logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O‘rto osiyo olimlarining insoniyat sivilizasiyasiga qo'shgan hissasi

O‘rto osiyo olimlarining insoniyat sivilizasiyasiga qo'shgan hissasi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

38.3515625 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: O‘rto osiyo olimlarining insoniyat sivilizasiyasiga qo'shgan hissasi Reja: 1- Xorazm Ma‘mun Akademiyasi tarixi 2- Abulfayz Abbos Ahmad ibn Muhammad al Farg'oniy va Muhammad al xorazmiylar faoliyati 3-Abu Rayxon Beruniy va Ibn sino faoliyati Xorazim mamun akademiyasi , Ma muniylar akademiyasi — Xorazmda 10-ʼ ʼ asr oxiri — 11-asr boshlarida faoliyat ko rsatgan ilmiy muhit. Ma muniylar davlati ʻ ʼ (992—1017) tarixi bilan bevosita bog liq. Siyosiy, iqtisodiy, harbiy qudratga ʻ erishgan xorazmshoxlar davlati mamlakatni birlashtirish, unda tartib o rnatish ʻ bo yicha tadbirlarni boshlab yuborgan. Kun tartibida davlat ichki va tashki ʻ siyosatini olib borishda mafkuraviy masalalarni hal qilish turgan. Ali ibn Ma mun ʼ (997—1010) dono va zukko maslahatchilarga muhtoj bo lgan. Uning baxtiga ʻ tog asi, Abu Nasr ibn Iroq o z davrining o ta bilimdon olimi bo lgan. 1004-yilning ʻ ʻ ʻ ʻ boshida Ibn Iroq taklifi bilan Beruniy Gurganjga qaytib kelgan; Ma mun saroyida ʼ ilm ahli uchun yaxshi sharoit yaratib berilgan. Bu 2 shaxs Yaqin va O rta ʻ Sharkdagi ko plab olimlar bilan shaxsiy yozishmada bo lganlar. Ularning taklifi ʻ ʻ bilan Nishopur, Balx, Buxoro va hatto arab Iroqidan ko plab olimlar Gurganjga ʻ kelishgan.Shu tariqa 1004-yildan boshlab Gurganjda "Dorul hikma va maorif" (ba zi bir manbalarda "Majlisi ulamo") nomini olgan ilmiy muassasa to la ʼ ʻ shakllangan. Bu ilmiy muassasada xuddi Afinadagi "Platon", Bag doddagi "Bayt ʻ ulhikmat" akademiyasi faoliyatiga o xshab ilmning barcha sohalarida tadqiqot va ʻ izlanishlar olib borilgan, juda ko p manbalar to plangan, tarjimonlik ishlari ʻ ʻ bajarilgan hind, yunon, arab olimlarining ishlari urganilgan;AlXorazmiy, AlFarg oniylarning o lmas asarlari, ilmiy ishlaridan foydalanilgan va tadqiq ʻ ʻ qilingan. 18—20-asr tarixchi olimlari tomonidan ilmiy muassasa har tomonlama o rganilgan va o z faoliyati nuqtai nazaridan bu dargoh o z davrining akademiyasi ʻ ʻ ʻ bo lganligi isbotlangan va unga "Ma mun akademiyasi" nomi berilgan. X.Xorazm ʻ ʼ ma mun akademiyasi asosini quyidagi olimlar tashkil etgan: Abu Nasr Mansur ibn ʼ Ali ibn Iroq al Ja diy (10-asr — 1034), Abulxayr ibn Hammor (941 — 1048), Abu ʼ Saxl Iso ibn Yah yo al Masihiy al Jurjoniy (970—1011), Abu Rayhon Muhammad ʼ ibn Ahmad al Beruniy, Abu Ali al Husayn ibn Abdulloh ibn Sino, Abu Ahmad ibn Muhammad ibn Ya qub ibn Miskavayh (1030-yil v.e.), Abu Mansur Abdulmalik ʼ ibn Muhammad ibn Ismoil as Saolibiy al Naysaburiy (961 — 1038), Ahmad ibn Muhammad asSahriy (1015-yilv.e.), Abu Ali al Hasan ibn Horis alHububiy alXorazmiy (10—11-asrlar), Abu Abdulloh Muhammad ibn Homid al Xorazmiy (10—11-asrlar) va boshqaX.M.a olimlari Yunoniston, Yaqin va O rta Sharq,ʻ Hindiston ilmfan yutuqlarini ijodiy, tanqidiy o rganib, uni yanada yuksak ʻ bosqichga ko targanlar. Akademiya a zolarining aksariyati olim sifatida Markaziy ʻ ʼ Osiyoda shakllanganlar. Ularning ilmiy faoliyati, asarlari tufayli Qad. Xorazm badiiy san ati, adabiyoti, astronomiyasi, matematikasi, sugorish madaniyati ʼ yutuklari jahon tamadduni xazinasiga kirgan va butun insoniyat manfaatlariga xizmat kila boshlagan. Xorazmiyning hayoti bilan qiyos qilsak, quyidagi xulosaga kelamiz. Ma'lumki, al- Xorazmiyning nomi yozma manbalarda oxirgi marta 847 yili xalifa al-Vosiqning o‘limi munosabati bilan eslatiladi va shundan so‘ng uchramaydi. Shunga ko‘ra, uning o‘lgan yili deb 850 yil qabul qilingan. Al-Farg‘oniyning nomi oxirgi marta 861 yili Nilning sathini o‘lchagich uskunasini ta'mirlash munosabati bilan eslatiladi.Agar u al-Ma'mun bilan 819 yili Marvdan Bag‘dodga ketayotganda 20- 25 yoshlar chamasida bo‘lgan desak, u holda uning tug‘ilgan yili deb 797 yoki 798 yilni qabul qilish mumkin. U holda uning hayot muddati 67-68 yoshni tashkil qiladi. Demak, 1998 yili uning tug‘ilaniga 1200 yil to‘ldi.Al-Farg‘oniyning hayoti haqidagi ma'lumotlar juda kam bo‘lganligiga qaramay, o‘rta asrlarda Sharqda uning nomi mashhur bo‘lgan. Ibn an-Nadim (X asr), Ibn al-Qiftiy (XII-XIII asrlar), Abul Faraj Bar Ebrey (XIII asr), Xoji Xalifa (XVII asr) kabi Sharq fihristchilari uni o‘z asarlarida eslatadilar.Al-Farg‘oniyning asosiy astronomik asari «Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi» («Kitob al-harakat as-samoviya va javomi' ilm an-nujum») XII asrda Ovro‘poda lotin tiliga ikki marta va XIII asrda boshqa Ovro‘po tillariga ham tarjima qilinganidan so‘ng, uning lotinlashtirilgan nomi «Alfraganus» shaklida G‘arbda bir necha asr davomida keng tarqaladi.Uning bu kitobi shu asrlar davomida Ovro‘po universitetlarida astronomiyadan asosiy darslik vazifasini o‘tadi. Al-Farg‘oniy asarining lotincha tarjimasi birinchi marta 1493 yilda nashr etilgan bo‘lib, u eng qadimgi nashr qilingan kitoblardan hisoblanadi. 1669 yili mashhur Golland matematigi va arabshunosi Yakob Golius al-Farg‘oniy asarining arabcha matnini yangi lotincha tarjimasi bilan nashr etganidan so‘ng, al-Farg‘oniy va uning asarining Ovro‘podagi shuhrati yanada ortdi.Ovro‘po Uyg‘onish davrining buyuk namoyandalaridan biri bo‘lgan mashhur olim Regiomontan XV asrda Avstriya va Italiya universitetlarida astronomiyadan ma]ruzalarni al-Farg‘oniy kitoblaridan o‘qigan. Al-Farg‘oniy nomini Dante (XV asr) va Shiller (XVIII asr) ham eslagan.Ovro‘po olimlaridan Dalambr, Brokelman, X.Zuter, I.Yu.Krachkovskiy, A.P.Yushkevich va B.A.Rozenfeldlar al- Farg‘oniyning ijodini yuqori baholaganlar.Hozirgi kunda al-Farg‘oniyning sakkiz asari ma'lum bo‘lib, ularning hammasi astronomiyaga aloqador va birortasi hozirgi zamon tillariga tarjima qilinmagan. Ular quyidagilardir: yuqorida tilga olingan asar, odatda uni «Astronomiya asoslari haqida kitob» nomi bilan ham atashadi - qo‘lyozmalari dunyo kutubxonalarining deyarli barchasida bor.«Asturlob yasash haqida kitob» — qo‘lyozmalari Berlin, London, Mashhad, Parij va Tehron kutubxonalarida, «Asturlob bilan amal qilish haqida kitob» — birgana qo‘lyozmasi Rampurda (Hindiston), «Al-Farg‘oniy jadvallari» — qo‘lyozmasi Patnada (Hindiston), «Oyning Yer ostida va ustida bo‘lish vaqtlarini aniqlash haqida risola» — qo‘lyozmalari Gota va Qohirada, «Quyosh soatini yasash haqida kitob» — qo‘lyozmalari Halab va Qohirada saqlanadi. «Al-Xorazmiy «Zij»ining nazariy qarashlarini asoslash» asari Beruniy tomonidan eslatiladi, lekin qo‘lyozmasi topilmagan.Al-Farg‘oniyning bu ro‘yxat boshidagi ikki asaridan boshqalari hali hech kim tomonidan o‘rganilmagan. Shubhasiz, ular o‘rganilib tahlil qilinishi bilan al-Farg‘oniy ijodining yangi qirralari ochiladi va olimning o‘rta asrlarda, undan keyin Sharq va G‘arbda bu qadar mashhur bo‘lishi sabablari ham ayon bo‘ladi.Aytganimizdek, mazkur asarlarning birinchisi 1145 yildan boshlab lotin tiliga bir necha marta tarjima qilingan. Bu tarjimalarning barchasida al-Farg‘oniy ismi lotinchada «Alfraganus» shaklida yozilib, shu shaklda fanga abadiy kirib qoldi.Al-Farg‘oniyning bu asari astronomiyadan eng sodda darslik bo‘lib, unda murakkab geometrik shakllar va matematik formulalar, hisoblashlar keltirilmagan. Bu esa astronomiyadan boshlang‘ich ma'lumotlarni o‘zlashtirishni ancha osonlashtirgan. Balki buyuk Regiomontan asarning shu xususiyatini anglab, o‘zining universitetlardagi ma'ruzalari uchun qo‘llanma sifatida al-Farg‘oniyning ana shu asarini tanlagandir. Iqlimlarning al-Farg‘oniy keltirgan tavsiflash usuli al-Xorazmiynikidan farq qiladi. Al-Xorazmiy o‘zining tavsiflash usulida Ptolemey an'anasiga asoslangan bo‘lsa, al- Farg‘oniy hindlarning an'anasiga asoslanib, rub'i ma'murning tavsifini eng sharqiy chekkasidan boshlaydi. Uning iqlimlar tavsifida 3, 4, 5, 6 va 7-iqlimlarning tavsifi diqqatga sazovordir. Chunki bularda Markaziy Osiyoning va unga tutash yerlarning shahar va viloyatlari tavsiflanadi. Shuning uchun quyida o‘sha tavsiflarni o‘z ichiga olgan parchani keltiramiz.«Uchinchi iqlim Sharqdan boshlanib, Xitoy mamlakatining shimolidan, so‘ng Hind mamlakatidan va so‘ngra Qobul va Kermon viloyatlaridan o‘tadi.To‘rtinchi iqlim Sharqdan boshlanadi va Tibetdan, so‘ngra Xurosondan o‘tadiki, bunda Xo‘jand, Usrushona, Farg‘ona, Samarqand, Balx, Buxoro, Hirot, Amuya, Marvarrud, Marv, Saraxs, Tuye, Nishopur shaharlari bor. Undan so‘ng Jurjon, qumis, Tabariston, Demovand, Qazvin, Dailam, Ray, Isfahondan o‘tadi.Beshinchi iqlim Sharqda Yajuj mamlakatidan boshlanadi, so‘ng Xurosonning shimolidan o‘tadi, unda Toroz shahri - savdogarlar shahri bor, Navokat (Navkat), Xorazm, Isfijob (Sayram), Turar-band (O‘tror-hozirgi Aris) va Ozarbayjon, Arminiya (Armaniston) viloyati, Barda'a (Barda), Nashava (Naxchivon) shaharlari bor.Oltinchi iqlim Sharqdan boshlanadi va Yajuj mamlakatidan o‘tadi, so‘ng Hazar mamlakatidan (Shimoliy Kavkaz va quyi Volga bo‘yi), Jurjon (Kaspiy) dengizining o‘rtasidan kesib o‘tadi va Rum (Vizantiya) mamlakatigacha boradi.Yettinchi iqlim Sharqda Yajuj mamlakatining shimolidan boshlanadi, so‘ng turkiy mamlakatlardan (Markaziy Osiyo), so‘ng Jurjon dengizining shimolidan, so‘ng Rum dengizini (qora dengiz) kesib, saqlablar (slavyanlar) mamlakatidan o‘tadi va G‘arb dengizida (Atlantika) tugaydi».Keltirilgan parchadan ko‘rinadiki, al-Farg‘oniy katta kenglikdagi o‘lkalarni tavsiflagan bo‘lsa ham, o‘zining asl vatani Movarounnahrni mufassalroq tavsiflagan. Undan tashqari shuni ham ta'kidlash kerakki, al-Farg‘oniyning rub'i ma'mur haqidagi tasavvuri ancha aniq bo‘lib, har xil afsonaviylikdan xolidir. Chunonchi, u Yajuj mamlakati deb Sharqdagi afsonaviy yerni emas, balki hozirgi Mo‘g‘ulistonning sharqi va Xitoyning shimoli-sharqiga mos keladigan aniq geografik Daryolar, ko‘llar, suv omborlari va kanallarda suv sathini o‘lchab, yozib boradigan eng zamonaviy "Valdey" yoki okean va dengizlar suv sathini o‘lchaydigan "Rordansa" tipidagi qurilmalar al-Farg‘oniy kashf etgan "Miqyos an- Nil" qurilmasidan andoza olib tayyorlangan.Farg‘oniyning nomi Xorazmiy kabi butun Sharq va G‘arbda mashhurdir. O‘rta asrda tabiiy-ilmiy bilimlarning rivojiga ulkan hissa qo‘shgan olim sifatida manbalarda, so‘nggi g‘arb va Sharq mualliflari asarlarida, o‘z yurti O‘zbekistonda, ayniqsa, zo‘r g‘urur va iftixor bilan tilga olinadi, o‘rganiladi, hozirgi kunda ko‘chalar, o‘quv yurtlariga uning nomi berilgan.Bulardan tashqari buyuk vatandoshimiz Ahmad al Farg‘oniy taklif etgan suv sathini santimetr aniqlikda o‘lchash usuli hozirgi kunda ham dunyo gidrologiyasida qo‘llaniladi. O‘zining daho kashfiyotlari bilan dunyo ilm-faniga bebaho hissa qo‘shgan olim - Muhammad al-Xorazmiydir. Yoshligi bilan bog‘liq ma’lumotlar saqlanib qolmagan. Biroq, 800 yillarning boshlarida Xurosonning Bog‘doddagi hokimi - Ma’mun ibn Xorun ar-Rashidning saroyiga taklif qilinganligini inobatga olgan holda, u ona yurti Xorazmda ta’lim olib, yigirma yoshlaridayoq mashhur olim bo‘lib ulgurgan. 813 yilda Ma’mun xaliflik tojini egallaydi va Marvda atrofiga yig‘ilgan olimlar bilan birga Bog‘dodga ko‘chib o‘tadi. Fanning yirik ishqivozi Ma’mun ilm-fan tarixida “Bog‘dod akademiyasi” deb nomlanmish “Bayt al- hikma”ga (“Donolik uyi”) asos soladi. Muhammad al-Хorazmiy umrining oxirigacha ushbu ilmiy markaz boshqaruvchisi bo‘lgan.yerda Markaziy Osiyo mamlakatlaridan kelgan arab Sharqining ko‘plab olimlari ham faoliyat ko‘rsatgan. Ular uchun qadimiy qo‘lyozmalarga boy kutubxona hamda maxsus qurilgan observatoriya xizmat ko‘rsatgan. Asosiy ilmiy ishlariMuhammad al-Xorazmiy 20 dan ziyod ilmiy asarlar muallifi bo‘lgan, ulardan 7 tasi bizning davrimizgacha saqlanib qolgan. Jumladan:“Fi xisab al-Xind” (arab tilidagi “Hindcha hisob haqida kitob”) – o’nlik pozitsion hisoblash tizimini ifodalovchi va nol belgisi bor, to‘qqizta raqamni bayon etuvchi asar.“Al- kitob al-muxtasar fi hisob al-jabr va al-muqobala”. (Arab tilida yozilgan “Al-jabr va al-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob”) - muallif tomonidan algebra fan sifatida ko‘rilib, “Algebra” deb nom olgan kitob.Ziji al-Xorazmiy (arab tilida yozilgan (“Zij”) “Astronomik jadval”) - sinuslarning trigonometrik funksiyalari keltirilgan kichik nazariy bo‘lim va jadvallardan tashkil topgan asar.“Kitob surat al-arz” (arab tilida yozilgan “Yer surati kitobi”) - O‘rta asrlarda ilk bor odamzod yashayotgan yer sayyorasining sharqiy yarmi, undagi mamlakatlar, Tinch okeani (Baxr al-muzallam) hamda sayyoramiz xaritasi keltirilgan geografik risola.Jahon ilm-faniga qo‘shgan hissasi Muhammad al-Xorazmiy matematika, astronomiya va geografiya fanlariga, ular orqali sivilizatsiya rivojiga umumiy qo‘shgan muhim hissasi:1. O’nlik pozitsion hisobni ifodalovchi, nol belgisi bor to‘qqizta raqamni bayon etuvchi sanoq tizimiga asos solgan.2. Fan sifatida Algebrani yaratdi va unga shu nomni berdi.3. Ovrupa adabiyotida “Algoritm” deya nom olgan aniq va tushunarli qoidalar orqali ilmiy va ta’limiy asarlarning yangi usulini ishlab chiqdi va ularni yo‘lga qo‘ydi. Lotin tilida “algoritm” talaffuzi uning ismi - al-Xorazmiyga tenglashadi. Mazkur - algoritm tushunchasi butun zamonaviy raqamli axborot va kompyuter texnologiyalari tushunchasi asosini tashkil qiladi. Aynan ushbu usul orqali Muhammal al- Xorazmiy asarlarining bayoni keng ommaga tarqalgan. Yuqorida keltirilgan xizmatlari bilan bir qatorda, hozirgi kunda ma’lum bo‘lishicha, u qutb nuqtalaridan foydalangan. 4. Muhammad al-Xorazmiyning (“Ziji”) Astronomik kitobida Quyosh, Oy, beshta sayyora, matematik jo‘g‘rofiya masalalari, trigonometriya, Quyosh va Oyning tutilishi kabilar ko‘rib chiqilgan. 1126 yil kitob lotin tiliga, 1914 yili nemis, 1962 yili ingliz tiliga tarjima qilingan. 5. Muhammad al-Xorazmiyning jo‘g‘rofiya asarlarida yerning o‘sha vaqtlardagi ma’lum joylari bayon qilingan. Asarda joylar aniq xarita, u yerdagi daryo, dengiz va okeanlari, soni 2402 ga yetuvchi muhim aholi soni bilan keltirilgan. Bu - O‘rta asrlarda yozilgan arab tilidagi ilk jo‘g‘rofiy asar bo‘lgan. Mazkur iqlim nazariyasi aytarli darajada jo‘g‘rofiya rivojida muhim o‘rin tutgan.Muhammad al- Xorazmiyning matematika va umuman, sivilizatsiya rivojidagi hissasi e’tirofga olingan, “algoritm”ga muhrlangan uning ismi va asarlaridan biridagi “algoritm” atamasi Sharq olimlari orasida u yagonaligining isbotidir. Olimning daholigini e’tirof etarkanmiz, al-Xorazmiyga ilm tarixida berilgan eng to‘g‘ri baho amerikalik tarixchi Dj.Sarton tomonidan bo‘lgan: “...zamonasining eng buyuk matematigi, barcha sharoitlarni hisobga olgan holda, barcha zamonning eng buyuk olimlaridan birishahrida sulton Mahmud va uning vorislari Ma’sud hamda Ma’dudlar saroyida yashaydi, Mahmudning Hindistonga qilgan safarlarida qatnashib, bir necha yil shu yerlarda yashaydi ham. Al Beruniy ijodida “G‘azna” bosqichi eng sersamara bosqich bo‘lgan. Shu yillar Hindistonga qilingan safarlari uning tayanch asari bo‘lmish “Hindlarning aqlga sig‘adigan va sig‘maydigan ta’limotlarini aniqlash kitobi” (“Hindiston” 1030 yil tamomlangan) dan joy olgan. Sulton Mahmudning o‘limidan so‘ng taxtni uning o‘g‘li Ma’sud egallaydi. U Beruniyga juda iltifotli bo‘lgan. Beruniy M’sud haqida shunday deydi: “U menga butunday ijod bilan shug‘ullanishim uchun sharoit yaratib berdi, meni o‘z rahnamoligiga oldi...”.Bu yillar Beruniy umumiy jahon xaritasi keltirilgan eng asosiy asari “Ma’sudning astronomiya va yulduzlarga oid qonuni” asarini yozadi.Beruniyning ilmiy merosi 150 ta asarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, ular matematika, astronomiya, jo‘g‘rofiya, minerologiya, tarix, etnografiya, filologiya va falsafaga doir. Tabiat hodisalarini tekshiruvchi olim o‘rnida u raqamlar tushunchasi kengayishi, kubik tenglamalar nazariyasi, sferik trigonometriyaga o‘z hissasini qo‘shgan, trigonometrik jadvalini tuzgan. Arab, fors, yunon, suriy va sanskrit tillarini bilgan va bir tildan boshqasiga tarjima qilishning tabiiy-ilmiy terminologiyalari qoidalarini ishlab chiqqan.1030 yil yakunlangan “Hindiston” asarida hindlarning yashash tarzi, madaniyati va ilm- fanlari haqida batafsil ma’lumot bergan, ularning diniy-falsafiy tizimlarini bayon qilgan. Al Beruniy o‘z ishlarida taqqosiy usuldan foydalangan: “Men hindlarning borlik nazariyasini keltirmoqdaman, bir vaqtning o‘zida yunonlar nazariyasini ham keltirib o‘tmoqdamanki, bu ikki xalqning o‘zaro bog‘liqligini yoritmoqchiman”, deb yozadi. Shu bilan birga u Gomer, Platon, Arastu, Galen va boshqa yunon olimlarini ham eslab o‘tgan, hind va islom fikrlarini taqqoslagan, ayniqsa, so‘fiychilik ta’limotini alohida ajratib, hindlardagi sankxi va yoga nazariyalariga juda yaqinligini aytgan. Turli xalqlar an’analarini taqqoslar ekan, slavyanlar, tibetliklar, xazar, turk va boshqa xalqlarning turmush tarzi an’analari haqida aytib o‘tgan.Al Beruniy tomonidan arab grafikasi asosida yaratilgan transkripsiya tizimi ko‘p jihatdan hind tilidagi so‘zlarni urdu tiliga o‘girish bo‘yicha zamonaviy tizimidan ilgarilagan.“Hindiston” asarini yozish bilan bir vaqtda “Sankxi” va “Yogasutra Patandjal” asarlarini arab tiliga tarjima qilib, Ptolomeyning “Evklid va Almagesi”ini sanskritga qayta ishlashni boshlagan.Tadqiqotchi o‘rnida al Beruniy bilimni astoydil tajriba bilan tekshirish kerakligini alohida ta’kidlagan: tadqiqotlar vaqtida yuzaga keluvchi ikkilanishlarni “bartaraf qilish... mumkin ham, shuningdek, qayta tekshirish ham”. Al Beruniyning tadqiqotchilik bilimi mushohadaga taqqoslangan edi. Go‘yo Arastuning kosmik tizimga oid mushahadalarini shubhaga qo‘ygani kabi.Qarilik chog‘ida ko‘z nuridan ayriladi, lekin hayotining so‘nggi daqiqalarigacha hayot “mexanizmi” tetik ruhdadir, degan. Yerga 1048 yil G‘azna shahrida qo‘yilgan. • 2009 yil iyun oyida Eron hukumati tomonidan Venadagi Birlashgan Millatlar Tashkilotining bo‘limiga hozirda Vena xalqaro markazi Memorial maydonidan joy olgan Fors olimlari pavilonini tortiq etadi. Fors olimlari paviloni o‘z ichiga to‘rt mashhur olimlarni olgan: Avitsenna, Beruniy, Zokiriy Roziy (Reyz hamda Umar Xayyom). • Al Beruniyning ona shahri 1957 yil uning sharafiga Beruniy nomini olgan. • 1973 yil akademik I.M.Mo‘minov tomonidan O‘zbekistonda Abu Rayhon Beruniy tavalludining 1000 yilligi munosabati bilan tadbirlar o‘tkazilgan. • Toshkentdagi Sharqshunoslik ilmiy-tekshirish instituti Abu Rayhon Beruniy nomini olgan. • Toshkentdagi Beruniy metro stantsiyasi. • Toshkent hamda Xorazmdagi Beruniy hayklalari. • Toshkent texnika universitetiga ham Beruniy nomi berilgan.• Al Beruniy oy vulqoni hamda asteroid 9936 Al Beruniy ham olim sharafiga nomlangan. Taniqli olim S.P.Tolstov o‘zining “Qadimiy Xorazm sivilizatsiyasi izidan” nomli monografiyasini xorazmlik Abu Rayhon al Beruniyga bag‘ishlagan.o‘zining tanqidiy yondashuvi bilan adabiyot va falsafa ta’limoti bilan shug‘ullanadi. Shu bilan birga, sersamara ijodiy ishlarini ham davom ettirgan. Uning ko‘p qo‘lyozmalari, shu jumladan, “Insof kitobi” («Kitab ul-insaf») Isfaxоnga g‘azna qo‘shinlari bosqinchiligi sababli yonib ketgan. Isfaxon podshosining yurishlaridan birida Ibn Sino og‘ir oshqozon kasaliga chalinib, uni tuzata olmaydi. Ibn Sino 1037 yil iyun oyida notanish odamga vasiyatini aytib, vafot etadi. O‘z vasiyatida u barcha qullarini ozod etib, barcha mol-mulkini kambag‘allarga tarqatishlarini so’raydi. Avitsenna Xamadonda shahar devori ostiga ko‘milgan, oradan sakkiz oy o‘tgach, uning xoki Isfaxonga olib o‘tiladi va amir maqbarasiga qayta ko‘miladi.Ibn Sino tadqiqiy idrokka mukkasidan ketgan va barcha mavjud bilimlarni ensiklopedik darajada egallash ishtiyoqiga ega olim bo‘lgan. Faylasuf g‘ayritabiiy xotira egasi va o‘tkir aql sohibi bo‘lgan.Merosi;Shifo kitobi Arab tilida yozilgan ensiklopedik ishi “Shifo kitobi” («Kitab al-Shifa») mantiq, fizika, biologiya, psixologiya, geometriya, arifmetika, musiqa, astronomiya va metafizikaga bag‘ishlangan. “Donishmadlik kitobi” («Danish-name») ham ensiklopediya sanaladi.Meditsinaga oid ishlari Ibn Inoning asosiy meditsina asarlari • “Tibbiyot fani qonuni” («Kitab al-Kanun fi-t-tibb») - ensiklopedik xarakterdagi asar bo‘lib, unda qadimgi davr mediklarining ko‘rsatmalari arab meditsinasining yutuqlari bilan o‘zaro qayta ishlangan. “Qonun”da Ibn Sino kasalliklar allaqanday mayda bo‘laklar oqibatida paydo bo‘lishini ko‘rsatgan. U birinchi bo‘lib chechakning yuqumliligiga e’tibor qaratgan, vabo va o‘latning farqini aniqlagan, moxo‘v kasalligining boshqalardan farqini ko‘rsatib, unga izoh bergan va boshqa bir qator kasalliklarni o‘rganib chiqqan. “Tibbiyot fani qonuni”ning lotin tiliga o‘girilgan ko‘plab tarjimalari mavjud. “Qonun” besh qismdan iborat bo’lib, ikkisi dori vositalari va dorivorlarga hamda ularning tayyorlanish ta’rifiga bag‘ishlangan. Kitobda keltirilgan 2600 dori vositalaridan 1400 tasining kelib chiqishi o‘simlik ko‘rinishidadir. • “Dori vositalari” («Al-Adviyat al kalbiya») — Xamadonga birinchi borishi vaqtida yozgan. Mazkur asarda pnevma hosil bo‘lganda va namoyon bo‘lganda yurak faoliyati, xususan, yurak kasalligi va davosi haqida batafsil yoritib berilgan. • “Xatolarni to‘g‘irlash va ogohlantirish orqali turli usullarda olib tashlash” («Daf’ al-mazorr al kulliya an al-abdon al insoniya bi-tadorik anvo’ xato an- tadbir»). • “Sharobning foydasi va zarari haqida” («Siyosat al-badan va fazoil ash- sharob va manofi’ix va mazorix») — Ibn Sinoning eng qisqa risolasi. • “Tabobat haqida doston” («Urdjusa fit-tib»). • “Tomir urushi haqida risola” («Risolayi nabziya»). • “Sayohatchilar uchun tadbirlar” («Fi tadbir al-musofirin»). • “Shahvoniy kuch haqida risola” («Risola fil-l-box») — kasallik, uni oldini olish va shahvat buzulishlarini davolash ifodalangan. • “Sirka-asal haqida risola” («Risola fi-s-sikandjubin») — turli tarkibga ega sirka va asalni tayyorlash va kasalliklarda iste’moli ta’riflangan. • “Sachratqi haqida risola” («Risola fil-xindabo»). • “Qon olishda qon tomirlar” («Risola fil-uruk al-mafsuda»).• «Risola- yi judiya» — quloq, oshqozon, tish kasalliklari ta’rifi keltirilgan. Bundan tashqari, unda gigiyena muammolari keltirilgan. Ayrim tadqiqotchilar Avitsennaning muallifligiga shubha qilishadi.Sog‘lomlashtiruvchi mashqlarIbn Sino o‘z asarlarida jismoniy mashqlarining sog‘lomlashtiruvchi va davolovchi tajribadagi o‘rni va roli haqida yozadi. Jismoniy mashqlarga to‘xtovsiz, chuqur nafas olishga olib keluvchi erkin harakatlar, deya ta’rif bergan.Agar inson mo‘’tadil va o‘z vaqtida jismoniy mashqlar bilan shug‘ullansa va tartibga rioya qilsa, u davoga ham, dorilarga ham muhtoj bo‘lmaydi, deya tasdiqlagan. Mashqlarni to‘xtatar ekan, u so‘nadi. Jismoniy mashqlar mushaklarni, bo‘g‘imlarni, asabni mustahkam qiladi. Shuningdek, u mashqlarni bajarishda yoshni ham inobatga olishni maslahat bergan. Uqalash, sovuq va issiq suvda chiniqish kabi muolajalarda to‘xtalgan.nuqtasida hozir bo‘luvchi ichki hissiyot orqali erishiladi. Ibn Sinoning tasavvuf asarlar doirasiga “Qushlar haqida kitob”, “Sevgi haqida kitob”, “Duo mohiyati haqida kitob”, “Ziyoratchilik mohiyati haqida kitob”, “O‘limdan qo‘rqishdan halos bo‘lish haqidagi kitob”, “Qismat kitobi” kabilar kiradi. Tanqid Avitsennaning falsafiy qarashlariga doir g‘oyalari tarafdorlari hamda unga qarshilar o‘rtasida o‘tkir kurash olib borilgan. Toki, uning falsafasi insonni Xudodan uzoqlashtirishini aytib ayblashgan. Shunga qaramay, ko‘pchilik so‘fiylar Avitsennaning falsafiy uslubiga taqlid qilishgan. Muhammad al-G‘azaliy o‘zining mashhur “Faylasuflarni rad qilish” kitobida Ibn Sino falsafasini raddiya qilishga harakat qilgan. Boshlang‘ich va adabiylik ta’limotiga qarshi chiqqan, zero, al G‘azaliyning fikriga ko‘ra, bu - islom monoteizmiga qarshi chiqib, dualizmga olib keladi. Al G‘azaliy, shuningdek, Xudo dunyoni ixtiyorsiz ravishda, tabiiy zaruriyat sababli yaratadi, deya yuritiluvchi emanatsiya nuqtai nazarini ham rad etadi. Shu bilan birga, u Ibn Sinoning tana qayta tirilishining imkonsizligi va besababligi haqidagi nazariyasiga qo‘shilmagan. Keyingroq XII asrning mutafakkirlaridan Muhammad Shahristoniy o‘zining “Kitab al Musaraa” asarida hamda Fahruddin Roziylar al G‘azaliy yo‘lidan ketishgan. Sharqiy peripatetizm g‘oyasini himoya qilib, XII asrda ibn Rushd o‘zining “Raddiyatlarni rad etish” kitobini taqdim qiladi. Natijada, Ibn Sino g‘oyalarini Nasr ad-Din at-Tusiy himoya qilib chiqadi.Psixologiya Ibn Sino, shuningdek, temperament va inson xarakteri haqida o‘z ta’limotini ishlab chiqqan. Unga ko‘ra, inson mijozi to‘rtga bo‘linadi: issiq, sovuq, nam va quruq (zamonaviy psixologiyadagi to‘rt mijozga mos ravishda). Mazkur mijozlar turg‘un emas, balki meteorologik va havo o‘zgarishi kabi tashqi yoki ichki omillar natijasida o‘zgaradi. Organizmdagi suyuqlik darajasi ham inson mijoziga o‘zgarishlar kiritishi mumkin. Oddiy mijoz turlari bilan birga, Avitsenna yana to‘rt mukammal mijozni ajratib, ular organizmdagi to‘rt suyuqlikdan biri (qon, shilliq, sariq va qora safro) ustun kelishiga ko‘ra tuslanishini bayon qilgan. Adabiyot Ibn Sino o‘zining ko‘pgina ilmiy ishlarini to‘rtliklardan foydalanib, doston ko‘rinishida yozgan. Shunday shaklda “Sevgi haqida risola”, “Qushlar haqida risola” va boshqa asarlari yozilgan. Ijodi namunalari orasida she’riy to‘rtliklar hamda ruboilar ham uchrab turadi. Ibn Sinoning asosiy adabiy asarlari — falsafiy kinoya-qissa “Xay ibn Yakzan”, yigirmata ikki misrali “Qushlar” bayti, “Salomon va Absal”. Mazkur asarlar va ruboilar arab, eron va turk adabiyoti rivojida katta o‘rin egallaydi. Jumladan, XII asr eron ijodkorlaridan mumtoz shoir Umar Xayyom Ibn Sinoni o‘z ustozi deb bilgan . foydalanilgan adabiyotlar 1-Abu Rayhon Beruniy biografiyasi 2-Ahmed, Akbar S. (1984). „Al-Beruni: The First Anthropologist“. RAIN (60): 9– 10 3- Abu Reykhan Biruni. Izbrannyye proizvedeniya, I. Tashkent. AN UzbSSR. 1957, s.87-89 4-Ibn Sinoga bag ishlangan sahifaʻ Ibn Sino. Tib ilmi sultoni Wayback Machine saytida arxivlandi (2016-03-10).

Mavzu: O‘rto osiyo olimlarining insoniyat sivilizasiyasiga qo'shgan hissasi Reja: 1- Xorazm Ma‘mun Akademiyasi tarixi 2- Abulfayz Abbos Ahmad ibn Muhammad al Farg'oniy va Muhammad al xorazmiylar faoliyati 3-Abu Rayxon Beruniy va Ibn sino faoliyati

Xorazim mamun akademiyasi , Ma muniylar akademiyasi — Xorazmda 10-ʼ ʼ asr oxiri — 11-asr boshlarida faoliyat ko rsatgan ilmiy muhit. Ma muniylar davlati ʻ ʼ (992—1017) tarixi bilan bevosita bog liq. Siyosiy, iqtisodiy, harbiy qudratga ʻ erishgan xorazmshoxlar davlati mamlakatni birlashtirish, unda tartib o rnatish ʻ bo yicha tadbirlarni boshlab yuborgan. Kun tartibida davlat ichki va tashki ʻ siyosatini olib borishda mafkuraviy masalalarni hal qilish turgan. Ali ibn Ma mun ʼ (997—1010) dono va zukko maslahatchilarga muhtoj bo lgan. Uning baxtiga ʻ tog asi, Abu Nasr ibn Iroq o z davrining o ta bilimdon olimi bo lgan. 1004-yilning ʻ ʻ ʻ ʻ boshida Ibn Iroq taklifi bilan Beruniy Gurganjga qaytib kelgan; Ma mun saroyida ʼ ilm ahli uchun yaxshi sharoit yaratib berilgan. Bu 2 shaxs Yaqin va O rta ʻ Sharkdagi ko plab olimlar bilan shaxsiy yozishmada bo lganlar. Ularning taklifi ʻ ʻ bilan Nishopur, Balx, Buxoro va hatto arab Iroqidan ko plab olimlar Gurganjga ʻ kelishgan.Shu tariqa 1004-yildan boshlab Gurganjda "Dorul hikma va maorif" (ba zi bir manbalarda "Majlisi ulamo") nomini olgan ilmiy muassasa to la ʼ ʻ shakllangan. Bu ilmiy muassasada xuddi Afinadagi "Platon", Bag doddagi "Bayt ʻ ulhikmat" akademiyasi faoliyatiga o xshab ilmning barcha sohalarida tadqiqot va ʻ izlanishlar olib borilgan, juda ko p manbalar to plangan, tarjimonlik ishlari ʻ ʻ bajarilgan hind, yunon, arab olimlarining ishlari urganilgan;AlXorazmiy, AlFarg oniylarning o lmas asarlari, ilmiy ishlaridan foydalanilgan va tadqiq ʻ ʻ qilingan. 18—20-asr tarixchi olimlari tomonidan ilmiy muassasa har tomonlama o rganilgan va o z faoliyati nuqtai nazaridan bu dargoh o z davrining akademiyasi ʻ ʻ ʻ bo lganligi isbotlangan va unga "Ma mun akademiyasi" nomi berilgan. X.Xorazm ʻ ʼ ma mun akademiyasi asosini quyidagi olimlar tashkil etgan: Abu Nasr Mansur ibn ʼ Ali ibn Iroq al Ja diy (10-asr — 1034), Abulxayr ibn Hammor (941 — 1048), Abu ʼ Saxl Iso ibn Yah yo al Masihiy al Jurjoniy (970—1011), Abu Rayhon Muhammad ʼ ibn Ahmad al Beruniy, Abu Ali al Husayn ibn Abdulloh ibn Sino, Abu Ahmad ibn Muhammad ibn Ya qub ibn Miskavayh (1030-yil v.e.), Abu Mansur Abdulmalik ʼ

ibn Muhammad ibn Ismoil as Saolibiy al Naysaburiy (961 — 1038), Ahmad ibn Muhammad asSahriy (1015-yilv.e.), Abu Ali al Hasan ibn Horis alHububiy alXorazmiy (10—11-asrlar), Abu Abdulloh Muhammad ibn Homid al Xorazmiy (10—11-asrlar) va boshqaX.M.a olimlari Yunoniston, Yaqin va O rta Sharq,ʻ Hindiston ilmfan yutuqlarini ijodiy, tanqidiy o rganib, uni yanada yuksak ʻ bosqichga ko targanlar. Akademiya a zolarining aksariyati olim sifatida Markaziy ʻ ʼ Osiyoda shakllanganlar. Ularning ilmiy faoliyati, asarlari tufayli Qad. Xorazm badiiy san ati, adabiyoti, astronomiyasi, matematikasi, sugorish madaniyati ʼ yutuklari jahon tamadduni xazinasiga kirgan va butun insoniyat manfaatlariga xizmat kila boshlagan. Xorazmiyning hayoti bilan qiyos qilsak, quyidagi xulosaga kelamiz. Ma'lumki, al- Xorazmiyning nomi yozma manbalarda oxirgi marta 847 yili xalifa al-Vosiqning o‘limi munosabati bilan eslatiladi va shundan so‘ng uchramaydi. Shunga ko‘ra, uning o‘lgan yili deb 850 yil qabul qilingan. Al-Farg‘oniyning nomi oxirgi marta 861 yili Nilning sathini o‘lchagich uskunasini ta'mirlash munosabati bilan eslatiladi.Agar u al-Ma'mun bilan 819 yili Marvdan Bag‘dodga ketayotganda 20- 25 yoshlar chamasida bo‘lgan desak, u holda uning tug‘ilgan yili deb 797 yoki 798 yilni qabul qilish mumkin. U holda uning hayot muddati 67-68 yoshni tashkil qiladi. Demak, 1998 yili uning tug‘ilaniga 1200 yil to‘ldi.Al-Farg‘oniyning hayoti haqidagi ma'lumotlar juda kam bo‘lganligiga qaramay, o‘rta asrlarda Sharqda uning nomi mashhur bo‘lgan. Ibn an-Nadim (X asr), Ibn al-Qiftiy (XII-XIII asrlar), Abul Faraj Bar Ebrey (XIII asr), Xoji Xalifa (XVII asr) kabi Sharq fihristchilari uni o‘z asarlarida eslatadilar.Al-Farg‘oniyning asosiy astronomik asari «Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi» («Kitob al-harakat as-samoviya va javomi' ilm an-nujum») XII asrda Ovro‘poda lotin tiliga ikki marta va XIII asrda boshqa Ovro‘po tillariga ham tarjima qilinganidan so‘ng, uning lotinlashtirilgan

nomi «Alfraganus» shaklida G‘arbda bir necha asr davomida keng tarqaladi.Uning bu kitobi shu asrlar davomida Ovro‘po universitetlarida astronomiyadan asosiy darslik vazifasini o‘tadi. Al-Farg‘oniy asarining lotincha tarjimasi birinchi marta 1493 yilda nashr etilgan bo‘lib, u eng qadimgi nashr qilingan kitoblardan hisoblanadi. 1669 yili mashhur Golland matematigi va arabshunosi Yakob Golius al-Farg‘oniy asarining arabcha matnini yangi lotincha tarjimasi bilan nashr etganidan so‘ng, al-Farg‘oniy va uning asarining Ovro‘podagi shuhrati yanada ortdi.Ovro‘po Uyg‘onish davrining buyuk namoyandalaridan biri bo‘lgan mashhur olim Regiomontan XV asrda Avstriya va Italiya universitetlarida astronomiyadan ma]ruzalarni al-Farg‘oniy kitoblaridan o‘qigan. Al-Farg‘oniy nomini Dante (XV asr) va Shiller (XVIII asr) ham eslagan.Ovro‘po olimlaridan Dalambr, Brokelman, X.Zuter, I.Yu.Krachkovskiy, A.P.Yushkevich va B.A.Rozenfeldlar al- Farg‘oniyning ijodini yuqori baholaganlar.Hozirgi kunda al-Farg‘oniyning sakkiz asari ma'lum bo‘lib, ularning hammasi astronomiyaga aloqador va birortasi hozirgi zamon tillariga tarjima qilinmagan. Ular quyidagilardir: yuqorida tilga olingan asar, odatda uni «Astronomiya asoslari haqida kitob» nomi bilan ham atashadi - qo‘lyozmalari dunyo kutubxonalarining deyarli barchasida bor.«Asturlob yasash haqida kitob» — qo‘lyozmalari Berlin, London, Mashhad, Parij va Tehron kutubxonalarida, «Asturlob bilan amal qilish haqida kitob» — birgana qo‘lyozmasi Rampurda (Hindiston), «Al-Farg‘oniy jadvallari» — qo‘lyozmasi Patnada (Hindiston), «Oyning Yer ostida va ustida bo‘lish vaqtlarini aniqlash haqida risola» — qo‘lyozmalari Gota va Qohirada, «Quyosh soatini yasash haqida kitob» — qo‘lyozmalari Halab va Qohirada saqlanadi. «Al-Xorazmiy «Zij»ining nazariy qarashlarini asoslash» asari Beruniy tomonidan eslatiladi, lekin qo‘lyozmasi topilmagan.Al-Farg‘oniyning bu ro‘yxat boshidagi ikki asaridan boshqalari hali hech kim tomonidan o‘rganilmagan. Shubhasiz, ular o‘rganilib tahlil qilinishi bilan al-Farg‘oniy ijodining yangi qirralari ochiladi va olimning o‘rta asrlarda, undan

keyin Sharq va G‘arbda bu qadar mashhur bo‘lishi sabablari ham ayon bo‘ladi.Aytganimizdek, mazkur asarlarning birinchisi 1145 yildan boshlab lotin tiliga bir necha marta tarjima qilingan. Bu tarjimalarning barchasida al-Farg‘oniy ismi lotinchada «Alfraganus» shaklida yozilib, shu shaklda fanga abadiy kirib qoldi.Al-Farg‘oniyning bu asari astronomiyadan eng sodda darslik bo‘lib, unda murakkab geometrik shakllar va matematik formulalar, hisoblashlar keltirilmagan. Bu esa astronomiyadan boshlang‘ich ma'lumotlarni o‘zlashtirishni ancha osonlashtirgan. Balki buyuk Regiomontan asarning shu xususiyatini anglab, o‘zining universitetlardagi ma'ruzalari uchun qo‘llanma sifatida al-Farg‘oniyning ana shu asarini tanlagandir. Iqlimlarning al-Farg‘oniy keltirgan tavsiflash usuli al-Xorazmiynikidan farq qiladi. Al-Xorazmiy o‘zining tavsiflash usulida Ptolemey an'anasiga asoslangan bo‘lsa, al- Farg‘oniy hindlarning an'anasiga asoslanib, rub'i ma'murning tavsifini eng sharqiy chekkasidan boshlaydi. Uning iqlimlar tavsifida 3, 4, 5, 6 va 7-iqlimlarning tavsifi diqqatga sazovordir. Chunki bularda Markaziy Osiyoning va unga tutash yerlarning shahar va viloyatlari tavsiflanadi. Shuning uchun quyida o‘sha tavsiflarni o‘z ichiga olgan parchani keltiramiz.«Uchinchi iqlim Sharqdan boshlanib, Xitoy mamlakatining shimolidan, so‘ng Hind mamlakatidan va so‘ngra Qobul va Kermon viloyatlaridan o‘tadi.To‘rtinchi iqlim Sharqdan boshlanadi va Tibetdan, so‘ngra Xurosondan o‘tadiki, bunda Xo‘jand, Usrushona, Farg‘ona, Samarqand, Balx, Buxoro, Hirot, Amuya, Marvarrud, Marv, Saraxs, Tuye, Nishopur shaharlari bor. Undan so‘ng Jurjon, qumis, Tabariston, Demovand, Qazvin, Dailam, Ray, Isfahondan o‘tadi.Beshinchi iqlim Sharqda Yajuj mamlakatidan boshlanadi, so‘ng Xurosonning shimolidan o‘tadi, unda Toroz shahri - savdogarlar shahri bor, Navokat (Navkat), Xorazm, Isfijob (Sayram), Turar-band (O‘tror-hozirgi Aris) va Ozarbayjon, Arminiya (Armaniston) viloyati,

O'xshashlar

Ibtidoiy jamoa tuzumining paleolit davrida O’rta Osiyo
Parazitologiya fanining rivojlanish tarixi. Parazitologiyaning rivojlanishida chet el olimlarining roli
Abdurauf Fitrat va uning turkiy filologiya taraqqiyotiga qo’shgan hissasi
SARMISHSOY YODGORLIGINING JAHON HAMJAMIYATIDA TUTGAN O’RNI VA AHAMIYATI
Markaziy Osiyo sivilizatsiyasi.