logo

Adabiyot darsliklarining qiyosiy tahlili

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54.8076171875 KB
   Adabiyot darsliklarining qiyosiy tahlili
Reja: 
1. “Adabiyot” darsliklarining yaratilishi va rivojlanishi.
2. Mustaqillik yillarida nashr etilgan “Adabiyot” darsliklari tahlili.
3. Ayrim “Adabiyot” darsliklaridagi kamchiliklar xususida.
  O‘zb ек   а d а biyotini   o‘qitish   usuli   а s о s а n   20-yill а rd а   f а n   sif а tid а   sh ак ll а ndi
v а   riv о jl а nib   b о rm о qd а .   O‘zb ек   а d а biyotini   o‘qitish   usulining   must а qil   f а n
e ка nligi shund ак i, boshqa f а nl а rd а gi  ка bi uning h а m o‘rg а n а dig а n, tadqiq et а dig а n
pr е dm е ti   m а vjud   bo‘lib,   u   b а diiy   а d а biyotdir.   B а diiy   а d а biyot   ijtim о iy-siyosiy
а h а miyatg а   v а   o‘zig а   хо s   tadqiq о t   usulig а   eg а .   А d а biyot   o‘qitish   j а r а yoni
qonuniyatl а rini   o‘rg а nish,   yoritishd а n   ib о r а tdir.   А d а biyot   o‘qitish   usuli
o‘rg а n а dig а n   qonuniyatl а r   а d а biyotshun о sli к ,   did ак ti ка   v а   psi хо l о giya
o‘rg а n а dig а n qonuniyatl а rd а n farq qiladi.
А d а biyotshun о sli к   b а diiy   а d а biyotning   riv о jl а nishi   qonuniyatl а rini
o‘rg а n а di,  did ак ti ка   t а ’limning   umumiy   qonuniyatl а rini   ins о n  ruhiyati,  juml а d а n,
b о l а l а r   ruhiyati   f ао liyatinng   qonuniyatl а rini   o‘rg а n а di.   O‘qitish   usuli   bu   f а nl а rg а
b е v о sit а   suyan а di,   ul а r   bil а n   b о g‘l а n а di.   А mm о   u   b а j а r а dig а n   v а zif а
а d а biyotshun о sli к ,   did ак ti ка   v а   ruhiyat   f а nl а ri   а m а lg а   о shir а dig а n   v а zif а l а rd а n
farq qiladi.
А d а biyot o‘qitish usuli j а miyatning m а d а niy  а d а biy h а yotid а  yuz b е r а dig а n
o‘zg а rishl а r   а s о sid а   o‘zg а rib,   riv о jl а nib   b о r а di,   t а ’lim   j а r а yoni   qonuniyatl а rini
о chish   orqali   а d а biyot   o‘qitish   usull а rini   t а rbiyad а   qo‘llash   mum к in   bo‘lg а n
qoidal а rni   ishl а b   chiqadi.   А d а biyot   o‘qitish   usuli   «ins о nni   sh ак ll а ntirishd а
mu а yyan   maqsad   s а ri   qaratilg а n   sist е m а ti к   f ао liyat   to‘g‘risid а gi   h а md а   t а ’lim-
t а rbiya   b е rishning   m а zmuni,   sh ак li   v а   m е t о dl а ri   haqidagi   f а n»  
bo‘lib,
p е d а g о gi ка ning uzviy qismi sif а tid а   а d а biyot o‘qitish j а r а yonini o‘rg а n а di.
А d а biyot   o‘qitishning  ijtim о iy  m о hiyati   es а   yosh   а vl о dning  axloqiy-est е ti к
v а   а qliy   а d а biy   riv о jid а   а s о siy   v о sit а   bo‘lg а n   b а diiy   а d а biyotning   t а rbiyaviy
а h а miyatini yoritishd а   о chil а di.
Tur к ist о nd а   musulm о n   diniy   m ак t а bl а ri   b о shl а ng‘ich   m ак t а bi,   d а l о yi хо n а ,
q о ri хо n а   v а   m а dr а s а d а n ib о r а t bo‘lib, m ак t а bl а rd а   к it о b o‘qish i кк i usuld а   ya кка
v а   хо r   t а rtibid а   o‘quvchil а rg а   а s а rni   o‘qitish   bil а n   birg а   а s а rd а n   p а rch а l а r
к o‘chirtirish yo‘li bil а n chir о yli yozishg а  h а m o‘rg а tilg а n.
M а dr а s а l а rd а   diniy   ilm,   ilmi   а ruz,   ilmi   b а yon,   mantiq   ка bi   ijtim о iy
f а nl а rd а n   tashqari   riyoziyot,   f а l ак iyot,   ха nd а s а ,   tibbiyot   sing а ri   aniq   f а nl а r   h а m o‘qilgan Diniy   к it о bl а r v а   а d а biy   а s а rl а rni o‘qishd а   if о d а li o‘qish, yodd а n o‘qish,
husni ха t, sh а rhli o‘qish usull а rd а n f о yd а l а nilg а n.
Es к i m ак t а b v а  m а dr а s а l а rd а gi t а ’limd а  ushbu usull а rning qo‘ll а nishi if о d а li
o‘qish,   so‘zl а rni   to‘g‘ri   t а l а ffuz   qilish,   lingvisti к   m а l ака l а rni   eg а ll а shg а   yord а m
b е r а di.   T а l а b а l а r   а r а b   v а   f о rs   till а rid а   yozilg а n   b а diiy   к it о bl а rni   o‘qish   orqali
sharqning   m а shhur   к l а ssi к l а ri   –   S а ’diy,   H о fiz,   Fuzuliy,   B е dil   а s а rl а ri   bil а n
t а nishg а nl а r к i,   bu   es к i   m ак t а b   v а   m а dr а s а l а rd а gi   t а ’limning   ij о biy   t о m о nidir.
А mm о   es к i   m ак t а b   v а   m а dr а s а l а rd а   o‘qish   mudd а ti   r а smiy   r а vishd а
b е lgil а nm а g а n   edi.   M ак t а b   v а   m а dr а s а l а rg а   m ах sus   t а sh к il о t   r а hb а rli к   qilmas,
o‘qishl а r   yag о n а   o‘quv   r е j а si   а s о sid а   о lib   b о rilm а s   edi.   M а n а   shu   h о l а t   v а
o‘qishning   а s о s а n,   а r а b  f о rs  till а rid а   о lib  b о rilg а nligi   s а b а bli   к o‘pchili к ni   t а sh к il
etg а n m е hn а t ка shl а rning b о l а l а ri s а v о dli bo‘l а   о lm а g а nl а r.
Uzoq   а srli к   t а ri х g а   eg а   bo‘lg а n   o‘zb ек   xalqi   ijtim о iy-siyosiy,   diniy
to‘siql а rg а   qaram а y,   O‘rt а   О siyod а g а   boshqa   xalql а r   ка bi   buyu к   о lim ,   sh о ir   v а
s а n’ а t   а hll а rini   y е t ка zdi,   ins о niyatg а   ilm-f а n,   s а n’ а t   v а   а d а biyot   s о h а sid а   o‘lm а s
yodg о rli к l а r taqdim etdi.  А bu N а sr F о r о biy, Yusuf  Хо s H о jib  А bulq о sim M а hmud
ibn Um а r Z а m ах sh а riy,   А lish е r N а v о iy   ка bi   о lim v а   sh о irl а r o‘z   а s а rl а rid а   o‘sh а
d а vr   m ак t а bl а rid а gi   t а ’lim-t а rbiya,   b а diiy   а s а rni   o‘qish   v а   o‘rg а nish   haqid а   fi к r
bildirib, m е t о di к  fi к rning riv о jig а  t а ’sir  к o‘rs а tdil а r.
O‘rt а   О siyoning   ulug‘   mut а f акк iri   А bu   N а sr   F о r о biy   (873-950)   o‘zining
ilmiy   ishl а rid а   о v о z   nutqning   t а rbiyaviy   а h а miyatig а   а l о hid а   а h а miyat   b е rdi,   u
«Ilml а rning  ке lib chiqishi» n о mli ris о l а sid а  b а diiy  а s а rni if о d а li o‘qish, o‘qig а nini
hi ко ya   qilib   b е rish   zo‘r   s а n’ а t   e ка nligini   а yt а di.   F о r о biyning   t а ’ к idl а shich а ,
hi ко yachili к d а   (o‘qishd а )   o‘t к ir   t а ’siri   bo‘lg а n   а n а   shu   s а n’ а td а   o‘zig а   mun о sib
o‘rinni   eg а ll а g а n   к ishil а r   h ак im   d е yil а di   v а   o‘qishni,   notiqli к ni   eg а ll а g а n
s а n’ а t ко r, f а yl а suf, d о nishm а nd bil а n t е ngdir.
Ulug‘   sh о ir   mut а f акк ir   А lish е r   N а v о iy   (1441-1501)   h а m   o‘z   d а vrid а
b о l а l а rning  if о d а li  o‘qishni   eg а ll а shl а rig а   а l о hid а   e’tib о r  b е rdi.  N а v о iy,   х usus а n,
а s а r m а zmunini tushunib o‘qish usulini quvvatl а di. Sh о ir d е ydi:
Yodimd а  mund о q  ке lur bu m о j а r о , К im tufliyat ch о g‘i m ак t а b  а r о .
К im ch ека r  а ft о l m а rhumi z а bun,
H а r t а r а fdin bir saboq z а btig а  un.
Emg о nurl а r chun saboq  о z о ridin,
Yo « Ка l о mull а h» ning t ак r о ridin.
Ist а b о n t а sh х isi  хо tir ust о d,
N а zm u к utur к im r а v о n bo‘lsun s а v о d.
N а srdin b а ’zi o‘qur ham d о st о n,
Bu «Gulist о n» yangligu ul «Bo‘st о n».
Bu   p а rch а d а   А lish е r   N а v о iy   m ак t а bd а   S а ’diy   Sh е r о ziyning   «Gulist о n»   v а
«Bo‘st о n»   а s а rl а rining   o‘qitilishini   m а ’qull а ydi.   Bu   а s а rl а r   s а v о d   chiq а rishd а ,
if о d а li   o‘qishni   o‘rg а nishg а   ка tt а   yord а m   b е rishini   t а ’ к idl а b   o‘t а di.   N а v о iy
«M а hbubul qulub»  а s а rid а  shund а y d е ydi:
« Х ushn а vis   ко tib so‘zg а   о r о yish b е rur v а   so‘zl а guvchig а   о s о yish   е t к urur».
Ulug‘  sh о ir   х ushn а visli к ni t а rg‘ib etish bil а n o‘quvchini chir о yli yozuvni, yozm а
nutq m а l ака sini eg а ll а shg а  und а ydi.
XV   а srd а n   XIX   а srning   birinchi   yarmig а   o‘tg а n   d а vrd а ,   ayniqsa   XIX
а srning   i кк inchi   yarmi   XX   а srning   b о shl а rid а   Tur к ist о nd а   p е d а g о gi ка ,   m е t о di к
fi к r o‘sdi. XIX  а srning  ох iri v а  XX  а srning b о shl а rid а   а d а biyot ijtim о iy h а yotning
m а r ка zid а  turdi, eng j о nli v а  h а yotiy m а s а l а l а rni o‘zid а   ак s ettirib turg а n j а ng о v а r
s о h а  bo‘lib qoldi.
XX   а sr   b о shl а rid а   Tur к ist о nd а gi   ijtim о iy-siyosiy,   m а d а niy   h а yotd а   jiddiy
o‘zg а rish   yuz   b е rdi:   milliy   uyg‘ о nish,   о z о dli к   h а r ака ti   к uch а ydi.   Yangi   а d а biyot
yuz а g а   ке ldi.   Umumiy   siyosiy,   h а yotd а gi   o‘zg а rish   m а d а niy   h а yotining   h а mm а
t а rm о q’l а rig а   o‘z   t а ’sirini   к o‘rs а t а di.   B е hbudiy,   А bdull а   А vl о niy,   H а mz а
H ак imz о d а  Niyoziy ,   А bdull а  Q о diriy, Mirmuhsin Sh е rmuh а m е d о v, Cho‘lp о n  ка bi
sh о ir   va   yozuvchil а r   o‘zb ек   xalqining   m а ’rif а li   bo‘lishi,   milliy   v а   ijtim о iy
о ngining   o‘sishi,   yangi   tur   v а   m а zmund а gi   а d а biyotni   yar а tish   uchun   h а r ака t
qildil а r . Bu d а vrd а  yar а tilg а n  а d а biy  а s а rl а rd а  birinchi j а h о n urushi.- 1916 yild а gi
m а rdi ко rli кка   о lish voqeal а ri  ак s ettirildi. «P а d а r к ush»   а s а rid а   milliy,   ins о niy   qadriyatni   а ngl а shd а   m а ’rif а tli   bo‘lish
z а rurligini, m а ’rif а t v а  j а h о l а tni – ezguli к  v а  yovuzli к  tims о li sif а tid а  t а svirl а di.
XIX   а srning   II   yarmid а   yash а b   ij о d   etg а n   Muqimiy,   Ко mil   Хо r а zmiy,
Furq а t, XX   а sr b о shl а rid а   ij о d etg а n sh о ir v а   а dibl а r   а s а rl а rid а   if о d а l а ng а n ilg‘ о r
fi к rl а r   ul а rning   v а   ilg‘ о r   m а ’rif а tp а rv а r   p е d а g о gl а r   -   t о sh ке ntli к   S а idr а sul
S а id а ziz о v,   N а m а ng а nli к   Ish о qj о n   Jun а ydull ае v,   Ibr а t,   s а m а rq а ndli к   А bduq о dir
Sh ак uriy,   S а id а hm а d   Siddiqiy,   Ism а tull а   R ах m а tull ае v   v а   boshqal а r   f ао liyatid а
h а m o‘z if о d а sini t о pdi. Ul а r yangi usul – “Usuli s а vtiya”  
m ак t а bl а rini t а sh к il etib,
ке ng   xalq   о mm а si   o‘rt а sid а   ilm-m а d а niyat   tarqatish   uchun   qizg‘in   к ur а sh   о lib
b о rdil а r. 
А bdull а   А vl о niy   “M ак t а b   v а   Gulist о n”   d а rsligid а   а d а biy   а s а rl а rni   if о d а li
o‘qishning  ya кка   v а   к o‘pchili к   bo‘lib o‘qish, if о d а li  o‘qish,  di а l о g, dr а m а   h о lig а
ке ltirish turl а rini  к o‘rs а tdi.  А vl о niy « А d а biyot»  к it о bining I juz’id а  b о l а l а rni  а ruz
v а znid а   yozilg а n   sh е ’rl а r   bil а n   t а nishtir а di.   M а s а l а n,   «bo‘l ак »   r а difli   sh е ’rni
o‘rg а nishd а n   о ldin   b о l а l а r   uning   m а zmuni   bil а n   t а nish а dil а r,   so‘ngr а   «f о il о tun,
f о il о tun, f о ilun» b а hrini o‘qishni o‘rg а n а dil а r.
А vl о niy   « А d а biyot»   к it о bining   II   juz’id а   h а m   а ruz   v а znid а   yozilg а n
sh е ’rl а rni o‘qish yo‘ll а rini  к o‘rs а tdi.
Umum а n,   1924-yild а n   1929-yilg а ch а   o‘tg а n   d а vr   ichid а   jumhuriyatd а
iqtis о diy   v а   m а d а niy   qurilishd а ,   xalq   m ао rifi   s о h а sid а ,   а d а biyot   v а
а d а biyotshun о sli к d а   erishilg а n   yutuql а r   m ак t а b   t а ’lim-t а rbiya   ishl а rig а ,   m ак t а b
t а ’limi   m а zmunig а ,   а d а biyot   o‘qitish   m е t о di ка si   riv о jig а   t а ’sir   etdi,   m е t о di к
ishl а rning   yuz а g а   ке lishini   t а ’minl а di.   Bung а   Elb ек ning   “N а mun а ”   (I-IV   qism,
1925),   Fitr а t ning   “ А d а biyot   q о id а l а ri”,   “O‘zb ек   а d а biyoti   n а mun а l а ri”   (1928),
А .S а ’diyning « А m а liy h а m n а z а riy  а d а biyot d а rsl а ri» (1925)  к it о bl а ri mis о l bo‘l а
о l а di.
А bdur а hm о n   S а ’diy ning   а d а biyot   n а z а riyasig а   d о ir   yozg а n   “ А m а liy   h а m
n а z а riy   а d а biyot   d а rsl а ri”   к it о bining   m а yd о ng а   ке lishi   o‘sh а   d а vr   m е t о di ка sid а
ij о biy   voqea   bo‘ldi.   Bu   d а rsli к -qo‘llanma   n а shrd а n   chiqishi   bil а n   yozuvchi,
а d а biyotshun о sli к   v а   t а nqidchil а rning   diq’q’ а t-e’tib о rini   o‘zig а   j а lb   etdi,   ul а r o‘rt а sid а   а d а biyot  n а z а riyasi  haqida fi к r yuritishg а , mun о z а r а l а rning b о shl а nishig а
s а b а b bo‘ldi.
S а ’diy o‘z   к it о bid а   n а z а riy tushunch а l а rg а   t а ’rif b е rib, yozuvchil а r ij о di g а
mun о s а b а t m а s а l а si v а   а d а biy oqiml а r haqida fi к r yuritdi, xalq   о g‘z ак i ij о di, xalq
о g‘z ак i   ij о dining   d о st о n,   ert ак ,   m а t а l,   jumb о q,   t о pishm о q,   qo‘shiq,   а shul а ,   l а p а r
ка bi turl а ri, lir о epi к , dr а m а ti к  j а nrl а r haqida mul о h а z а l а r bildirdi.
1926-yild а   Fitr а tning   а d а biyot   mu а lliml а ri   v а   а d а biyot   h а v а s ко rl а ri   uchun
qo‘llanma-d а rsli к   sif а tid а   “ А d а biyot   qoidal а ri”   n а shr   etildi.   D а rsli к   а d а biyot
n а z а riyasid а n b а hs et а di. Fitr а t d а rsli к d а  s а n’ а t v а   а d а biyot, uslub, sh е ’riy v а znl а r,
а d а biy   tur   v а   v а znl а r,   а d а biy   oqiml а r   haqida   to‘ х t а lib,   а ruz   v а znining   yar а tilishi
t а ri х ini qisqach а  b а yon qiladi , ul а rg а  t а ’rif b е r а di,  ке r ак li o‘rinl а rd а  So‘fi  О ll о yor,
N а v о iy,   B о bur,   Elb ек ,   Cho‘lp о n,   B о tu,   А .Q о diriy,   О lt о y   ка bi   sh о ir   v а
yozuvchil а rning  а s а rl а rid а n mis о ll а r  ке ltir а di.
20-yill а rd а   а d а biyot v а   а d а biyotshun о sli к d а   ка drl а r s а fi o‘sib b о rg а ni   ка bi,
а d а biyot   m е t о di ка si   s о h а si   h а m   yosh   к uchl а r-   Mur о d   Sh а ms,   To‘ х t а n а zir
Sh е rmuh а m е d о v,   О lim   Sh а rofitdin о v,   Usm о n   Dad а muh а m е d о v,   Ха lil   Q а yum о v,
Subut о y D о lim о v, Q а yum H ак im о v v а   boshqa o‘qituvchil а r his о big а   o‘sib b о rdi.
Bu   ilg‘ о r   o‘qituvchil а rg а   m а vjud   d а stur   v а   d а rsli к l а rg а   ij о diy   yond а shg а n   h о ld а
m ак t а bd а   turli   j а nrd а gi   а s а rl а rni   o‘quvchil а rg а   o‘qitish   orqali   yangi   m е t о di ка ni
yangi usull а r bil а n b о yitib b о rdil а r.
M а ml ака timizd а  o‘qitish usull а ri s о h а sid а  izl а nish, p е d а g о gi к  fi к r  о mm а viy
tus  о ldi. Ilg‘ о r o‘qituvchil а r s а fi  к un s а yin o‘sib b о rdi. 30-yill а rd а  xalq  х o‘j а ligid а
o‘zg а rishl а r yuz b е rdi, yozuvchil а rning uyushm а si tuzil а di. Milliy xalql а r, ul а rning
m а d а niyati,   yozuvi   tili   v а   urf- о d а ti ,   а n’ а n а l а rni   birl а shtirish   siyos а tini   а m а lg а
о shirishg а  urinildi. Bu siyos а t o‘zb ек  b а diiy ij о did а  ham o‘z  ак sini t о pdi. N а tij а d а
Fitr а t,   Cho‘lp о n,   А bdull а   Q о diriy,   Elb ек ,   О .H о shim,   Usm о n   N о sir   ка bi
ij о d ко rl а rning b о shig а   к ulf а tl а r yog‘dirildi, q а t а g‘ о n qilindi. Bu d а vrd а  s о tsi а listi к
r еа lizm   d е b   n о ml а ng а n   s ох t а   b а diiy   usulning   ij о d   etilishidan   m а hrum   bo‘ldil а r.
Bir о q, shung а  q а r а m а y, o‘zb ек   а d а biyoti tur v а  j а nr jih а td а n birmunch а  riv о jl а ndi. 30-yill а rning birinchi yarmid а  m ак t а bd а   а d а biyot o‘qitish bil а n shug‘ull а n а yotg а n
m е t о distl а r,   ilg‘ о r   o‘qituvchil а r,   а d а biyotshun о sl а r,   t а rbiya   n а z а riyasi   bil а n
shug‘ull а nuvchi   о liml а r   ilmiy-m е t о di к   ishl а rni   ya х shil а sh,   b а rq’ а r о r   d а stur   v а
d а rsli к l а r   yar а tish,   а d а biy   bilim   m а zmunini   а d а biyotshun о sli к   f а ni   а s о sid а
b е lgil а b chiqishg а   к irishdil а r. N а tij а d а  30-yill а rd а  to‘liqsiz o‘rt а  v а  o‘rt а  m ак t а bl а r
uchun   а d а biyot d а sturl а ri yar а tildi, sh а h а r v а   n о hiyal а rd а   mu а lliml а r uyushm а l а ri
t а sh к il   qilindi,   uyushm а   а ’z о l а ri   o‘quvchil а rning   t а jrib а l а rini   o‘rg а nib,
о mm а l а shtirishg а   к irishdil а r.
M ак t а bl а rd а  t а ’lim v а  t а rbiya s о h а sid а  erishilg а n yutuql а r o‘qituvchil а rning
1940-yild а   T о sh ке ntd а   bo‘lib   o‘tg а n   birinchi   s’ е zdid а   ya к unl а ndi,   eng   ya х shi
o‘qituvchil а r   v а   m ак t а bl а r   t а jrib а si   umuml а shtirildi,   30-yill а rd а   o‘zb ек   а d а biyoti
v а   а d а biyotshun о sligi h а md а  xalq  о g‘z ак i ij о di s о h а sid а  erishilg а n yutuql а r d а stur
v а   d а rsli к l а rd а   o‘z   if о d а sini   t о pdi,   а d а biyot   o‘qitish   m е t о di ка sid а   h а m   m а ’lum
riv о jl а nish bo‘ldi.
“O‘rt а   m ак t а b d а sturl а ri” d а stur yar а tish yo‘lid а   d а stl а b к i qad а m,   а d а biyot
o‘qitish   usuli   riv о jid а   yangi   bosqich   sif а tid а   nish о nl а ndi.   “ А d а biyot   d а sturi”
t а ri х iyli к   а s о sid а   tuzilib,   und а   к l а ssi к   h а md а   so‘nggi   d а vr   а d а biyotining   yiri к
n а m о yand а l а ri   а s а rl а rid а n   n а mun а l а r   b е rildi.   А mm о ,   bu   d а sturl а r   bo‘yich а
а d а biyot   o‘qitishd а   а yrim   b а diiy   а s а rl а rni   o‘zl а shtirishg а   em а s,   b а l к i
yozuvchil а rning   h а yoti   v а   ij о dining   ijtim о iy-siyosiy   m о hiyatini,   yozuvchining
sinfiy m а vq е ini   о chishg а   ko‘proq e’tib о r b е rildi. P а rtiyaviyli к   shi о rining   а d а biyot
o‘qitish j а r а yonig а   hu к mr о n shi о r sif а tid а   к iritilishi m ак t а bl а rd а   o‘quvchil а rg а   bu
f а nni o‘rg а tishd а  bir yoq’l а m а lili кка   о lib  ке ldi. Bu es а  V-VII sinf o‘quvchil а rning
а d а biyotg а   qiziqishg а , m ак t а b   о ldid а   turg а n t а ’lim  v а   t а rbiya v а zif а l а rini   а m а lg а
о shirishg а  yord а m b е rm а di.
1938-yild а   n а shr   etilg а n   “To‘liqsiz   o‘rt а   v а   o‘rt а   m ак t а bl а r   uchun
pr о gr а mm а l а r”d а   а d а biy   а s а rni   o‘qish   m а s а l а si   birinchi   o‘rind а   turdi.   Shu
mun о s а b а t bil а n V-VII sinf o‘quvchil а rid а  b а diiy  а s а rni o‘qishg а  h а v а s uyg‘ о nish
а s о siy   v а zif а   qilib   qo‘yiladi.   А mm о ,   d а sturd а   xalql а r   а d а biyotini   o‘rg а nishg а
y е t а rli   e’tib о r   b е rilm а di.   Shuningd ек ,   d а sturd а   а d а biy   h а yot,   yozuvchining   ij о di , o‘rg а nil а dig а n   b а diiy   а s а r   yuz а sid а n   aniq   t а l а bl а r   qo‘yilm а di.   N а tij а d а ,
m ак t а bl а rd а  o‘qitil а dig а n o‘rg а nish h о ll а ri s о dir bo‘ldi. 1940-yild а  tuzilg а n “O‘rt а
m ак t а b   pr о gr а mm а l а ri”d а   o‘quvchil а rning   о g‘z ак i   v а   yozm а   nutqini   o‘stirishg а ,
o‘quvchil а rning   mustaqil   fi к rl а sh   q о biliyatl а rini   riv о jl а ntirishg а   а l о hid а   e’tib о r
b е rildi,   а s а rni   if о d а li  o‘qish,  s а v о l  v а   t о pshiriq h а md а   m а shql а r   а s о sid а   а s а rning
g‘ о yaviy   m а zmunni   pu х t а   o‘zl а shtirish   t а vsiya   etildi.   Sinfl а r   bo‘yich а
o‘quvchil а rning   yoshi   v а   bilim   s а viyasig а   m о s   а s а rl а r   t а nl а ndi,   ul а rni
j о yl а shtirishd а   did ак ti ка   t а l а bl а rig а   ri о ya   qilindi.   D а sturd а   а d а biy   m а t е ri а ll а rni
o‘rg а nishd а   boshqa   ish   turl а ri   bil а n   uzviy   b о g‘l а sh   h а m   n а z а rd а   tutildi.   А mm о
а yrim   yozuvchil а r   ij о did а gi   xalqchilli к   y   е t а rli   yoritilm а di.   D а sturd а   n а z а riy
tushunch а l а rni   b е rishd а   b о l а l а rning   yoshi   v а   bilim   s а viyasi   y е t а rli   his о bg а
о linm а di v а  n а z а riy tushunch а l а r sinfl а r bo‘yich а  izchilli к d а  b е rilm а di.
30-yill а rd а   а d а biyot,   а d а biyotshun о sli к   v а   t а nqidchili к ning   o‘sib   b о rishi,
o‘tmish m а d а niy- а d а biy m е r о sni o‘rg а nishg а   к irishlishi bil а n bu d а vrd а  yar а tilg а n
d а stur   v а   d а rsli к l а r   m а zmuni   h а m   bir   qad а r   o‘zg а rib,   t ако mill а shdi.   Shung а
q а r а m а y,   30-yill а r   а d а biyoti   d а rsli к l а ri   m а g‘zi-m а g‘zig а   хо h   z а rur,   хо h   n о z а rur
bo‘lsin, g‘ о yaviyli к , p а rtiyaviyli к  ruhini singdirish  о d а tiy t а l а b bo‘lib qoldi.
40-yill а r o‘zb ек   а d а biyotid а  V а t а n urushi, xalqning m е hn а t j а bh а si v а  urush
m а yd о nl а rid а gi j а s о r а ti  ак s ettirildi, o‘zb ек  xalqining t а ri х iy o‘tmishd а gi j а ngovor
а n’ а n а l а ri   ак s ettirilg а n  а s а rl а r yar а tildi ( О yb ек ning «M а hmud T о r о biy», M а qsud
Sh а yxz о d а ning «J а l о liddin M а ngub е rdi», H а mid  О limj о nning «Muq а nn а »  а s а rl а ri
ка bil а r). 
Urush   d а vrid а   o‘quvchil а rning   о g‘z ак i   v а   yozm а   nutqini   o‘stirish,   bilimini
must а h ка ml а sh   v а   о ldin   o‘tilg а n   m а vzul а rni   t ак r о rl а sh,   mustaqil   ish   v а   yozm а
ishl а rni o‘t ка zish usull а rini ishl а b chiqishd а  birmunch а  yutuql а rg а  erishildi.
Urushd а n   ке yingi   50-80-yill а rd а gi   ijtim о iy-siyosiy   v а   а d а biy   h а yotd а   yuz
b е rg а n   o‘zg а rishl а r,   sh ах sg а   sig‘inish   о qib а tl а rning   tug а tilishi,   m а ’n а viy   h а yotni
s о g‘l о ml а shtirish   yo‘lid а   к o‘rilg а n   t а dbirl а r   а d а biyotd а   h а qq о niyli к ,
ins о np а rv а rli к  g‘ о yal а rning  ак s ettirilishid а  muhim  а h а miyatg а  eg а  bo‘ldi;  О yb ек ,
G‘ а fur G‘ul о m,   А .Q а hh о r,   Ко mil Yashin, M а qsud Sh а y х z о d а , Mirt е mir, Zulfiya, Shuhr а t, S а id  А hm а d  ка bi  а dibl а r ij о did а  d а vr ruhi o‘z if о d а sini t о pdi.  А d а biyotd а
О dil   Yoqub о v,   Pirimqul   Q о dir о v,   Er к in   V о hid о v,   А bdull а   О rip о v,   O‘t к ir
H о shim о v,   Х ud о yb е rdi   To‘ х t а b ое v   ка bi   yangi   а vl о d   sh ак ll а n а di.   Bu   yill а rd а
b а diiy   publitsisti ка ,   sh е ’riyat,   n а sr   v а   dr а m а turgiyad а   gr а jd а nli к   ке ng   o‘rinni
eg а ll а di, h а yotd а gi muhim mu а mm о l а r-t а bi а tni muh о f а z а  qilish, m а ’n а viy- а xl о qiy
m а s а l а l а rg а   e’tib о r   b е rildi,   t а ri х iy   m а vzul а rd а   а s а rl а r   yar а tildi.   Bir о q   60-80-
yill а rd а   j а miyatd а   d а v о m   etg а n.   А mm о ,   qiyinchili к l а rg а   q а r а m а y   chin ака m
ist е ’d о d   s о hibl а ri   h а yot   haqiq а tig а   s о diq   q о lishdi,   j а miyatni   m а ’n а viy   jih а td а n
o‘zg а rtirishg а  o‘zl а rining mun о sib hiss а l а rini qo‘shdil а r.
70-80-yill а rd а   а d а biyot   o‘qitish   usulining   riv о jid а gi   yutuq   sif а tid а   o‘rt а
m ак t а bd а   n а z а riy   tushunch а l а rni ,   yozuvchi   uslubini,   o‘zb ек   к l а ssi к   а d а biyoti
v ак ill а rining   ij о dini   o‘rg а nishg а   d о ir   m е t о di к   qo‘llanmal а r,   o‘zb ек   а d а biyoti
m е t о di ка si   t а ri х ig а   d о ir   а s а rl а rning   yar а tilishini   к o‘rs а tish   mum к in.   M а s а l а n,   bu
yill а rd а   “M ак t а bd а   b а diiy   а s а r   tilini   o‘rg а nish”   (J.Es о n о v),   “ а d а biyotni   b о shq а
gum а nit а r   f а nl а rg а   b о g‘l а b   o‘rg а nish   ( А .Zunnun о v,   N.   Хо t а m о v),   “M ак t а bd а
А lish е r   N а v о iyning   h а yoti   v а   ij о dini   o‘rg а nish”   ( А . Ха s а n о v,   А .   Zunun о v),
“M ак t а bd а   Gul ха niy   а d а biy   m е r о sning   o‘rg а nilishi”   (F.   Ish око v),   “M ак t а bd а
а d а biyot   o‘qitish   m е t о di ка si”   ( А .Zunnun о v,   J.Es о n о v ),   “4-8-sinf   а d а biyot
d а rsl а rid а   к o‘rg а zm а lili к ”  ( M.Mirf а yoz о v ),  “10-sinfd а   Ко mil Yashinning “Yo‘lchi
yulduz” dr а m а sini  o‘rg а nish”   ( А .Ibr о him о v ), “B а diiy   а s а r t а hlili  m е t о di ка si” ( А .
Zunnun о v)   ка bi qo‘llanmal а r, o‘zb ек   а d а biyoti m е t о di ка si tadqiq etilg а n   “O‘zb ек
а d а biyoti m е t о di ка si t а ri х id а n  о ch е r к l а r”  ( А . Zunnun о v ) n а shr etildi.
Darslik   yaratish   mas'uliyatli   va   murakkab   vazifa.   Uni   yaratishda   olimona
fikrlar   bilan   birga   pedagogik   mahorat,   metodist   qarashi   ham   juda-juda   zarur.
Uzluksiz ta'lim tizimi uchun yaratilgan darsliklar biri-ikkinchisini takrorlamasligi,
aksincha   mazmunan   to‘ldirishi,   o‘quvchi   bilimini   bosqichma-bosqich
yuksaltirishga   xizmat   qilishi   lozim.   Shu   nuqtai   nazardan   umumta'lim   maktablari
uchun yaratilgan   “Adabiyot”  darsliklarini   tahlil  qilishda  davom   etsak...   (dastlabki
5-sinf “Adabiyot” darsligi tahliliga bag‘ishlangan maqola “Darakchi” gazetasining
2017-yil   27-aprel   sonida   bosilib   chiqqan.   Ushbu   maqolani   ta'lim   tizimi   va o‘qituvchi-murabbiylar   nashri   bo‘lgan   “Ma'rifat”   gazetasi   sahifalarida   ko‘rishni
orzu qilgan edik.  Maqola tahririyat stolida bir necha oy navbatini kutdi, lekin chop
etilmadi).
Ayrim   darsliklar   avvalida   O‘zbekiston   Respublikasining   davlat   madhiyasi
berilishi   odatiy   tusga   kirgan.   5-sinf   “Adabiyot”   darsligida   madhiya   berilmagani
holda   6-8-sinf   darsliklarida   mavjud.   7-9-sinf   darsliklarida   esa   berilmagan.
Bizningcha, davlat madhiyasi yoki har bir sinf darsligida berilishi kerak yoki faqat
5-sinfda berish bilan kifoyalanish kerak. 2013-yil “Ma’naviyat” nashriyotida chop
etilgan   S.Ahmedov,   R.Qo‘chqorov,   Sh.Rizayev   hammuallifligidagi   umumiy   o‘rta
ta'lim   maktablarining   6-sinfi   uchun   “Adabiyot”   darslik-majmuasini   varaqlar
ekanmiz,   besh   sahifadan   iborat   kirish   qismi   bu   yoshdagi   o‘quvchi   uchun   ko‘plik
qilmasmikan, degan mulohazaga bordik.
5-sinf   “Adabiyot”   darsligiga   kiritilgan   yozuvchi   yoki   shoir   ijodi   6-sinfda
davom ettirilsa, avvalgi sinfda berilgan ma'lumotlar to‘ldirilishi, boyitilishi lozim.
Afsuski,   6-sinf   darsligidagi   ayrim   ijodkorlarning tarjimai  holi  aynan  takrorlangan
yoki   yangi   ma'lumotlar   bilan   boyitilmagan.   Hatto   ayrim   o‘rinlarda   salmoqli
hajmdagi   matnlar,   adib   hayoti   va   ijodi   yuzasidan   berilayotgan   savol-topshiriqlar
ham   hech   bir   o‘zgarishsiz   keyingi   sinf   darsligiga   ko‘chib   o‘tgan.   Buni   Muqimiy,
Hamid Olimjon, Erkin Vohidov, O‘tkir Hoshimov tarjimai holi misolida kuzatish
mumkin.   Fikrimizning   isboti   uchun   bir-ikkita   misol   keltiramiz:   “Muhammad
Aminxo‘ja   Mirzaxo‘ja   o‘g‘li   Muqimiy   1850-yilda   Qo‘qon   shahrida   Bekvachcha
mahallasida   novvoy   oilasida   tug‘ilgan.   Muqimiy   dastlab   o‘z   mahallasida   mulla
Abduhalil   maktabida   tahsil   oladi.   Shoirning   ilm   o‘rganishi   va   badiiy   ijodga   erta
qiziqishida uning volidasi, qobiliyatli ayol Oyshabibi aytib bergan ko‘plab ertak va
qo‘shiqlarning ta'siri kuchli bo‘lgan. Muqimiy dastlab Qo‘qondagi “Hokim oyim”
madrasasida   ta'lim   oladi.   1872-1873-yillarda   Buxoroga   borib,   u   yerdagi   “Mehtar
anbar”   madrasasida   o‘qishni   davom   ettiradi.   1876-yilda   o‘qishni   tamomlab,
Qo‘qonga   qaytadi.   Uylanadi.   Shoir   dastlab   yer   qurilishi   mahkamasida   mirzalik,
so‘ngra Sirdaryo yoqasida joylashgan Oqjardagi paromda pattachilik qiladi...“ (1-
qism,   91-92-betlar).   Shu   tarzda   salkam   bir   yarim   sahifalik   5-sinfda   berilgan ma'lumotni   o‘quvchi   6-sinfda   takror   o‘qishga   majbur   bo‘ladi.   Xuddi   shu   holatni
Erkin   Vohidov   hayoti   va   ijodiga   oid   materiallar   misolida   ham   ko‘rish   mumkin:
“Erkin Vohidov universitetni tugatgach, uzoq yillar nashriyotlarda ishladi, o‘zbek
va  jahon   adabiyotining   sara  asarlarini   chop   qilishda   faol   ishtirok   etdi.  1964-yilda
yaratilgan   “Nido”   dostonidan   so‘ng   birin-ketin   “Orzu   chashmasi”,   “Palatkada
yozilgan   doston”,   “Quyosh   maskani”,   “Ruhlar   isyoni”   kabi   ajoyib   dostonlar
yozdi...”   (1-qism,   133-135   betlar).   Bir   sahifadan   ortiqroq   hajmdagi   ushbu
ma'lumotlar   ham   5-sinf   darsligining   142-sahifasini   to‘ldirib   turibdi.   Boz   ustiga,
shoir tarjimai holidan so‘ng berilgan “Erkin Vohidovning bolaligi haqida nimalarni
bilasiz? Shoirning qanday to‘plamlari chop etilgan? Shoir she'riyatdan boshqa yana
qanday janrlarda qalam tebratgan?” (1-qism, 135-bet) tarzidagi savollar ham ikkala
sinfda   aynan   takrorlangan.   Buni   texnik   xato   bilan   xaspo‘shlab   bo‘lmaydi.   Bu
o‘quvchi   shaxsini  mensimaslik   ortidan  kelgan  bee'tiborlikning  natijasidir. Muallif
darslikdagi   har   bir   mavzuni   yoritish   jarayonida   o‘quvchini   ko‘z   oldiga   keltirishi ,
o‘zini   uning   o‘rniga   qo‘yib   ko‘rishi   lozim.   Qolaversa,   amaliyotchi   fan
o‘qituvchilari nega paytgacha jim turishgan, munosabat bildirishmagan?
Nazariy   ma'lumotlarni   taqdim   etishda   ham   nomutanosibliklar   ko‘zga
tashlanadi.   Xususan,   5-sinf   darsligida   masal   janri   yoritilgani   holda   6-sinfda   ham
shu janrga qayta murojaat etiladi. Agar nazariy ma'lumot bir-birini to‘ldirib, yangi
ma'lumot   bilan   boyitsa-ku,   e'tiroz   tug‘ilmagan   bo‘lar   edi.   Ma'lumotni
takrorlashdan   chekinib,   bu   o‘rinda   badiiy   tasvir   vositalari   haqida   ma'lumot
berilganida,   bizningcha,   maqsadga   muvofiq   bo‘lar   edi.   Negaki,   o‘quvchi
darslikning   bir   necha   o‘rnida   badiiy   tasvir   vositalari   bilan   bog‘liq   savol   yoki
e'tiroflarga   duch   keladi.   Xususan,   “Shum   bola”dan   olingan   parcha   (1-qism,   24-
bet),   “Tanobchilar”   satirasi   1-qism,   (98-bet),   Hamid   Olimjonning   “O‘zbekiston”
she'ri   (1-qism,   106-bet)   tahlili   jarayonida,   Avaz   O‘tar   ijodi   yuzasidan   berilgan
savol-topshiriqlarda (2-qism, 71-bet) o‘quvchida haqli savol tug‘iladi.   Badiiy tasvir
vositalari   va   ularning   turlari   haqida   qisqa   nazariy   ma'lumot   berish   orqali
o‘quvchiningsavoliga   javob   berish,   mustaqil   ravishda   badiiy   asarlardan   shu
san'atlarni topishga yo‘naltirish mumkin. 5-sinf   “Adabiyot”   darsligi   kabi   6-sinf   darsligida   ham   o‘quvchi   uchun
murakkab   bo‘lgan   jumlalar   mavjud.   Hamid   Olimjon   ijodi   haqida   gap   borganda
mana   bunday   shoirona   ifodani   o‘quvchi   anglashga   qiynalmasmikan:   “Shoir   lirik
she'rlarining qamrovi keng, mavzulari rang-barang. Ammo bu she'riyatda shunday
bir mavzu borki, u hammasidan oldinda, barchasidan ko‘ra ehtirosliroq, tuyg‘ular
po‘rtanasi   favvoradek   otilib   turadigan   yuksak   tog‘lardagi   shaloladek   sof,   toza,
jo‘shqin   ifoda   topgan   bir   mavzu   –   Vatan   mavzusi,   tug‘ilib   o‘sgan   diyorga
muhabbat   va   minnatdorlik   hislari”;   “O‘zbekiston”   she'ri   Hamid   Olimjon
poeziyasining   badiiyat,   mahorat   bobidagi   eng   ko‘rkam   namunalaridandir.   Unda
o‘xshatish,   qiyoslash,   jonlantirish,   mubolag‘a,   qarshilantirish,   tovushlar
uyg‘unligini   anglatuvchi   alliteratsiya,   poetik   takror ,   ta'kid   kabi   bir   qancha   badiiy
tasvir   vositalaridan   foydalanib,   Hamid   Olimjon   O‘zbekistonning   o‘ziga   xos,
betakror   poetik   timsolini   yaratgan...”   (1-qism,   104-106-betlar)   va   hokazo.   E'tibor
qaratsak,   ushbu   jumlada   badiiy   tasvir   vositalarining   sakkizta   turi   sanalgan...
Holbuki,   “O‘zbekiston”   she'rining   ilk   satrlaridan   o‘quvchida   paydo   bo‘ladigan
poetik kayfiyat haqida so‘zlang”,   “She'rda qiyos, qarshilantirish kabi poetik tasvir
vositalariga   murojaat   etishning   sababini   izohlang”,   “O‘zbekiston”   she'rida   yana
qanday   badiiy   tasvir   vositalari   qo‘llangan?”   (1-qism,   107-bet)   kabi   savollar
berilgani   holda   biror   o‘rinda   ushbu   badiiy   tasvir   vositalari   haqida   ma'lumot
berilmagan.   Natijada,   o‘quvchi   badiiy   tasvir   vositalari   nima   ekanligini   bilmay,
anglamay darslikni yakunlaydi.
5-sinf “Adabiyot” darsligi haqidagi mulohazalarimizda savol va topshiriqlar
mavzuga,   o‘quvchining   yoshi   va   saviyasiga   mos   bo‘lishi   kerakligini   ta’kidlagan
edik. Ushbu kamchilik 6-sinf darsligi uchun ham begona emas. Kirish qismi uchun
berilgan   savol-topshiriqlar   orasidagi   “Yozuvchi   Abdulla   Qahhor   “Adabiyot   –
atomdan kuchli, lekin uning kuchini o‘tin yorishga sarflamaslik kerak” degan edi.
Shu   gapni   izohlab   berishga   urinib   ko‘ring-chi”,   (1-qism,   9-bet)degan   savolga
o‘quvchi javob topa olarmikan? “ Adabiy asar asosida  yaratiladigan kinofilm yoki
spektakllar o‘sha asar bilan bir xil bo‘lishi kerak, deb hisoblaysizmi? Kinofilm va
qissaning o‘ziga xos hikoya yo‘sinini solishtirishga harakat qiling”  (“Adabiyot” 1- qism,   25-bet)   degan   savol   bilan   6-sinf   o‘quvchisiga   murojaat   qilish   qanchalar
o‘rinli? Shuningdek, savollardagi uslubiy xatolarni ham tuzatish zarurati bor. Erkin
Vohidov   ijodi   xususida   berilgan   “To‘liq   qasidani   yoki   uning   biror   parchasini
yoddan ifodali o‘qing”   (1-qism, 144-bet) tarzida berilgan savolni “Qasidani  to‘liq
holda yoki uning biror parchasini yoddan ifodali o‘qing” tarzida o‘zgartirish lozim.
“Alisher   Navoiyning   “Farhod   va   Shirin”   dostonini   sarguzasht   asarning
mukammal   namunasi   desa   bo‘ladi”   (1-qism,   65-bet)   degan   fikr,   bizningcha,
munozarali.   Bu   asarni   “Gulliverning   sarguzashtlari”,   “Robinzon   Kruzo”   bilan   bir
qatorga qo‘yish mumkinmi? Buyuk mutafakkir mazkur asarda sarguzasht asarlarga
xos   elementlardan   unumli   foydalanganini   tan   olgan   holda   dostonning   bunday
baholanishi unchalik to‘g‘ri emas, deb e’tirof etishga haqlimiz.
Jahon adabiyotidan tavsiya etilgan badiiy asarlar o‘quvchiga ma'naviy ozuqa
berishi,   tafakkur   olamini   kengaytirishi,   uni   o‘ziga   rom   eta   olishi   kerak.   Janni
Rodarining   mustaqil   o‘qish   uchun   berilgan   “Telefonda   aytilgan   ertaklar”
turkumidan   berilgan   “Qutbdagi   gunafsha”   ertagi   o‘quvchiga   qanday   ma'naviy
ozuqa   berarkin,   degan   savol   bilan   o‘zimizga   murojaat   etaylik.   Ertak   yakuniga
e’tibor bering: “Tongda hamma gunafshaning so‘lib qolganini ko‘ribdi, u ingichka
tolasiga egilib, oppoq qor ustida rangsiz va jonsiz yotganmish. Agar uning oxirgi
o‘y-fikrlarini   so‘zda   ifodalash   mumkin   bo‘lsa,   biz,   hoynaxoy   quyidagi   so‘zlarni
eshitgan   bo‘lardik:   “Mana,   men   o‘lyapman.   Lekin   kimdir   boshlash   kerak   edi-da.
Qachonlardir   bu   yerda   million-million   gunafsha   ochilib   yotadi.   Muzlar   eriydi,
orollar   hosil   bo‘ladi,   ulardan   bolalarning   qo‘ng‘iroqday   sho‘x   kulgisi   eshitilib
turadi”   (1-qism,   81-bet).   Yakun   go‘yo   ko‘tarinki   ruh   bilan   yakunlanyapti.   Lekin
buni   o‘qigan   bola   uning   zaminidagi   tagma'noni   ilg‘ay   olmaydi,   balki   kelajakda
tabiat qonuni, tabiiy muvozanat buzilar, ya'ni Shimoliy qutb muzlari erib, u yerda
yangi hayot boshlanar ekan-da, degan xulosani chiqaradi. 
“Bemor” hikoyasidan so‘ng nazariy ma'lumot sifatida berilgan “Badiiy asar
tili   haqida   tushuncha”   mavzusi   o‘quvchi   uchun   murakkablik   qiladi.   Bu   o‘rinda
o‘quvchi   uchun   murakkab   bo‘lgan   ilmiy   fikrlardan   ko‘ra   “Bemor”   hikoyasida
badiiy   til   imkoniyatlari   qay   darajada   namoyon   bo‘lgani   misollar   orqali   sodda   va aniq   ifoda   etilsa,   maqsadga   muvofiq   bo‘lar   edi.   Aksincha ,   mualliflar   bir   yarim
sahifalik   nazariy   ma'lumotda   “Abdulla   Qahhor   o‘zining   mo‘jazgina   “Bemor”
hikoyasi   orqali   biz   bilan   o‘tkazgan   badiiy   muloqoti   o‘zining   ta'sir   kuchini   yuz
yillar davomida saqlab qolishi badiiy til naqadar qudratli hodisa ekanining yaqqol
isbotidir”   (1-qism, 117-bet), degan fikr bilan cheklanadilar.
Darslik-majmuaning   2-qismidagi   “Xalq   qo‘shiqlari”   mavzusida   tavsiya
etilgan   “Boychechak”   qo‘shig‘ining   tahlili   ham   izohtalab.   Mualliflar   fikricha,
boychechak mehnatkash inson ramzidir. Qo‘shiq quyidagicha izohlanadi: Qo‘shiq
matnidagi   “boychechakni   tutdilar,   tut   yog‘ochga   osdilar”   deyilishining   ma'nosiga
e’tibor beraylik.
Ma’lumki,   xalqimizda   tut   daraxti   muqaddas   hisoblanadi.   Xalq   tut   daraxti
mevasini sevib iste'mol qiladi. Uning tanasidan taroq, bola uchun beshik yasashadi.
Boychechak   xalq   orasida   ramziy   ahamiyatga   ega   bo‘lib,   unda   chuqur   ma'no   bor.
Uni “tutadilar”, “Tut yog‘ochga osadilar” “qilich bilan chopadilar”, “baxmal bilan
yopadilar”.   Xalqda   o‘z   kuchi   bilan   qiynalib   maqsadga   erishsa,   “Axir   u   qattiq
yerdan   qatalab   chiqqan   boychechakning   o‘zi-da”,   deyishadi.   Bu   ifodalarning
barchasida boychechak mehnatkash inson ramzi ekaniga ishora qilinadi” (2-qism,
30-bet). Bu fikrlarni o‘qigan o‘quvchi boychechakning tut daraxtiga osilishi, qilich
bilan chopilishi, baxmal bilan yopilishining sababini bilishga qiziqadi, lekin bunga
ma'nili   javob   ololmaydi.   Mualliflar   qo‘shiq   tahlilini   folklorshunos   olimlarning
fikrlariga   tayangan   holda   amalga   oshirsalar,   o‘quvchida   ortiqcha   savolga   o‘rin
qoldirmasalar, ayni muddao bo‘lar edi.
Darslikda   tavsiya   etilgan   Alisher   Navoiyning   “Mahbub   ul-qulub”   asaridagi
“tanbeh”   so‘ziga   izoh   berish   lozim   edi.   Chunki   o‘quvchi   bu   so‘zning   ma'nosini
anglamasligi   yoki   tanbeh,   ya'ni   dakki   ma'nosida   tushunishi   mumkin.   Bu   o‘rinda
tanbih o‘git, pand-nasihat, eslatma ma'nolarida kelayotganini aniqlashtirish lozim.
“Hikmatli   so‘zlar   haqida   tushuncha”   mavzusi   uchun   berilgan   savol   va
topshiriqlardagi   “Hikmatli   so‘z”   va   “aforizm”   tushunchalarini   izohlab   bering”
tarzidagi   savolni   ham   mulohaza   qilib   ko‘rish   kerak.   Chunki   bu   savolga   o‘quvchi
mavzuda berilgan “hikmatli so‘zni ayrimlar grek tilidan o‘zlashgan “aforizm” deb ham   qo‘llaydilar”   degan   javobdan   boshqa   fikr   bera   olmaydi.   Darslik   uchun
tuzilgan savol ma'lum bir matn mazmunini qamrab olishi, eng muhimi, o‘quvchini
fikrlatishi,   mulohazaga   chorlashi   kerak.   Zero,   adabiyot   darsliklarining   vazifasi
o‘quvchini fikrlatish, uning nutqini, badiiy didini o‘stirishdir.
Avaz O‘tar  ijodidan berilgan quyidagi  to‘rtlik darslikdan o‘rin olmasa  ham
uning   ma'rifatparvarlikni   targ‘ib   qiluvchi   she'rlari   o‘quvchida   shoir   ijodi   haqida
muayyan xulosalar chiqarish imkonini beradi:
“Biling, ushbu zamon g‘amnokidirman, 
Kuyib o‘rtanmish elning xokidurman.
Avazkim, nazm elin cholokidurman,
Boshin olmoqqa xonning pokidurman”.
Abayning “Nasihatlar” kitobidan berilgan pandlarni darslikda ancha-muncha
ixchamlashtirgan  holda mazmunan  o‘quvchi  uchun  mos  keladiganlarini  saralagan
holda   berish   joiz.   Negaki,   Abay   nasihatlari   adibning   muayyan   yoshdagi   hayotiy
tajribalari   mahsuli   sifatida   6-sinf   o‘quvchisiga   og‘irlik   qiladi.   Natijada   hayotiy
misollar bilan dalillanganmagan bu nasihatlarni o‘quvchi yuzaki qabul qiladi va tez
yoddan   chiqaradi.   “Nasihatlar”dagi   “Yettinchi   so‘z”,   “O‘n   yettinchi   so‘z”lar
o‘quvchini qiziqtira olarmikan? “O‘n yettinchi so‘z” dagi Aql va G‘ayrat Yurakka,
ya'ni ko‘ngilga bo‘ysunishi kerak degan fikr ham nisbiy va munozaralidir. Ko‘ngil
istagi   va   amri   bilan   qilingan   hamma   ish   ham   to‘g‘ri   bo‘lavermaydi.   “O‘ttiz
yettinchi   so‘z”dan   o‘rin   olgan   “G‘ayratsiz   jahl   –   tul,   qayg‘usiz   oshiq   –   tul,
shogirdsiz   olim   –   tul”   (2-qism,   81-bet)   nasihatini   o‘quvchiga   qanday
tushuntiramiz? Qolaversa, shu qismdan o‘rin olgan 2-,3-,8,-9-,15-nasihatlarni ham
o‘quvchi hazm qila olmaydi.
Bolani   kitobxon qiladigan,  uni  kitoblar  olami  sari  yo‘llaydigan asosiy   omil
darslik.  Agar   shoir   yoki   yozuvchi   ijodidan   berilgan   namunalar   bolani   o‘ziga  rom
etsa, u albatta, ijodkorning boshqa asarlarini ham izlab topadi. “Rangin tuyg‘ular”
bo‘limi   Zulfiya   ijodi   bilan   boshlanadi.   Ammo   shoira   ijodidan   berilgan   she'rlar
o‘quvchini   shoira   ijodidan   uzoqlashtiradi.   Holbuki,   shoiraning   o‘quvchi   yoshiga
mos asarlari ham bor edi. Berilgan she'rlar na o‘quvchi tuyg‘ulariga ta'sir qiladi, na she'rlar   yuzasidan   berilgan   ilmiy   tahlillar   uni   qoniqtiradi.   Zulfiyaning   “Nevara”,
“Men   o‘tgan   umrga”   she'rlarida   murakkab   va   katta   hayotiy   yo‘lni   bosib   o‘tgan
ayolning umr haqidagi falsafiy qarashlari bayon etilgan. Bu she'rlardagi tuyg‘ularni
12-13 yoshli o‘quvchiga majburlab singdirib bo‘ladimi?
Pirimqul   Qodirovning   “Avlodlar   dovoni   “romanidan   berilgan   23   sahifalik
“Nizomning   tantiligi”   hikoyasini   “Yulduzli   tunlar”   romanidan   Bobur   shaxsiga
hurmat   uyg‘otuvchi   va   shu   orqali   o‘quvchida   insoniylik   tuyg‘ularini
shakllantiruvchi parcha bilan almashtirish mumkin edi.
Darslikda   ijodkor   tarjimai   holining   batafsil   xronikasini   berish   qanchalik
to‘g‘ri?   Ijodkor   hayoti   va   ijodiga   oid   matnlarda   sanalar,   joy   hamda   asarlar   nomi
shu   darajada   ko‘pki,   o‘quvchi   emas,   o‘qituvchi   ham   shoshib   qoladi.   Misol
tariqasida   Turob   To‘la   haqidagi   ma'lumotni   keltiramiz:   “...yoshlar   gazetasida
adabiy   xodim,   O‘zbekiston   Davlat   radioeshittirish   qo‘mitasida   muharrir   va
suxandon,   O‘zbekiston   Davlat   nashriyoti   (O‘zdavnashr)   muharriri,   “O‘zbekfilm”
kinostudiyasida   ssenariy   bo‘limi   mudiri,   Respublika   Kinochilar   uyushmasida
kotib,   Madaniyat   vazirligi   san'at   ishlari   boshqarmasi   boshlig‘i,   Hamza   nomidagi
teatr direktori, O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi  huzuridagi Adabiyotni targ‘ib
etish   markazi   rahbari”   (1-qism,   27-bet)   kabi.   Bunday   ma'lumotlar   o‘quvchini
chalg‘itadi,   qolaversa,   oliy   o‘quv   yurtiga   kirish   imtihonlariga   tayyorlanayotgan
abituriyentlar ham son-sanoqsiz va keraksiz ma'lumotlarni yod olishga qanchadan-
qancha kuch sarflaydilar. Har bir asardan keyin uning tahlilini berish ijobiy holat.
Lekin   tahlilda   ham   e'tibor   qaratish   lozim   bo‘lgan   jihatlar   bor.   Turob   To‘laning   4
sahifalik hikoyasiga 5 betdan iborat izoh berilishi natijasida o‘quvchining fikrlashi
uchun hojat qoldirilmaydi.
“Adabiyot”   darsliklarini   tahlil   qilishdan   maqsad   katta   mehnat   va
mashaqqatlar   samarasi  bo‘lgan kitobni   yoki  yuqori  ilmiy salohiyatga  ega  bo‘lgan
mualliflarni   tanqid   qilish   emas.   Aksincha,   bu   mutaxassis   sifatidagi   burchimiz   va
vazifamiz bo‘lib, yangi  darsliklarni yaratish, qayta nashr  etish jarayonida nazarda
tutish uchun bildirilgan taklif-mulohazadir.   Adabiyotlar:
1. Авлоний Абдулла Танланган асарлар. 2-жилд. – Т.; Маънавият, 2006. – 
304 б.
2. Абдурауф Фитрат Танланган асарлар. 4-жилд. – Т.; Маънавият, 2006. – 
336 б.
3. Ahмеdоv   S ., Qоsiмоv B., Qo‘chqоrоv R., Rizayеv SH. Adаbiyot: Umumiy
o‘rtа tа’lim mаktаblаrining 5-sinfi uchun dаrslik. – Т.: «Shаrq», 2015.
4. Ahмеdоv   S .,   Qo ‘ chqorov   R .,   Rizayеv   SH.   Adаbiyot:   Umumiy   o‘rtа   tа’lim
mаktаblаrining 6-sinfi uchun dаrslik. – Т.: «Shаrq», 2017.
5. Yo ‘ ldoshev   Q .,   Qosimov   B .,   Qodirov   V .,   Yo ‘ ldoshbekov   D .   Adаbiyot:
Umumiy   o‘rtа   tа’lim   mаktаblаrining   7-sinfi   uchun   dаrslik.   –   Т.:   «Shаrq»,
2017.
6. Kattabekov   A.,   Rahmonov   V.   O‘zbek   adabiyoti.   8-sinf   uchun   darslik   –
majmua. – T.: “O‘qituvchi”, 1997.
7. Olimov   S.,   Ah ме d о v   S.,   Qo‘chqorov   R.   Ad а biyot:   Umumiy   o‘rt а   t а ’lim
m а kt а bl а rining   8-sinfi   uchun   d а rslik.   –   Т .:   «G‘afur   G‘ulom   nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi», 2014.
8. Yo‘ldoshev   Q.,   Qodirov   V.,   Yo‘ldoshbekov   D.   Ad а biyot:   Umumiy   o‘rt а
t а ’lim   m а kt а bl а rining   9-sinfi   uchun   d а rslik.   –   Т .:   «Yangiyo‘l   poligraf
servis», 2014.

Adabiyot darsliklarining qiyosiy tahlili Reja: 1. “Adabiyot” darsliklarining yaratilishi va rivojlanishi. 2. Mustaqillik yillarida nashr etilgan “Adabiyot” darsliklari tahlili. 3. Ayrim “Adabiyot” darsliklaridagi kamchiliklar xususida.

O‘zb ек а d а biyotini o‘qitish usuli а s о s а n 20-yill а rd а f а n sif а tid а sh ак ll а ndi v а riv о jl а nib b о rm о qd а . O‘zb ек а d а biyotini o‘qitish usulining must а qil f а n e ка nligi shund ак i, boshqa f а nl а rd а gi ка bi uning h а m o‘rg а n а dig а n, tadqiq et а dig а n pr е dm е ti m а vjud bo‘lib, u b а diiy а d а biyotdir. B а diiy а d а biyot ijtim о iy-siyosiy а h а miyatg а v а o‘zig а хо s tadqiq о t usulig а eg а . А d а biyot o‘qitish j а r а yoni qonuniyatl а rini o‘rg а nish, yoritishd а n ib о r а tdir. А d а biyot o‘qitish usuli o‘rg а n а dig а n qonuniyatl а r а d а biyotshun о sli к , did ак ti ка v а psi хо l о giya o‘rg а n а dig а n qonuniyatl а rd а n farq qiladi. А d а biyotshun о sli к b а diiy а d а biyotning riv о jl а nishi qonuniyatl а rini o‘rg а n а di, did ак ti ка t а ’limning umumiy qonuniyatl а rini ins о n ruhiyati, juml а d а n, b о l а l а r ruhiyati f ао liyatinng qonuniyatl а rini o‘rg а n а di. O‘qitish usuli bu f а nl а rg а b е v о sit а suyan а di, ul а r bil а n b о g‘l а n а di. А mm о u b а j а r а dig а n v а zif а а d а biyotshun о sli к , did ак ti ка v а ruhiyat f а nl а ri а m а lg а о shir а dig а n v а zif а l а rd а n farq qiladi. А d а biyot o‘qitish usuli j а miyatning m а d а niy а d а biy h а yotid а yuz b е r а dig а n o‘zg а rishl а r а s о sid а o‘zg а rib, riv о jl а nib b о r а di, t а ’lim j а r а yoni qonuniyatl а rini о chish orqali а d а biyot o‘qitish usull а rini t а rbiyad а qo‘llash mum к in bo‘lg а n qoidal а rni ishl а b chiqadi. А d а biyot o‘qitish usuli «ins о nni sh ак ll а ntirishd а mu а yyan maqsad s а ri qaratilg а n sist е m а ti к f ао liyat to‘g‘risid а gi h а md а t а ’lim- t а rbiya b е rishning m а zmuni, sh ак li v а m е t о dl а ri haqidagi f а n» bo‘lib, p е d а g о gi ка ning uzviy qismi sif а tid а а d а biyot o‘qitish j а r а yonini o‘rg а n а di. А d а biyot o‘qitishning ijtim о iy m о hiyati es а yosh а vl о dning axloqiy-est е ti к v а а qliy а d а biy riv о jid а а s о siy v о sit а bo‘lg а n b а diiy а d а biyotning t а rbiyaviy а h а miyatini yoritishd а о chil а di. Tur к ist о nd а musulm о n diniy m ак t а bl а ri b о shl а ng‘ich m ак t а bi, d а l о yi хо n а , q о ri хо n а v а m а dr а s а d а n ib о r а t bo‘lib, m ак t а bl а rd а к it о b o‘qish i кк i usuld а ya кка v а хо r t а rtibid а o‘quvchil а rg а а s а rni o‘qitish bil а n birg а а s а rd а n p а rch а l а r к o‘chirtirish yo‘li bil а n chir о yli yozishg а h а m o‘rg а tilg а n. M а dr а s а l а rd а diniy ilm, ilmi а ruz, ilmi b а yon, mantiq ка bi ijtim о iy f а nl а rd а n tashqari riyoziyot, f а l ак iyot, ха nd а s а , tibbiyot sing а ri aniq f а nl а r h а m

o‘qilgan Diniy к it о bl а r v а а d а biy а s а rl а rni o‘qishd а if о d а li o‘qish, yodd а n o‘qish, husni ха t, sh а rhli o‘qish usull а rd а n f о yd а l а nilg а n. Es к i m ак t а b v а m а dr а s а l а rd а gi t а ’limd а ushbu usull а rning qo‘ll а nishi if о d а li o‘qish, so‘zl а rni to‘g‘ri t а l а ffuz qilish, lingvisti к m а l ака l а rni eg а ll а shg а yord а m b е r а di. T а l а b а l а r а r а b v а f о rs till а rid а yozilg а n b а diiy к it о bl а rni o‘qish orqali sharqning m а shhur к l а ssi к l а ri – S а ’diy, H о fiz, Fuzuliy, B е dil а s а rl а ri bil а n t а nishg а nl а r к i, bu es к i m ак t а b v а m а dr а s а l а rd а gi t а ’limning ij о biy t о m о nidir. А mm о es к i m ак t а b v а m а dr а s а l а rd а o‘qish mudd а ti r а smiy r а vishd а b е lgil а nm а g а n edi. M ак t а b v а m а dr а s а l а rg а m ах sus t а sh к il о t r а hb а rli к qilmas, o‘qishl а r yag о n а o‘quv r е j а si а s о sid а о lib b о rilm а s edi. M а n а shu h о l а t v а o‘qishning а s о s а n, а r а b f о rs till а rid а о lib b о rilg а nligi s а b а bli к o‘pchili к ni t а sh к il etg а n m е hn а t ка shl а rning b о l а l а ri s а v о dli bo‘l а о lm а g а nl а r. Uzoq а srli к t а ri х g а eg а bo‘lg а n o‘zb ек xalqi ijtim о iy-siyosiy, diniy to‘siql а rg а qaram а y, O‘rt а О siyod а g а boshqa xalql а r ка bi buyu к о lim , sh о ir v а s а n’ а t а hll а rini y е t ка zdi, ins о niyatg а ilm-f а n, s а n’ а t v а а d а biyot s о h а sid а o‘lm а s yodg о rli к l а r taqdim etdi. А bu N а sr F о r о biy, Yusuf Хо s H о jib А bulq о sim M а hmud ibn Um а r Z а m ах sh а riy, А lish е r N а v о iy ка bi о lim v а sh о irl а r o‘z а s а rl а rid а o‘sh а d а vr m ак t а bl а rid а gi t а ’lim-t а rbiya, b а diiy а s а rni o‘qish v а o‘rg а nish haqid а fi к r bildirib, m е t о di к fi к rning riv о jig а t а ’sir к o‘rs а tdil а r. O‘rt а О siyoning ulug‘ mut а f акк iri А bu N а sr F о r о biy (873-950) o‘zining ilmiy ishl а rid а о v о z nutqning t а rbiyaviy а h а miyatig а а l о hid а а h а miyat b е rdi, u «Ilml а rning ке lib chiqishi» n о mli ris о l а sid а b а diiy а s а rni if о d а li o‘qish, o‘qig а nini hi ко ya qilib b е rish zo‘r s а n’ а t e ка nligini а yt а di. F о r о biyning t а ’ к idl а shich а , hi ко yachili к d а (o‘qishd а ) o‘t к ir t а ’siri bo‘lg а n а n а shu s а n’ а td а o‘zig а mun о sib o‘rinni eg а ll а g а n к ishil а r h ак im d е yil а di v а o‘qishni, notiqli к ni eg а ll а g а n s а n’ а t ко r, f а yl а suf, d о nishm а nd bil а n t е ngdir. Ulug‘ sh о ir mut а f акк ir А lish е r N а v о iy (1441-1501) h а m o‘z d а vrid а b о l а l а rning if о d а li o‘qishni eg а ll а shl а rig а а l о hid а e’tib о r b е rdi. N а v о iy, х usus а n, а s а r m а zmunini tushunib o‘qish usulini quvvatl а di. Sh о ir d е ydi: Yodimd а mund о q ке lur bu m о j а r о ,

К im tufliyat ch о g‘i m ак t а b а r о . К im ch ека r а ft о l m а rhumi z а bun, H а r t а r а fdin bir saboq z а btig а un. Emg о nurl а r chun saboq о z о ridin, Yo « Ка l о mull а h» ning t ак r о ridin. Ist а b о n t а sh х isi хо tir ust о d, N а zm u к utur к im r а v о n bo‘lsun s а v о d. N а srdin b а ’zi o‘qur ham d о st о n, Bu «Gulist о n» yangligu ul «Bo‘st о n». Bu p а rch а d а А lish е r N а v о iy m ак t а bd а S а ’diy Sh е r о ziyning «Gulist о n» v а «Bo‘st о n» а s а rl а rining o‘qitilishini m а ’qull а ydi. Bu а s а rl а r s а v о d chiq а rishd а , if о d а li o‘qishni o‘rg а nishg а ка tt а yord а m b е rishini t а ’ к idl а b o‘t а di. N а v о iy «M а hbubul qulub» а s а rid а shund а y d е ydi: « Х ushn а vis ко tib so‘zg а о r о yish b е rur v а so‘zl а guvchig а о s о yish е t к urur». Ulug‘ sh о ir х ushn а visli к ni t а rg‘ib etish bil а n o‘quvchini chir о yli yozuvni, yozm а nutq m а l ака sini eg а ll а shg а und а ydi. XV а srd а n XIX а srning birinchi yarmig а o‘tg а n d а vrd а , ayniqsa XIX а srning i кк inchi yarmi XX а srning b о shl а rid а Tur к ist о nd а p е d а g о gi ка , m е t о di к fi к r o‘sdi. XIX а srning ох iri v а XX а srning b о shl а rid а а d а biyot ijtim о iy h а yotning m а r ка zid а turdi, eng j о nli v а h а yotiy m а s а l а l а rni o‘zid а ак s ettirib turg а n j а ng о v а r s о h а bo‘lib qoldi. XX а sr b о shl а rid а Tur к ist о nd а gi ijtim о iy-siyosiy, m а d а niy h а yotd а jiddiy o‘zg а rish yuz b е rdi: milliy uyg‘ о nish, о z о dli к h а r ака ti к uch а ydi. Yangi а d а biyot yuz а g а ке ldi. Umumiy siyosiy, h а yotd а gi o‘zg а rish m а d а niy h а yotining h а mm а t а rm о q’l а rig а o‘z t а ’sirini к o‘rs а t а di. B е hbudiy, А bdull а А vl о niy, H а mz а H ак imz о d а Niyoziy , А bdull а Q о diriy, Mirmuhsin Sh е rmuh а m е d о v, Cho‘lp о n ка bi sh о ir va yozuvchil а r o‘zb ек xalqining m а ’rif а li bo‘lishi, milliy v а ijtim о iy о ngining o‘sishi, yangi tur v а m а zmund а gi а d а biyotni yar а tish uchun h а r ака t qildil а r . Bu d а vrd а yar а tilg а n а d а biy а s а rl а rd а birinchi j а h о n urushi.- 1916 yild а gi m а rdi ко rli кка о lish voqeal а ri ак s ettirildi.

«P а d а r к ush» а s а rid а milliy, ins о niy qadriyatni а ngl а shd а m а ’rif а tli bo‘lish z а rurligini, m а ’rif а t v а j а h о l а tni – ezguli к v а yovuzli к tims о li sif а tid а t а svirl а di. XIX а srning II yarmid а yash а b ij о d etg а n Muqimiy, Ко mil Хо r а zmiy, Furq а t, XX а sr b о shl а rid а ij о d etg а n sh о ir v а а dibl а r а s а rl а rid а if о d а l а ng а n ilg‘ о r fi к rl а r ul а rning v а ilg‘ о r m а ’rif а tp а rv а r p е d а g о gl а r - t о sh ке ntli к S а idr а sul S а id а ziz о v, N а m а ng а nli к Ish о qj о n Jun а ydull ае v, Ibr а t, s а m а rq а ndli к А bduq о dir Sh ак uriy, S а id а hm а d Siddiqiy, Ism а tull а R ах m а tull ае v v а boshqal а r f ао liyatid а h а m o‘z if о d а sini t о pdi. Ul а r yangi usul – “Usuli s а vtiya” m ак t а bl а rini t а sh к il etib, ке ng xalq о mm а si o‘rt а sid а ilm-m а d а niyat tarqatish uchun qizg‘in к ur а sh о lib b о rdil а r. А bdull а А vl о niy “M ак t а b v а Gulist о n” d а rsligid а а d а biy а s а rl а rni if о d а li o‘qishning ya кка v а к o‘pchili к bo‘lib o‘qish, if о d а li o‘qish, di а l о g, dr а m а h о lig а ке ltirish turl а rini к o‘rs а tdi. А vl о niy « А d а biyot» к it о bining I juz’id а b о l а l а rni а ruz v а znid а yozilg а n sh е ’rl а r bil а n t а nishtir а di. M а s а l а n, «bo‘l ак » r а difli sh е ’rni o‘rg а nishd а n о ldin b о l а l а r uning m а zmuni bil а n t а nish а dil а r, so‘ngr а «f о il о tun, f о il о tun, f о ilun» b а hrini o‘qishni o‘rg а n а dil а r. А vl о niy « А d а biyot» к it о bining II juz’id а h а m а ruz v а znid а yozilg а n sh е ’rl а rni o‘qish yo‘ll а rini к o‘rs а tdi. Umum а n, 1924-yild а n 1929-yilg а ch а o‘tg а n d а vr ichid а jumhuriyatd а iqtis о diy v а m а d а niy qurilishd а , xalq m ао rifi s о h а sid а , а d а biyot v а а d а biyotshun о sli к d а erishilg а n yutuql а r m ак t а b t а ’lim-t а rbiya ishl а rig а , m ак t а b t а ’limi m а zmunig а , а d а biyot o‘qitish m е t о di ка si riv о jig а t а ’sir etdi, m е t о di к ishl а rning yuz а g а ке lishini t а ’minl а di. Bung а Elb ек ning “N а mun а ” (I-IV qism, 1925), Fitr а t ning “ А d а biyot q о id а l а ri”, “O‘zb ек а d а biyoti n а mun а l а ri” (1928), А .S а ’diyning « А m а liy h а m n а z а riy а d а biyot d а rsl а ri» (1925) к it о bl а ri mis о l bo‘l а о l а di. А bdur а hm о n S а ’diy ning а d а biyot n а z а riyasig а d о ir yozg а n “ А m а liy h а m n а z а riy а d а biyot d а rsl а ri” к it о bining m а yd о ng а ке lishi o‘sh а d а vr m е t о di ка sid а ij о biy voqea bo‘ldi. Bu d а rsli к -qo‘llanma n а shrd а n chiqishi bil а n yozuvchi, а d а biyotshun о sli к v а t а nqidchil а rning diq’q’ а t-e’tib о rini o‘zig а j а lb etdi, ul а r