30-yillar tanqidchiligining o’ziga xos tamoyillari haqida Reja: 1. 30-yillar tanqidchiligida “Sarob” romani atrofidagi bahslar. 2. Adabiy tanqidchilikda ijodiy faollik va realizm estetikasini egallash yo’lidagi izlanishlar. 3. Otajon Hoshim haoyoti va adabiy-tanqidiy qarashlari 4. Oybekning “Abdulla Qodiriyning ijodiy yo‘li” tadqiqoti haqida.

Mavzuga oid qisqacha annotatsiya 30-yillarning ikkinchi yarmiga kelib o’zbek adabiy tanqidchiligi ham faollasha boshladi. Oybekning «Abdulla Qodiriy ijodi» (1934) monografiyasi bu yo’ldagi ilk va muvaffaqiyatli qadamlardan biri bo’ldi. Bu asarda A.Qodiriyning yozuvchilik mahorati batafsil ochib berildi. 30-yillarda o’zbek adabiyotshunosligi tomonidan erishilgan yutuqlardan biri «O’n besh yil ichida o’zbek adabiyoti» (1939) ilmiy to’plam holidagi kitobidir. Bu to’plamga kirgan maqolalar ichida Olim Sharafiddinov va S.Husaynlarning «O’zbek adabiyoti», H.Yoqubovning «O’zbek sovet poeziyasi 15 yil ichida», Yusuf Sultonovning «O’zbek sovet prozasi», S.Husaynning «O’zbek sovet dramaturgiyamizga umumiy bir qarash». Sh.Sulaymon va G’.Karimovlarning «Bolalar adabiyoti to’g’risida», M.Afzalov va B.Karimovlarning «O’zbek folklari» nomli chinakkam tadqiqot ishlari mavjud edi. Unda, o’zbek adabiyotining taraqqiyot yo’llari ancha mukammal ochib berildi. Adabiy tanqid badiiy adabiyotda zamondosh obrazini qanday yaratayotganligiga. xususan, ularning nuqsoniga alohida etibor bera boshladi. 20- yillarning birinchi yarmida "inqilob" mavzuidagi asarlar yaxshi kutib olingan bo‘lsa, 20-yillarning ikkinchi yarmidan etiboran obrazlar to‘laqonligi, yozuvchilar o‘z qaxramonlarining ichki dunyosini, ruhiyatini tasvirlayotirmi degan savollar qo‘yila boshlandi. Uygun "O‘z xatolarimiz ustida o‘rganamiz" maqolasida o‘z ijodiga tanqidiy ko‘z yugurtiradi va malum xulosalarga kelganini bayon etadi. Bunday dalillar adabiy tanqidning sifat ustida ham, asarning badiiy yuksakligi ustida ham jiddiy izlana boshlaganini ko‘rsatadi. Shunday intilishlar tufayli 20-yillarning oxirlariga kelib, xususan, 30- yillarning boshlarida adabiyotda hayotga yaqin bo‘lish istagi avj oldi. Birin-ketinlik bilan "Dilbar-davr qizi", "Baxtlar vodiysi", "Temirchi Jo‘ra", "Ko‘kan", "Jontemir" kabi zamonaviy asarlar yaratila boshlandi. Biroq bu davrda ularga qarshi tanqidiy maqolalar emas, balki javobiya xarakteridagi asarlar yozish ananasi yuzaga keldi: Cho‘lponning "Buzilgan o‘lkaga" sheriga G‘ayratiy "Tuzalgan o‘lkaga" sheri bilan javob qaytardi. Biroq adabiy tanqid bunday asarlarni chetlab o‘ta boshladi. Faqat milliy istiqlol g‘alabasidan so‘ng bunday hodisalarga xolisona baho berildi.

O‘zbek adabiy tanqidida janriy izlanishlarga munosabat. XX asr boshlarida adabiyot yangi janriy izlanishlar davriga kirdi. Mavjud turli-tuman tashkilotlar bir-biriga o‘xshamagan uslub va estetik dasturlarga ega edi. Partiyaning, sovet davlatining adabiyotga buyruq berishi hali urfga kirmagan edi. Poetik ijod hali ustuvor ananaligicha davom etardi, shoirlar ananaviy aruzdan kengroq foydalanishar, biroq "inqilobiy" ruhni berish yangi vazn, yangi shakllar izlashni ehtiyojga aylantirayotgani tobora chuqurroq sezilmoqda edi. Ana shu ehtiyoj xalq ijodiga xos barmoq va sarbast vaznlarida jangovor shijoatkorlikka davat etuvchi asarlar (marshlar, qo‘shiqlar, ashulalar) yaratishga sabab bo‘ldi. Bunda Nozim Hikmat va V.Mayakovskiy o‘rnagi v a ijodining tasiri muhim rol o‘ynay boshladi. Adabiy jarayondaga bunday izlanishlar adabiy tanqid etiboridan chetda qolmadi. Arabnejad (A.Alaviya) "Bizda shakl masalasi va Nozim Hikmat" maqolasida xuddi shu masalalarga to‘xtaladi: "Aruz va hijo vazni" ohista oqar vaznlar bo‘lib, yangi hayotdagi surat va harakatni bera olishga qodir emasdur"-deb yozarkan, sarbast sherlarning afzalligani takidlaydi. Homil Yoqubov esa "Oybek va uning sherlari" maqolasida shoirning ijodiy o‘sayotganligini tahlil qilarkan, uning etiborini yangi shakllarga qaratadi. Mirtemir erkin sherni "nozimona she’r" deb ataydi. Erkin she’r ancha murakkab san’at bo‘lib, uni o‘zlashtirish oson kechmadi. Aslida o‘zbek sheriyatini yangi ohang va vaznga ko‘chirish harakati Fitrat va Cho‘lpon ijodida XX asrning 10- yillaridayoq boshlangan bo‘lib, 30-yillardagi adabiyotning mafkuraviylashtirila borishi sharoitida yangicha mohiyat kasb eta bordi. Shu zaylda sarbast G‘.G‘ulomning "Dinamo", H.Olimjonning "Ko‘klam", Shokir Sulaymonning "Erk kuylari", Mirtemirning "Ashulalar qo‘ynida" kabi ilk sheriy to‘plamlarida o‘zbek she’riyatida inqilob va sho‘ro tuzumini alqovchi mazmunga sug‘orilgan holda namoyon bo‘la bordi. Adabiy tanqid bu jarayonga madad berdi, Mirtemir sochma she’rlar yozishga jazm etdi. Hatto "Sochma shoirning tuyg‘u va fikrlari to‘lqinlanib, toshib ketgan vaqtda yoziladi", - deya unga muhabbatini izhor etgan edi. Qolaversa, o‘sha davrda sochmani minbar adabiyoti deb ataganlar. Lekin sochmadagi hamma sherlar yuksak g‘oyaviy-badiiy saviyada bo‘lavermagani yosh tanqidchi Yunus Latif tomonidan ilg‘angan edi.

Bu davrda adabiy tanqid nasr rivojiga ham sezilarli tasir ko‘rsatdi. XX asr boshlarida A.Qodiriy, A.Fitrat, S.Ayniy, 20-30- yillarda esa H.Shams, Zarif Bashir, Ziyo Said, G‘.G‘ulom, Sh.Sulaymon, G‘ayratiy, H.Olimjon, Sobir Abdulla, Cho‘lponlar hikoya yoza boshlagan edilar. A.Sadiy hikoyachilikda A.Qodiriy ijodi sermahsulligini takidlaydi. U tahlil jarayonida u yoki bu janr tabiatiga to‘xtalishga, jumladan, hikoyaning xususiyatlari haqida nazariy mulohazalar bildirishga intiladi. Abdurauf Fitrat esa "Adabiyot qoidalari" nazariy asarini shu masalalarga bag‘ishlasa, Olim Sharafiddinov(Ayn), Sotti Husaynlar o‘rni-o‘rni bilan o‘z maqolalarida hikoya, povest janrlariga xos xususiyatlarga oid qimmatli fikrlarni aytib o‘tadilar. O‘zbek adabiyotida roman janrining paydo bo‘lishi A.Qodiriy, Hamza , Mirmuhsin Shermuhammed nomlari bilan bog‘liq. Roman nazariyasiga oid ilk nazariy mulohazalar esa A.Sa’diyning "Amaliy ham nazariy adabiyot darslari” va Fitratning "Adabiyot qoidalari" asarlarida uchraydi. Ayniqsa, S.Xusayn "O‘tkan kunlar"ni tahlil qilish jarayonida janr sifatida romanning boshqa adabiy janrlardan farqini tushuntirishga harakat qiladi. Miyonbuzruk Solihov esa o‘zbek adabiyotida romanchilik tajribasi - yo‘qligini takidlab, "O‘tkan kunlar i ni original asar deb hisoblaydi. Aslida esa chindan ham "O‘tkan kunlar" o‘zbek adabiyotida, Yevropada tushunilganidek, haqiqiy realistik roman bunyodga kelganining dalili edi. Adabiy tanqidda shu haqiqatning tasdiq topishi uning estetik jihatdan ancha balog‘atga yetganinn ko‘rsatadi. Dramaturgiyaning tug‘ilishi va rivoji masalasi ham adabiy tanqidning e’tiboridan chetda qolmadi. Dramaturgiya rivojining ilk bosqichida "og‘zaki tanqid" (jonli tanqidiy amaliyot) asosiy rol o‘ynadi va u ko‘pincha tashkiliy shakllarda, aytaylik, u yoki bu asarni o‘qib muhokama etish va repertuarni komissiyalar orqali qabul qilish jarayonida ro‘yobga chiqdi. Shu tariqa teatr tanqidchiligi shakllana bordi. Ammo e’lon qilingan maqola va taqrizlarning ko‘pchiligi teatr sanati masalalariga va aktyorlar mahorati tahliliga bag‘ishlangan bo‘lib, ular orasida spektaklning g‘oyaviy-

badiiy qimmatini, zamonaviy hayot bilan aloqasi va tarbiyaviy ahamiyatini chuqur ochib beradiganlari hali ye tarli emas edi. Jumladan, "Ch.O‘g‘li" imzoli tanqidchi "Teatr asarlari janrning jon tomiridir. Yaxshi va nafis teatr adabiyotiga ega bo‘lmasak, teatrdan sira foydalana olmaymiz",-deb yoesa, boshqa bir maqolada operetta, balet sanati to‘g‘risida ham ayrim mulohazalar bildirilgan edi. Teatr tanqidchiligi o‘zbek teatrining yuksalishida katta rol o‘ynadi. 20-yillarning oxiri 30-yillarning boshlarida K.Yashin, N.Safarov, Ziyo Said, Sobir Abdulla, U.Ismoilov, Z.Fatxullin kabi yosh dramaturglar badiiy ijod sohasida ko‘rinib qoldilar. Adabiy tanqid o‘z vaqtida ularning paydo bo‘lishini tabriklash bilan birga mavjud nuqsonlarini ko‘rsatishga harakat qildi va ijodiy yuksalishlariga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. O‘zbek adabiyotshunosligida mumtoz merosga munosabatda ikki asosiy yo‘nalish mavjud edi: 1) vulgar sotsiologik ruhdagi qarashlar yo‘nalishi bo‘lib, bu holat J.Boybulatov, Oltoy,Z.Bashir, 3.Said, Yu. Latif singari adabiyotchilar chiqishlarida ko‘p uchraydi; 2) marifiy-ilmiy yo‘nalish - bunday tamoyildagi professional tanqidchi va adabiyotshunoslar, shuningdek, tanqid bilan shug‘ullanuvchi yozuvchilar orasida Fitrat, A.Sadiy. A.Majidiy, Ayn, S.Ayniy, L.Olimiy, O.Xoshim, Botu kabi ijodkorlar bor edi. Ilmiy izlanishlar yo‘lidan borgan Fitrat, A.Sadiy, A.Majidiy, To‘g‘rul, O.Hoshim, L.Olimiy kabi tanqidchilarning maqolalari, adabiyotshunoslikka oid tekshirishlari merosga to‘g‘ri yondashishga intilishning adabiy tanqiddagi namunalari edi. Bu jihatdan L. Olimiyning "Nodira", A.Majidiyning "Shoir Miriy" kabi maqolalari ayricha e’tiborga loyiq. Kuzatishlar shundan dalolat beradiki, 20-yillardayoq ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy ijodiy merosini to‘plash, o‘rganish, nashr etish, boshqa tillarga o‘girish o‘ziga xos ko‘lamdorlik kasb eta boshlagan edi. Bunda nafaqat o‘zbek, balki ozarbayjon, turkman, rus va boshqa adabiyotshunoslar ham salmoqli hissa qo‘sha boshlagan edilar. Jumladan, Abdurauf Fitrat ilk bor shoirning forsiy ijodiga etiborni qaratib, "Navoiyning forsiy shoirlig‘i va uning forsiy devoni to‘g‘risida" maqolasini yaratgan bo‘lsa, "Muhokamatul-lug‘atayn"ning turkmancha tarjimasi 1925 yilda "Amir