Birinchi Renessans h odisasining yirik namoyandasi Ahmad al- Farg‘oniyning hayoti va faoliyati. O rta asrlarda yashagan Markaziy osiyolik olimlar orasida buyuk astronom,ʻ matematik va geograf al-Farg oniy salmoqli o rin egallaydi. ʻ ʻ Olimning to liq ismi Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al- ʻ Farg oniydir. Manbalarda uning farg onalik ekanligidan tashqari deyarli boshqa ʻ ʻ ma lumotlar saqlanmagan. Lekin shuni ham e tiborga olish kerakki, o rta asrlarda ʼ ʼ ʻ musulmon o lkalarida bo lgan an anaga binoan, mamlakat poytaxti yoki markazini ʻ ʻ ʼ ham mamlakat nomi bilan atashgan. Masalan, 995 yilgacha Xorazmning poytaxti bo lgan Kotni, keyingi poytaxti Gurganjni ham Xorazm deyishgan. Ba zi arab ʻ ʼ mamlakatlarida bu odat hozir ham saqlanib qolgan. Misr poytaxti Qohiraning Misr, Shom (Suriya) poytaxti Damashqning Shom deyilishi shundan. Ana shu odatga ko ra, o rta asrlardagi Farg ona vodiysining markaziy shahri Axsikatni ham ʻ ʻ ʻ Farg ona deyishgan. Al-Farg oniy Farg ona vodiysining Qubo (Quva) qishlog ida ʻ ʻ ʻ ʻ tug ilgan. Shunisi ma lumki, al-Farg oniy xalifa Xorun ar-Rashidning sharqiy ʻ ʼ ʻ yerlaridagi muovini, o g li Abdullohning (bo lajak xalifa al-Ma munning) ʻ ʻ ʻ ʼ Marvdagi olimlari doirasiga kirgan. Ehtimol, Abdulloh yoshligidan bilimga chanqoq bo lgani uchundir, 806 yili Marvga noyib bo lib tayinlanganida, ʻ ʻ Movarounnahr, Xuroson, Xorazmdan olimlarni va iste dodli yoshlarni to play ʼ ʻ boshlagan. Bu olimlarning asosiy qismi Abdulloh u yerga kelganidan avvalroq to plangan bo lishi ham ehtimoldan xoli emas, chunki Marv avvaldan, Sosoniylar ʻ ʻ davridanoq yirik ilmiy markaz hisoblangan. 651 yili eng so nggi Sosoniy ʻ shahanshoh Yazdigard ibn Shahriyor arablar ta qibidan qochib bu yerga kelganida ʼ poytaxtdagi kutubxona kitoblarini ham olib kelganligi ma lum. Marv arablar qo l ʼ ʻ ostida ham o z mavqeini yo qotmadi, aksincha to mo g ul isilosigacha o sa bordi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Shunga ko ra, uning IX asr boshida xalifalikning yirik ilmiy va madaniy markazi ʻ bo lganligi tabiiydir. ʻ Xalifa Xorun ar-Rashid 809 yili Tusda to satdan vafot etadi va uning ʻ vasiyatiga ko ra Bag dodda taxtga katta o g li – Muhammad al-Amin nomi bilan ʻ ʻ ʻ ʻ o tiradi. Saroydagi xurosonlik a yonlar esa Abdullohni taxtni qo lga olishga da vat ʻ ʼ ʻ ʼ

etadilar. 811 yildan 813 yilgacha aka-uka Muhammad va Abdulloh o rtasida taxtʻ uchun olib borilgan kurash Abdullohning g alabasi bilan tugaydi va Muhammad ʻ katl qilinadi. O sha yili Abdulloh taxtga al-Ma mun nomi bilan o tiradi. Lekin u ʻ ʼ ʻ Bag dodga bormay 819 yilga qadar Marvda yashaydi. Natijada, Marv 813 yildan ʻ to 819 yilgacha xalifalikning vaqtincha poytaxti bo lib turadi. 819 yili al-Ma mun ʻ ʼ butun saroy a yonlari va ulamolari bilan birga Bag dodga ko chadi. Ular orasida ʼ ʻ ʻ al-Farg oniy ham bor edi. Shunday bo lsa ham al-Ma mun qo l ostida u tuzgan ʻ ʻ ʼ ʻ ilmiy markaz “Bayt ul-hikma”da ishlagan olimlar orasida al-Farg oniyning nomi ʻ eslatilmaydi. Buning sababi, bizningcha, shunday bo lishi mumkin: u davrda ʻ xalifalikda ikkita rasadxona faoliyat olib borardi, biri Bag dodning ash- ʻ Shammosiya mahallasida va ikkinchisi Damashq yaqinidagi Kasiyun tepaligida edi. Bu rasadxonalarning har birida “Bayt ul-hikma” olimlarining ikkita doimiy guruhlari ishlar edi. Ana shu olimlarning o zi rasadxonalari hojatidan kelib chiqib, ʻ ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirardilar va umumiy rahbarlik Bag doddan turib ʻ boshqarilardi. Balki al-Farg oniy Damashqdagi olimlar guruhida bo lishi, al- ʻ ʻ Ma mun uni Bag dodga kelishi bilanoq u yerga yuborgan bo lishi mumkin. Abu ʼ ʻ ʻ Rayhon Beruniyning bir xabari shunday taxminga asos bo ladi. Uning aytishiga ʻ ko ra, Bag dod rasadxonasining ishida Yahyo ibn Abu Mansur, al-Xorazmiy va ʻ ʻ boshqa olimlar, Damashq rasadxonasida esa Xolid ibn Abdumalik va al-Farg oniy ʻ bilan birga ikkinchi guruh olimlar ishlaganlar U shuningdek, al-Farg oniyning ʻ Suriya shimolida, Sinjor sahrosida 832 – 833 yillar Tadmur va ar-Raqqa oralig ida ʻ yer meridiani bir darajasining uzunligini o lchashda ishtirok etganini ham aytgan. ʻ Nihoyat, al-Farg oniyning hayoti haqidagi eng so ngi va eng aniq xabar 861 ʻ ʻ yil bilan bog lanadi. Mavjud ma lumotlarga ko ra, u shu yili Qohira yaqinidagi ʻ ʼ ʻ Ravzo orolida nilometrni, ya ni Nil daryosi suvi sathini belgilovchi uskunani ʼ yasagan yoki ta mirlagan. Biroq al-Farg oniy qanday qilib va qanday sharoitda ʼ ʻ Misrga borib qolgani haqida ham aniq ma lumot yo q. ʼ ʻ Ma lumki, al-Ma mun Marvdan Bag dodga nafaqat olimlarni, balki ʼ ʼ ʻ g ulomlari bo lmish turk askarlarini ham olib kelgan edi. Bag dodga kelishi bilan u ʻ ʻ ʻ ma lum ma noda lashkarni turklashtirdi: ana shu turk askarlaridan lashkarboshilar ʼ ʼ

tayinladi. Turk g ulomlaridan biri buxorolik To lunni xalifa Suriya, Falastin vaʻ ʻ Misrdagi lashkarlarning amiri etib tayinladi. Uning o g li Ahmad esa Suriya va ʻ ʻ Misrni mustaqil deb e lon qilib, To luniylar sulolasiga asos soldi. Al-Xorazmiy ʼ ʻ xalifa al-Ma munning yaqin odami va maslahatchisi bo lgani kabi al-Farg oniy ʼ ʻ ʻ ham To luning yaqin odami yoki uning saroy ahli doirasidagi kishilardan biri ʻ bo lganligi taxmin qilinadi. Bu holda al-Farg oniyning Misrda paydo bo lganidan ʻ ʻ ʻ ajablanmasa ham bo ladi. ʻ Al-Farg oniy hayotining muddati haqida ham qiyoslar qilish mumkin. Agar ʻ uning hayotini al-Xorazmiyning hayoti bilan qiyos qilsak, quyidagi xulosaga kelamiz. Ma lumki, al-Xorazmiyning nomi yozma manbalarda oxirgi marta 847 ʼ yili xalifa al-Vosiqning o limi munosabati bilan eslatiladi va shundan so ng ʻ ʻ uchramaydi. Shunga ko ra, uning o lgan yili deb 850 yil qabul qilingan. Al- ʻ ʻ Farg oniyning nomi oxirgi marta 861 yili Nil sathini o lchagich uskunani ʻ ʻ ta mirlash munosabati bilan eslatiladi… Al-Farg oniy 861 yildan keyin ko p ʼ ʻ ʻ yashamagan va uning o lgan yili deb 865 yilni qabul qilish mumkin. Agar u al- ʻ Ma mun bilan 819 yili Marvdan Bag dodga ketayotganda 20 – 25 yoshlar ʼ ʻ chamasida bo lgan desak, u holda uning tug ilgan yili deb 797 yoki 798 yilni qabul ʻ ʻ qilish mumkin. U holda uning hayot muddati 67 – 68 yoshni tashkil qiladi. Demak, 1997 yoki 1998 yili uning tug ilganiga 1200 yil to lgan. ʻ ʻ Al-Farg oniyning hayoti haqidagi ma lumotlar juda kam bo lganligiga ʻ ʼ ʻ qaramay, o rta asrlarda Sharqda uning nomi mashhur bo lgan. Ibn an-Nadim (X ʻ ʻ asr), Ibn al-Qiftiy (XII – XIII asrlar), Abul Faraj Bar Ebrey (XIII asr), Hoji Xalifa (XVII asr) kabi Sharq fihristchilari uni o z asarlarida eslatadilar. ʻ Al-Farg oniyning asosiy astronomik asari “Samoviy harakatlar va umumiy ʻ ilmi nujum kitobi” (“Kitob al-harakat as-samoviya va javomi ilm an-nujum”) XII ʼ asrda Ovro poda lotin tiliga ikki marta va XIII asrda boshqa Ovro po tillariga ham ʻ ʻ tarjima qilinganidan so ng, uning lotinlashtirilgan nomi “Alfraganus” shaklida ʻ G arbda bir necha asr davomida keng tarqaladi. Uning bu kitobi shu asrlar ʻ davomida Ovro po universitetlarida astronomiyadan asosiy darslik vazifasini ʻ o tadi. Al-Farg oniy asarining lotincha tarjimasi birinchi marta 1493 yilda nashr ʻ ʻ

etilgan bo lib, u eng qadimgi nashr qilingan kitoblardan hisoblanadi. 1669 yiliʻ mashhur Golland matematigi va arabshunosi Yakob Golius al-Farg oniy asarining ʻ arabcha matnini yangi lotincha tarjimasi bilan nashr etganidan so ng, al-Farg oniy ʻ ʻ va uning asarining Ovro podagi shuhrati yanada ortdi. Ovro po Uyg onish ʻ ʻ ʻ davrining buyuk namoyandalaridan biri bo lgan mashhur olim Regiomontan XV ʻ asrda Avstriya va Italiya universitetlarida astronomiyadan ma ruzalarni al- ʼ Farg oniy kitoblaridan o qigan. Al-Farg oniy nomini Dante (XV asr) va Shiller ʻ ʻ ʻ (XVIII asr) ham eslagan. Ovro po olimlaridan Dalambr, Brokelman, X. Zuter, I. Yu. Krachkovskiy, ʻ A. P. Yushkevich va B. A. Rozenfeldlar al-Farg oniyning ijodini yuqori ʻ baholaganlar. Hozirgi kunda al-Farg oniyning sakkiz asari ma lum bo lib, ularning ʻ ʼ ʻ hammasi astronomiyaga aloqador va birortasi hozirgi zamon tillariga tarjima qilinmagan. Ular quyidagilardir: yuqorida tilga olingan asar, odatda uni “Astronomiya asoslari haqida kitob” nomi bilan ham atashadi – qo lyozmalari ʻ dunyo kutubxonalarining deyarli barchasida bor. “Asturlob yasash haqida kitob” – qo lyozmalari Berlin, London, Mashhad, Parij va Tehron qutubxonalarida, ʻ “Asturlob bilan amal qilish haqida kitob” – birgina qo lyozmasi Rampurda ʻ (Hindiston), “Al-Farg oniy jadvallari” – qo lyozmasi Patnada (Hindiston), ʻ ʻ “Oyning Yer ostida va ustida bo lish vaqtlarini aniqlash haqida risola” – ʻ qo lyozmasi Qohirada, “Yetti iqlimni hisoblash haqida” – qo lyozmalari Gotada va ʻ ʻ Qohirada, “Quyosh soatini yasash haqida kitob” – qo lyozmalari Halab va ʻ Qohirada saqlanadi. “Al-Xorazmiy “Zij”ining nazariy qarashlarini asoslash” asari Beruniy tomonidan eslatiladi, lekin qo lyozmasi topilmagan. ʻ Al-Farg oniyning bu ro yxat boshidagi ikki asaridan boshqalari hali hech ʻ ʻ kim tomonidan o rganilmagan. Shubhasiz, ular o rganilib tahlil qilinishi bilan al- ʻ ʻ Farg oniy ijodining yangi qirralari ochiladi va olimning o rta asrlarda, undan keyin ʻ ʻ Sharq va G arbda bu qadar mashhur bo lishi sabablari ham ayon bo ladi. ʻ ʻ ʻ Aytganimizdek, mazkur asarlarning birinchisi 1145 yildan boshlab lotin tiliga bir

necha marta tarjima qilingan. Bu tarjimalarning barchasida al-Farg oniy ismiʻ lotinchada “Alfraganus” shaklida yozilib, shu shaklda fanga abadiy kirib qoldi. Al-Farg oniyning bu asari astronomiyadan eng sodda darslik bo lib, unda ʻ ʻ murakkab geometrik shakllar va matematik formulalar, hisoblashlar keltirilmagan. Bu esa astronomiyadan boshlang ich ma lumotlarni o zlashtirishni ancha ʻ ʼ ʻ osonlashtirgan. Balki buyuk Regiomontan asarning shu xususiyatini anglab, o zining universitetlardagi ma ruzalari uchun ko llanma sifatida al-Farg oniyning ʻ ʼ ʻ ʻ ana shu asarini tanlagandir. Shunday qilib, buyuk ajdodimizning bu asari Ovro po Uyg onish davridagi ʻ ʻ va undan ancha keyingi davrdagi madaniyat rivojida sezilarli rol o ynadi. Asarning ʻ iqlimlar nazariyasiga ko ra, bayon qilingan geografik bo limi diqqatga sazovordir. ʻ ʻ Mamlakat va shaharlarning nomlariga qaraganda, al-Farg oniy al-Xorazmiyning ʻ geografik asari bilan tanish bo lgan yoki u ham al-Xorazmiy foydalangan ʻ manbadan foydalangan, chunki ikkala muallifda ham bu nomlar bir xil. Geografik bo lim (9-bob) bunday atalgan: “Yerdagi ma lum mamlakatlar va ʻ ʼ shaharlarning nomlari va har bir iqlimdagi narsalar haqida”. Bundan so ng, yetti ʻ iqlimning hammasi ulardagi mamlakatlar, viloyatlar va shaharlari bilan birga tavsiflanadi. Shuni ham aytish kerakki, o rta asrlarda arab tilida yozilgan geografik ʻ asarlarning eng birinchisi al-Xorazmiyning “Kitob surat ul-arz” asari edi. Unda al- Xorazmiy yetti iqlimdagi dengizlar, mamlakatlar, tog lar, daryolar, ko llar va ʻ ʻ shaharlarning tavsifini keltirgan edi. Bunda u tavsifni rub i ma murning eng ʼ ʼ g arbiy chekkasidan, ya ni Afrikaning Atlantika okeani qirg og iga yaqin ʻ ʼ ʻ ʻ joylashgan orollardan boshlab, eng sharqiy chekkasigacha, ya ni Tinch okeanidagi ʼ Yaponiya orollarigacha davom ettiradi. Tavsif kenglama yo nalishida ekvatorial ʻ yerlardan to shimoliy qutubiy yerlargacha davom etadi. Iqlimlarning al-Farg oniy keltirgan tavsiflash usuli al-Xorazmiynikidan farq ʻ qiladi. Al-Xorazmiy o zining tavsiflash usulida Ptolemey an anasiga asoslangan ʻ ʼ bo lsa, al-Farg oniy hindlarning an anasiga asoslanib, rub i ma murning tavsifini ʻ ʻ ʼ ʼ ʼ eng sharqiy chekkasidan boshlaydi. Uning iqlimlar tavsifida 3, 4, 5, 6, va 7- iqlimlarning tavsifi diqqatga sazovordir. Chunki bularda Markaziy Osiyoning va