O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi Samarqand Davlat Chet tillar Instituti Tarjimaning lingvomadaniy aspektlari fanidan MUSTAQIL ISH Mavzu : Turli lingvomadaniyatlardagi o‘xshatishlarning qiyosiy tahlili Samarqand 2021

Turli lingvomadaniyatlardagi o‘xshatishlarning qiyosiy tahlili Har xil lingvomadaniyatlardagi turg‘un o‘xshatishlarni qiyoslash insonning xarakteri va xatti-harakati bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlarning etaloni sifatida hayvon va jonivorlarni bildiruvchi so‘zlardan ko‘proq foydalanilganini ko‘rsatadi. Masalan, qiyoslanilgan tillarning aksariyatida tulki ayyorlik, aldoqchilik, yolg‘onchilik ramzi, etaloni sifatida faol ishlatiladi: tulkiday     ayyor,     tilki     gibi (turkcha)   xitriy   kak   lisa (ruscha) ,   as   false   as   fox   (inglizcha),   you   kathi   (koreysch a).Mutaxassislarning ta’kidlashicha, g‘arb va slavyan lingvomadaniyatlarida, xususan, ingliz va rus tillarida as   false   as   fox ,   xitriy   kak   lisa turg‘un o‘xshatishlari mifopoetik manbalarga asoslanadi, chunki qadimgi tasavvurlarga ko‘ra, tulki jodugar hisoblangan, unda yo‘qolish, ko‘rinmaydigan bo‘lib qolish qobiliyati mavjud bo‘lgan Qayd qilingan xususiyatni sharq lingvomadaniyatida, xususan, koreys va xitoy madaniyatida ham kuzatish mumkin. Koreys va xitoy mifologiyasida tulkining qizga aylanib qolishi keng tarqalgan. Lingvomadaniyatlarning aksariyatida turg‘un o‘xshatishlarni obraz va uning mazmuni jihatidan bir-biriga muqobilligi, muqoyasa obyektlarining o‘xshashligiga guvoh bo‘lamiz. Masalan, “befahmlik, beso‘naqaylik, qo‘pollik” ayiqday (o‘zbekcha), ayı     gibi (turkcha), ko‘m     kathi (koreyscha),         kak     medved (rus cha); “kuchli, qo‘rqmas”, “mardlik, jasorat” arslon     kabi (o‘zbekcha), aslan     gibi (turkcha); “semirmoq”, “ko‘p ovqat yemoq” cho‘chqaday   (o‘zbekcha), As   fat   as   a   pig   (inglizcha), tweji   kathi (koreyscha); “ko‘p ovqat yemoq” molday (o‘zbekcha), so‘     kathi (koreyscha); “befahm” eshakday     (o‘zbekcha), eşek     gibi (turkcha), kak    osel (ruscha) va h.k. etalonlar vositasida ifodalanadi. Lingvomadaniyatlarning aksariyatida ayni o‘xshatish etalonlari turli belgilarnin g o‘lchovi sifatida qo‘llanilishi mumkin: o‘zbek tilida qo‘ydek “yuvoshlik”, turk tilida koyun   gib “ahmoq, dovdir”, “qaror berishda yoki xatti-harakatlarida boshqalarga tobe bo‘lgan”, rus tilida ovsa etaloni “qo‘rqoqlik”;o‘zbek tilida bo‘riday “dovyurak, mard”, “g‘ajimoq, tish qayramoq”, turk tilida kurt   gibi “ishning ko‘zini biladigan”, rus tilida kak   volk “och”; o‘zbek tilida ilonday “chaqmoq, zahar sochmoq”, “sovuq”, turk tilida yılan   gibi “xoin, yoqimsiz”, rus tilida kak   zmeya “badjahl”; o‘zbek tilida itday “qopmoq”, “sadoqatli”, “akillamoq”, “yugurmoq”, “izg‘imoq”, “ergashmoq”, “ishlamoq”, “ichmoq” turk tilida köpek gibi   “laganbardor”, rus tilida kak     sobaka “aqlli”;o‘zbek tilida ho‘kizday “qaysar”, “katta, qo‘pol”, “kuchli”, “is

hlamoq”, turk tilida öküz     gibi     “ahmoq, tushunchasiz”; o‘zbek tilida maymunday     “sakramoq, irg‘ishlamoq” “o‘ynatmoq”, turk tilida maymun  gibi “g‘alati, kulgili harakatlar qilmoq”, “taqlidchi” va h.k. Ba’zi lingvomadaniyatlar uchun me’yoriy hisoblangan o‘xshatish etalonlari boshqa xalqlarning lisoniy mental an’analari uchun begona bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘zbeklarda xushbichim qomatli ayollarga sarvday , turklarda gavdali ayollarga at     gibi o‘xshatishi qo‘llaniladi. Hindlarda sohibjamol qizning yurishi filning ulug‘vor va mahobatli qadam tashlashiga muqoyasa qilinadi. Yoki hin d ayoli sigirga qiyoslanganda u xursand bo‘ladi, chunki hind xalqining idrokida sigir o‘zallik timsoli sifatida gavdalanadi. Shuningdek, Hindistonda sigir muqaddas hayvon sanaladi. O‘zbek lingvomadaniyati uchun ayollarning yuzini oyga, olmaga, ba’zan kulchaga, inglizlarda olchaga, atirgulga (as red as a cherry /rose/), xitoy va koreyslarda o‘rikka, majnuntol novdasiga qiyoslash me’yor hol hisoblanadi. Xitoy va Koreyada ayollarni ilonga o‘xshatilsa, ular xursand bo‘lishadi. Chunki, mazkur lingvomadaniyatlarda ilon donolik, go‘zallik va epchillik ram zi hisoblanadi. Ayni tushuncha turli lingvomadaniyatlarda o‘zgacha ifoda vositalari, ya’ni boshqacha o‘xshatish etalonlari vositasida aks ettirilishi mumkin. Masalan,baq uvvat kishilarni o‘zbeklar filga, inglizlar otga muqoyasa qilishadi: filday   baquvvat , strong   as   a   horse . Yoki o‘zbeklar tinimsiz ishlaydigan, mehnat qiladiga n kishilarni chumoliga ( chumoliday ), turklar esa ariga o‘xshatadilar ( arı   gibi ). Dunyoni obrazli qiyoslash maqsadida istifoda etiladigan ba’zi o‘xshatish etalonlari boshqa lingvomadaniyatlarda frazeologizm yoki metafora ko‘rinishid a namoyon bo‘lishi ham mumkin. Masalan, o‘zbek madaniyatida “imillamoq, sudralmoq” ma’nosida qo‘llaniladigan toshbaqaday   etaloni koreys madaniyatidagi abo‘k   thata   (toshbaqa minmoq) frazeologizmiga muqobil bo‘ladi. O‘zbek tilida “semirmoq”, “ko‘p ovqat yemoq”ni anglatgan cho‘chqaday o‘xshatish etaloni koreys tilida tweji     (cho‘chqa) ko‘rinishida metaforaga aylanganini ko‘rish mumkin. Yoki rus tilida “qo‘rqoq” ma’nosi kak   zayats o‘xshatishi bilan, turk tilid a tavşan   yürekli     metaforasi bilan ifodalanadi. Har bir lingvomadaniyatda shu xalqning mentalitetini, uning o‘ziga xos milliy-madaniy xususiyatlarini aks ettiruvchi turg‘un o‘xshatishlar mavjud bo‘ladi. Masalan, “o’zbek tilidagi musichaday   beozor   (odam)   o‘xshatishini boshqa tillarda uchratish qiyin. Musichaday o‘xshatish etalonida milliy-madaniy konnotatsiya mavjud, unda “beozorlik” belgisining o‘zbekka xos ta’kidi yaqqol o‘z ifodasi ni topgan. Musichaga xos yumshoq tabiat va harakat o‘zbek idrokida ijobiy talqin topishidan

tashqari, bu mushfiq qush haqidagi islomiy rivoyat ham musichaday etalonining an’anaga kirishiga ta’sir etgani ehtimoldan holi emas. Ana shu ta riqa musichaday     beozor turg‘un o‘xshatishi beozorlikning o‘zbekcha o‘lchovi sifat ida tamoman milliy obraz maqomini olgan” Lekin hamma lingvomadaniyatlarda ham shunday emas. Masalan, ingliz tilida “beozorlik” timsoli sifatida “kabutar” qabul qilinganini kuzatish mumkin: As     harmless     as     a     dove (Musichaday beozor). Yoki koreys tilida “sigirday beozor” birikmasini uchratish mumkin. Shuningdek, ci n  gibi o‘xshatishi turk tiliga xos milliy-madaniy konnotatsiyani ifodalab, u “aqlli, bilimdon” belgisini ifodalashga xizmat qiladi. Chunki turk xalq ertaklarida cin (jin, ajina) aqlli, epchil, abjir obraz sifatida talqin qilinadi. O‘xshatishlar har bir xalqning iqlimi, fauna va florasi, joylashgan hududining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ham yaratiladi. Masalan, So‘fining     tani     shu   topda     Arabiston     tog‘larining   saratondagi   toshlari day   qizib     yonardi (Cho‘lpon. Kecha va kunduz). Cho‘lpon tomonidan yaratilgan mazkur o‘xshatishda Arabiston iqlimining juda issiqligidan kelib chiqqan hol da, Razzoq so‘fining ruhiy holati ifodalangan. Mif, ertak, doston va badiiy asar qahramonlari vositasida ham muayyan o‘xshatishlarning vujudga kelganligini kuzatish mumkin. Jumladan o‘zbek tilida “baquvvat, pahlavon, gavdali, juda ham kuchli, bahodir” ma’nosida Alpomishday ; rus tilida “jasur, botir” ma’nosida   kak   Axill , ingliz tilida “jasur va botir” ma’nosida as   brave   as   Robim   Hood   o‘xshatishlari qo‘llaniladi. Umuman, o‘xshatishlar har bir xalqning lingvomadaniy boyligi bo‘lib, ular milliy dunyoqarash, dunyodagi hodisalarni milliy tasavvurlarga ko‘ra taqqosla sh, qiyoslash natijasida shakllanadi.