logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Qadimgi Baqtriya sivilizatsiyasi

Qadimgi Baqtriya sivilizatsiyasi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.5634765625 KB
Ko'chirib olish
Kurs ishi Mavzu: Qadimgi Baqtriya sivilizatsiyasi 1 REJA: I.KIRISH II.ASOSIY QISM 1.Baqtriyaning bronza va temir davri madaniyatlari. 2.Baqtriyaning Axamoniylar davri yodgorliklari. 3.Yunon-Baqtriya podshohligi davri yodgorliklari. III.XULOSA IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 KIRISH O ʻ zbekiston hududidagi eng qadimgi davlatlar haqidagi asosiy manbalar – “Avesto” kitobi, ahamoniylarning mixxat yozuvlari, yunon- rim tarixchilarining ma ʼ lumotlari hisoblanadi. So ʻ nggi yillarda Baqtriya, Xorazm va So ʻ g ʻ d hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar bu ma ʼ lumotlarni tasdiqlash bilan birga yangi ma ʼ lumotlar bilan boyitmoqda. Sopolli, Kuchuktepa, Qadimgi Baqtriya, Qadimgi So ʻ g ʻ d madaniyatlarining ochilishi O ʻ zbekiston hududida davlatchilikning shakllanishi va rivojlanishi bo ʻ yicha yangi ma ʼ lumotlar bermoqda. Jahon tarixshunosligida ilk davlatlarning shakllanishi borasida ko ʻ plab nazariyalar mavjud: - davlatlar mulkiy tabaqalanish mahsuli bo ʻ lib, uning kurtaklari qadimgi jamoalar davrida paydo bo ʻ lgan (QadimgiSharq); - rivojlangan jamoalarda sinfiy differensiya va davlatchilik bo ʻ lgan yoki harbiylashgan jamoalar bosqinidan o ʻ zlarini himoya qilish yo ʻ lida himoya vositalari va davlat boshqaruv tizimini rivojlantirib borgan, aks holda varvarlar hujumining qurboniga aylangan. Bu holatda rivojlangan jamoa uchun davlatchilik ikkilamchi, urug ʻ jamoa tuzumi darajasida bo ʻ lgan xalqlar uchun davlatchilik birlamchi hisoblanadi (V- VI asrlarda Rim imperiyasining Varvarlar tomonidan bosibolinishi); - sinfiy differensiyasiz jamiyatda davlatlarning paydo bo ʻ lishi (Shan-In, Maya, Inklar, Asteklar – Kolumbgacha bo ʻ lgan Amerikaxalqlari). Bu xalqlarda yerga egalik qilish, jamoa mulki yoki sinfiy stratifikatsiya sezilmaydi. Avval primitiv davlatlarning shakllanishi va keyin esa sinflarning shakllanishi yuzbergan; - to ʻ rtinchi holatda sinfiy differensiya va davlatchilik bir vaqtda shakllanadi. Albatta, bu jamoada davlatchilik qo ʻ shni xalqlarning – davlatlarning ta ʼ sirida (Attika) paydo bo ʻ ladi. O ʻ zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so ʻ ng, o ʻ zbek davlatchiligi tarixini o ʻ rganish Prezident tashabbusi bilan davlat 3 siyosati darajasiga ko ʻ tarildi. Tadqiqotchilar tomonidan qadimgi tarixning asosiy xususiyatlari va davlatchilikning vujudga kelishi masalalari tahlil etilmoqda. Ilk davlatlarning paydo bo ʻ lishi va turlari, hukmdorlar unvonlari kabi masalalar akademik E.V. Rtveladze, ilk davlatlarning shakllari va xronologiyasi, boshqaruv shakllari, etnik migratsiya va bosqinchilik natijasida yangi davlatlarning paydo bo ʻ lishi A.S. Sagdullayev, ilk davlatchilikning boshlanishi T.Sh. Shirinov, o ʻ zbek davlatchiligining uzluksiz tadrijiy rivojlanishi Azamat Ziyo asarlarida tahlil etildi. A.S.Sagdullayev va O ʻ . Mavlonovlarning “O ʻ zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi (qadimgi davrlardan XIX asrning o ʻ rtalariga qadar)” nomli o ʻ quv qo ʻ llanmasi nashrdan chiqdi. Qo ʻ llanmada boshqaruvning iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy-siyosiy va hududiy funksiyalari, davlatchilikning ilk bosqichlaridan boshlab XIX asrning o ʻ rtalarigacha bo ʻ lgan tarixiy davrda davlatchilikning rivojlanish qonuniyatlari va xususiyatlari, davlat boshqaruvining mazmun va mohiyatlari ochib berildi. O ʻ .I. Abdullayev O ʻ rta Osiyoda qadimgi boshqaruv va ilk davlatchilik tarixshunosligiga bag ʻ ishlangan kitobida davlatchilikning shakllanishi bo ʻ yicha umumlashgan xulosalar chiqargan: - bronza davrida “voha-davlatlar”; - mil.av. I ming yillikning boshlarida “voha-davlatlar” vadastlabki siyosiy uyushmalar; - ilk temir davrida hududiy jihatdan o ʻ rtamiyona davlatlar paydo bo ʻ lgan deyilgan. Bu O ʻ rta Osiyoning barcha mintaqasi uchun bronza davrida voha- davlatlar shakllangan degan xulosani beradi. Vohalanki, Qadimgi Sharq dunyosi bilan doimiy madaniy aloqada bo ʻ lgan O ʻ rta Osiyoning janubiy mintaqalari uchun bronza davrida boshqaruv, davlatchilik terminlarini ishlatish mumkin, xolos. Mil.av. I ming yillikning boshlarida Xorazm, Toshkent yoki Ustrushona kabi mintaqalarda siyosiy uyushmalar yoki ilk temir davrida o ʻ rta miyona davlatlar shakllangan edimi? Ma ʼ lumki, O ʻ rta Osiyoda davlatchilikning paydo bo ʻ lishi 4 birvaqtda kechmagan, shu sababli uning tarixshunosligi tarixiy mintaqalar bo ʻ yicha tadqiq etilganda, harbir mintaqa davlatchiligi uchun to ʻ g ʻ ri tarixiy xulosalar chiqarilgan bo ʻ lar edi. 5 6 I. Baqtriyaning Bronza va Ilk temir davri sivilizatsiyasi shakillanishi. O’rta Osiyoning bronza va ilk temir davri yodgorliklarini davrlashtirish masalasi arxeologiya fanida eng dolzarb muammolarni biri xisoblanadi. Bu masalada tadqiqotchilarning fikrlari ham har xil. Uzoq yillar fanda V. M. Massonning Nomozgoh va Yoztepa yodgorliklari asosida ishlab chiqilgan xronologik jadvali O’rta Osiyoning bronza va ilk temir davri yodgorliklarining xronologiyasini aniqlashda asosiy “dastur ul amal” sifatida qo’lanib kelindi. Shu jadval asosida O’rta Osiyoning boshqa bronza va ilk temir davri yodgorliklarining xronologik davri aiqlanadi. Har bir yodgorlik yoki madaniyatning xronologik davrini aniqlashda yodgorlikning ichki stratigiyasi asosoida ketma-ket madaniy qatlamlaridan olingan namunalarni boshqa madaniyat ashiyolari bilan taqqoslash tufayli obeyktning xronologik davri aniqlanadi. Bu arxeologiya amaliyotida keng qo’llanib kelingan eng eng ishonchli usullardan biri xisoblanadi. Sopoli Kuchuk va Qadimgi Baqtariya madaniyatlarining xronologiyasi xuddi shu usulda ishlab chiqilgan. Qadimgi madaniyatlarning yoshini aniqlashda keng qo’lanib keliniyotgan yana bir usul – bu radiouglerod uslidir (C/14). Madaniyatlararo keng tarqalgan ashiyolarr yordamida yodgorlik xronologiyasi aniqlash ishonchli usullaridan xisoblanadi. Masalan, Qadimgi sharq madaniyatlarida keng tarqalgan xlorid (steotit), lazurit, argilet, toshlaridan yasalgan bejirim buyumlarni aytib utishimiz mumkin. Ushbu usul Sopolli madaniyati madaniyati xronologiyasi uchun birinchi idishlar Jarqo’ton yodgorligidan so’nggi yillarda topildi. Ma’lumki, Sopolli va Kuchuktepa madaniyatlari yodgorliklarining xronologik davrini aniqlashda asosan Nomozgoh va Yoz depening xronologik davrini asos qilib olgan edi. A. A. Asqarov va u yaratgan arxeologiya maktabi a’zolari tomonidan so’nggi yillarda Shimoliy Baqtriyaning bronza va ilk temir davri uchun o’ziga xos xronologik davirlashtirish jadvali taklif etildi. Bu jadvalga ko’ra Sopolli madaniyati 5 7 ta bosqichga bo’lindi: Sopolli, Jarqo’ton, Ko’zali, Mo’lali va Bo’ston. Davr jihatidan bu xronologik jadval mil. avv. XVII – X asrlarini o’z ichiga oladi. O’z navbatida Shimoliy Baqtriyaning bronza va ilk temir davri 4 ta bosqichga bo’lingan, ya’ni Kuchuk I, Kuchuk II, Kuchuk III, Kuchuk IV. Davr jihatidan ilk temir davri mil.avv. X - IV aslarni o’z ichiga oladi. Bronza va ilk temir davri yodgorliklarida ikki xil – gorizontal va vertikal stratigrafiya kuzatilgan. Sopollitepa yodgorligida 3 ta, Jarqo’ton yodgorligining Jarqo’ton bosqichiga oid 3 ta, Ko’zali, Mo’lali va Bo’ston bosqichlariga tegishli bittadan qurilish davri xosligi kuzatilgan. Ma’lumki, A. S. Sagdullaev Baqtriyaning ilk temir davri yodgorliklarida bir qurlish davrini o’rtacha 75-100 yil davom etgan deb xisoblaydi. Bundan tashqari Altin-depening yuqori 10 ta qurilish bosqichli mil. avv. 3000-2000 yillar oralig’ida faoliyat ko’rsatgani, ya’ni xar bir qurilish bosqichning xraonologik davri 100 yil atrofida davom etganligi qayd etilgan. A. A. Asqarov arxeologiya maktabi a’zolari taklif etgan Sopolli madaniyatning umumiy davom etgan xronologik davri 800 yilni tashkil etadi. Har bir qurilish davrini A.S. Sagdullaevning minimal hisobi buyicha 75 yil deb oladigan bo’lsak, Sopolli madaniyatning umumiy davom etgan vaqti to’g’ri olinganligi ko’rinadi. Lekin, har bir davrning davom etgan vaqtini aniqlashda Sopolli madaniyati tadqiqotchilari tomonidan aniqlangan qurilish davri bo’yicha Xisoblaydigon bo’lsak, Sopolli davri 225-300, Jarqo’ton davri 225-300, qolgan davrlar esa bir qurilish davridan, ya’ni 75-100 yildan davom etgan. Qurilish davri qanchalik ko’p davom etgan bo’lsa, olingan ma’lum bir qabristonda shu davrga oid shuncha ko’p qabrlar o’chragan. Masalan, to’liq o’rganilgan Jarqo’ton IV qabristonida jami 719 ta qabr ochilgan bo’lib, shundan 350 tasi Jarqo’ton, 161 tasi Ko’zali, 220 tasi Mo’lali davriga oidligi aniqlangan. Shuni aytib o’tish joizki Jarqo’ton IV a qabristoni o’rganilgan vaqtda Bo’ston davri Mo’lali davridan ajratilmagan edi. Shuning uchun Mo’lali davri qabrlari statistik jihatidan Ko’zali davri qabrlaridan biroz ko’proq uchragan. Demak, Jarqo’ton IV a 8 qabristonida eng uzoq davom etgan Jarqo’ton davri qabrlari son jihatidan eng ko’p, qolgan davrlar qabrlari soni ham qurilish davri sonlariga monand ravishda uchraydi. So’nggi yillarda Amerika va Yevropa olimlari O’rta Osiyoning bronza davri yodgorliklari yoshini 300-400 yilga qadimiylashtirish g’oyasi bilan chiqdilar. Bu g’oyaning asosida O’rta Osiyo yodgorliklaridan olingan (C/14) radiokarbon analizlari natijalari va moddiy madaniyat namunalarini Qadimgi Sharqning eng rivojlangan madaniyat markazlari moddiy manbalari bilan taqqoslash yotadi. O’rta Osiyo arxeologiyasi bilan shug’ulanayotgan tadqiqotdchilar o’rtasida ushbu g’oya, ya’ni madaniyatlarni “qadimiylashtirish” g’oyasi tarafdorlari ham paydo bo’lgan bo’lsa, ayrim tadqiqotchilar eng avval ichki stratigrafiyaga tayanish kerakligi xususida gapirib, C/14 usulini yanada takomillashtirishga, bu borada arxeologlar bilan aniq fanlar vakillarini hamkorlikka chaqiradi. A.A. Asqarov tomonidan Sopolli madaniyati yodgorliklari madaniy qatlamlaridan olingan organik qoldiqlar radiokarbon (C/14) analizi qilingan. Sopollitepadan olingan analiz mil.avv. 1690 yilini, Jarqo’tondan olingan analiz esa mil.avv. 1560 yilini ko’rsatgan. Shundan so’ng C/14 usuli ancha takomillashib, aniqlangan yoshini kaliblashtirish ham bashlandi. F. Koll Sopollitepaning yoshini kalbrlashtirish buyicha mil.avv. 2190-1880 yillar deb belgilangan bo’lsa, F. Xibert mil.avv. 2277- 1745 yillar oralig’ida deb hisoblaydi. O’zbek-German Baqtriya ekspiditsiyasi tomonidan Jarqo’ton yodgorligi yoshini aniqlash uchun 23 ta radiokarbon (C/14) analizi o’tkazildi. Radiokarbon anlizlar Germaniya arxeologiya instituti Yervoosiyo bo’limi qoshidagi labaratoriytada amalga oshirildi. O’zbek- German Baqtriya arxeologik otriyadi a’zolari Mayk Toyfer va Kay Kanyutlar Sopolli madaniyatning xronologik davrlari ketma-ketligi xususida yangi fikriga kelishgan, eslatib o’tganimizdek, tadqiqotchilar Sopolli madaniyatini davr jihatidan 5 ta bosqichga bo’linishini tan 9 olishgan: Sopolli, Jarqo’ton, Ko’zali, Mo’lali va Bo’ston. Ammo, germaniyalik olimlar Jarqo’ton davridan so’ng Mo’lali, Bo’ston va undan so’ng Ko’zali davri keladi degan, xato fikrga kelishgan. Ularning bunday fikrga kelishga asosiy sabab Jarqo’ton 3 qabristonini qazish davomida stratigrafik jihatidan Ko’zali davri qabri Mo’lali davri qabridan tepada uchraganligini birinchi faktor deb xisoblasalar, ikkinchi faktor qilib, N.A. Avanesova tadqiqotlar olib borayotgan Bo’ston 6 qabristonida Jarqo’ton va Mo’lali davri sopollari bilan Mo’lali davri sopollarining shakli jihatidan o’xshashligi (vazalari) va qizil angobning ilk Jarqo’ton va Mo’lali darvlarida uchrashi va Ko’zali davrida o’chramasligi alomatlari asos qilib olingan. 1 Jarqo’ton va Mo’lali davri sopollarining shakl va yasalish uslublaridagi o’xshashliklar xususida A.A. Asqarov o’z asarlarida to’xtalib o’tgan va bu holatni kulolchilik an’analarida eski urf-odatlarga qaytish degan fikrga kelgan. A.A. Asqarov va uning shogirdlari yaratgan Sopolli madaniyati xronologiyasi bosqichlari minglab qabr va keng ko’lamli qazishmalar natijasida yaratilganligini aytib o’tish joizdir. Bu xronologik bosqichlarni faqatgina yangi ma’lumotlar bilan boyitish mumkin, xolos. O’zbek-Olmon arxeologik ekspeditsiyasi Jarqo’ton yodgorligida olib borgan tadqiqotlari davomida Mo’lali va Bo’ston davriga oid madaniy qatlamlardan C/14 analizi uchun ashyolar olishga muvaffaq bo’la olmadi. Yodgorlikning madaniy qatlamlari bo’yicha fikr yuritadigan bo’lsak, Mo’lali hamda Bo’ston bosqichlari bir qurilish davri davomida faoliyat etgan. Demak, 200 yil davomida, ya’ni mil. avv. 1300 yilgacha. O’rta Osiyo arxeologiyasida Nomozgoh – Yoz I, Sopolli – Kuchuktepa, Dashtli – Tilla I madaniyatlari o’rtasidagi davomiylik xususida xam ilmiy adabiyotlarda yangi firklar paydo bo’ldi. Bu borada shuni aytib o’tish joizki bevosita shu madaniyatlar o’rtasida bo’shliq, “xaos” borligi xususida fikr yuritadilar. Boshqa olimlar, jumladan B. Lionnet va F. Xibertlar esa Yoz I madaniyatini mil.avv. XV asrgacha qadimiylahtirish g’oyasi bilan chiqdilar va butun Qadimgi Sharqdagi 1 SH. Shaydullaev-O’zbekiston hududida davlatchilikning paydo bo’lishi: Desstrtatsiya 10 ayrim muamoli savollarni, ya’ni Xarappa madaniyatining masalalarini ham yechib quyishni oldiga quyadilar.Yoz I davri eng uzog’I bilan to’rta qurilish davri davomida faoliyat etgan. Shu davr ashyolari Bandixon I yodgorligida 3,1-3,6 m, Tilla tepada 3 m, Kuchuk tepada 3 m, Sangirtepada 1-2,7 metrni tashkil etadi. Yoz davrining yoshi masalasida ham fanda ko’plab tortishuvlar davom etmoqda. Chet el axeologlari O’rta Osiyo arxeologiyasi bilan shug’ulanayotgan tadqiqotchilarni ushbu davr madaniyati bir xil davrbilan ya’ni, mil.avv. II ming yillik oxiri va I ming yillik boshlari bilan sanalishda ayblaydilar. Vaxolanki, shu davr madaniyatlarining yoshini belgilashda olimlar o’rtasida tortishuvlar borligini yevropaliklar eslashmaydi. Ular A.A Marushinkoning Elken II ashiyolarini Yoz I moddiy madaniyati bilan solishtirib, mil.avv. XII-VII asrlar bilan sanaganligini bilmaydilar. Shuni aytib o’tishimiz lozimki, Kuchuk I davrining boshlanish davrini V.M. Masson, V.I. Sarianidi va A.A. Asqarovlarning izidan borib, mil.avv. X asr bilan belgilagan edi. Jarqo’ton yodgorligidan olingan (C/14) analizlari, Shimoliy Baqtriyaning so’nggi brona va ilk temir davri yodgorliklarining ichki stratigrafiyalari bu masalaga yangicha yondashishga majbur etmoqda. Kezi kelganida shuni ham aytish joizki V.M. Masson va V.I. Sarianidilar ham Yoz I davrini qadimiylashtirish tarafdori bo’dilar. Shimoliy Baqtriyada Kuchuk I davrida eng uzoq davom etgan yodgorlik Kuchuktepa bo’lib, A.A. Asqarov bu yerda uchta qurilish davrini kuzatgan. Har bir qurilish davrini 100 yil oralig’ida vaqt bilan xisoblaydigan bo’lsak, Kuchuk I davri 300 yil vaqtini, ya’ni mil. avv. XII-X asrlarni o’z ichiga oladi. Mil.avv. IX asrdan boshlab Qadimgi Baqtriya madaniyati shakillangan va u Axamoniylar imperiyasiga qadar 300 yil davomida mustaqil rivojlanish davrini boshidan kechirgan (Kuchuk II-III). Kuchuk II davriga oid madaniy qatlamlar Shimoliy Baqtriyaning Kuchuktepa, Qiziltepa, Janubiy Baqtriyaning Tillatepa yodgorliklari orqali o’rganilgan. Kuchuk II davri moddiy madaniyati faqat Baqtriya va Marg’iyona xududlaridagina, ya’ni bronza davrida qadimgi dexqonchilik madaniyatlari tarqalgan hududlarda uchraydi. 11 Shu davr moddiy madaniyati Kuchuktepada 1,5 metrlik qatlamda uchragan. Kuchuk II davrini 1150 yillik vaqt bilan, ya’ni mil.avv. IX asr va VIII asrning birinchi yarimi bilan sanalishini taklif etamiz. Kuchuk III davri moddiy madaniyati Shimoliy Baqtriyaning Kuchuktepa, Pshaktepa, Talashqontepa, Xayitobodtepa, Qiziltepa, G’ozimulla, Bandixon II, Janubiy Baqtriyaning Tillatepa, Qumli, Qutlug’tepa, Janubiy turkmanistoning Marv, Shimoliy Parfiya, Seraxs o’lkalaridagi ko’plab yodgarliklarida uchrasa, Sug’diyonanig Daratepa va Afrosiyob kabi yodgorliklarda ham tarqalganligini kuzatish mumkin. A.S. Sagdullaevning kuzatuvlariga qaraganda, Janubiy Sug’diyonaning shu davr yodgorliklari Baqtriya bilan chegaradosh hududlarda yoki Baqtriya bilan madaniy aloqa yo’llari ustida joylashgan. Demak Qadimgi Baqtriya moddiy madaniyati Kuchuk III davriga kelib, o’z sarhadlaridan oshib, quruqlik yo’li orqali Sug’diyonaga ham tarqalganini kuzatishimiz mumkin. Kuchuk III davri moddiy madaniyati Kuchuktepada ikki metr qalinlikdagi madaniy qatlamda kuzatilsa, Talashqontepaning asosiy inshootlari shu davrda qurilgan. Ikki metr madaniy qatlamni 200 yil oralig’idagi vaqt bilan belgilash haqiqtga to’g’ri keladi deb uylaymiz va Kuchuk III davrini mil.avv. VIII asrning ikkinchi yarimidan VI asrning o’rtasigacha bo’lgan vaqt bilan belgilanishni taklif etamiz. Kuchuk IV davri moddiy madaniyati Shimoliy Baqtriyaning Kuchuktepa, Talashqontepa I, Qiziltepa, Bandixon I, Xayitobod, Jondavlattepa va yana judda ko’plab yodgorliklarda qayd etilgan.Shimoliy Baqtriya yodgorliklari orasida shu davr moddiy madaniyati eng uzoq davom etgan yodgorlik G’ozimulla tepa hisoblanadi. E.V. Rtveladzening yozishicha, unda uchta qurilish davri davomida shu davr ashiyolari kuzatilgan. Kuchuktepada esa Kuchuk IV davri sopollari 2 metrga yaqin qalinlikdagi madaniy qatlamda uchraydi. Tarqalish Jug’rofiyasi juda kengayib, shimolda quruqlik yo’li orqali Buxoro vohasigacha va suv yo’li bo’ylab Xorazmgacha, Janubda Eron hududlarigacha tarqaladi. Kuchuktepada kuzatilgan 2 metr madaniy 12 qatlam va G’ozimullada kuzatilgan 3 ta qurilish davri misolida Kuchuk IV davrini mil.avv VI asrning o’rtasidan V asr oxirigacha vaqt bilan sanalishini taklif etamiz. Qadimgi Baqtriya madaniyati kulolchilik buyumlarining shunday keng hududda tarqalishini Baqtriyaning qo’shni hududlar o’rtasida nufuzi baland bo’lganligi bilan izohlaymiz. Bu o’rinda Baqtriyaning nafaqat kulolchilikda balki, harbiy sohada yutuqlarning Ahamoniylar imperiyasining ta’sir etganligi yozma manbalarda ham saqlanib qolgan. Ilk antik davrga o’tish davri moddiy madaniyati namunalari va xronologiyasi masalasi birinchi marotaba o’tgan nashlarimizda yoritilgan edi. Shu davr moddiy madaniyati Termiz shahri hududidagi Nomsiztepa, Xayitobodtepa, Boburtepa kabi yodgorliklarda kuzatilgan bo’lib, 0,5-0,6 metr qalinlikdagi madaniy qatlamdan olingan qo’lga kiritilgan moddiy madaniyat namunalari Xorazmdagi Dengilji qo’rg’oni, Janubiy Tojikistondagi Boldaytepa, Turkmanistondagi Ekqal’a, Afg’onistondagi Oyxonim yodgorliklar moddiy madaniyatlari namunalari bilan taqqoslangan va mil.avv. IV asrning birinchi yarimi bilan belgilangan shu davr moddiy madaniyatining yoshini aniqlashda usha fikrimizda qolamiz. Shunday qilib so’nggi yillarda Jarqo’g’on yodgorligi bo’yicha 23 ta radiokarbon analizi o’tqazildi. Bu analizlarning davriy xronologiyasi Germaniya arxeologik inistituti radiokarbon analizlari labaratoriyasida aniqlandi. Bu analizlar Sopolli madaniyatining umumiy yoshini qadimiylashtirish uchun yangi ma’lumotlar berdi. Qadimgi Sharq yodgorliklarda madaniyatlararo tarqalgan arxeologik manbalar, ya’ni xlorid toshlaridan, albastrlardan, fil suyagidan yasalgan topilmalar yordamida ham Sopolli madaniyati yoshini qadimiylashtirish imkoniyati tug’ildi. Sopolli madaniyati mil.avv. XIII asrda inqirozga yuz tutgan va shu davrdan boshlab bu yerda Kuchuktepa madaniyatining tarqalganligi yangi arxeologik manbalar asosida tasdiqlandi. Kuchuk I davri 3 ta qurilish davri davomida faoliyat etadi. Mil.avv. X asrda Qadimgi Baqtriya madaniyatining to’lin 13 shakllanganligini ko’ramiz. Kuchuk II, Kuchuk III va Kuchuk IV davrlari ham yangi stratigrafik ma’lumotlar asosida ko’rib chiqildi. 2 Janubiy Baqtriyaning shahar davlatlari. V.I. Sarianidining fikricha, so’nggi Mundugak tomonidan kuchib kelgan aholi Janubiy Baqtriyaning 4 ta sug’orilish rayoniga daryolar bo’ylariga joylashgan. Bular Davlatobod, Farruxobod, Dashtli va Nechkin hududiy dexqonchilik vohalari bo’lib, ko’chib kelgan aholi tabiiy sug’orishga qulay bo’lgan joylarga urnashgan Davlatobod dexqonchilik vohasida bronza davriga oid 4 ta yodgorlik aniqlangan. Bular Tekar I, Tekar II, Tekar III va Tekar IV (Gerday tepa) yodgorliklari bo’lib ular topografik jihatidan bir-biridan unchalik farq qilmaydi. O’lchamlari bo’yicha Tekar I yodgorligi 75x65 m, Tekar II yodgorligi 80x50 m, Tekar III yodgorligi 65x55 m, Tekar IV (Gerday tepa) yodgorligi esa 100x95 metrni tashkil etadi. Yodgorliklarning balandligi 2 – 3,8 metrgacha yetadi. Ushbu dexqonchilik voxasining siyosiy markazi vazifasini Tekar IV yodgorligi bajaradi. 3 Cho’l va taqir hududlardan iborat bo’lgan Faruxobod o’lkasida bir qator bronza davri yodgorliklari va qabristonlari joylashganligi aniqlangan bo’lib ularda maqsadli arxeologik tadqiqotlar o’tkazilmagan Faruxobod I va II yodgorliklari yuzasidan bronza davriga oid sopol buyumlar terib olingan xolos Akcha shahridan 30 km shimolda joylashgan Dashtli dexqonchilik voxasida 40 dan ortiq bronza davri yodgorliklari joylashganligi aniqlangan. Topilgan yodgorliklarni topografik jihatidan ikki turga bo’linish mumkin. Bular – mudofaa devoriga ega bo’lmagan qishloq tipidagi yodgorliklar, kuchli mudofaalangan yodgorliklaridir. V.I. Sarianidining fikriga ko’ra mudofalangan yodgorliklar nufuzli oilalarga tegishli bo’lsa, qishloq tipidagi yodgorliklarda esa jamoaning quyi tabaqa a’zolari istiqomat qilishgan. 2 SH. Shaydullaev-O’zbekiston hududida davlatchilikning paydo bo’lishi: Desstrtatsiya 3 Сарианиди В.И. Древние земледелыцы Афгфнистана. –С. 22-26 14 Dashtli dexqonchilik voxasi yodgorliklari orasida harbiy istehkom – qal’alaridan Dashtli I yodgorligi to’liq qazib o’rganilgan. U to’g’ri to’rt burchak shaklida bo’lib 3 metr qalinlikdagi mudofaa devori bilan o’ralgan qal’a burchaklari qalin aylana devor bo’ylab esa yarim aylana shalkdagi burjlar bilan mudofaa usuli kuchaytirilgan qal’a ichida patriarxal oilalarga muljalangan yashash va xo’jalik xonalari qurilgan. Baqtriya ilk davlatchiligi tarixini yoritishda Dashtli o’lkasida V.I. Sarianidi tomonidan o’rganilgan Dashtli III ibodatxonasi va Dashtli III saroyining ochilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu yodgorliklar me’moriy qurilish jihatidan Dashtli voxasining boshqa yodgorliklaridan tubdan farq qiladi. Dashtli III ibodatxonasi doira shaklida bo’liib mudofaa devori bilan o’ralgan to’g’ri to’rt burchak shalikdagi 9 ta burj uning me’moriy va mudofaa saloxiyatini yanada oshirgan. Tadqiqotchining fikricha aylana shaklli ibodatxona ichida ibodatxona xizmatchilari doimiy isteqomat qilishgan va ibodatxona xizmatida bo’lishgan shahar aholisi ibodatxonadan tashqarida to’g’ri to’rt burchak va ikki qator aylana shaklli devor bilan o’ralgan shahar qismida yashashgan. Dashtli III ibodatxonasi yonida kvadrat shaklidagi mudofaa inshootlari Sopollitepa mudofaa usulini eslatuvchi Dashtli III saroyining ochilishi Baqtriya ilk davlatchiligini davlat hukmdorlarining shakllanishini o’rganishda muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Kvadrat shaklidagi saroyichida yirik va kechik patriarxal oilalarga mujallangan uy qoldiqlari ochilgan. Saroy o’zinig monumental qurilish uslubi bilan ya’ni rivojlangan fortifekatsiya devorlari va yagona me’moriy yechimi bilan Dashtli voxasining boshqa yodgorliklaridan tubdan farq qiladi. Dashtli ibodatxonasi va saroyida topilgan ashyoviy manbalar asosida V.I. Sarianidi bu ikki monumental bino bir vaqtda qurilgan va ijtimoiy jihatidan bir-birini to’ldirgan ya’ni biri diniy idiologik markaz bo’lsa Baqtriya “Aristokratiya”sining shakillanganligini ko’rsatuvchi manba baho beradi. Nechin dexqonchilik voxasida esa moddiy madaniyati Dashtli madaniyatiga bo’lgan bronza davri yodgorligi borligi xususida ma’lumotlar bor xolos V.I. Sarianidining Janubiy Baqtriya hududlarida olib borgan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, ayrim dexqonchilik voxalar 15 Davlatobod, Faruxobod yagona siyosiy tizimga ega bo’lmagan, ulardan bir-biridan ijtimoiy jihatidan farq qilmaydigan yodgorliklar uyushmasi joylashgan bo’lib Dashtli dexqonchilik voxasini esa to’liq shakllangan tipidagi ilk davlat deb baholash mumkin. Bu ulkan o’zining siyosiy markaz atrofida jamlangan qal’a va qishloqlariga ega bo’lgan. Qadimgi Sharqda ilk davlatchilikning shakllanishi yozma va arxeologik manbalar asosida o’rganilgan. Davlatchilikning shakillanishi borasida kechgan tarixiy jarayonni chuqurroq anglash, mavzuni yoritishda mazkur manbalaridan qiyosiy foydalanish, ilmiy muammoni tarixiy retrospektiv o’rganish maqsadida qadimgi sivilizatsiya o’choqlarida ushbu mavzu bo’yicha qilingan ishlarning bayoniga qisqacha to’xtaldik boz ustiga O’zbekiston hududida ilk davlatlarning paydo bo’lishi masalasi birimchi marotaba mavzu sifatida o’rganilayotganini inobatga olib ilk davlatchilikga iod manabalarni analitik taqqoslash maqsadida Qadimgi Sharqning sivilizatsiya markazlarida shahar davlatlarining shakllanish jarayoni qisqacha yoritiladi. Natijada O’zbekistonda davlatchilikning paydo bo’lishi jarayonini Qadimgi sharq dunyosi davlatchiligi bilan qiyosiy taqqoslab o’rganildi. 4 Mil.avv. IV ming yillik so’ngida insoniyat tarixida ilk marotaba shakllangan ilk davlatchilik munosabatlari jarayoni mil.avv. III ming yillikda sharqa – Eron Hindiston tomonidan kengayadi. Ilk davlatchilik munosabatlari mil.avv. III ming yillik so’ngida Janubiy Turkmanistonning Tejin, Murg’ob voxalarida, II ming yillik boshlarida esa Baqtriyada ham shakllanganligini Sopolli madaniyatiga turdosh dashtli madaniyati misolida tanishdik. Qadimgi sharqda kechgan ushbu tarixiy jarayonni Jarqo’ton misolida qarab chiqish imkoniyati to’g’ildi. Albatta davlatchilikning shaklllanishida umumiy yo’nalishlar bilan birga har bir hududning o’ziga xosligi ham kuzatiladi manashu o’ziga xoslikni aniqlash maqsadida Qadimgi Sharq va Sopolli madaniyati shahr davlarlarini taqqoslash va yangi ilmiy xulosalar olish imkoniyati to’g’ildi. O ʻ rta Osiyoning bronza va ilk temir davri 4 Сарианиди В.И. Древние земледелыцы Афгфнистана. –С. 22-26 16 yodgorliklarini davrlashtirish masalasi arxeologiya fanida eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Bu masalada tadqiqotchilarning fikrlari ham har xil. Uzoq yillar fanda V.M. Massonning namozgoh va Yoz depe yodgorliklari asosida ishlab chiqilgan xronologik jadvali O ʻ rta Osiyoning bronza va ilk temir davri yodgorliklarining xronologiyasini aniqlashda asosiy “dastur ul amal” sifatida qo ʻ llanib kelindi. Shu jadval asosida O ʻ rta Osiyoning boshqa bronza va ilk temir davri yodgorliklarining xronologik davri aniqlandi. Har bir yodgorlik yoki madaniyatning xronologik davrini aniqlashda yodgorlikning ichki stratigrafiyasi asosida ketma-ket madaniy qatlamlardan olingan namunalarni boshqa madaniyat ashyolari bilan taqqoslash tufayli obyektning xronologik davri aniqlanadi. Bu arxeologiya amaliyotida keng qo ʻ llanib kelingan eng ishonchli usullardan biri hisoblanadi. Sopolli, Kuchuk va Qadimgi Baqtriya madaniyatlarining xronologiyasi xuddi shu usulda shlab chiqilgan. Qadimgi madaniyatlarning yoshini aniqlashda keng qo ʻ llanib kelinayotgan yana bir usul – bu radiouglerod usulidir (C/14). Madaniyatlararo keng tarqalgan ashyolar yordamida yodgorlik xronologiyasini aniqlash ishonchli usullardan hisoblanadi. Masalan, Qadimgi Sharq madaniyatlarida keng tarqalgan xlorid (steotit), lazurit, argelit toshlardan yasalgan bejirim buyumlarni aytib o ʻ tishimiz mumkin. Ushbu usul Sopolli madaniyati xronologiyasi uchun birinchi marta qo ʻ llanilmoqda. Negaki, shu Singari idishlar Jarqo ʻ ton yodgorligidan so ʻ nggi yillarda topildi. Ma ʼ lumki, Sopolli va Kuchuktepa madaniyatlari yodgorliklarining Xronologik davrini aniqlashda asosan Nomozgoh va Yoz depening xronologik davri asos qilib olingan edi. A.A. Asqarov va u yaratgan arxeologiya maktabi a’zolari tomonidan so ʻ nggi yillarda Shimoliy Baqtriyaning bronza va ilk temir davri uchun o ʻ ziga xos xronologik davrlashtirish jadvali taklif etildi. Bu jadvalga ko ʻ ra Sopolli madaniyati 5 ta bosqichga bo ʻ lindi: 1) Sopolli 2) Jarqo ʻ ton 3) Ko ʻ zali 17 4) Mo ʻ lali 5) Bo ʻ ston . Davr jihatidan bu xronologik jadval mil.av. XVII – X asrlarni o ʻ z ichiga oladi. O ʻ z navbatida Shimoliy Baqtriyaning ilk temir davri 4 ta bosqichga: 1) Kuchuk I 2) Kuchuk II 3) Kuchuk III 4) Kuchuk IV 5 Davr jihatidan ilk temir davri mil . avv . X - IV asrlarni o ʻ z ichiga oladi . Bronza va ilk temir davri yodgorliklarida ikki xil – gorizontal va vertikal stratigrafiya kuzatilgan. II. Qadimgi Baqtriya podshohligi va Axamoniylar davri yodgorliklari. Ahamoniylar imperiyasiga qadar Baqtriya podshohligining mavjud bo ʻ lganligi Ktesiy ma ʼ lumotlariga borib taqalishini birinchi bobda eslab oʻtgan edik. Ahamoniylar imperiyasi o ʻ rnatilishiga qadar Baqtriya podshohligi bo ʻ lgan yoki bo ʻ lmaganligi xususidagi munozaralar tarix fanining dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda ushbu masala bo ʻ yicha yozma va arxeologik manbalar asosida jo ʻ yali gapni aytish lozim deb hisoblaymiz. Qadimgi Baqtriya podshohligi masalasini yoritishda Baqtriya Ossuriya munosabatlariga qaytsak, negaki Ktesiyning Ossuriya shohi Nin va Semiramidaning Baqtriyaga yurishi voqealari va bu yurishlar tafsilotlari natijasida tarix fanida Qadimgi Baqtriya podshohligi nazariyasi paydo bo ʻ lgan. Ahamoniylar imperiyasiga qadar Qadimgi Baqtriya podshohligining bo ʻ lgan yoki bo ʻ lmaganligi ikki xil – yozma va arxeologik manbalar asosida o ʻ z yechimini topadi. Eng ishonchsiz yozma manbalar sifatida yoritilib kelinayotgan Sisamitra va Ninning Baqtriyaga yurishi voqealari tarix faniga kirib kelishi bilan olimlar o ʻ rtasida bu manbaga qiziqish ortib 5 А. Аскаров, Алъбаум И. Последние Кучуктепе..-С.37-41. 18 borgan va bu masala dissertatsiyaning birinchi bobida yetarlicha yoritilgan deb hisoblaymiz. O ʻ zbek davlatchiligi tarixshunosligida Ktesiyning ushbu ma ʼ lumoti to ʻ liq yoritilmagan. Quyida shu ma ʼ lumotni to ʻ liq keltirib oʻtamiz: - “Bu qurilish ishlari (Niniya shahri qurilishlari nazarda tutilmoqda) Ninning janglarga bo ʻ lgan ishtiyoqini birmuncha ham so ʻ ndirgani yo ʻ q. UBaqtriyaga bir necha marotaba bosqinchilik yurishlarini amalga oshirgan bo ʻ lsa-da, ammo Baqtriya yerlarini egallay olmagan. Nin, Baqtriyani bosib olish rejasini tuza boshladi. Bu urush davomida birinchi marotaba Semiramida ham hamrohlik qildi. U Askolonda eng obro ʻ li hisoblangan yaratuvchi tabiat xudosi Derketoning (Atergati) qizi bo ʻ lib, Derketo bu bola (qiz) ni o ʻ limga mahkum etilgan mahbus bilan sirli sevgi natijasida dunyoga keltirgan, Sim ismli boshqa bir shaharlik bolani topib oladi va o ʻ z tarbiyasiga oldi. Shundan so ʻ ng Suriya hukmdori Oannes Semiramidaning go ʻ zalligiga oshiq bo ʻ lib uylandi, Baqtriyaga qilingan urushda ular jangchilarga hamkorlik qildi. Semiramidaning bir mardonavar harakati uni shohlik darajasigacha ko ʻ tardi. Nin ochiq maydonda Baqtriyaliklarni mag ʻ lub etgandan so ʻ ng, ularning poytaxtini uzoq vaqt natijasiz qamal qiladi, shunda Semiramida oddiy jangchi kiyimini kiyib, sotqin ayg ʻ oqchilar yordamida shaharga kiradi va dushman qoʻshinlari bilan til biriktirgani haqida Ninga habar beradi, shundan so ʻ ng Nin shaharni egallaydi, Nin Oannesdan Semiramidani tortib olib, xotin qilib oladi, hech qancha o ʻ tmay Nin o ʻ ladi va o ʻ limi oldidan Semiramidani saltanatning hukmdori etib tayinlaydi” 6 Fanda bu manba Ktesiyning to ʻ qimalari, hech qanday tarixiy haqiqat yo ʻ qligi xususida yozilib, Ossuriya tarixida Nin va Semiramida kabi shohlar umuman bo ʻ lmaganligi yevropa olimlari tomonidan XVII asr oʻrtalaridayoq aytib o ʻ tilgan bo ʻ lsa, bu masala rus adabiyotida o ʻ tgan asrning oʻrtalarida eng qizg ʻ in masalaga aylangan. Ushbu masala 6 Sh. Shaydullaev-O’zbekiston davltchiligi paydo bo’lishi: Dessrtatsiya 217-b 19 bo ʻ yicha Ossuriya shohlari keltiriladigan habarlarning, ya ʼ ni lazurit bilan bog ʻ liq bo ʻ lgan ma ʼ lumotlar va bunga qarshi xalq qo ʻ zg ʻ olonlari va Ossuriya shohidan yordam so ʻ rab yozgan ayg ʻ oqchining nomalari haqidagi ma ʼ lumotlarning Baqtriyaga taalluqli joyi yo ʻ qligi tadqiqotchilar tomonidan ta ʼ kidlanmoqda va ishonchli dalillar bilan inkor etilmoqda. Eslab o ʻ tilgan yozma manbalarning Baqtriyaga taalluqli emasligi vaziyatni o ʻ zgartirmaydi, ya ʼ ni Ahamoniylar imperiyasiga qadar Baqtriya podshohligining faoliyat etganligini “Báhlika” (Baxlika) to ʻ g ʻ risidagi hind manbalari orqali isbotlash mumkin. E.A. Grantovskiy ushbu qadimgi hind manbasining Mil.av. V asrdan oldingi davrlarga oidligini aytib “Báhlika” terminini “Avesta”dagi “Baxtis”, qadimgi fors manbalaridagi “BaxtriŠ” yoki “Balx”-“Baxl” so ʻ zlari bilan taqqoslaydi va ushbu geografik va etnik terminni qat ʼ iy tarzda Baqtriya bilan bog ʻ laydi. So ʻ nggi yillarda fan olamiga kirib kelgan ushbu manba haqiqatan ham Ahamoniylar imperiyasiga qadar Baqtriya podshohligining mavjud bo ʻ lganligini ko ʻ rsatadi. Ahamoniylar imperiyasining O ʻ rta Osiyoda egallagan hududlari va Sarhadlari masalasini A.S. Sagdullayev silindrsimon shaklli idishlarning tarqalish hududlari bilan belgilashni taklif etadi. Xuddi shu usul bilan Qadimgi Baqtriya podshohligi hududlari va sarhadlarini aniqlasak maqsadga muvofiq bo ʻ ladi. Negaki, silindrsimon idishlar tayyorlash faqat Baqtriya va Marg ʻ iyonaga xos bo ʻ lib, davr o ʻ tishi bilan shu idishlarning tarqalish geografiyasi kengayib borishi kuzatilgan, ya ʼ ni Kuchuk II davrida faqat Baqtriya va Marg ʻ iyona hududlari, Kuchuk III davrida karvon yo ʻ li orqali So ʻ g ʻ diyonaning Baqtriyaga chegaradosh hududlarida, Kuchuk IV davrida butun So ʻ gʻd hududi va suv yo ʻ li orqali qadimgi Xorazm hududlariga tarqalishi kuzatiladi. Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllanishi. Shimoliy Baqtriya hududidagi ilk temir davri yodgorliklarining stratigrafik qatlamlari shuni ko ʻ rsatadiki, Kuchuktepa madaniyati (Kuchuk I) eng uzog ʻ i bilan uchta qurilish davri davomida faoliyat etgan. Kuchuk II davriga kelib, kulolchilik sohasida Sopolli madaniyati 20 an ʼ analarining qayta tiklanish jarayoni kechadi. Endi barcha sopol buyumlar kulolchilik charxida yasaladigan bo ʻ lgan. Sopol buyumlari shakl jihatidan Sopolli madaniyati sopollaridan tubdan farq qilsa-da, yasalish texnikasi va uslubi bo ʻ yicha deyarli farq qilmaydi. 7 Kuchuktepada o ʻ tkazilgan tadqiqotlar shuni tasdiqlaydiki, sopol charxiga o ʻ tish evolyutsion yo ʻ l bilan amalga oshgan. Agar Kuchuktepaning eng quyi qatlamlarida 72 foiz sopollar qo ʻ lda, 28 foiz sopollar charxda yasalganligi kuzatilgan bo ʻ lsa, vaqt o ʻ tishi bilan charxda yasalgan sopollarning nisbati oshib, Kuchuk II davriga kelib sopollar 100 foiz charxda yasalganligi kuzatilgan. Hattoki, oshxona idishlari – qozonlar ham yasalib bo ʻ lgandan so ʻ ng charxlarda ularga jilo berilganligi qayd etildi. Kuchuk II davridan boshlab Baqtriya hududida Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllanganligini akademik A.A. Asqarov o ʻ z asarlarida ko ʻ rsatib bergan. Yuqorida eslab o ʻ tilgan yodgorliklar stratigrafiyasi va madaniy qatlamlaridan topilgan sopollar statistikasi shuni tasdiqlaydiki, Qadimgi Baqtriya madaniyati Kuchuktepa madaniyati tarkibida, Sopolli madaniyati an ʼ analarining tiklanishi asosida paydo bo ʻ lgan. Biz o ʻ z tadqiqotlarimiz davomida masalaning hech kim etibor bermagan tomoniga, ya ʼ ni Kuchuk I davrida charxda ishlangan sopollar majmuasiga etiborimizni qaratdik. Natijada, Kuchuktepa madaniyatining(qo ʻ lda ishlangan sopollar majmuasi) eng rivojlangan paytida ham ayrim yodgorliklarda, jumladan Kuchuktepa, Jarqo ʻ tonda sopollarni charxda yasash udumining unutilmaganligining, hayot tarzidan to ʻ liq chiqarib yuborilmaganligining guvohi bo ʻ ldik. Agar Kuchuk Ia, ya ʼ ni Kuchuktepa madaniyatining ilk davrida sopol idishlarning 4 ta tipi sopol charxida yasalgan bo ʻ lsa, Kuchuk Ib davriga kelib, umum sopollarning 70 foizi charxlarda yasalganligining guvohi bo ʻ ldik va ular 7 ta tipni tashkil etadi. Kuchuk I davridagi, charxda yasalgan sopollar shakli oddiylikdan murakkablikka tomon o ʻ sgan. Uning ilk davrida eng oddiy shaklli idishlar (kosa, chapya) charxda yasalgan bo ʻ lsa, so ʻ nggi davrga kelib, geometrik shaklli silindrsimon idishlarning yasalganligini ko ʻ rishimiz 7 А. Аскаров, Алъбаум И. Поселение Кучуктепа ..-С 8 21 mumkin. Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida geometrik shaklli silindrsimon idishlar ushbu madaniyat kulolchiligining eng xarakterli tomoni bo ʻ lib qoladi. Bu ma ʼ lumotlar Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllanishi borasidagi statistik va ashyoviy dalillar bo ʻ lib xizmat qiladi. Uchta qurilish davri davomida faoliyat etgan Kuchuktepa madaniyati Qadimgi Baqtriya madaniyati bilan almashadi. Yangi paydo bo ʻ lgan madaniyat evolyutsion yo ʻ l bilan, Kuchuktepa madaniyati tarkibidan o ʻ sib chiqqan. Biz taklif etayotgan xronologik davrlashtirishga ko ʻ ra Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllanishi mil.av. I ming yillikning boshlari bilan sanalanadi. Qadimgi Baqtriya madaniyatining ilk davri moddiy madaniyati ashyolari (Kuchuk II, Kuchuk III) faqatgina Baqtriya va Marg ʻ iyona hududlaridagina uchraydi (Kuchuktepa, Qiziltepa, Tillatepa, Yoz depe va boshqalar). Bundan shunday xulosa qilsa bo ʻ ladiki, Qadimgi Baqtriya madaniyati Baqtriya va Marg ʻ iyona hududlarida shakllangan. Qadimgi Baqtriya madaniyati yodgorliklari, tipologiyasi va joylashishi. Qadimgi Baqtriya madaniyati davri yodgorliklarini o ʻ rganish metodik jihatdan biroz qiyinchiliklar tug ʻ diradi, negaki shu davr yodgorliklari so ʻ nggi davrlar, ya ʼ ni Ahamoniylar va ilk antik davrlar madaniy qatlamlari bilan qoplanib qolgan. Shunday bo ʻ lsa-da, o ʻ tkazilgan arxeologik tadqiqotlar natijasi o ʻ laroq, yodgorliklarning joylashish uslublari va tipologiyasini yoritishni va shu usul orqali Qadimgi Baqtriya shohligining shakllanish jarayonini kuzatishni maqsad qildik. Qadimgi Baqtriya madaniyatining ilk davri madaniy qatlamlari (Kuchuk II) faqat Kuchuk I davri yodgorliklarida uchraydi. Ular Shimoliy Baqtriyaning yettita va janubiy Baqtriyaning quyidagi to ʻ rtta dehqonchilik o ʻ lkalarida joylashgan: 1) Sherobod dehqonchilik o ʻ lkasi. Ko ʻ hitangtog ʻ yon bag ʻ ri yaylovlari va Ulanbuloqsoy va Sherobod daryolari havzalarini o ʻ z ichiga oladi. Kuchuk I davrida vohaning markazi rolini Kuchuktepa 22 yodgorligi bajargan bo ʻ lsa, Qadimgi Baqtriya madaniyati davriga kelib bu o ʻ lkada Jondavlattepa shahri bunyod etiladi va u vohaning markazi vazifasini o ʻ taydi. Agar Kuchuktepa strategik jihatdan noqulay, kichik suv o ʻ zani bo ʻ yida joylashgan bo ʻ lsa,Jondavlattepa Sherobod daryo o ʻ zanida, xalqaro savdo, ya ʼ ni Maroqand – Baqtra yo ʻ li ustida joylashganligi bilan xarakterlanadi. Jondavlattepaning umumiy maydoni 8 gektardan iborat bo ʻ lib, ark va shahar qismlaridan iborat. Yodgorlikda o ʻ tkazilgan stratigrafik tadqiqotlar bu yerda mil.av. VIII asrdan boshlab, eramizning IV asrigacha shahar hayoti davom etganligini ko ʻ rsatdi. Sherobod dehqonchilik o ʻ lkasida Jondavlattepadan tashqari Kuchuktepa, Talashqontepa I kabi yodgorliklar joylashgan. 2) Boysun dehqonchilik o ʻ lkasi o ʻ z tarkibiga Boysuntog ʻ yon bag ʻ ri yaylovlari, Bandixonsoy, Mirshodi suv havzalarini birlashtiradi. Hamma suv havzalari Boysuntog ʻ dan boshlanishi bilan xarakterlanadi. Vohaning markazi maydoni 22 gektardan iborat bo ʻ lgan Qiziltepa yodgorligidir. Qiziltepa qizil I (Kuchuk I) davridan faoliyat etgan. Qadimgi Baqtriya madaniyati davridan boshlab u ikki qismdan – ark va shahar qismdan iborat bo ʻ lgan. O ʻ z davrining eng rivojlangan fortifikatsiya elementlari bu yodgorlikda namoyon bo ʻ lgan. Qiziltepa atrofida kichik yodgorliklar guruh-uruh bo ʻ lib joylashgan. 3) Surxon dehqonchilik o ʻ lkasi Surxondaryoning o ʻ rta oqimi hududlarini birlashtirgan. Bu yerda Xaitobodtepa vohaning markazi vazifasini bajargan. Xaitobodtepa tashqi tuzilishi jihatidan Sherobod vohasining markazi Jondavlattepadan deyarli farq qilmaydi. U ham ark va shahar qismdan iborat bo ʻ lib, kuchli mudofaalangan shaharlar toifasiga kiradi. Xaitobodtepa yodgorligiga ham Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida asos solingan. Xaitobodtepa shahristonining mudofaa devorlari hududida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko ʻ rsatdiki, uning mudofaa devori 5 metr qalinlikda bo ʻ lib, yirik to ʻ g ʻ ri to ʻ rt burchakli g ʻ ishtlardan terilgan (50-58x30x12-14 sm). Mudofaa devor 8 metr qalinlikdagi, 1,5 metr balandlikdagi, paxsadan 23 qurilgan poydevor ustida qurilganligi Qadimgi Baqtriya madaniyati fortifikatsiyasida yangilik sifatida e ʼ tirof etilgan. Xaitobodtepa atrofida ham Bandixonsoytepa kabi qishloq tipidagi yodgorliklar joylashgan. 4) Kofirnihon dehqonchilik o ʻ lkasida ikkita sug ʻ orilish rayoni bo ʻ lib, birinchisi Kofirnihon daryosining Changob o ʻ zani hududlarini birlashtiradi. Bu yerda Hisor qal ʼ asining quyi qatlamlari, Tupxona sopollari uyumi yodgorliklari joylashgan. Ikkinchi sug ʻ orilish rayoniga Kofirnihon daryosi o ʻ zanlari kiradi. Bu yerda Kalai-Mir yodgorligi va Naxri-kalon kanali joylashgan. O ʻ lkaning markazi Kalai-Mir yodgorligi hisoblanadi. 5) Vaxsh dehqonchilik o ʻ lkasida ham ikkita sug ʻ orilish rayoni kuzatiladi. Bular Vaxsh daryosining Yavan-su o ʻ zani bo ʻ lsa, ikkinchisi Vaxsh daryosining chap qirg ʻ oq hududlarini o ʻ z ichiga oladi. Yavan-suda Tomoshotepa va Sho ʻ raisoy yodgorliklari, Vaxshda esa Bolday tepa yodgorligi va Bolday kanallari shu davrga oid. 6) Panj dehqonchilik o ʻ lkasi shu nomli daryo o ʻ zanlarini o ʻ z ichiga olib, bu o ʻ lkada Baydudasht yodgorliklari joylashgan ( Baytudasht I-VI). Vohaning markazi Baytudasht IV yodgorligi hisoblanadi. 7) Qizil-su dehqonchilik o ʻ lkasi hududi Qizil-su daryosining quyi oqimlarini o ʻ z ichiga oladi. Bu yerda Makoni-mor yodgorligi joylashgan. 8 Janubiy Baqtriya hududida shu davr yodgorliklari to ʻ rtta dehqonchilik oʻlkasida joylashgan bo ʻ lib, bular Dashtli, Faruxobod, Oltin-Dilyor va Naibobod o ʻ lkalaridir. Har bir dehqonchilik o ʻ lkasi alohida joylashgan mustaqil iqtisodiy rayon bo ʻ lib hisoblanadi. Negaki, har bir o ʻ lka o ʻ zining tabiiy yoki sun ʼ iy suv bazasiga ega ekanligi shu fikrga kelishga asos bo ʻ ladi. Yana shuni ham aytish mumkinki, har bir dehqonchilik o ʻ lkasi Qadimgi Baqtriya podshohligi tarkibidagi kichik-kichik siyosiy hududlar bo ʻ lib hisoblangan. Bu fikrga kelishimizga sabab shuki, har bir dehqonchilik o ʻ lkasi o ʻ zining siyosiy markaziga – bosh shahar yodgorligi va uning atrofida uyushgan qishloqlar tipidagi 8 Абдуллаев А.Л. Памиятники раннежелезного века Южного Тажикистана…-Б.3 24 yodgorliklarning jamlanganligidir. Qadimgi Baqtriya madaniyati yodgorliklarini quyidagi tiplarga ajratish mumkin: 1) Shaharlar. Ular har bir dehqonchilik o ʻ lkasida bittadan joylashgan bo ʻ lib, ikki qismdan (ark va shahar) iborat. Umumiy maydoni 22 gektargacha boradi. Ark ham, shahar qism ham yuqori rivojlangan mudofaa devorlari bilan muhofaza qilingan (Qiziltepa, Xaitobodtepa, Jondavlattepa va boshqalar). Mudofaa devorlari 5-8 metr qalinlikda bo ʻ lib, Xaitobodtepada mudofaa devori platforma ustida qurilganligi kuzatilgan. Hamma mudofaa devorlari burjlar bilan mustahkamlangan. Xuddi shu davrda Baqtriyada mudofaa devorlari va burjlarga shinaklar o ʻ rnatish boshlangan. Shinaklar uzunchoq, to ʻ g ʻ rito ʻ rtburchak shaklida yasalgan. 2) Qishloqlar. Tarqoq holda joylashgan tepaliklar majmuasidan iborat bo ʻ lgan yodgorliklar (Bandixon II yodgorligi atrofida joylashgan yodgorliklar majmuasi). 3) Harbiy istehkomlar. Doira va kvadrat shaklida qurilgan qal ʼ alar. Ushbu tipga oid yodgorliklar kuchli mudofaalanganligi va harbiy xarakterga egaligi bilan xarakterlanadi (Talashqontepa I, Bandixon II). Qal ʼ aning ichki qismi ochiq hovlidan iborat bo ʻ lib, yashash uylari faqat mudofaa devorlari bo ʻ ylab qurilganligi kuzatilgan. 4) Qo ʻ rg ʻ onlar. Shaharlar va qishloqlar atrofida joylashgan, kichik yodgorliklar (Qizilcha I, VI). 9 Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida harbiy ishlar va harbiy qurilishlarga alohida e ʼ tibor berilgan. Bunday deyishimizga yetarlicha arxeologik ma ʼ lumotlar to ʻ plangan. Shaharlar eng rivojlangan fortifikatsiya bilan mudofaa qilingan bo ʻ lsa (Qiziltepa, Xaitobodtepa), harbiy istehkomlar alohida mudofaa inshootlari sifatida shakllanadi (Talashqontepa I, Bandixontepa II). Qadimgi Baqtriya podsholigi davrida harbiy ishlar sohasida fortifikatsiya ilmi rivojiga alohida e ʼ tibor beriladi. Eng oddiy planirovkaga ega bo ʻ lgan qo ʻ rg ʻ onlar ham o ʻ ziga xos fortifikatsiyaga – mudofaa inshootiga ega bo ʻ lgan ( Qizilcha VI, 9 Sh. Shaydullaev-O’zbekiston davlatchiligining paydo bo’lishi: Dessrtatsiya 22-b 25 Qizilcha I). Bu davrga kelib baland platforma ustiga uy qurilishiga barham berilgan bo ʻ lsa-da, Kuchuk Idavrida qurilgan shunday inshootlardan foydalanib kelinadi va ular ham qo ʻ shimcha mudofaa devorlari bilan o ʻ raladi (Kuchuktepa, Qiziltepa arki). Oltindilyor yodgorligi planirovkasiga alohida yondashishga to ʻ g ʻ ri keladi. U keng hududni mudofaa qilishga mo ʻ ljallangan inshootga ega bo ʻ lib, bir necha qator mudofaa devoriga ega, devorlar yarim aylana shaklidagi burjlar bilan mustahkamlangan. Shaharlarning ark va shahar qismi ham mudofaa devorlari bilan o ʻ rab olinganligi va ayni vaqtda chuqur va keng handaqlarning ham qazilganligining guvohi bo ʻ lamiz (Xaitobodtepa, Qiziltepa). Shaharlarning mudofaa devorlari poydevorlar ustiga qurilib, devor qalinligi 5 metrgacha boradi. Mudofaa devorlariga burjlar o ʻ rnatilib, Shaharlarning mudofaa qudrati yanada oshirilgan. Devorlar ham, burjlar ham shinaklar bilan ta ʼ minlangan. O ʻ rta Osiyo arxeologiyasida mudofaa devorilarga burjlar o ʻ rnatish bronza davridan ma ʼ lum bo ʻ lsa- da, ularga shinaklar qo ʻ yish ilk marotaba Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida kashf etilganligi shu davrda mudofaa ishlariga alohida e ʼ tibor berilganligiga yana bir bor ishoradir. Mudofaa inshootlarining takomillashuvi jang qurollarining takomillashuvi bilan mutanosib ravishda kechgan. Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida ilk marotaba uch qirrali paykonlarning kashf etilganligini kuzatishimiz mumkin (Talashqontepa). Uch parrakli paykonlarning paydo bo ʻ lishi va tarqalishi borasida izlanishlar olib borgan tadqiqotchi T. Sulimirskiyning yozishicha bunday paykonlar Old Osiyoda VII asrda, Misrda VI-V asrlarda, Gretsiyada V asrda paydo bo ʻ lsa, Erondagi mil.av. I ming yillikning birinchi yarmiga oid quyidagi 8 ta yodgorlikda topilgan: 1) Sialk 2) Zindoni-Sulaymon 3) Xasanlu 4) Zeviye 26 5) Bobojontepa 6) Suz 7) Persopol 8) Amlash Ushbu taqqoslashdan bilinadiki, harbiy bilimlarning rivojini ko ʻ rsatuvchi uch parrakli paykon Baqtriyada ham Qadimgi Sharqning madaniyat markazlari bilan bir vaqtda paydo bo ʻ lgan. Nafaqat harbiy ishlar, balki sun ʼ iy sug ʻ orishga asoslangan dehqonchilik ham Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida o ʻ zining eng rivojlangan cho ʻ qqisiga yetgan. Bandixon dehqonchilik o ʻ lkasidagi Bandixon kanali, Vaxsh dehqonchilik o ʻ lkasidagi Bolday kanali, Kofirnihon dehqonchilik o ʻ lkasidagi Naxri-kalon kanallari fikrimizning isbotidir. Eslab o ʻ tilgan kanallar bo ʻ ylarida Qadimgi Baqtriyaning ilk davriga oid moddiy madaniyat ashyolari uchragan va shu kanallar faoliyatisiz bu yodgorliklarda ham hayotning bo ʻ lishi mumkin emas edi. Shimoliy Afg ʻ oniston hududidagi qadimgi dehqonchilik o ʻ lkalari asosan Balxob daryosining quyi oqimlarida joylashgan va doimiy suv bilan ta ʼ minlangan. Faqat Naibobod dehqonchilik o ʻ lkasi bundan mustasno, bu oʻlka qisqa muddatli tabiiy suv bilan ta ʼ minlangan, xolos. Dashtli, Oltindilyor dehqonchilik o ʻ lkalarida Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida ilk marotaba kanallar qazilgan. Qadimgi Baqtriya madaniyati yuqorida ta ʼ kidlab o ʻ tganimizdek Kuchuktepa madaniyati tarkibida shakllangan, shuning uchun ham uning moddiy madaniyati Kuchuktepa madaniyati tarqalgan hududlardagina uchraydi. Ushbu madaniyat ashyolari o ʻ zining ilk davrida boshqa hududlarda uchramaydi . Shu ma ʼ noda Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllangan hududi sifatida Baqtriya va Marg ʻ iyonani ko ʻ rsatib o ʻ tishimiz mumkin . Qadimgi Baqtriya madaniyati rivojlanib , Kuchuk III davriga kelganda yodgorliklar soni oshib boradi va butun Baqtriya va So ʻ g ʻ dning Baqtriyaga qo ʻ shni hududlari bo ʻ ylab tarqaladi . Kuchuk IV davriga kelib esa , bu madaniyat Baqtriya sarhadlaridan oshib , suv yo ʻ li 27 orqali Quyi Amudaryo ( Quyisoy madaniyati ), quruqlik yo ʻ li orqali esa butun So ʻ g ʻ d hududlariga tarqaladi . Baqtriyaning Ahamoniylar davri yodgorliklari, tipologiyasi va ularni rayonlashtirish. Baqtriya mil.av. VI-IV asrlarda Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga kirgan bo ʻ lsa-da, uning moddiy madaniyatida, me ʼ morchilik, shaharsozlik sohalarida ahamoniylarning madaniy ta ʼ siri sezilmaganligi, ya ʼ ni o ʻ z yo ʻ lida rivojlanganligi ko ʻ plab tadqiqotchilar tomonidan qayd etilgan. O ʻ zgarishlar geografik bo ʻ linish va siyosiy boshqaruv sohalarida amalga oshirilganligi xususida ham tadqiqotchilar o ʻ z fikrlarini aytishgan. Ahamoniylar imperiyasining XII catrapi hisoblangan Baqtriya oʻlkasida arxeologlar tomonidan o ʻ tgan asrning 50 yillaridan boshlabAhamoniylar davri yodgorliklari o ʻ rganilib kelinmoqda. Dastlab, Janubiy Tojikiston hududidagi Qalai Mir, Bolday tepa3 yodgorliklari o ʻ rganilib, Shu tadqiqotlar asosida M.M. Dyakonov Baqtriyada ilk sinfiy munosabatlar va davlatchilik bo ʻ yicha dastlabki fikrlarni aytdi. Surxon vohasida esa 60 yillardan boshlab Ahamoniylar davri yodgorliklari aniqlanib o ʻ rganila boshlandi. Hozirgi kunda esa faqat Surxon va Sherobod vohalarida shu davrga oid o ʻ nlab yodgorliklar aniqlangan bo ʻ lib, ayrim yodgorliklar to ʻ liq Ochib o ʻ rganildi. Ahamoniylar davri yodgorliklarining soni ortib borishi bilan tadqiqotchilar ularni sug ʻ orilish shoxobchalariga qarab rayonlashtirish masalasini ham yechishga kirishganlar. E.V. Rtveladze shu davr yodgorliklarini 5 ta sug ʻ orilish rayoniga (Ulanbuloqsoy, Sherobod, Bandixonsoy, Mirshodi, Vaxshuvar) bo ʻ lgan bo ʻ lsa, A.S. Sagdullayev 8 ta rayonga ajratgan. Ahamoniylar davrida davlat boshqaruvi usullarining takomillashgan formasining joriy etilganligini, yodgorliklarni sug ʻ orish inshootlariga qarab rayonlashtirish siyosiy va ijtimoiy tarix uchun kam ma ʼ lumotlar berishini inobatga olib, Baqtriyaning Ahamoniylar davri yodgorliklarini dehqonchilik o ʻ lkalari bo ʻ yicha rayonlashtirishni taklif etmoqchimiz. Shu uslub bo ʻ yicha 28 Shimoliy Baqtriya hududida 7 ta dehqonchilik o ʻ lkasi, har bir dehqonchilik o ʻ lkasida esa 2-3 tadan sug ʻ orilish rayonlarining mavjudligi kuzatilmoqda. 1) Sherobod dehqonchilik o ʻ lkasi o ʻ z tarkibiga Ulanbuloqsoy va Sherobod sug ʻ orilish rayonlarini birlashtirib, Sherobod vohasi va Ko ʻ hitangtog ʻ yaylovlarini o ʻ z ichiga olgan. O ʻ lkaning siyosiy markazi vazifasini Jondavlattepa yodgorligi bajargan. Jondavlattepa shahridan tashqari bu yerda Kuchuktepa, Pshaktepa, Talashqon I kabi yodgorliklar joylashgan. 2) Boysun dehqonchilik o ʻ lkasi o ʻ z tarkibiga Surxondaryoning yuqori oqimlari hududlarini va Boysun yaylovlarini birlashtirib, bu yerda uchta tabiiy sug ʻ orilish inshooti joylashgan. Barcha suv o ʻ zanlari Boysuntog ʻ dan boshlanib, o ʻ z suvlarini Surxondaryoga quyadi. Bular Bandixon, Mirshodi va Sangardak-To ʻ polang daryolaridir. Ushbu dehqonchilik o ʻ lkaning madaniy va siyosiy markazi vazifasini Qiziltepa yodgorligi o ʻ tagan. 3) Surxon dehqonchilik o ʻ lkasi o ʻ z tarkibiga Surxondaryoning o ʻ rta va quyi oqimlari o ʻ zanlari va yaylovlarini o ʻ z tarkibiga oladi. Markazi Xaitobod tepa. 4) Kofirnihon dehqonchilik o ʻ lkasida ikkita sug ʻ orilish rayoni bo ʻ lib, birinchisi Kofirnihon daryosining Changob o ʻ zani hududlarini birlashtiradi. Bu yerda Hisor qal ʼ asining quyi qatlamlari, Tupxona sopollari uyumi yodgorliklari joylashgan. Ikkinchi sug ʻ orilish rayonig Kofirnihon daryosi o ʻ zanlari kiradi. Bu yerda Kalai-Mir yodgorligi va Naxri-kalon kanali joylashgan. O ʻ lkaning markazi Kalai-Mir yodgorligi hisoblanadi. 5) Vaxsh dehqonchilik o ʻ lkasida ham ikkita sug ʻ orilish rayoni kuzatiladi. Bular Vaxsh daryosining Yavan-su o ʻ zani bo ʻ lsa, ikkinchisi Vaxsh daryosining chap qirg ʻ oq hududlarini o ʻ z ichiga oladi. Yavan-suda Tomoshotepa va Sho ʻ raisoy yodgorliklari, Vaxshda esa Bolday tepa yodgorligi va Bolday kanallari shu davrga oid. 29 6) Panj dehqonchilik o ʻ lkasi shu nomli daryo o ʻ zanlarini o ʻ z ichiga olib, bu o ʻ lkada Baydudasht yodgorliklari joylashgan (Baytudasht I-VI). Vohaning markazi Baytudasht IV yodgorligi hisoblanadi. 7) Qizil-su dehqonchilik o ʻ lkasi Qizil-su daryosining quyi oqimlarini oʻz ichiga oladi. Bu yerda Mokini-mor yodgorligi joylashgan. 10 Z. Hakimov Janubiy Baqtriyaning shu davr yodgorliklari to ʻ rtta dehqonchilik o ʻ lkasida joylashganligini kuzatgan bo ʻ lsa (Dashtli, Faruxobod, Oltin-Dilyor va Naibobod), V.I. Sarianidi quyidagi oʻlkalarni ko ʻ rsatgan: Shibirg ʻ on, Qunduz, Naibobod, Sho ʻ rto ʻ g ʻ ay. Har bir dehqonchilik o ʻ lkasini Baqtriya satrapligi hududidagi mahalliy amaldorlar boshqargan kichik iqtisodiy birlashma sifatida eʼtirof etish mumkin. Negaki, har bir dehqonchilik o ʻ lkasida bittadan shahar va shu shaharlar atrofida 4-11 tagacha qishloq tipidagi yodgorliklarning joylashganligini kuzatishimiz mumkin. Baqtriyaning Ahamoniylar davri yodgorliklari A.S. Sagdullayev tomonidan beshta tipga bo ʻ lingan: 1) Tarqoq holda joylashgan qal ʼ li qishloqlar; 2) Tarqoq holda joylashgan katta qishloqlar; 3) Mudofaa devori bo ʻ lmagan kichik qishloqlar; 4) Mudofaa devorlari bilan o ʻ ralgan kichik qo ʻ rg ʻ onlar; 5) Shaharlar. 11 E.V. Rtveladze ham xuddi shunga o ʻ xshash tipologiyani taklif etgan, lekin u harbiy istehkomlarni (qal ʼ a) alohida tip sifatida ajratgan. Y uqorida eslab o ʻ tilgan yodgorliklar tipologiyasida yodgorliklarning funksiyasi e ʼ tiborga olinmagan. Masalan, to ʻ liq ochib oʻrganilgan Pishaktepa yoki Pachmaktepani ular taklif etgan tipologiyaning qaysi tipiga mansub ekanligini aytish qiyin. Yoki, A.S.Sagdullayev Kuchuktepa va Qizilcha VI yodgorliklarini bir tipga, ya ʼ ni mudofaa devorlari bilan o ʻ ralgan qo ʻ rg ʻ onlar toifasiga kiritilganligini qanday tushunish mumkin? Birinchisi to ʻ rt metr qalinlikdagi platforma ustiga qurilgan, uch qator mudofaa devori bilan 10 Абдуллаев А.Л. Памиятники раннежелезного века Южного Тажикистана…-Б.3 11 Сагдуллаев А.С. Культура Северной Бактрии в эпоху бронзы и раннего железа ..-С.7 30 o ʻ ralgan bo ʻ lsa, ikkinchisi hovlili kichik qo ʻ rg ʻ ondan iborat bo ʻ lgan yodgorliklar bir toifaga kiritilganligi kabi masalalar bizni ushbu masalaga yana bir bor qaytishga undadi. Shimoliy Baqtriyaning Ahamoniylar davri yodgorliklarini quyidagi tiplarga ajratish mumkin: 1) Ark va shahriston qismdan iborat bo ʻ lgan, mudofaa devorlar bilan oʻralgan, umumiy maydoni 22 gektargacha bo ʻ lgan shaharlar. Shimoliy Baqtriya hududida Qiziltepa, Xaitobodtepa, Jondavlattepa, Baytudasht IV, Qalai Mir kabi yodgorliklar shaharlar toifasiga kiradi. Shimoliy Baqtriya hududida joylashgan Qiziltepa shahridan boshqa bironta shahar tipidagi yodgorlikni Baqtr shahri yodgorligi bilan taqqoslab bo ʻ lmaydi. Ahamoniylar imperiyasi XII satrapligining poytaxti bo ʻ lgan Baqtr shahri Baqtriya hududidagi eng yirik, poytaxt shahar xarobasidir. Qolgan shaharlar dehqonchilik oʻlkalarining markazi vazifasini bajargan. Ahamoniylar davrida har bir dehqonchilik o ʻ lkasida bittadan shaharning joylashishi kuzatilmoqda. 2) Arkli qishloqlar. Shaharlardan hududiy jihatdan kichik bo ʻ lib, tarqoq holda joylashgan. Shu tipdagi yodgorliklar irrigatsion rayonlarning markazi vazifasini bajargan bo ʻ lishi mumkin. Ular hududiy jihatdan dehqonchilik o ʻ lkasidan uzoqroq joylashgan irrigatsion rayonlarda uchraydi. Shunday yodgorliklar toifasiga Obishirtepa, Dobilqo ʻ rg ʻ on tepaliklari kiradi. 3) Arksiz qishloqlar. Bir va bir necha tepaliklar majmuasidan tashkil topgan, mudofaa devorlariga ega bo ʻ lmagan, tarqoq holda joylashgan yodgorliklar. Shu tipdagi yodgorliklarga Termiz shahri hududidagi Nomsiztepa, Bandixonsoytepa, Bobirtepa, Boldaytepa, Baytudasht I tepaliklarini kiritish mumkin. 4) Qo ʻ rg ʻ onlar. Bir va bir necha patriarxal oilaga mo ʻ ljallangan, hududiy jihatdan eng kichik bo ʻ lgan, alohida joylashgan qo ʻ rg ʻ onlar (Qizilcha I-XI, Baytudasht II-III). Ushbu tipdagi 31 yodgorliklar Qizilcha VI misolida A.S. Sagdullayev tomonidan batafsil o ʻ rganilgan. 5) Harbiy istehkom, qal ʼ alar. Alohida joylashgan, o ʻ z zamonasining eng mukammal mudofaa inshootlariga, ya ʼ ni 5 metr qalinlikdagi mudofaa devorlari va burjlariga ega bo ʻ lgan yodgorliklar toifasi. Doira shaklida qurilgan Talashqon I, kvadrat shaklidagi Bandixon II yodgorliklari harbiy istehkomlar toifasiga kiradi. 6) Ibodatxonalar. Ushbu toifadagi yodgorliklarga Pachmaktepani kiritish mumkin. U pillapoya uslubida, kvadrat shaklida qurilgan platforma bo ʻ lib, Sh.R. Pidayev tomonidan platforma ustida qurilma qoldiqlari aniqlangan. Tadqiqotchi ushbu yodgorlikni olov ibodatxonasining o ʻ rni deb hisoblaydi. 7) Ma ʼ lum maqsadga yo ʻ naltirib qurilgan yodgorliklar majmuasiga Pshaktepani kiritish mumkin. U A.A. Asqarov tomonidan o ʻ rganilgan. Yodgorlikning markaziy qismida koridor shaklli uzun ikkita xona joylashgan bo ʻ lib, ular ark uslubida yopilgan. Ushbu xonalarning ikki yonida hovlisifat katta xonalar joylashgan. Ushbu majmuaning atroflarida ham koridorsimon, uzun xonalar joylashgan. A.A. Asqarov ushbu yodgorlikni Kuchuktepa hukmdorlarining xilxonasi bo ʻ lgan deb hisoblaydi. 12 Geografik jihatdan Pachmaktepa Jondavlattepaning, Pishaktepa esa Kuchuktepaning yonida joylashgan. Jondavlattepa va Kuchuktepa Baqtriyaning Ahamoniylar davriga oid eng asosiy, seraholi yodgorliklaridan hisoblanadi. Fikrimizcha, Pachmaktepa va Pishaktepa yonidagi yodgorliklar – Jondavlattepa va Kuchuktepa yodgorliklari aholisining ma ʼ naviy ehtiyojlari uchun hizmat qilgan. Ahamoniylar davri yodgorliklarini tiplarga ajratish shuni ko ʻ rsatadiki, bu davrga kelib ikki qismli shaharlarning paydo bo ʻ lishi va ularning joylashishi ma ʼ lum bir qonuniyatga asoslangan. Har bir 12 Аскаров А.А. Пшактепа:- Т,1982 –С.33-37 32 dehqonchilik o ʻ lkasida bittadan shaharning joylashishi va shu shahar atrofida qishloqlarning jamlanish jarayonini kuzatishimiz mumkin. Qishloqlar ham topografik jihatdan ikki tipga ajraladi. Shaharga yaqin qishloqlar tarqoq holda joylashgan uylar majmuasidan iborat bo ʻ lsa, shahardan uzoqda, alohida irrigatsion rayonda joylashgan qishloqlar arkli bo ʻ lib, shakllanib kelayotgan aristokratlarni eslatadi. Shu davr yodgorliklari misolida zardushtiylikning rivojlanganligini ko ʻ rsatuvchi – alohida qurilgan, Pachmaktepa kabi ibodatxonalarni ham ko ʻ rishimiz mumkin. Ahamoniylar imperiyasi tuzumining harbiy dispotizm ekanligini tasdiqlovchi har bir dehqonchilik o ʻ lkasida alohida qurilgan harbiy istehkomlar – qal ʼ alarning vujudga kelganligini ko ʻ rishimiz mumkin(Talashqon I, Bandixon II). Baqtriyaning ahamoniylar davri yodgorliklarini, uning moddiy madaniyatini o ʻ rganish va boshqa hududlar bilan taqqoslash natijasida shunday xulosaga keldikki, Baqtriyaning Ahamoniylar imperiyasi tarkibida oʻz o ʻ rni bo ʻ lgan. Baqtriyaliklar Eron Ahamoniylari harbiy qurollarining takomillashuviga katta hissa qo ʻ shishgan. O ʻ rta Osiyo qurollarining, har xil taqinchoqlarning va metalldan ishlangan idishlarning Eronga olib borilganligi Persepol releflarida ifodalangan rasmlarda ko ʻ rinadi. Undan tashqari metall qalqonli, otlari ham qalqon bilan himoya qilingan jangchilarning, ya ʼ ni shu tarzda qurollanish odatining Ahamoniylar davrida Eronga, undan old Osiyoga va Hindistonga tarqalganligi ko ʻ plab tadqiqotchilar tomonidan zikr etiladi. Bu ma ʼ lumotlar harbiy sohaning rivojlanganligini ko ʻ rsatadi. Yaratilayotgan ilmiy asarlarda Ahamoniylar davrida sun ʼ iy sug ʻ orishga asoslangan dehqonchilikning har tomonlama rivojlanganligi xususida fikrlar mavjud. Bunga misol qilib tadqiqotchilar Kofirnihon va Vaxsh daryolaridan vohalar tomon qazilgan kanallarni, Sariqamish deltasi bo ʻ ylarida o ʻ rganilgan, Ko ʻ zaliqir yodgorligi atrofida joylashgan QadimgiXorazm kanallarini yoki Kunyauaz kanallarini misol qilib ko ʻ rsatadilar. Bizgacha yetib kelgan yozma manbalar asosida aytish mumkinki, Ahamoniy shohlar va satraplar dehqonchilikni har tomonlama rivojlantirish tarafdori bo ʻ lgan. Ksenofontning xabariga 33 ko ʻ ra “ ... shoh har yili imperiya hududidagi dehqonchilik dalalarini o ʻ zi aylanib chiqishga harakat qilgan, ko ʻ rmagan yerlarni esa ishonchli odamlari orqali tekshirtirgan. Yaxshi hosil yetishtirgan dehqonlar shahanshohdan har xil q immatbaho sovg ʻ alar olishga muyassar bo ʻ lgan”. Sun ʼ iy sug ʻ orishning yana bir turi – koriz qazish usuliga Ahamoniylar davrida asos solinganligini I.V. Pyankov ishonchli manbalar asosida isbotlagan. U Polibiy xabarlari asosida, ya ʼ ni uning Salavkiylar shohi Antiox III ning Parfiya cho ʻ llaridan o ʻ tish davrida yer osti kanallariga duch kelganligi va bu kanallarning forsiylar davrida qazilganligi va bu yangilik uchun parfiyaliklarning fors shohidan sovg ʻ alar olganligi xususida ma ʼ lumotlar qoldirgan. Ma ʼ lumki, Sherobod vohasidagi Ulanbuloqsoy o ʻ zanining boshlang ʻ ich oqimlari Dobilsoy deb ataladi. Dobilsoyning o ʻ ng sohilida Dobilqo ʻ rg ʻ on Yodgorligi joylashgan bo ʻ lib, bu yodgorlikka ilk temir davrida asos solinganligi E.V. Rtveladze tomonidan qayd etilgan. Dobilsoy Yodgorligidan 10-12 km quyida G’oz qishlog ʻ i joylashgan. Shu qishloq hududida 4 ta koriz uslubida qurilgan sun ʼ iy sug ʻ orish shoxobchalari joylashgan. Ushbu korizlarning yoshini albatta shu yerda joylashgan yodgorliklar yordamida aniqlashimiz mumkin. Bu yerda uchta yodgorlik joylashgan bo ʻ lib, eng qadimgisi G’oz tepa bo ʻ lib, ilk temir davriga oid. Shu yodgorlikdan ilk temir davriga oid sopollar majmualari va toshdan yasalgan keli topildiki, shu topilmalar asosida G’oz qishlog ʻ ida joylashgan korizlarni ilk temir davri bilan sanalash mumkin. Ahamoniylar davrida dehqonchilikning yanada rivojlanganligini yana bir arxeologik manba – temirdan yasalgan mehnat qurollarining paydo bo ʻ lishi va keng yoyilishi misolida ko ʻ rishimiz mumkin. Shimoliy Baqtriyadagi Qizilcha VI qo ʻ rg ʻ onidan topilgan temir o ʻ roq, Qadimgi Xorazmdagi Ko ʻ zaliqir, Dingilje, So ʻ g ʻ d hududidagi Afrosiyob kabi yodgorliklardan topilgan, temirdan yasalgan mehnat qurollari bunga misol bo ʻ ladi. 13 13 Ртвеладзе Э.В Древняя Бактрия…-Л,1974 –С.13-18. 34 I.V. Pyankov tadqiqotlariga ko ʻ ra Ahamoniylar davrida yer egaligining “patbajik” va “uzbarya” kabi turlari mavjud bo ʻ lgan. Agar patbajik yerlaridan olingan hosil to ʻ liq shahanshoh saroyi xo ʻ jaligi uchun sarflangan bo ʻ lsa, uzbarya yerlaridan olingan hosilning bir qismi saroy gʻaznasiga jo ʻ natilgan. Ahamoniylar davrida hunarmandchilik Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida qay yo ʻ sinda rivojlangan bo ʻ lsa, shu tarzda davom etgan. Hunarmandchilik sohalarining biror tarmog ʻ ida Eron Ahamoniylari an ʼ anasining ta ʼ siri sezilmaydi. Baqtriya va Marg ʻ iyonada Qadimgi Baqtriya madaniyati kulolchiligi o ʻ zining eng rivojlangan pallasiga kiradi. Kuchuk IV davri sopollarining 14 ta tipga va ko ʻ plab variantlarga bo ʻ linishi fikrimiz dalilidir. Shu davrga kelib, Sopolli madaniyatiga xarakterli bo ʻ lgan vazalarning tiklanishi ham kulolchilikning rivojlanganligidan dalolatdir. Kuchuk IV davri sopollari imperiyaning katta qismiga yoyiladi. Eron Ahamoniylarining asosiy yodgorliklari bo ʻ lgan Nadi Ali yoki Svat yodgorliklari dan quchuk IV davri kulolchiligi Ashyolarining topilishi Baqtriya-Marg ʻ iyona kulolchilik an ʼ analarining Ahamoniylar davrida uning eng rivojlangan shaharlarigacha yoyilganligidan guvohlik beradi. Svat yodgorligida tadqiqotlar olib borgan Kiara Silvi Antonini Svat kulolchiligidagi bu o ʻ zgarishlarni Baqtriya va Marg ʻ iyonadan izlaydi va O ʻ rta Osiyo kulolchiligi an ʼ analarining Eron kulolchiligiga ta ʼ siri deb baholaydi. 14 Ahamoniylar imperiyasida, umuman Eronda toshtaroshlik, toshga ishlov berish bronza davridan boshlab eng rivojlangan hunarmandchilik turi bo ʻ lgan. Ahamoniylar imperiyasi davrida toshtaroshlik san ʼ at darajasiga ko ʻ tarilgan. Suza, Persopol saroylari qurilishi, Persopol qoya tosh suratlari bunga misol. Hattoki, Eron Ahamoniylarida eng rivojlangan toshtaroshlikning O ʻ rta Osiyoga ta ʼ sir etmaganligi Ahamoniylarning imperiya hududi bo ʻ ylab madaniy yurish qilmaganligidan dalolatdir. Ahamoniylar davrida Baqtriyada toshtaroshlik ham o ʻ z an ʼ analari bo ʻ yicha rivojlangan. Toshdan tegirmon tosh, o ʻ g ʻ ir, qayroqlar, munchoqlar yasalgan. Bu borada 14 Пьянков И.В. Средния Азия в Ахаменидеую эпоху… -С.267. 35 Fozdan topilgan o ʻ g ʻ irga to ʻ xtalib o ʻ tishni lozim ko ʻ rdik, negaki bu topilma, O ʻ zbekiston hududida yozuvning paydo bo ʻ lishi xususida yangi ma ʼ lumotlar beradi. Keli yumshoq tarkibli monolit toshdan yasalgan bo ʻ lib, balandligi 22 sm, eni 20 sm. Keli kosasining chuqurligi 12 sm. Idishning tashqi tarafida 13 ta piktografik belgili yozuvlar majmuasi joylashgan. Ma ʼ lumki, Sopolli madaniyatining ilk davrida piktografik belgi-yozuvlarning tarqalganligi xususida fikr yuritgan edik. Foz qishlog ʻ i- yodgorligidan ushbu topilmaning topilishi Baqtriyada piktografik yozuvning rivojlanishi to ʻ g ʻ risida yangi ma ʼ lumotlar beradi. O ʻ g ʻ ir (keli) fors tilida “hovana” deb atalib, mazdaparastlikda otashkadaning eng muhim ashyolaridan biri hisoblangan. Havm giyohi hovanada yanchilgan va undan havm urf-odatida ishlatiladigan sharbatlar tayyorlangan. Zardushtiylikda bomdoddan choshgohgacha bo ʻ lgan vaqtda o ʻ qiladigan duolar – nomoz “hovangoh” deb ataladi. Hovana termini yana bir dindorlar guruhi, zardushtiylikdagi din peshvolari – “hovan”lar bilan ham bog ʻ lanadi. Hovanlar ilohiy yazishna marosimini o ʻ tkazishda mas ʼ ul kishilar hisoblanib, havm sharbatini tayyorlash ularning zimmasida bo ʻ lgan. Kelining yasalishi ilk temir davriga oid toshtaroshlikdan guvohlik bersa, vazifasi xususida uning zardushtiylik dinida ilohiylik ma ʼ no kasb etishi yuqorida keltirib o ʻ tilgan ma ʼ lumotlardan ma ʼ lum bo ʻ ladi. So ʻ nggi bobga xulosa qilib shuni aytish mumkinki, birinchidan Ahamoniylarning davlatni idora qilish usuli haqiqiy harbiy dispotizm bo ʻ lgan. Negaki, Ahamoniylarga davlatni idora qilishning qonun chiqaruvchi, ijro yoki sud organlari kabi boshqaruv usullari umuman begona bo ʻ lgan. Shoh yoki shohlar-shohi barcha hokimiyat egasi hisoblangan. Ikkinchidan, yangi ma ʼ lumotlarga ko ʻ ra Kichik Osiyoda konselyariya ishlari grek tilida, Kappadokiya, Kilikiya, Suriya va Falastinda oromiy tilida olib borilgan, Misrda esa Fir ʼ avnlar zamonidan qo ʻ llanib kelinayotgan iyeroglifika davom etgan bo ʻ lsa, forslarda va O ʻ rta Osiyoda mixxatsimon va oromiy yozuvlari qo ʻ llanilgan. Bu ma ʼ lumotdan shunday xulosa qilish mumkinki, imperiya hududida yagona oromiy tili konselyariya tili vazifasini bajarmagan. Uchinchidan, Ahamoniylar imperiyasi davrida Baqtriya 36 hududida 11 ta dehqonchilik o ʻ lkasining faoliyat etganligi kuzatildi. Har bir dehqonchilik oʻlkasini Baqtriya satrapligi hududidagi mahalliy amaldorlar boshqargan kichik iqtisodiy birlashma sifatida e ʼ tirof etish mumkin. Negaki, har bir dehqonchilik o ʻ lkasida bittadan shahar va shu shaharlar atrofida 4-11 tagacha qishloq tipidagi yodgorliklarning joylashganligini kuzatishimiz mumkin. To ʻ rtinchidan, O ʻ rta Osiyo xalqlari mil.av. VI-IV asrlarda Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga kirgan bo ʻ lsa-da, uning moddiy madaniyati namunalarida, me ʼ morchilik, shaharsozlik sohalarida Ahamoniylarning madaniy ta ʼ siri sezilmaydi. O ʻ zgarishlar geografik bo ʻ linish va siyosiy boshqaruv sohalarida amalga oshirilgan. 15 III. Yunon-Baqtriya podsholigi davri sivilizatsiyasi. Miloddan avvalgi III asrning o‘rtalarida Parfiya va Baqtriya taxminan 250-yilda salavkiylar tob е ligidan chiqib k е tdilar. Bu davrda Baqtriya satrapi Diodot qaram edi. Baqtriyaning salavkiylardan ajralib chiqishini Yevtid е m ham qo‘llagan edi. Yevtid е m Sug‘diyona yoki Marg‘iyonaning hokimi bo‘lib, u Diodotga qaram edi, Diodot Baqtriyada salavkiylarga qarshi ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘olonidan foydalangan. Yerli xalq qo‘zg‘oloniga yunon-mak е don hokimlari rahbarlik qilganlar. Chunki yunon-mak е don hokimlari mahalli aholining ikki tomonlama zulmdan norozi ekanligini yaxshi bilar edilar. Ular mahalliy xalq Baqtriyaning salavkiylarga qarshi mustaqillik uchun kurashini qo‘llab-quvvatlashini ham bilar edilar. Chunki aholiga ham katta y е ngilliklar berishi. Shu boisdan ham Baqtriyada salavkiylarga qarshi harakat yunonlarga qarshi harakatga aylanmadi. Mustaqillikka erishgan Baqtriya Diodot I davrida qudratli davlatga aylanadi. Bu davlatning poytaxti hozirgi Afg‘onistonning Mozori Sharif shahriga 90 km yaqin qadimgi Balh shahri bo‘lgan. Dastlab, u Salavka I tomonida turib, Parfiyaga qarshi bo‘ldi. Ammo Arshak II podsholigi davrida Baqtriyadagi vaziyat Parfiya foydasiga o‘zgardi. Natijada Arshak II bilan Diodot II harbiy ittifoq tuzdilar. L е kin Diodot II Arshak II bilan tuzgan 15 Sh. Shaydullaev-O’zbekiston davlatchiligining paydo bo’lishi: Dessrtatsiya 22-b 37 harbiy ittifoqdan o‘z mavq е yini mustahkamlashda foydalanishni eplay olmadi. Sababi, viloyat hokimlaridan biri bo‘lgan Sug‘diyona hokimi yunon Yevtid е m Diodot II ga qarshi kurash boshladi. Bu kurashda Yevtid е m g‘olib chiqdi. U miloddan avvalgi 250-yilda Yunon-Baqtriya davlatiga asos soldi. Yevtid е m Baqtriyada o‘z hukmronlik mavqeyini mustahkamlashga harakat qildi. Chunki u kutilmaganda sak-massag е t ko‘chmanchi qabilalarining hujumga o‘tishlari mumkinligini yaxshi bilardi. Ayniqsa, u Parfiya bilan ch е garadosh tumanlarga e’tiborini qaratdi. Buning boisi Parfiya tomonidan xavf ehtimoli bor edi. Xuddi kutilganid е k 208-yilda Parfiya podshosi Antiox III Yevtid е mga — Yunon-Baqtriyaga Qarshi urush harakatlarini boshlab yubordi. Bu jangda Yevdidemning 10 ming kishilik qo‘shini tor-mor qilindi, Yevtid е mning o‘zi esa Baqtriya harbiy qal’asiga yashirindi. Bu qal’a kuchli ist е hkomga ega edi. Antiox III qal’ani yil davomida qamal holatida saqladi. Ammo Baqtriyani egallay olmadi. Oqibatda ikki o‘rtada 207-yilda tinchlik muzokaralari boshlandi, Yevtid е m Antiox III ni Baqtriya podshosi d е b tan oldi. Ayni paytda Yevtid е m ham podsholik unvonini saqlab qoldi. Yevtidem bitimga ko‘ra Antiox III ga bir n е cha jangovar fillar berish va tashqi siyosatda u bilan bamaslahat ish tutish majburiyatini ham o‘z bo‘yniga oldi. O‘z imkoniyati va kuchiga ishongan Antiox III Yevtid е m Hindistonga urush e’lon qildi. U salavkiylar davlatining viloyatlarini o‘ziga tob е etishni maqsad qilgan edi. Ammo salavkiylar uchun Markaziy Osiyo abadiy yo‘qotilgan edi. Miloddan avvalgi 206-yildan e’tiboran Yunon-Baqtriya davlati uchun salavkiylar xavfi yo‘qoldi. Chunki bu davrga k е lib Antiox III G‘arbda Suriya uchun misrliklar bilan jang olib borar edi. Biroq shimoldan sak- massag е tlar xavfi kuchaygan edi. Shu bois Yevtid е m o‘z davlat ch е garalarini k е ngaytirish uchun harakat qilishdan cho‘chidi. Yevtid е m boshliq davlat tarkibiga Baqtriya, Sug‘d, Ar е ya va Marg‘iyona hududlari qarar edi. Markaziy Osiyoning bu serunum yerlari, shaharlarga boy viloyatlarida hunarmandchilik k е ng tarmoq bo‘ylab rivojlangan, d е hqonchilik madaniyati qadimdan sun’iy sug‘orishga asoslangan edi. Cho‘l zonalarida chorvachilik ham yaxshi yo‘lga qo‘yilgandi. Yevtid е m 38 o‘z davlatining hududiy ch е garalarini Hindiston yerlari hisobidan k е ngaytirishni orzu qilar edi. Ammo bu ishni Yevtid е mning o‘g‘li D е m е triy (miloddan avvalgi 199–167-yillarda) amalga oshirishga harakat qildi. U Hindistondagi f е odal b е boshliklardan foydalanmoqchi bo‘ldi. D е m е triy ichki siyosatda Aleksandr va Antiox I larning yo‘lidan borib, yerli aslzodalar bilan umumiy til topish yo‘lini tutdi. Natijada Baqtriyaning davlat ch е garalari k е ngayib, har jihatdan taraqqiy etdi. Uning nomi bilan ko‘plab tangalar zarb etildi. Davlatni boshqarish bobida qator islohotlar o‘tkazildi. U davlatni mayda hokimliklarga bo‘lib boshqarishni joriy etadi. Mahalliy aslzoda vakillarini davlatni boshqarish ishlariga k е ng jalb qildi. D е m е triy davrida ko‘plab harbiy qal’alar qurildi. Ana shunday qal’alardan biri Amudaryo sohilida qad ko‘targan Termiz shahridir. Bu shahar o‘z joylashgan mavq е yiga ko‘ra davlatning iqtisodiy va savdo aloqalarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Davlat ch е garalarining Hindiston hisobiga k е ngayishi munosabati bilan D е m е triy davatining markazi janubga — Taksilaga ko‘chirildi. Miloddan avvalgi 174-yilda Baqtriyada davlat to‘ntarishi yuz berdi. Bu ishning boshida yunon harbiy qo‘mondoni Yevkratit turgan edi. U D е m е triyning Hindistonda bo‘lganligidan foydalandi. Davlat to‘ntarishining asosiy sababi Yunon-Baqtriyadagi mahalliy hokimlar o‘rtasidagi o‘zaro nizolar edi. D е m е triy davlat to‘ntarishi haqidagi xabarni eshitgach, t е zda Baqtriyaga qaytadi va Yevkratit askarlari bilan jangga kiradi. Bu jangda D е m е triy halok bo‘ladi. hokimiyat miloddan avvalgi 167-yilda Yevkratit qo‘liga o‘tadi. Shimoli-Sharqiy Hindistonda esa hokimiyatni M е nandra egallaydi. Hindistonning janubi-g‘arbiy viloyatlarida Apollodot o‘zini podsho d е b e’lon qiladi va uning nomidan tanga pullar zarb etiladi. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, Yevkratit Baqtriyada tinchlikni saqlab qololmadi. Hindiston yerlari qo‘ldan k е tdi. Buning sababi shunda ediki, Yunon- Baqtriya davlatiga g‘arbdan Parfiya xavf solmoqda edi. Parfiyada hokimiyat t е pasiga Mitridat I k е lgan edi. U qisqa muddat ichida biror- bir qiyinchiliklarsiz Marg‘iyonani egallab oladi. Baqtriya esa borgan sayin siyosiy maydondan ch е tlashib bormoqda edi. Bu hol 39 Sug‘diyonaga Yunon-Baqtriya podsholigi tasarrufidan chiqib olishiga qulay sharoit yaratdi. Ko‘zdan k е chirilayotgan bu davrdagi siyosiy vaziyatni Zarafshon vohasida olib borilgan arx е ologiyaga oid qazishma topilmalari ham yaqqol ko‘rsatdi. Jumladan, miloddan avvalgi II asrning 80-yillaridan boshlab Zarafshon vohasida Yevtid е m zarb etgan tangalarga taqlid qilingan mis chaqalar zarb etilgan. Zikr etilgan tangalarning ikkinchi yuzida Geraklning o‘tirgan holdagi rasmi va Yevtid е mning nomi chalasavodlik bilan yunon tilida bitilgan. Bu ashyolar Zarafshon vohasida mahalliy hokimlarning mustaqillikka harakat qilganliklarini ko‘rsatadi. Binobarin, t е z orada Sug‘diyona Yunon-Baqtriya davlatidan mustaqil ajralib chiqdi. Parfiya Yunon- Baqtriyadan Marg‘iyonani tortib olgach, uning siyosiy maydondagi mavq е yi yana ham pasayib k е tdi. Bu davrga k е lib, endi Yunon-Baqtriya davlati uchun shimoldan ko‘chmanchilar xavfi kuchaydi. Albatta bu ishlarning hammasi davlatda ichki siyosiy tanglikni k е ltirib chiqardi, qo‘shinlar orasida norozilik paydo bo‘ldi. Oqibatda miloddan avvalgi 155-yilda Yunon-Baqtriya davlatining podshosi Yevkratid og‘li G е liokl tomonidan o‘ldiriladi. Bu bilan G е liokl Yunon-Baqtriya davlatining qudratini saqlab qola olmadi. Uning ixtiyorida faqat Baqtriya yerlari qoldi, xolos. Yunon-Baqtriya davlatining katta hududini Parfiya bosib oldi va sharqda antik dunyoning jahon ahamiyatiga molik bo‘lgan yirik saltanatlaridan biriga aylandi. Baqtriyaga esa tobora yu е chji qabilalari tahdidi kuchayib bordi. Miloddan avvalgi III asrda Sharqiy Turkiston va Shimoli-Sharqiy Tib е tda yashagan katta qabilalar Xitoy manbalarida katta yu е chjilar «da yu е chji» d е b atalganlar. Xitoyning shimolida yashab k е layotgan Xuni qabilalari miloddan avvalgi II asrda kuchayib k е tib, yu е chjilar bilan bo‘lgan jangda ularni mag‘lub qiladilar (165- yilda). Yu е chjilar O‘rta Osiyoga o‘tib saklarni mag‘lub etadilar va ular bilan birgalikda Yunon-Baqtriyaga zarba beradilar. Nihoyat miloddan avvalgi 140 va 130-yillar orasida Yunon-Baqtriya davlatining taqdiri uzil-k е sil hal qilindi. Shunday qilib, Yunon-Baqtriya davlati 120-yildan ortiqroq davr yashadi. Ana shu davrda uning iqtisodiyoti va madaniyati rivojlandi. Bunday rivojlanish uchun o‘lkada barcha zarur 40 shart-sharoitlar bor edi. Rim tarixchisi va g е ografi Kvint Kursiy Ruf Baqtriyani tabiati turli-tuman va go‘zal, unumdor yerlari ko‘p, sersuv, ekinzorlarga boy mamlakat d е b hikoya qiladi. Uning fikricha, o‘lkaning aholisi ko‘p, ular bug‘doy va arpani ko‘p ekadilar, uzumzorlari b е poyon. O‘lkada m е valarning barcha turlari o‘sadi. Chorva mollarini boqishga qulay, yilqisi ko‘p, chopar otlarga boy mamlakat. Ayni paytda o‘lka hududida qumloq va ekin bitmaydigan yerlar ham anchagina. Pliniy esa bu o‘lkani unumdor yerlarga, bug‘doy ekinzorlariga boy mamlakat, u yerda sholi va d е hqonchilikning qator boshqa sohalari yuksak rivojlangan, d е b ta’riflaydi. Muarrixlar Baqtriya bilan yonma-yon bo‘lgan Sug‘diyona to‘g‘risida ham qimmatli fikrlarni bayon qiladilar. Sug‘diyonaning Baqtriyaga nisbatan cho‘l zonasi ko‘proq ammo u yerda aholi ancha zich joylashgan, unumdor yerlar, ekinzorlar, bog‘-u rog‘lar ko‘p, u Zarafshondan suv ichadi. Sug‘diyona yerlarining Zarafshondan olingan kanallar orqali sug‘orilishi haqida ham ma’lumotlar bor. Yunon muarrihlari Marg‘iyonada sug‘orma d е hqonchilik k е ng rivojlanganligi, mamlakatning hosildor bog‘larga va unumdor boshoqli ekinzorlarga burkang‘anligini hikoya qiladilar. Binobarin, Yunon-Baqtriya davlatiga asos bo‘lgan Baqtriya, Sug‘diyona, Marg‘iyona qadim zamonlardan iqtisodiy jihatdan o‘ziga To‘q, shaharlari ko‘p, tabiiy boyliklari mo‘l va iqlimi qulayliklarga ega o‘lkalar bo‘lgan. Bu viloyatlarda d е hqonchilik madaniyati asosan sun’iy sug‘orishga asoslangan, boshoqli ekinlardan sholi, bug‘doy, arpa va boshqa ekinlar ko‘p ekilgan. Arx е olog olimlar k е yingi 30–40 yillar davomida Baqtriyaning Afg‘oniston hududidagi B е gram, Baqtra, Oyxonum, Tojikiston hududiga qarashli Qobadshoh, Qayqobod, Ko‘hna qal’a, O‘zb е kiston hududidagi Dalvarzint е pa, Dunyot е pa kabi qadimgi shahar harobalarini ochib o‘rgandilar va qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘ldilar. Sug‘diyonada Yerqo‘rg‘on, Afrosiyob, Buxoro, Tali Barzu, Marg‘iyonada Govurqal’a kabi qadimgi shahar qoldiq topilmalari o‘rganildi. Bu izlanishlar Yunon-Baqtriya davlati davrida milodan avvalgi III–II asrlarda o‘lkamiz xalqlari madaniyati yuksak bo‘lganligini, ular d е hqonchilik, chorvachilikdan tashqari ko‘p 41 tarmoqli hunarmandchilik xo‘jaligi bilan ham k е ng shug‘ullanganliklarini ko‘rsatadi. Bu davrda saroy tili yunon tili bo‘lgan. Strabon ma’lumotlariga qaraganda Baqtriya, Sug‘diyona, Midiya va Eron aholisi so‘zlashadigan til bir-biriga yaqin bo‘lgan. Topilgan ashyolar shuni ko‘rsatadiki, bobokalonlarimiz hunarmandchilikning kulolchilik sohasida antik olamda t е ngi yo‘q ustalar bo‘lganlar. Baqtriya, Marg‘iyona va Sug‘diyona kulol ustalari yasagan sopol idishlar o‘ziga xos san’at asarlari darajasiga ko‘tarilgan. Bundan tashqari, shohona saroylar, ibodatxonalar, mudofaa inshootlari va uy-joy qurishda o‘lkamiz xalqlari antik davr olamida t е ngsiz darajaga ko‘tarilganlar. Ayni paytda tasviriy san’at, amaliy san’at, m е ’morchilik, zargarlik san’ati sohasida katta yutuqlarga erishildi. Jumladan, Baqtriyaning qadimgi B е grom shahrida olib borilgan qazish ishlari vaqtida yuksak mahorat bilan fil suyagiga ishlangan san’at asarlari topildi. 1978–1979-yillarda Tillat е pada olib borilgan qazish ishlari chog‘ida (Janubiy Baqtriya) 25 ming donadan ortiq oltindan ishlangan san’at asari topildi. Bu topilmalarning ko‘pchiligi Yunon-Baqtriya davlati davriga ta’lluqlidir. Yoki Dalvarzintepada olib borilgan qazish ishlari vaqtida (1972-yil) 34 kg og‘irlikda tilladan ishlangan 215 dona san’at asarlari topildi. Qazish ishlari jarayonida topilgan ashyolar dalillar bu davrda toshga ishlov berish san’ati yuksak darajada rivojlanganligidan guvohlik beradi. Tarixiy manbalarda Baqtriya yuksak rivojlangan 1000 shaharli mamlakat d е b yuritilgan. Bu davrda avlod-ajdodlarimiz asosan zardushtiylik diniga sig‘inganlar. Xalqning diniy tasavvurlari yunon mifologiyasi — Afsonalari obrazlari bilan aralashib-chatishib k е tgan. Buni D е m е triy zarb ettirgan tangalarda ham ko‘rish mumkin. Bu tangalarda Naxid va Artamida suratlari birgalikda tasvirlanganligini ko‘ramiz. O‘rta Osiyoda k е ng tarqalgan va xalq e’tiqod qilgan Quyosh xudosi Mitra tangalarda o‘z aksini topgan. Bunday tasvirlar ko‘proq D е m е triy va Yevdit е m I tangalarida uchraydi. Ammo mahalliy xudolardan hosildorlik xudosi Naxid timsoli alohida e’tiborda bo‘lgan. Unga atab maxsus ibodatxonalar qurganlar. Unga atab ishlangan haykalchalar ibodatxonalarni b е zab turgan. Xalqning diniy nazdida 42 suvga, yerga, quyoshga hurmat va e’tiqod alohida diqqat va e’tiborga loyiq bo‘lgan . 16 16 А. Зие. Узбек давлатчилиги тарихи. Т: 2000. 34-40 б 43 X ulosa So ʻ nggi yillarda bronza va ilk temir davri yodgorliklarida olib borilgan ilmiy izlanishlar shuni ko ʻ rsatmoqdaki, ilk shaharlar ilk davlatlarning markazi sifatida paydo bo ʻ lgan. Ularning rivojlanishi ham bir-biriga bog ʻ liq holda kechgan. Shaharlar va davlatlarning paydo bo ʻ lishi va rivojlanishini yaxlit bir muammo sifatida o ʻ rganishni taklif qilgan holda ularning rivojlanishini quyidagi davriy bosqichlarga bo ʻ lindi: 1) Ilk dehqonchilik vohalari doirasida tarkib topgan shahar- davlatlar. Bu davr shahar-davlatlari mil.av. II. ming yillikda tashkil topgan (Jarqo ʻ ton, Dashli I). 2) Hududiy davlat markazi rolini bajargan shaharlar. Bu davr shaharlari asosan mil.av. I ming yillik boshlarida tarkib topgan. Bu davrda bitta hududiy davlat doirasida faqat bitta shaharning bo ʻ lishi xarakterlidir (Qiziltepa, Jondavlattepa, Xaitobodtepa). 3) Markazlashgan davlatlar, imperiyalar davri shaharlari. O ʻ rta Osiyo hududlarida Qadimgi Baqtriya, “Katta Xorazm” podshohliklarining vujudga kelishi va bu podshohliklarning Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga kirishi bilan shaharlar taraqqiyotining ushbu bosqichi boshlanadi. Markazlashgan davlatlar hududi juda keng bo ʻ lib, bir va bir necha o ʻ lkalarni o ʻ z ichiga olgan. Bu davrga kelib shaharlar toifalarga ajrala boshlaydi. Markazlashgan davlat yoki imperiya poytaxtlari sifatidagi shaharlar (Suza, Persopol), markazlashgan davlat hududidagi satraplik markazlari (Baqtr). Satrapliklar hududidagi shaharlarni siyosiy mavqeiga va iqtisodiy imkoniyatiga qarab katta yoki kichik shaharlarga ajratish mumkin (Afrosiyob, Qiziltepa, Xaitobodtepa, Ko ʻ ktepa kabi).“Avesto”ni tarixiy manba sifatida fransuz, nemis, amerika, rus va ingliz olimlari chuqur o ʻ rganib kelmoqda, lekin unda keltiriladigan moddiy madaniyat haqidagi ma ʼ lumotlarni faqat O ʻ rta Osiyo arxeologlari arxeologiya ma ʼ lumotlari bilan taqqoslab o ʻ rganish 44 imkoniyatiga ega. Bu bilan “Avesto” davri tarixini o ʻ rganishda yangi yo ʻ nalish boshlandi. Natijada, “Avesto”ning eng qadimgi qismlarida Yoz I davri voqeliklari kuylanganligi oydinlashdi. “Avesto”ning Yasht kitobida eslanadigan Paradata (Paretaka), Atviya, Xyana, Kavi va Tur kabi yurt nomlarini shakllanib kelayotgan “nom” tipidagi hududiy davlatlar sifatida qabul qilishni taklif etdi. Shu kabi hududiy davlatlar asosida Vandidotda yozilgan Aryana-Vaydja (Ariylar yurti), Gava Sugda (So ʻ g ʻ d), Moru (Marg ʻ iyona), Baxdi (Baqtriya), Xoroyu (Xvarazm) kabi shohliklar-davlatlar paydo bo ʻ lgan. Bugungi kunga kelib, mavjud yozma manbalar va arxeologik tadqiqotlar natijasida olingan ilmiy ma ʼ lumotlar asosida ishonch bilan aytish mumkinki, Ahamoniylar imperiyasiga qadar Baqtriya, Xvarazm kabi podshohliklar mavjud bo ʻ lgan. Qadimgi Baqtriya madaniyatining shakllanishi mobaynida “nom” tipidagi hududiy davlatlarning takomillashuv jarayoni kechadi. Yirik, kuchli mudofaalangan shaharlar paydo bo ʻ ladi (Jondavlat, Hayitobod, Qiziltepa), bu shaharlar savdo yo ʻ llari ustida joylashganligi bilan xarakterlanadi. Agar Kuchuk Idavrida shakllangan “nom” tipidagi davlatlar kichik daryo o ʻ zanlarida yashagan aholini birlashtirgan bo ʻ lsa, Qadimgi Baqtriya madaniyati davriga kelib, hududiy davlatlar yirik, ya ʼ ni butun bir dehqonchilik o ʻ lkasi hududlarini birlashtirgan (Surxon, Sherobod,Kofirnihon, Vaxsh). Shu dehqonchilik o ʻ lkalari siyosiy jihatdan birikib, Qadimgi Baqtriya kabi yirik podshohliklarning paydo bo ʻ lishiga olibkelgan. Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida ko ʻ plab yirik kanallarning qazilganligi markazlashgan davlatning paydo bo ʻ lganligini yana bir bor tasdiqlaydi. Baqtriyaning so ʻ nggi bronza va ilk temir davri yodgorliklari stratigrafiyasi shuni tasdiqlaydiki, Qadimgi Baqtriya madaniyati (Kuchuk II-III Kuchuktepa madaniyati asosida, Sopolli madaniyati an ʼ analarining tiklanishi natijasida paydo bo ʻ lgan. 45 Foy dalanilgan adabiy ot lar ro’y xat i. 1. SH. Shaydullaev-O’zbekiston hududida davlatchilikning paydo bo’lishi (Baqtriya Misolida): Desstrtatsiya 2009 y. 2. Сарианиди В . И . Древние земледелыцы Афгфнистана . Наука , 1977 г 3. Сарианиди В . И . Бактрия в эпоху бронзы .. СА 1974 г 4. Аскаров А . А , Алъбаум Л . И . Последние Кучуктепе . Т : Фан 1979 г 5. Аскаров А . А . Сапаллитепа – Т : Фан , 1973 г 6. Аскаров А . А . Пшактепа – Т : Фан , 1982 г 7. А . Зие . Узбек давлатчилиги тарихи .- Т : 2000 й 8. Ртвеладзе Э . В Древняя Бактрия …- Л ,1974 г 9. Пьянков И . В . Средния Азия в Ахаменидскую эпоху … Душанбе 1998 г 10. Сагдуллаев А . С . Культура Северной Бактрии в эпоху бронзы и раннего железа . С :- 1981 г 11. Абдуллаев А . Л . Памиятники раннежелезного века Южного Тажикистана . М : 1983 г 46

Kurs ishi Mavzu: Qadimgi Baqtriya sivilizatsiyasi 1

REJA: I.KIRISH II.ASOSIY QISM 1.Baqtriyaning bronza va temir davri madaniyatlari. 2.Baqtriyaning Axamoniylar davri yodgorliklari. 3.Yunon-Baqtriya podshohligi davri yodgorliklari. III.XULOSA IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2

KIRISH O ʻ zbekiston hududidagi eng qadimgi davlatlar haqidagi asosiy manbalar – “Avesto” kitobi, ahamoniylarning mixxat yozuvlari, yunon- rim tarixchilarining ma ʼ lumotlari hisoblanadi. So ʻ nggi yillarda Baqtriya, Xorazm va So ʻ g ʻ d hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar bu ma ʼ lumotlarni tasdiqlash bilan birga yangi ma ʼ lumotlar bilan boyitmoqda. Sopolli, Kuchuktepa, Qadimgi Baqtriya, Qadimgi So ʻ g ʻ d madaniyatlarining ochilishi O ʻ zbekiston hududida davlatchilikning shakllanishi va rivojlanishi bo ʻ yicha yangi ma ʼ lumotlar bermoqda. Jahon tarixshunosligida ilk davlatlarning shakllanishi borasida ko ʻ plab nazariyalar mavjud: - davlatlar mulkiy tabaqalanish mahsuli bo ʻ lib, uning kurtaklari qadimgi jamoalar davrida paydo bo ʻ lgan (QadimgiSharq); - rivojlangan jamoalarda sinfiy differensiya va davlatchilik bo ʻ lgan yoki harbiylashgan jamoalar bosqinidan o ʻ zlarini himoya qilish yo ʻ lida himoya vositalari va davlat boshqaruv tizimini rivojlantirib borgan, aks holda varvarlar hujumining qurboniga aylangan. Bu holatda rivojlangan jamoa uchun davlatchilik ikkilamchi, urug ʻ jamoa tuzumi darajasida bo ʻ lgan xalqlar uchun davlatchilik birlamchi hisoblanadi (V- VI asrlarda Rim imperiyasining Varvarlar tomonidan bosibolinishi); - sinfiy differensiyasiz jamiyatda davlatlarning paydo bo ʻ lishi (Shan-In, Maya, Inklar, Asteklar – Kolumbgacha bo ʻ lgan Amerikaxalqlari). Bu xalqlarda yerga egalik qilish, jamoa mulki yoki sinfiy stratifikatsiya sezilmaydi. Avval primitiv davlatlarning shakllanishi va keyin esa sinflarning shakllanishi yuzbergan; - to ʻ rtinchi holatda sinfiy differensiya va davlatchilik bir vaqtda shakllanadi. Albatta, bu jamoada davlatchilik qo ʻ shni xalqlarning – davlatlarning ta ʼ sirida (Attika) paydo bo ʻ ladi. O ʻ zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so ʻ ng, o ʻ zbek davlatchiligi tarixini o ʻ rganish Prezident tashabbusi bilan davlat 3

siyosati darajasiga ko ʻ tarildi. Tadqiqotchilar tomonidan qadimgi tarixning asosiy xususiyatlari va davlatchilikning vujudga kelishi masalalari tahlil etilmoqda. Ilk davlatlarning paydo bo ʻ lishi va turlari, hukmdorlar unvonlari kabi masalalar akademik E.V. Rtveladze, ilk davlatlarning shakllari va xronologiyasi, boshqaruv shakllari, etnik migratsiya va bosqinchilik natijasida yangi davlatlarning paydo bo ʻ lishi A.S. Sagdullayev, ilk davlatchilikning boshlanishi T.Sh. Shirinov, o ʻ zbek davlatchiligining uzluksiz tadrijiy rivojlanishi Azamat Ziyo asarlarida tahlil etildi. A.S.Sagdullayev va O ʻ . Mavlonovlarning “O ʻ zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi (qadimgi davrlardan XIX asrning o ʻ rtalariga qadar)” nomli o ʻ quv qo ʻ llanmasi nashrdan chiqdi. Qo ʻ llanmada boshqaruvning iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy-siyosiy va hududiy funksiyalari, davlatchilikning ilk bosqichlaridan boshlab XIX asrning o ʻ rtalarigacha bo ʻ lgan tarixiy davrda davlatchilikning rivojlanish qonuniyatlari va xususiyatlari, davlat boshqaruvining mazmun va mohiyatlari ochib berildi. O ʻ .I. Abdullayev O ʻ rta Osiyoda qadimgi boshqaruv va ilk davlatchilik tarixshunosligiga bag ʻ ishlangan kitobida davlatchilikning shakllanishi bo ʻ yicha umumlashgan xulosalar chiqargan: - bronza davrida “voha-davlatlar”; - mil.av. I ming yillikning boshlarida “voha-davlatlar” vadastlabki siyosiy uyushmalar; - ilk temir davrida hududiy jihatdan o ʻ rtamiyona davlatlar paydo bo ʻ lgan deyilgan. Bu O ʻ rta Osiyoning barcha mintaqasi uchun bronza davrida voha- davlatlar shakllangan degan xulosani beradi. Vohalanki, Qadimgi Sharq dunyosi bilan doimiy madaniy aloqada bo ʻ lgan O ʻ rta Osiyoning janubiy mintaqalari uchun bronza davrida boshqaruv, davlatchilik terminlarini ishlatish mumkin, xolos. Mil.av. I ming yillikning boshlarida Xorazm, Toshkent yoki Ustrushona kabi mintaqalarda siyosiy uyushmalar yoki ilk temir davrida o ʻ rta miyona davlatlar shakllangan edimi? Ma ʼ lumki, O ʻ rta Osiyoda davlatchilikning paydo bo ʻ lishi 4

birvaqtda kechmagan, shu sababli uning tarixshunosligi tarixiy mintaqalar bo ʻ yicha tadqiq etilganda, harbir mintaqa davlatchiligi uchun to ʻ g ʻ ri tarixiy xulosalar chiqarilgan bo ʻ lar edi. 5

O'xshashlar

Qadimgi So’g’d sivilizatsiyasi
Qadimgi Misr sivilizatsiyasi.
QADIMGI XORAZM SIVILIZATSIYASI
QADIMGI HINDISTON SIVILIZATSIYASI.
Qadimgi Baqtriya Kaviyligi haqida ayrim mulohazalar