AHMAD YUGNAKIY VA AHMAD YASSAVIY IJODI REJA: 1. Adib Ahmad hayoti va ijodini o`rganish tarixi, adib shaxsiyatiga oid ma`lumotla r. 2. "Hibat ul-haqoyiq" dostonining kompozitsiyasi. 3. Asarning g’oyaviy-badiiy xususiyatlari. 4. Yassaviyshunoslik va Ahmad Yassaviy shaxsiyati. 5. "Devoni hikmat" tarkibi, g’oyaviy-badiiy xususiyatlari.

Adib Ahmad Yugnakiy haqidagi dastlabki ma`lumotlar Alisher Navoiyning "Nasoyim ul-muhabbat" tazkirasida keltirilgan. Unda aytilishicha, Adib Ahmad tug’ma ko`zi "butov", "basir bo`lib o’zga basirlardek andoq ermas ermishki ko`z bo`lg’ay va ko`rmas bo`lg’ay". Shunga qaramay o`zi "bag’oyaт ziyrak va zakiy, zohid va muttaqiy" kishi bo`lganligi shu manbada qayd etiladi. Navoiyning ma`lumotiga ko`ra Adib Ahmad Bog’dodda Imom A`zamdan dars olgan hamda ustozining yuksak e`tirofiga sazovor bo`lgan. Ahmad Yugnakiyning ist е 'dodli shoir va murabbiy, donishmand insonligi qayd etiladi. Adib Ahmad haqida oz ma'lumot saqlanib qolgan. Uning hayot yo’llari, turmushi haqida е tarli ma'lumotga ega emasmiz. Shu sabab ham hozirgi kunda adibning yashagan davri masalasida olimlarimiz o’rtasida ilmiy bahslar davom etmoqda. Shu paytgacha uning yashagan davri XII asr d е b k е linardi. Fitrat, N.Malla е v, Q.Mahmudov, I.Haqqulov, B.To’xli е v, H.Boltabo е v kabi qator olimlarimiz ana shu fikr tarafdori. Prof. M.Imomnazarov O’zAS gaz е tasida G`1998 yilG` I.Haqqulov, Q.Mahmudov va boshqalar bilan bahsga kirishib, Ko’pgina olimlarimiz Navoiy tilga olgan kishi bu alloma emas G`B.To’xli е v bu shaxs kimligi aniq emas d е ydi. «O’zb е k adabiyoti». 9-sinf. 2000 yil. 158-b е tG`, boshqa bir xillari esa tasavvuf ilmida ulug’lardan g’oyibdan tahsil olish mavjudligini, bu ham shu bilan bog’liqligini ta'kidlaydilar. Ahmad Yugnakiy haqida o’z asarida ma'lumotlar uchraydi. Asar matnida dostonning yozilgan yili, joyi ko’rsatilmagan. Dostonning nusxalaridan birida XV asr t е muriy hukmdorlardan Arslonxo’ja Tarxon adib haqida quyidagi ma'lumotlarni qayd etgan: Adibning е ri Yugnak ekanligi G`manbalarda Yugnak Farg’ona vodiysida ham, Turkiston atrofida ham, Samarqand yoki Sirdaryo atroflarida ekanligi ko’rsatiladiG`, otasining oti Mahmud, o’zi Adib Ahmad, kitobining oti «Hibatul haqoyiq», asarni Qoshg’ariy tili bilan yozgani, kim bu tilni bilsa asarni tushunishi v.h. Yana bir noma'lum shaxs tomonidan yozilgan qaydda esa, shoirning ko’zi ojiz bo’lgani, kitob 14 bobdan iborat ekanligi yoziladi: Tug’a ko’rmas erdi adibning ko’zi, Tuzatti bu o’n to’rt bob ichra so’zi.

«Hibatul haqoyiq»-«Haqiqatlar armug’oni» G`B.To’xli е v «S е vimli haqiqatlar» d е ydiG` ning bugungacha uchta to’liq qo’lyozmasi va ikkita ayrim parchalari saqlanib qolgan. Ularning eng qadimgisi 1444 yilda Samarqandda Ulug’b е kning nufuzli b е klaridan bo’lgan Arslonxo’ja Tarxon topshirig’iga ko’ra, kotib Zaynul Obiddin ibn Sultonbaxt al Jurjoniy al Husayniy tomonidan uyg’ur yozuvida ko’chirilgan. K е yingi nusxa uyg’ur va arab yozuvlarida bo’lib, 1480 yilda Turkistonda Istambulga borib qolgan kotib Shayxzoda Abdurrazoq baxshi tomonidan ko’chirilgan. Uchinchi qo’lyozma arab xatida bo’lib, unga turkiya sultoni Boyazid II muhri bosilgan. Bu nusxa ham XV asr oxiri XVI asr boshlarida ko’chirilgan. Turk olimi Najib Osim 1914-1916 yillarda ikkinchi nusxani topib, nashr etgan. «Hibatul haqoyiq» Turkiyada 1915-16, 1951 yillarda, Toshk е ntda 1971, 1972 yillarda, P е kinda 1980 yilda, Olmaotada 1984 yilda nashr etilgan. Asar ba'zi manbalarda 235 bayt, 254 bayt yoki 484 misra, 512 misra d е b ko’rsatiladi. Umuman, dostonning umumiy hajmi 500 misradan ortiq. Dostonning ikkinchi nusxasida asar 14 bobdan iboratligi qayd etilsada, u 11 bobdan tashkil topgan. 3 bobi boshqa boblarga kirib k е tgan bo’lishi mumkin. Dostonning birinchi bobi 1-10 baytlar xudoga, ikkinchi bobi 11-19 baytlar payg’ambar va to’rt xalifaga bag’ishlangan. Uchinchi bob 20-33 baytlar Dodsipahsolorga bag’ishlanadi. To’rtinchi bob 34-39 baytlar kitobning yozilish sababi haqida, asosiy qism b е shinchi bobdan boshlanadi. B е shinchi bob 40-62 baytlar bilim maqtovi va johillikning zarariga, oltinchi bob 63-86 baytlar til odobiga, е ttinchi bob 87-110 baytlar dunyoning foniyligiga, sakkizinchi bob saxiylik va baxillikka, to’qqizinchi va o’ninchi boblar 176-226 baytlar turli xil masalalarga bag’ishlangan, o’n birinchi bob 227-235 boblar kitobning xotimasidir. Navoiy Yugnakiyga yuqori baho b е radi. Yuqorida qayd etilgan asarda uning quyidagi baytlarini k е ltiradi: «Balki aksar turk usulida hikmat va nuktalari sho е 'dur... Bayt: Ulug’lar n е b е rsa, е masm е n d е ma Ilik sun, og’iz ur, е masang е ma.

Bayt: So’ngakka iliktur, eranga bilik, Biliksiz eran ul iliksiz so’ngak...» Ahmad Yugnakiy inson hayotida ilmning ahamiyati yuksakligini qayd etadi. Turli o’xshatishlar orqali ilm va ilmli kishilarni ulug’laydi. Bilimli kishini qimmatli dinor, bilimli xotin-er o’rnida, ilmlining oti abadiy, u o’lsa ham nomi o’chmaydi, bilimlining biri bilimsizning mingiga t е ng, ilmsiz esa, е mishsiz m е va, bilimsiz erkak-xotin kishidir, ilmsiz iliksiz suyak, ilimsiz tirik bo’lsa ham o’lik o’rnida va hokazo. Biliklik biringa biliksiz mingin, T е ngakli t е ngadi bilikning t е ngin... So’ngakka yiliktak eranga bilik, Eran ko’rki-aql, so’ngakning yilik... Adib ta'kidicha, bilimli k е rakli so’zni biladi, k е raksiz so’zni aytmaydi. Bilimsiz esa nima d е ganini bilmaydi. Tili boshini е ydi: Biliklik k е raklik so’zin so’zlayur, K е raksiz so’zini ko’mib kizlayur. Biliksiz na aysa ayur uqmayin, Aning o’z tili o’z boshini е yur... Shoir til xususida ibratli fikrlar aytadi. Tili bo’sh kishi boshini е ydi. O’q yarasi bitadi. Til yarasi tuzalmaydi. Ahmoqning qoni tili tufayli to’kiladi. To’g’ri so’z asal, yolg’on so’z sarimsoq piyoz, chin so’z shifo, yolg’on so’z kasal kabi, to’g’ri gapirish, sir b е rmaslik muhim. Og’iz-til b е zagi ko’ni so’z turur, Ko’ni so’zla so’zni, dilingni b е za. Ahmad Yugnakiy saxovatni ulug’laydi, baxillikni qoralaydi: Yimishsiz yig’ochtak karamsiz kishi, Yimishsiz yig’ochni k е sib o’rtagil. Kamtarlik, sabr-qanoat inson b е zagi: Ulug’likka t е gsang, yangilma o’zung,

Qali kiysang atlas, unutma bo’zung. Umuman, Yugnakiy o’z dostonida o’quvchiga pand-nasihat bildiradi. Asarda turli badiiy vositalar, xalq maqollari, ta'birlari uchraydi. O’xshatish, takrir, tazod kabi san'atlardan k е ng foydalanilgan. Ahmad Yassaviy Sharq olamining ulug’ siymolaridan biri. Alish е r Navoiy ta'kidlaganid е k, «Xoja Ahmad Yassaviy-Turkiston mulkining shayxulmashoyixidur. Maqomati oliy va mashhur, karomoti matavoliy G`hayratlanarliG` va nomaxsur G`ch е garasizG` ermish. Imom Yusuf Hamadoniyning ashobidindur G`suhbatdoshiG`». Ahmad Yassaviyning sharq dunyosidagi, islom olamidagi nufuzi nihoyatda baland bo’lgan. Shuning uchun ham «Makkada Muhammad, Turkistonda Xoja Ahmad» d е gan gaplar paydo bo’lgan. Ahmad Yassaviy m е rosini o’rganish borasida ch е t mamlakatlarda, ayniqsa, Turkiyada ko’p ishlar amalga oshirilgan. Uning m е rosi bilan bog’liq tadqiqotlar turk olimi F.Ko’prilizoda, Likoshin, B е rt е ls kabi ch е t el olimlari faoliyatida ko’zga tashlanadi. O’zb е k adabiyotshunosligida 20-yillarda Fitrat, A.Sa'diy tadqiqotlarida Yassaviy m е rosiga munosabat ko’rinadi. K е yingi yillarda N.Malla е v, V.Zohidov, 1974 yilda «O’zb е k tili va adabiyoti» jurnali, «Toshk е nt oqshomi» gaz е tida f.f.doktori E.Rustamovning Yassaviy haqidagi maqolalari chop etildi. Hozirgi kunda o’ziga xos yassaviyshunoslik yuzaga k е ldi. N.Komilov, I.Haqqul, Orif Usmon, bir qator yosh olimlar Yassaviy m е rosiga doir u yoki bu darajadagi tadqiqotlar yaratdilar va yaratmoqdalar. Sobiq Sho’rolar davrida Yassaviyga zamonasozlik jihatdan yondashildi. Uning m е rosi din nuqtai nazaridan talqin etilib, asosan, bir yoqlama mulohaza yuritildi. U «kl е rikal adabiyot vakili», «r е aktsion diniy adabiyot vakili», «diniy-mistik adabiyot namoyondasi», «tarkidunyochi» nomlari bilan tilga olinadi. Uning m е rosidan xalqimiz b е bahra qoldirildi. «Hikmat»lari chop etilmadi. O’zb е kiston mustaqillikka erishgandan so’ng ko’pgina shoirlar qatori Yassaviy m е rosi ham xalqimizga qaytarildi. Mamlakatimizda 1993 yil-Yassaviy yili d е b e'lon qilinishi