (cho‘chqa, qoramol, qo‘y) podalar olib o‘tilar edi. Mil.avv.VI-IV ming yilliklarda Misr dehqonlari hosilni yig‘ishda mis o‘roqlardan foydalanganlar. Oddiy odamlarning uylari loy suvalgan papirus poyalaridan, aslzodalarning uylari esa, somon qo‘shib suvalgan loydan tayyorlangan xom g‘ishtlardan qurilgan. Nil daryosini jilovlash Misrda davlat tashkilotining vujudga keliishiga turtki bo‘ldi. IV ming yillikda dastlabki kichik davlatchalar “Nom”lar paydo bo‘la boshladi. Asta-sekinlik bilan bu nomlar Misrda yagona davlatlar uchun kurasha borib, Misrda ikkita yuqori va quyi Misr davlatlari tashkil topdi. Ular o‘rtasidagi kurashda podsho Menes g‘alaba qozonib, yagona Misr davlati fir’avniga aylandi. Ilk podsholik mil.avv. 3100-2800 yillarda mavjud bo‘lgan. Mamlakat mil.avv. 2800-2500 yillarda qayta birlashtirilib, qadimgi podsholik tashkil topadi. To‘rtinchi sulola vakillari Nubiya, Falastin, Sinay yarim oroliga bosqinchilik yurishlari qiladilar. Bu davrda Misrda ulkan toshlardan piramidalar qurish boshlandi. Beshinchi sulola davrida ichki kurash kuchaygan bo‘lsa, oltinchi sulola vakillari davrida nomlarning ta’siri kuchaygan. Oltinchi sulola vakillari mil.avv. XXIII asr o‘rtalarida mamlakatning parchalanib ketishini oldini ola bilmagan. Mamlakatni birlashtirish uchun shimolda Gerakliopol podsholari harakat boshlaydilar. Ular to‘qqizinchi sulolaga asos soladi. Bu sulola

asoschisi Xeti I edi. Ammo 9-10 sulola vakillari podsholikni o‘z qo‘llarida uzoq saqlab qola bilmaganlar. Janubiy Misrdagi Fiva nomi hukmdori Memtuxatep Misrni qayta birlashtirib, o‘n birinchi sulolaga asos soldi. Mil.avv. 2250-1750 yillarda davom etgan o‘rta podsholik Misrni qayta birlashtiradi. Davlat kuchaygan davrda Nubiya, Kush, Falastinga, hatto Frot daryosigacha bosqinchilik yurishlari qilingan. Ko‘plab qullar, boyliklar olib kelingan. Misrda mil.avv. XVIII asrda o‘zaro kurash kuchayib nomlarning mustaqillikka intilishi Falastin, Sinay, Shimoliy Arabistonda yashagan Giksos qabilalarining bostirib kirishiga sabab bo‘ladi. Giksoslar 1710-1520 yillarda Misrda hukmronlik qiladilar. Giksos hukmdorlari 15-16 sulola vakillari bo‘lib hisoblanadi. Giksoslarga qarshi kurashni 17 sulola vakillari Fiva podshosi Xamesu (Kamesu) boshlab yuboradi. Xamesuning ukasi Yaxmos I (18 sulola asoschisi) Giksoslarni quvib, Falastinni ham ishg‘ol qiladi. Misrda 1584- 1071 yillarda Yangi podsholik davri boshlanadi. Bu davrda metalga ishlov berish boshlandi. Tutmos III , Amenxotep II lar istilochilik yurishlari bilan shuhrat qozongan. Amenxotep III davrida diplomatik yo‘l bilan bo‘ysundirilgan davlatlar ushlab turilgan bo‘lsa, Amenxotep IV davrida Misrning tashqi ahvoligina emas, ichki ahvoli ham og‘irlashgan. Chunki diniy islohotlar mamlakatda parokandalikni keltirib chiqargan. Mamlakat Ramses I (1338-1337 yy.), Seti I (mil.avv.1337-1317 yy.) va Ramses II (mil.avv.1301-1235 yy.) davrida kuchayib, istilochilik yurishlari olib boradi. Ammo XI asrda davlatda parokandalik kuchayadi. Liviya yollanma askarlarining ta’siri oshadi. Mil.avv. 950 yilda Sheshonk I o‘zini fir’avn deb e’lon qiladi va 22 sulolaga asos soladi. So‘nggi podsholik mil.avv. 950-525 yillarda yashadi. 22 sulola vakillari hukmronlik davri Liviya-Sais davri deb nomlanadi. Sheshonk I Falastinga, Nubiyaga zafarli yurishlar qilib, katta o‘ljalar bilan qaytadi.

Mil.avv. IX asrda Ossuriya kuchayib, Old Osiyoda Misr ta’siriga xavf soladi. Mil.avv.853 yilda Suriya va Falastindagi Misrga tobe davlatlar, Misr qo‘shini Qarqara shahri yonidagi jangda Ossurlardan yengiladi. Misrda norozilik kuchayib 22 sulola vakillari bilan bir vaqtda 23 sulola vakillari ham podsholik qila boshlaydi. 24 sulola vakillaridan Bakxoris (721-715 yy.) mamlakatni inqirozdan chiqarish uchun islohot o‘tkazishga urinadi. Mil.avv. 740 yilda Kush podshosi Pianxi Misrga bostirib kiradi. Uning vorisi Shabaka mil.avv. 715 yilda butun Misrni bosib oladi. Mil.avv. 715-664 yillarda Misrda Kush hukmdorlari 25 sulola vakillari podsholik qiladi. Mil.avv. 671- 655 yillarda Misrni Ossuriya bosib oladi. Quyi Misrda joylashgan Sais hukmdori Psametix I mamlakatni yangidan birlashtirish tarafdori bo‘ladi. Uning o‘g‘li Nexo Frot daryosi hududlarigacha bosqinchilik yurishlari olib borgan. Nexo O‘rta yer va Qizil dengizlarni birlashtiruvchi kanal qazib, unga 3 yil sarflaydi. Qurilishda 120 ming kishi vafot etgan. Mil.avv. 525 yilda Misrni podshosi Kambiz bosib oladi va 27 sulolaga asos soladi. Qadimgi Misrda davlat kuchaygan vaqtlarda ichki va tashqi savdo ham rivoj topgan. Misr janubda Nubiya, Kush, Punt o‘lkasi bilan, shimoliy sharqda Arabiston yarim oroli, Falastin, Finikiya, Suriya, Iroq hududlari bilan savdo aloqalari olib borgan. Misrda Fir’avn xudo darajasiga ko‘tarilgan. Undan so‘ng saroy ayon va amaldorlari tabaqasi bo‘lgan, uchinchi tabaqaga harbiylar va zodagonlar kirgan. So‘nggi tabaqaga dehqon, hunarmand, chorvadorlar kirgan. Qullar ijtimoiy tabaqaning eng past pog‘onasida bo‘lib, ularni Misrda tirik murdalar deb ataganlar. Qadimgi Misrda mil.avv. IV ming yillikdan xo‘jalik taraqqiyoti yozuvga ehtiyoj seza boshlaydi. Mil.avv. IV ming yillikda esa 750 belgi yozuv vujudga kelishi nihoyasiga yetadi. O‘qishni, yozishni o‘rganish vaqt va mablag‘ni talab qilgani uchun boy oila farzandlari, amaldorlari,

kohinlarigina uni o‘rgana olar edilar. Misrda o‘rta va oliy maktablar ham bo‘lib, oliy maktablar saroy xizmati uchun hattotlar yetishtirgan. Shuning uchun uni mirzolar maktabi deb ataganlar. Maktablarda diniy bilimlardan tashqari, matematika, astronomiya, tarix, adabiyot ham o‘qitilgan. Misrda yozuv, ilmiy-amaliy bilimlarning vujudga kelishi va rivojlanishi, qishloq xo‘jaligi, chorvachilik, hunarmanchilik, savdo-sotiq bilan chambarchas bog‘liq edi. Musiqa va raqs san’ati Misr madaniyatida katta o‘rin tutgan. Musiqa asboblaridan puflab chalinadigan nay, urib chalinadigan kayrok, arfa, ud kabi asboblar bo‘lgan. Raqs Misr san’atining ajralmas qismi bo‘lib hisoblangan. Ko‘p hollarda raqs biror bir ma’no mazmunni bildirgan. Qo‘shiq va kuylar asosan diniy mazmunga ega bo‘lib, raqsda uning ma’nolari ochib berilgan. Misrda ilk bora dramalar vujudga kelgan deb taxmin qilinadi. Ibodatxonalarda diniy dramalar ijro etib turilgan. Qadimgi misrliklar juda ko‘p ertak, mif, maqol, topishmoqlar yaratganlar. Dastlabki adabiyot rivoji shularga bog‘liq bo‘lgan. O‘rta podsholik davrida adabiyot gullab yashnagan. Bu davrda “Ikki og‘a-ini”, “To‘g‘ri va egri” ertaklari vujudga kelgan. Qadimgi afsonalar asosida “Osiris va Izida”, “Gor va Set janglari” kabi asarlar yaratilgan. Savdo-sotiq rivojlanishi bilan “Halokatga uchragan kema”, “Senuxet hikoyasi”, “Podsho konlari” kabi savdo-sayohat sarguzasht asarlar yaratilgan. Misrda haykaltaroshlik, rassomchilik ham qadimdan ravnaq topgan. Haykaltaroshlik namunalari bo‘lgan amaldor Raxotep, Mirzo, podshoga tanish Nafret, Fir’avnlar Amenxotep III, Tutanxamon, Ramses II va boshqalar Misr haykaltaroshlari mahorati namunalari bo‘lib hisoblanadi. Rassomchilik haykaltaroshlik bilan uyg‘un bo‘lib, Misr rassomlari piramidalar, ibodatxonalar devorlaridagi toshlarga o‘yib turli tuman (podsho