Markaziy Osiyo sivilizatsiyasi. Reja: 1. Markaziy Osiyoda dastlabki sivilizatsiya o‘choqlari. Ilk davlat birlashmalari. 2. Qadimgi va ilk o‘rta asrlarda Markaziy Osiyo. 3. Markaziy Osiyoda birinchi va ikkinchi renesans davri.

Markaziy Osiyo mintaqasi qadimdan dehqonchilik uchun qulay bo‘lib, eng qadimgi davrlardan bu yer iqlimi yovvoyi boshoqli ekinlar o‘sishi uchun qulay joy bo‘lgan. Ayniqsa, uning janubi-g‘arbi Kopetdog‘ atroflari bahorgi yog‘ingarchilik natijasida katta-kichik soylarning quyi qismida boy, serunum, loyqa tuproqli jilg‘alar hosil qilgan. Natijada eng qadimgi davrlarda miloddan avv. VI-IV asrlardayoq bu hududda ilk dehqonchilik manzilgohlari yuzaga kelgan. 1952 yil arxeologlar Ashxoboddan 40 km uzoqlikda Chaqmoqli deb nomlangan joydan dastlabki dehqonchilik manzilgohini topadi. Neolit davriga oid bu joyning Chaqmoqli deb atalishiga sabab, cho‘ponlar bu yerdan chaqmoqtosh terishar ekan. Bu joyning ikkinchi nomi Joytun bo‘lib, bahorgi yomg‘irdan so‘ng ko‘lmaklar hosil bo‘lib, oydin kechada ular qop-qora bo‘lib ko‘rinishidan cho‘ponlar shunday nom qo‘yganlar. Joytun yodgorligidan qistirma o‘roq (mis va toshdan ishlangan), pichoq, suyakdan ishlangan igna, bigiz va boshqa qurollar topilgan. Olimlarning fikricha Joytun yodgorligi bundan VII-VI ming yil burun shakllangan. Keyinchalik shakllangan va III-II ming yilliklarga oid bo‘lgan Oltintepa yodgorligi ham (janubi-sharqiy Turkmaniston) Markaziy Osiyodagi bronza davri yodgorliklardan biri bo‘lib hisoblanadi. Oltintepa yodgorligida dastlabki xom g‘ishtdan va paxsadan qurilgan turar joylar, bronza qurollar topilishi bilan birga Markaziy Osiyoning Hindiston va Mesopotamiya bilan bog‘lab turgan la]l yo‘lining muhim tuguni bo‘lgan. Bu yerdan oltin va qimmatbaho metallardan ishlangan buyumlar ko‘plab topilgan. Oltintepa aholisida narigi dunyoga ishonch bo‘lganligi, kinotaft (mayitsiz qabr) qabrlarini ham o‘rgatish mumkin. Mil.avv. III ming yillik oxiri II ming yillik boshlarida Jarqo‘ton, Sopolitepa yodgorliklari vatanimizdagi ilk qishloq va shahar tipidagi manzilgohlarning vujudga kelishi bronza davridayoq boshlanganidan dalolatdir. Mil.avv. I ming yillik boshlarida ajdodlarimiz temir qurollardan foydalana boshladilar. Shu davrdan boshlab tog‘ jinslarini qayta ishlash

(masalan: temir, oltin, qalay, qo‘rg‘oshin va b.) ulardan mehnat va jang qurollari tayyorlash, to‘quvchilik, quruvchilik, zargarlik va boshqa sohalar rivoj topadi. Temir qurollardan foydalanish mil.avv. VII-VI asrlardayoq ulkan sug‘orish tizimlari qurilishiga sabab bo‘ladi. Ortiqcha mahsulot va sinfiy tabaqalanish vujudga keladi. “Avesto”da mil.avv. II ming yillik boshlarida kohinlar, harbiylar, dehqon va hunarmandlardan iborat tabaqalar tilga olinadi. Bu davrda shahar va shaharsozlik madaniyati ham taraqqiy eta boradi. Natijada jamiyatda davlat, davlatchilik an’analari ham mil.avv. VIII- VII asrlarda shakllana boshladi deb aytishimiz mumkin. Avestoda Katta Xorazm (Aryonam Vayjo) tilga olingan bo‘lib u dastlabki davlat birlashmalaridan biri edi. Kopetdog‘, Marv (Avestoda Mouru) Kaspiy va Orol dengizigacha bo‘lgan hududlarni Daxyu – Sastar boshqargani eslatiladi. Bu mil.avv. VII asrda yashagan miletlik Gekatey ma’lumotlari bilan aynan o‘xshashdir. Yana bir antik muarrix Eron ahamoniylari saroyida tabib bo‘lib ishlagan Ktesi ma’lumotlari ham mil.avv. (III asr) Katta Xorazmni yuqoridagi kabi tasvirlaydi. Demak, mil.avv.1 ming yillik boshlarida vujudga kelgan Katta Xorazm davlati mil.avv. VI-IV asrlarda ham bir qadar mustaqilligini saqlab qolgan. Aldeksandr Makedonskiy yurishlari davrida Xorazm hukmdori Farasmanning tilga olinishi esa yunon-makedon istilosi davrida ham Xorazm o‘z mustaqilligini saqlab qolganini ko‘rsatadi. Yana bir davlat birlashmasi bo‘lgan Baqtriya ham mil.avv. I ming yillik boshlarida paydo bo‘ladi. Avestoda Baqtriya (Baxdi) tilga olinib, baland bayroqli o‘lka sifatida ta’riflanadi. Knidlik Ktesi Ossuriya podshosi Nin Bolid va uning xotini Semiramidaning yurishlari haqida ma’lumot keltiradi. Qizig‘i shundaki, Nin Bolid afsonaviy podsho bo‘lib, Semiramida tarixiy shaxs u mil.avv. VIII asr boshlarida yashagan. Bundan tashqari Ossur podshosi Sargon II yozuvlarida ham Baqtriyadan ikki o‘rkachli tuyalarda la’l olib kelinishi haqidagi ma’lumotlar mavjud. Demak,

Baqtriya davlati ham mil.avv. VIII-VII asrlardayoq mavjud bo‘lgan. Baqtriya mil.avv. VI-IV asrlarda ahamoniylar keyin Aleksandr Makedonskiy davlati, mil.avv. IV-III asr o‘rtalarida salavkiylar davlati tarkibiga kiradi. Markaziy Osiyo xalqlari mil.avv.6-4 asrlarda Eron ahamoniylari va IV- III asrlarda yunon-makedonlarga qaram bo‘lib qoladi. Mil. avv. III asr o‘rtalarida mustaqil davlatlar tashkil topadi. Shulardan biri Yunon-Baqtriya davlati bo‘lib, u mil.avv. 250 yillar atrofida tashkil topadi. Taxminan 120 yillik ushbu davlat siyosiy tarixidagi o‘zgarishlar uning madaniy, xo‘jalik taraqqiyotiga ham ta’sir qiladi. Bu davrda tovar-pul munosabatlari yaxshi yo‘lga qo‘yiladi. Baqtriyada zarb qilingan oltin, kumush, nikel tangalar Xorazm, Sug‘diyona, Farg‘ona, Hindiston hududlaridan topilishi Baqtriya tangalari xalqaro savdoda ekvivalent bo‘lganini ko‘rsatadi. Yunon- Baqtriyada rasmiy til yunon tili bo‘lib hisoblangan. Panjobda yuzaga kelgan kxoroshti yozuvi ham kirib kela boshlagan. Budda dinining mil.avv. II-I asrlarda kirib kela boshlashi bilan budda yozuvi ham qo‘llanilgan. Nihoyat baqtriyaliklar yunon yozuvi asosida o‘zining kvadratsimon yozuvlarini ham yaratganlar. Musiqa va san’at sohasida Baqtriya o‘sha davr sharq mamlakatlari ichida oldingi o‘rinlarda turgan. Aniq va tabiiy fanlar falsafa rivoj topgan. Hind donishmandi Nagarjuna Yunon-Baqtriya podshosi Menandr bilan falsafa borasida suhbatlashgach, unga atab Milinda panxa (Menandr donishmandligi) nomli asar yozadi. Mil.avv. II asrning o‘rtalarida Yunon-Baqtriya siyosiy jihatdan inqirozga yuz tutadi. Mil.avv. 140 yilda bu davlat saklar, yuechjilar zarbasi ostida qoladi. Bu hududga ko‘chib kelgan yuechjilar taxminan I asrda Kushon davlatiga asos soladi. Dalvat asoschisi Kudjula Kadfiz Surxondaryo viloyati Sho‘rchi tumanidagi Dalvarzintepani davlat poytaxtiga aylantiradi. Kushon davlati tezda Markaziy Osiyodagi qudratli davlatga aylanadi. Kushonlar davrida mintaqada quruvchilik, haykaltaroshlik, rassomchilik, naqqoshlik kabi sohalarda ulkan yutuqlarga

erishildi. Kushonlar davri madaniy hayotining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri mintaqada hind madaniyatining yanada chuqur ildiz otishidir. Bu davrda Budda dini (Kanishka 77-138 yy.) davlat dini darajasiga ko‘tarilishi, tasviriy san’at, tangalar zarb qilish, arxitektura qurilishida, ma’naviy hayotda hind an’analari yanada chuqur ildiz otdi. Shu bilan birga matematika, astronomiya, musiqa, gramatika, metrologiya, ximiya, falsafa, dorishunoslik kabi fanlar sohasida ham ko‘plab yutuqlar qo‘lga kiritiladi. Xitoy manbalarida Baqtriyadan borgan Budda rohibi 77 tilni bilishi, yana bir rohibning astrologiya sohasidagi bilimlari benazir ekanligi va boshqa shunga o‘xshash misollarni ko‘plab keltirish orqali yuqoridagi fikrlarni isbotlash mumkin. Kushon madaniyati yodgorliklari yurtimiz janubida Dalvarzintepa, Ayritom, Qoratepa va boshqa joylardan topib o‘rganilgan. Madaniyat yuksak darajaga rivojlanishiga mil.avv. II asr oxiridan boshlab shakllangan buyuk ipak yo‘li bo‘ylab xalqaro aloqalarning yo‘lga qo‘yilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yo‘l orqali mintaqamiz sharqu-g‘arbni bog‘lab ularning madaniyatlarini bir-biriga tanishtirish va targ‘ib etish orqali o‘zlari ham yuksak madaniyat yaratdilar. Yurtimiz hududiga V asrda Eftalit qabilalari kirib keladi. Eronda tashkil topgan sosoniylar davlati bilan eftalitlar V asrning 30 yillaridayoq kurash olib bora boshlaydilar. Ayniqsa, Eron sosoniy hukmdori Pero‘z (459-484 y.) davrida o‘zaro kurashlar avj oladi. Tarixiy manbalarda Xo‘rmuzd (420-457 y.) va Pero‘z (459-484 y.)ni sosoniylar taxtiga chiqishiga eftaliylarning harbiy yordam bergani ta’kidlanadi. Bunga buyuk ipak yo‘lida mintaqadagi savdo iqtisodiy doiralarining manfaatdor bo‘lganlari sabab bo‘lgan desak xato bo‘lmaydi. Mintaqa shaharlari tarixida V asr oxiri-VI asr boshlari katta jonlanish yillari bo‘lgani ma’lum. Ayniqsa, kichik shaharlarning tezlik bilan o‘sib borishi hashamatli binolari bo‘lgan alohida-alohida qo‘rg‘onlarning yuzaga kelishi Xorazm, Sug‘diyona, Shosh va Baqtriya viloyatlarida keng qilib