MAVZU: QURILISH ISHTIROKCHILARI.QURILISH ISHLAB CHIQARISHNI O’ZIGA XOS QONUNIYATLARI RE’JA 1- QURILISH ISHLAB CHIQARISHNI O’ZIGA XOS QONUNIYATLARI 2- QURILISH ISHTIROKCHILARI 3- QURILISH TASHKILOTLARINING TIZIMINI TUSHUNCHASI

“Qurilish ishlab chiqarishini tashkil etish” iborasi bilan birlashtirilgan savollar mavzulari nihoyatda keng. Alohida maqolada bu yerga kiritilgan vazifalarni sanab o'tishning iloji yo'q. Agar siz buni juda katta zarbalar bilan qilishga harakat qilsangiz, unda qurilish maydonchasini tanlash, qurilayotgan ob'ekt uchun loyihani ishlab chiqish, bosh pudratchini tanlash, qurilishni ta'minlash va amalga oshirish sifatini nazorat qilish bilan bog'liq vazifalar haqida gapirishimiz kerak.ishlaydi. Qurilish ishlab chiqarishini tashkil etish - bu chora-tadbirlar majmui bo'lib, ularni amalga oshirish ko'zlangan natijaga erishishni ta'minlaydi. Bu qurilayotgan ob'ektning o'z vaqtida kutilgan sifatda foydalanishga topshirilishidir.Qurilish ishlab chiqarishni tashkil etish maqsadli texnologik, texnik va tashkiliy yechimlarni taqdim etishni, shuningdek, ob'ektlarni qurish bo'yicha imzolangan shartnomalar bo'yicha majburiyatlarning bajarilishini ta'minlaydigan faoliyatni nazarda tutadi. Ya'ni, ushbu qurilish ishtirokchilarining iqtisodiy, ishlab chiqarish, iqtisodiy va boshqa manfaatlarini hisobga olgan holda, ularni kelishilgan muddatda va belgilangan sifatda foydalanishga topshirish. Bunga quyidagilar kiradi: Qurilish ishlab chiqarishi uchun iqtisodiyotni boshqarishga oid umumiy qonuniyatlar amal qiladi. Shu bilan bir vaqtda, moddiy ishlab chiqarish sohasi sifatida qurilish ishlab chiqarishdan ko‘p jihatdan farq qiladi: jumladan, bu yerda o‘ziga xos xususiy, ya’ni uni tashkil qilish va boshqarish bilan belgilanuvchi, iqtisodiyotning faqat ushbu sohasi uchun xos bo‘lgan qonuniyatlari amal qilishi ham kuzatiladi. Qurilishning shu kabi ob’yektiv xususiyatlarini tushunib yetish va hisobga olish – bu qurilish ishlab chiqarishini tashkil qilish va boshqarish shakllari va uslublarini to‘g‘ri tanlab olishning zarur sharti hisoblanadi. Qurilish ishlab chiqarishining birinchi o‘ziga xos xususiyati – bu ishlab chiqirilgan mahsulot – ya’ni, qurilish ob’yektlarining (bino va inshootlar) bir joydan ikkinchisiga ko‘chmasligi va

hududiy jihatdan muayyan o‘ringa egaligi, shu bilan birga ishlab chiqarish qurilmalari va vositalarining (ishchilar, mashinalar va boshqalar) harakatchanligi, ya’ni bitta ob’yektdan ikkinchisiga doimiy ravishda ko‘chirilishi bilan bog‘liqligi. Qurilish ob’yektlarining keng hududda (shahar, tuman va h.k.) tarqoq holda uzoq masofalarda joylashishi boshqaruv bo‘linmalarini avtonom ish olib borishga majburligini belgilab, o‘z navbatida, bu holat axborotlar almashinuvini murakkablashtiradi, o‘zaro tezkor aloqalarga kirishish va boshqaruvni amalga oshirish imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi. Solishtirish uchun sanoat miqyosidagi ishlab chiqarish korxonalarida qurilmalar va mehnat vositalarining bir joyga mahkamlab o‘rnatilishi, ishlab chiqarish mahsulotlari esa bir joydan ikkinchisiga ko‘chirilishi, harakatchanlik tavsifiga ega bo‘lishini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Qurilishning bu xususiyati ishlab chiqarish jarayonining barqarorligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi va ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi va bir maromda bajarilishini ta’minlashda katta qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Bundan qurilishning ikkinchi o‘ziga xos xususiyati– ya’ni, atrof-muhit, tabiiy iqlim sharoitlariga bog‘liqligi kelib chiqadi. Qurilish ishlab chiqarishi mahsuloti bevosita yer bilan bog‘liq. U bino va inshootlarining asosini, poydevor tayanadigan zamin rolini o‘ynab, uning ajralmas qismini tashkil qiladi. Tabiiy ravishda, ushbu asos murakkab geologik va gidrogeologik tavsiflarga ega bo‘lgan dinamik tizim bo‘lib, u suv, harorat, seysmik tebranishlar, mavsumiy tebranishlar va shu kabilar ta’siri ostida o‘zgaruvchanlik xususiyatiga ega hisoblanadi. Qurilish ishlari ochiq havo sharoitlarida amalga oshirilib odamlarga tabiiy – iqlim omillari o‘z ta’sirini ko‘rsatadi: jumladan, atmosfera hodisalari, yil mavsumlari almashinuvi (mavsumiy tebranishlar) va sutkaning o‘zgarishlari (harorat va yorug‘lik) ta’sir ko‘rsatishi qayd qilinadi. Qurilish butun yil davomida amalga oshirilishiga qaramasdan, mavsumiy shart–sharoitlar qurilish uslublarini tanlashga o‘z ta’sir qiladi. Bularning barchasi qurilishni tashkil qilish va ishlarni bajarish texnologiyalariga ko‘rsatadi va

ishlab chiqarish joyi va vaqtiga bog‘liq holda, qabul qilingan qaror va yechimlarning ko‘p sonli bo‘lishini belgilab beradi. Ayrim qurilish jarayonlari me’yorlashganiga qaramay ob’yektlarni barpo qilish texnologiyalari xilma-xilligi ularning bu turkumda me’yoriylashtirilishi murakkab bo‘lishi natijasida har bir loyiha uchun sharoitlarni hisobga oladigan alohida ishlarning bajarilish loyihasi (IBL) ishlab chiqilishi kerak. Bundan ko‘p sonli tashqi omillarning oldindan yetarlicha aniq bashorat qilish qiyin bo‘lgan uzluksiz tavsifdagi ta’sirlarga uchrashi sharoitida tizimni boshqarish murakkabligi kelib chiqadi. Ishlarni bajarish shart- sharoitlarining xilma-xilligi foydalanuvchi texnikaga qo‘yadigan talablarning o‘ziga xosligini belgilab, tashkiliy shakllar va ishlarni bajarish uslublariga ta’sir ko‘rsatadigan odam faoliyati omiliga ham alohida talablar qo‘yilishini belgilab beradi. Ishlab chiqarishning uchinchi o‘ziga xos xususiyati material sig‘imdorligi bilan belgilanadi. Material sig‘imdorligi loyihada ko‘zda tutilgan turli hajmiy–tarh va konstruktiv yechimlar, ularni amalga oshirishda xilma-xil materiallar (yer, temirbeton, yog‘och, plastmassa, to‘kiluvchan materiallar va ko‘plab boshqalar)dan foydalanish asosida hal qilinadi. Yuklash va tushirish ishlari hamda tashish jarayonlarida ko‘p miqdorda mehnat sarflanadi va transport vositalari jalb qilinadi. Bundan tashqari qurilishda kata material sig‘imdorligi materiallarning kafolatlangan zaxiralariga ega bo‘lishni qiyinlashtiradi. Albatta, bu holat sanoat ishlab chiqarishida ham kuzatiladi. Shuningdek, materiallarning bir qismi (masalan, tovar sifatidagi qorishma, eritmalar) omborda saqlanmaydi va ular tayyorlanganidan keyin 1–2 soat davomida ish joyiga yetkazib berilishi talab qilinib, bu o‘z navbatida qurilish jarayonini transport vositalariga bog‘liqlik darajasini yanada oshiradi. Bu qonuniyatlar qurilishga va uning barcha bosqichlari uchun birday xos bo‘lib, iqtisodiy tizimga bog‘liq hisoblanmaydi. Qurilish ishlab chiqarishining to‘rtinchi o‘ziga xos xususiyati – bu oldin sanab o‘tilgan har uchta o‘ziga xos xususiyatdan kelib chiqqan holda, statsionar zavod sharoitidagi ishlab

chiqarishdan qurilish maydoni ishlab chiqarishiga yetkazib berilish tendensiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, bu, o‘z navbatida, yuqorida ta’kidlab o‘tilgan salbiy omillar ta’sirining kuchsizlanishini belgilab beradi. Qurilish ishlab chiqarishi rivojlanishining asosiy yo‘nalishi– industrial uslublarning takomillashtirilishi bo‘lib, bunda qurilish yig‘ish–montaj maydoniga aylantiriladi va bu yerga zavoddan maksimal darajada tayyor holdagi yiriklashtirilgan yig‘ma elementlar olib kelinadi. Qurilishning industriallashtirilishi qurilish industriyasi sohasining (temirbeton, metall konstruksiyalar ishlab chiqarish zavodlari va boshqalar) tashkil qilinishi va takomillashtirilishini belgilab beradi. Bu holat qurilishda mehnat unumdorligi ortishiga olib kelib, bir vaqtning o‘zida o‘ziga xos boshqaruv qiyinchiliklarini vujudga keltiradi. Qurilish ishlab chiqarishining yakuniy ishlab chiqarish mahsuloti bo‘lgan bino va inshootlarni barpo etishda turli xil sohalarga (industrial ishlab chiqarish – transport – qurilish) uzviy bog‘liq va bu boshqaruv jarayoni uchta boshqaruv markazi tomonidan amalga oshirilishini anglatadi. Uchta asosiy va ko‘p sonli boshqa qurilish ishlab chiqarish, boshqacha aytganda, konveyeri ishtirokchilarining bajarayotgan ishlarini uyg‘unlashtirish zarurati kelib chiqadi – bu esa ishlab chiqarishni tashkil qilishda nisbatan murakkab va asosiy funksiyalardan biri hisoblanadi. Qurilishning o‘ziga xos beshinchi xususiyati – ishlab chiqarish siklining davri va qurilish mahsulotining tannarxi yuqoriligi bilan belgilanadi. Qurilish ob’yektlarining tannarxi o‘n-yuz milliard so‘mgacha yetishi mumkin. Bu tabiiy holat hisoblanadi. Qurilish davri bir necha yilni tashkil qilishi mumkin. Bu davr davomida yirik moliyaviy vositalar aylanma harakatdan chiqariladi (sarflanadi) va moddiy qimmatga ega bo‘lgan vositalar sarflanadi. Qurilishning umumiy davrida tashkiliy yoki texnologik tayyorgarlik davri kattagina vaqtni o‘z ichiga olib, bu vaqt davomida tadqiqot ishlari, loyihalash va tayyorgarlik davriga tegishli boshqa ishlar bajariladi. Ob’yektlarni qurishda uzoq davom etadigan davr rejalashtirish va boshqarish tavsiflariga ta’sir qiladi va