logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Markaziy Osiyo mutafakkirlari ta’limotlarida huquqiy-falsafiy qarashlar.

Markaziy Osiyo mutafakkirlari ta’limotlarida huquqiy-falsafiy qarashlar.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.3271484375 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Markaziy Osiyo mutafakkirlari ta’limotlarida huquqiy-falsafiy qarashlar. Reja: 1. Zardushtiylar dini va huquqni diniy-mifalogik izohlash. 2. Markaziy Osiyo mutafakkirlari ta’limotlarida huquqiy-falsafiy qarashlar. 3 . Islom dini va fiqhshunoslik allomalarining diniy-huquqiy ta’limotlari. 4. Uyg’onish davri va Sharq olimlarining xuquqiy-falsafiy qarashlari. 5. A.Temur va Temuriylar davrida huquq, qonun, davlat kategoriyalarining o’ziga xos xususiyatlari. 6. XX asr boshlarida Rossiya va Turkistondagi huquqiy qarashlarning falsafiy ildizlari. 7. Sobiq mustabidlik davrida huquqni materialistik-legistik tushunish. . Millatning o’z-o’zini anglashi, uning o’tmishini, tarixini anglashdan boshlanadi. Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, unda ijtimoiy-siyosiy, huquqiy va falsafiy fanlarning muhim muammolarini tahlil etgan va rivojlantirgan ta’limotlarning borlig’iga amin bo’lamiz. VII asr oxirlarida va VIII asr boshlarida Movarounnaxr xalqlari Arab xalifaliklari tomonidan bosib olindi. Natijada Arablar islom dinini mahalliy xalqlarga zo’rlab singdirishga harakat qildilar. Ammo ko’plab xalq harakatlari, qurolli qo’zg’olonlar diniy mafkuraviy xarakterga ega bo’lib, ular xalq ommasini Arablar istilosidan noroziligining ifodasi edi. Bu davrga kelib Ismoiliylar (VIII asrning o’rtalari), Karmatlar (IX-X asrlar) harakatlari o’sha davr hayotida tarixiy voqyealar hisoblanib, ular bir qator siyosiy-huquqiy talablar bilan chiqqan edilar. Ijtimoiy adolat, ijtimoiy tengsizlik, iqtisodiy hamkorlik, demokratik tamoyillarning rivojlanishi davlatchilikning asosi deb hisoblagan edilar. Karmatlarning falsafiy- huquqiy qarashlarini Sharqning buyuk allomalari Rudakiy, al-Maariy, N.Xisrav, Ibn Sino va boshqalar qo’llab-quvvatlaganlar. Ijtimoiy adolat va ijtimoiy tenglik g’oyalari bu davr huquq falsafasining asosiy g’oyalaridan biri hisoblangan. Musulmon huquq falsafasining, ya’ni fikx (fiqh – bilim, musulmon huquqi) asosida ilm-amal-adab tushunchalari yotadi . E’tiborga molik tomoni shundaki, fikx huquqshunoslik fanlarining yig’indisi bo’lishi bilan birga islom falsafasida o’zining alohida o’rniga ega. Fikx mazmuniga ko’ra Sharq huquq falsafasining mumtoz ko’rinishlaridan biridir. Chunki, u faqat yurisprudensiya bo’lmay, balki huquqshunoslik fanlarining inson hatti-harakatlarini tartibga soluvchi huquqiy normalarni falsafiy-axloqiy, diniy jihatlarini o’rganadigan ta’limotdir. Darhaqiqat, shariat ham islom axloqiy, diniy, huquqiy qadriyatlari va musulmon huquq falsafasidan iborat. Taniqli rus islomshunos olimi N.P.Ostroumovning ta’kidlashicha «shariat o’z qa’rida ilohiy huquq durdonalarini (fikxni) yashirib yotgan okeanga o’xshaydiki, ularni yuzaga chiqarmoqchi bo’lgan odam katta xavf-xatarni bo’yniga olib, shariat donishmandligining tubsiz qa’riga tushmog’i lozim bo’ladi». Islom huquqshunosligini rivojlanishga u lk an hissa qo’shgan Imom faqiqlar ko’p bo’lganlar. Hadischilik sohasida Imom al-Buxoriy va Abu Iso Muhammad at- Termiziylar kabilar ulkan meros qoldirgan bo’lsalar, Axmad Yassaviy, Naqshbandiy, Kubro kabilar esa tasavvuf (so’fizm) ta’limotini rivojlantirdilar. Burhoniddin Marg’inoniy kabilar esa fikh ilmiga rivoj berdilar. Xanafiy mazhabi ta’limotlariga binoan Movarounnahrlik fakhlar islom huquqi sohasida ijod qilib, ko’plab kitoblarni yozib qoldirganlar. Sharq Uyg’onish davri shunday qomusiy olimlarni yuzaga chiqardiki, ularning jahon madaniyati va ilmu faniga qo’shgan hissasi hanuzgacha hayrat bilan e’tirof etiladi. 2000 yilda tavalludiga hijriy sana bo’yicha 910 yil to’lishi keng nishonlangan Burhoniddin Marg’inoniy (1123) ham ana shunday siymolardan biridir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov ta’kidlaganidek “Islom dunyosining buyuk allomasi, mashhur “Hidoya” asarining muallifi, XII asr boshida tavallud topgan ulug’ zot Burhoniddin Marg’inoniy ham shu zamin farzandidir ”. O’zbekistonda huquq falsafasi tarixi haqida, fikr yuritar ekanmiz juda muhim va jahonga mashhur bo’lgan yana bir manb’a Burxoniddin Marg’inoniyning 1178 yili Samarqandda yozib chop etilgan «Hidoya» asarini alohida ta’kidlash joiz . Imom Burhoniddin Abul-Hasan Ali Ibn Abu Bakr Ibn Abduljalil al-Farg’oniy al-Marg’inoniy 1123 yili Farg’onaning Rishton tumanida tug’ilgan. Xanafiy mazhabida buyuk fikh va mushtahid darajasiga ko’tarilgan, shayhul-islom laqabiga sazovor bo’lgan olim edi. Uning o’g’illari ham olimlik darajasiga ko’tarilgan va kitoblar yozgan huquqshunoslar edi. Uning o’zi fikh ilmini o’z otasidan hamda o’z zamonining yetuk olimlaridan: Imom Bohovuddin Ali ibn Muhammad ibn Muhammad Ismoil al-Asbijobiydan (vafoti 535 h.y.) (Asbijob bu Sayram shahridir), Abdulaziz Marg’inoniy Hasan ibn Mansur O’zgandiy, Muhammad ibn Ahmad an-Nasafiy va boshqalar. Marg’inoniy Farg’onada tug’ilgan bo’lsada uning faoliyati ko’pgina Sharq mamlakatlarida bo’lib, umrining oxirgi yillari Samarqand shahrida o’tadi. U 593 hijriy (1196-1197 yy. milodiy) Samarqand shahrida vafot etgan. 400 dan ortiq Muhammad otli faqihlar dafn etilgan Muhammadiylar qabristoni («Turbat ul-Muhammadiyyin») yonida dafn etilgan. Uning asarlari: «Nashrul-mazhab» (Mazhabning tarqalishi), «Kitob al- manosakul-haj» (Haj marosimlari haqida kitob), «Kitob fil-faroiz» (Meros huquqi bo’yicha kitob), «Kitob-attajniysu val-maziyd» (Ilmni ziyoda qiluvchi kitob), “Muxtorotun-navozil” (Nozil bo’lgan narsalar majmuasi), «Maziydun fi furu’il- Hanafiya» (Hanafiy mazxabiga qo’shimchalar), Imom ash-Shayboniyning asari - «Jomi’u-kabiyr»ning sharhi, “Bidoyatul-Mubtadi’” (Boshlovchilar uchun dastlabki ta’lim), «Hidoya» («Kifoyatul - muntahiy» asari uchun yozilgan 4- jildlik sharh) kabilardir. “Buyuk ajdodimiz Burhoniddin Marg’inoniyning butun musulmon dunyosida eng buyuk meros sanalmish «Hidoya» asarini o’rganish bugungi hayotimizga, milliy qonunchilik rivojiga ta’siri va ahamiyatini joyiga qo’yish, buning o’zi yillar davomida kashfiyot etishga arziydigan bir katta olamdir ”, - degan edilar Prezidentimiz I.Karimov Toshkent Islom universitetining ochilish marosimida. Sharqda «Hidoya» nomli an’anaviy yozish usuli bo’lgan. «Al-Hidoya» arabcha so’z bo’lib, “to’g’ri yo’ldan olib borish” – «ishonchli qo’llanma” degan ma’noni anglatadi. «Hidoya»da huquq falsafasining ontologiyasigina emas, balki uning gnoseologiyasi va sosiologiyasi ham o’z ifodasini topgan. Umuman «Hidoya» asarida huquq falsafasi mavzusi, bizningcha alohida ilmiy tadqiqot mavzusi bo’lib, uni jiddiy ilmiy tahlil etish vaqti keldi. Islom falsafasining muhim tushuncha va kategoriyalari, islom huquq falsafasining asosiy qonuni va qoidalari talablari, huquqiy va axloqiy qoidalari, jumladan tahorat, namoz, zakot, ro’za, xaj, qurbonlik, oila, nikoh masalalari, shuningdek jinoyat va jazo masalalari ham atroflicha yoritilgan. Risolada mulk va moliya muammosiga, ularni shakllari va taqsimlanishi hamda sud jarayoni bilan bog’liq bo’lgan huquqiy-axloqiy masalalarga alohida o’rin berilgan. «Hidoya»ning mazmunida davlatlararo nizolar, urushlar va shu asosda erishilgan boylikni taqsimlash va ayirboshlash, inson hayotidagi ta’qiqlar va ijozatlar, mazkur ta’qiq va ijozatlar nafaqat alohida olingan shaxsga, balki bir butun davlat fuqarolariga ham tegishli bo’lgan huquqiy va axloqiy, siyosiy qoidalar va talablardir. Shu o’rinda bir narsani ta’kidlash o’rinli bo’lar edi. Gap shundaki, «Hidoya»da faqat yuqorida qayd etilgan muammolar emas, balki, hatto ekologiyaga oid ham muhim g’oyalar mavjud ekan. Atrof–muhitni muhofaza qilishning huquqiy-falsafiy jihatlariga mazkur risolada keng o’rin berilgan. Masalan, hatto, mo’ridan chiqadigan tutunning zararli darajasi, muallif nazaridan chetda qolmagan. Burhoniddin Marg’inoniy yozgan to’rt jilddan iborat «Hidoya» asari sunniylik yo’nalishida mukammal ishlangan huquqiy bir to’plam sifatida 57 ta kitob, 165 bob, 152 fasldan iborat bo’lib, meros huquqidan boshqa hamma huquqiy sohalarni o’zida mujasamlashtirgandir. Birinchi jildi : tahorat va amaliy ibodatlar (namoz, ro’za, zakot va haj)ga bag’ishlangan. Ikkinchi jildi : nikoh, emizish, taloq, qullarni ozod qilish, topib olingan bolalarning nasl nasabini aniqlash, topib olingan narsa, qochib ketgan qullar, bedarak yo’qolganlar, sherikchilik va vaqf huquqi kabi masalalar kiritilgan. Uchinchi jildi : oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat, pulni birovga o’tkazish, qozilarning vazifalari, guvohlik, berilgan guvohlikdan qaytish, vakolat, da’vo, iqror bo’lish, sulh, qarz, sovg’a, ijara, majbur qilish, homiylik, bosqinchilik xususidagi masalalar o’rin olgan. To’rtinchi jildi : merosni taqsimlash, dehqonchilik, qurbonlikka so’yiladigan jonzod haqida, taqiqlangan ichimliklar, ovchilik, garovga berish, xun haqi to’lash, vasiyat kabi masalalar yoritilgan. Nima uchun meros huquqi kiritilmagan degan savolga kelganda mutaxassislarning fikriga ko’ra Imomi A’zam Abu Xanifa meros munosabatlarini alohida fan (Al-Fariz) deb atagan holda fikhdan mustaqil ravishda o’rganishni tavsiya etgan. «Hidoya»da Islom huquqi Hanafiya mazhabi g’oyalari asosida bir tizimga keltirilgan. «Hidoya» avvalambor islom qonun-qoidalarining majmuasi bo’lsa, shu bilan bir vaqtda ko’plab tarixiy ma’lumotlar manbai hamdir. Masalan, Sahobalar va imomlar ismlari 50 dan ortiq, urug’lar nomlari 12 ta, jo’g’rofiy va tarixiy nomlar 55 ta. Shuningdek u 90 dan ortiq buyuk fakihlar, imomlar jumladan mashhur sahoba va muhaddislar ismlarini va ularga tegishli bo’lgan ma’lumotlarni zikr etgan. «Hidoya» o’ziga xos juda qisqa, aniq va misollar yordamida huquq sohalari bayon etiladi. Burhoniddin Marg’inoniy yozgan to’rt jilddan iborat «Hidoya»ning nazariy manbalarini quyidagilar tashkil etadi: 1) Qur’oni karim oyatlari; 2) Dastlabki to’rt xalifa, sahobalar va imomlarning rivoyatlari, ular xabar qilgan muqaddas hadislar; 3) Sunniylik oqimidagi to’rt mazhab asoschilari bo’lmish Abu Xanifa an- Nu’mon ibn Sobit, Abu Abdulloh Muxammad ibn Idris ash-Shofe’iy, Molik ibn Anas, Axmad ibn Xanballarning asarlari; 4) Imomi A’zam Abu Xanifaning shogirdi va safdoshlaridan imom Abu Yusuf, imom Muxammad va imom Zufarlar va boshqalar. U ingliz, fors, rus kabi jahon xalqlari tillariga tarjima qilingan va bugun islom huquqini o’rganish bo’yicha asosiy manbalardan biridir. «Hidoya»ning yozilish uslubi haqida gapiradigan bo’lsak uning nihoyatda qisqa, masalalarning aynan mohiyatini amaliy misollarda boshqa mazhablar bilan qiyoslash orqali tushuntirilishi o’ziga xosligini belgilaydi. «Hidoya»ning jahon tillariga tarjima qilinishi va o’qilishi masalasiga kelganda shuni aytish lozimki, Olmoniyalik olim doktor Ekart Shiyvak to’plagan ma’lumotlarga ko’ra, «Hidoya»ning arabcha asl matni 1818 y. (1234 h.y.) Kalkuttada, keyinchalik Bombeyda, so’ngra esa Laknu, Kavnpur, Dehlida nashr etildi. XIX Qohirada va Qozon shaharlarida ham chop etilgan. Qohirada uning tanqidiy 1908 yy. va 1980 yy. nashr etildi. «Hidoya»ning ruscha nashri N.I.Grodekov tomonidan inglizcha tarjimasidan 1893 yilda Toshkent shahrida nashr etildi. 1994 y. Professor A.Saidov tomonidan birinchi jildi takroran nashr etildi. «Hidoya»ning o’zbek tilida tarjimasi Salohiddin Muhiddinov rahbarligida 2000 y. Birinchi jildi tarjima qilindi va nashr etildi. Xulosa qilib shuni ta’kidlash joizki, Movaraunnahr huquqiy maktabining yetakchi olimi Burxoniddin Marg’inoniyning siyosiy huquqiy qarashlari dunyodagi ko’pgina universitetlarda o’rganib kelinmoqda. U huquqiy soha adolatlilik va qonuniylikning yorqin timsoli sifatida doimo o’rganiladi. Huquq falsafasi, siyosiy va huquqiy madaniyat bilan uzviy bog’liq bo’ladi. Ular o’rtasida umumiylik va xususiylik munosabatlari, ya’ni huquq falsafasi umumiy tushuncha bo’lib, huquqiy madaniyat esa huquq falsafasining muhim jihati bo’lib, xususiylikni tashkil etadi. Bu muammoning naqadar dolzarb va murakkab siyosiy-huquqiy, falsafiy muammo ekanligini keyingi paytlarda nashr etilgan monografiyalardan, darsliklardan va keng ko’lamda olib borilayotgan ilmiy-tadqiqotlardan ham bilishimiz mumkin. O’rta Osiyoda yashab ijod etgan mutafakkirlarning huquqiy-falsafiy ta’limotida adolat va xalq manfaati, muammolariga alohida e’tibor etilgan. A.Navoiyning barchaga ma’lum va mashhur: Odamiy ersang demagil odamiy, Oni kim yo’q, xalq g’amidin g’ami - deb bitilgan baytlari huquq falsafasini ng muammolaridan biri xalq milliy manfaatlarini ifodalaydi. 1485 yilda Abduraxmon Jomiy o’zining «Xiradnomi Iskandariy» dostonida Aristotel tarbiyalagan Iskandar xususida uning asosiy fazilati o’z zarariga bo’lsa ham, xalq foydasini ko’zlashdir: Mayli bo’lsa hamki o’ziga zarar, Xalqqa yaxshilikni o’ylar Iskandar. Yoki uning: Ul ziyrak olim aytdi bir so’zki, yaxshi G’oyat Mamlakatning tayanchi din emasdur – adolat! degan baytlari mustaqil davlatimizning rivojlanishi bilan bog’liq asosiy siyosiy-huquqiy, falsafiy-axloqiy g’oyalardandir. Yuqorida qayd etilgan fikrlardan kelib chiqqan holda umuman Sharq falsafasi kabi, huquq falsafasi tarixini ham quyidagi uch uslubda o’rganish mumkin: Birinchidan konkret mutafakkirlarning huquq falsafasiga oid qarashlari sifatida; ikkinchidan huquq falsafasini ijtimoiy-siyosiy davrlarga bo’lib o’rganish; uchinchidan esa, Sharqda huquq falsafasi shakllanishining o’ziga xos xususiyatlarini umumiy, nazariy, axloqiy asoslarini o’rganishdan iboratdir. Ana shulardan kelib chiqqan holda Markaziy Osiyoda huquq falsafasini rivojlanish tarixini umuman falsafiy, ijtimoy-siyosiy, huquqiy bilimlar tizimlari bilan bog’lik holda tahlil etmoq lozim. Ular bir-birlari bilan uzviy bog’liq bo’lishidan tashqari, ular o’rtasida tafovutlar ham mavjud bo’lgan va huquq falsafasi esa mustaqil ta’limot sifatida rivojlangan. Xulosa qilib aytganda, Movarounnaxrda ilmga intilish, ilmli bo’lish, inson hayotining mazmunini tashkil etgan. Markaziy Osiyoda ekzistensializm falsafasining ya’ni, hayot falsafasining, yashash falsafasining mohiyati a na shulardan iborat. O’zbekistonda huquq falsafasining shakllanishi va rivojlanishi haqida akademik E.Yusupov shunday de gan : “Markazlashgan davlat fuqarolari davlat tomonidan yaratilgan qonunlarga rioya qilishi, jamiyat adolatli deb topgan axloqiy mezonlar chegarasidan chiqmasligi ham kerak bo’lgan. Bunday huquqiy va axloqiy mezonlar tizimi xudoning barcha mo’minlari so’zsiz bajarishi shart bo’lgan irodasi sifatida talqin etilgan”. O’zbekistonda yashab ijod etgan juda ko’plab mutafakkirlarning ta’limotlarida huquq falsafasining muhim muammolari atroflicha tahlil etiladi. Ana shunday dolzarb masalalardan biri–bu jamiyatda adolat va tenglik, birodarlikni qaror topishi, inson aql-zakovati, madaniyati va ma’naviyati bilan bog’liq ekanligidir. Boshqa bir buyuk alloma Abdulla Avloniyning yozishicha, aql idrokning tantana qilishiga ishonmoq lozim, chunki, “Aql insonlarning piri komili, murshidi yagonasidir”. O’rta Osiyo xalqlarining mashhur allomalari: Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Zamaxshariy, Ahmad Yugnakiy va ko’pgina boshqalar jahon madaniyatiga ulkan hissa qo’shganlar. Ushbu davrda faylasuf-qomuschilar ijodida siyosat, huquq masalalari katta rol o’ynaydi. Bu masalalar ularning asarlarida asosan, hurfikrlilik, insonparvarlik nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi. Ular jamiyatning paydo bo’lishi va rivojlanishiga, davlat va uning vazifalariga, huquqning paydo bo’lishi, mohiyatiga katta e’tibor berishgan. Jamiyatning paydo bo’lishi, ularning fikricha, hayvonlardan farqli ravishda, ongli mavjudot bo’lgan inson tabiatidan kelib chiqadi. Inson uchun o’ziga o’hshaganlar bilan muloqotda bo’lish, birlashishga intilish xos xususiyatdir. O’z moddiy ehtiyojlarini qondirish uchun odamlar birlashadilar va jamiyat tashkil etadilar. Jamiyat o’z taraqqiyotida esa yana ham mukammal darajaga ko’tariladi. Bu mukammallik davlatga xosdir. Davlatning paydo bo’lishi va rivojlanishi Sharq Uyg’onish davrida Abu Nasr Forobiy siyosiy- huquqiy ta’limotida yuqori darajada ilmiy o’rganilgan. Mansabdor shaxslar, eng avvalo, hukmdorning shaxsiy va ishga oid sifatlariga alohida ahamiyat beradilar. IX asrning oxirlaridan boshlab Markaziy Osiyoda o’ziga xos Sharq uyg’onish davri (Rennesans) boshlanib , bu davrda falsafiy-huquqiy, siyosiy- madaniy qarashlar keskin rivojlanadi. Juda ko’plab ilmiy, falsafiy, badiiy, huquqiy risolalarning yuzaga kelishi, hamda fanda qilingan inqilobiy o’zgarishlar aynan mana shu davrga to’g’ri keladi. O’zbekiston bu tarixiy davrda jahon sivilizasiyasining yirik fan va madaniyat o’chog’iga aylanadi. Huquq falsafasining asosiy masalalaridan biri bo’lgan ijtimoiy adolat va fuqarolarning tengligi Markaziy Osiyo mutafakkirlarining diqqat markazida turgan edi . Forobiy kishilarning dunyoga kelishidan boshlab teng huquqli ekanligini, ammo muayyan ijtimoiy muhit, obyektiv va subyektiv omillar ta’sirida, ular jamiyat hayotida turlicha xaraterga ega bo’ladilar, ijtimoiy va huquqiy normalarga turlicha munosabatda bo’ladilar. Forobiy bu jarayonda jamiyatni demokratik boshqarish qonun, ma’naviyatining ustuvorligini, hamda adolatli, dono, kamtarin, siyosiy yetakchi boshqarmog’i lozim deb hisoblaydi. Bularning barchasi, Forobiy huquqiy falsafiy ta’limotining uzviy ajralmas qismi bo’lib, boy o’zbek milliy huquqiy an’analari, qarashlari va g’oyalar durdonalaridandir. Bu tengsizlikdan, adolatsizlikdan qutulishning ikki muhim omilini u qayd etadi. Ulardan birinchisi kishilar o’rtasida ijtimoiy munosabatlar birlik va hamjihatlikka, mehnatsevarlikka asoslanmog’i kerak. Dehqonchilik, chorvachilik to’qimachilik, baliqchilik va boshqalar kabi mehnat faoliyatida tom ma’noda tenglik, erkinlikka erishish mumkin. Ikkinchisi esa ma’rifat va bilim, ya’ni xalq baxt-saodati ma’rifatsiz, kishilarning ilmini, aql-idrokini rivojlantirmasdan amalga oshirib bo’lmaydi. Bu haqda Amerikalik mashhur sharqshunos olim Frans Rouzental o’zining «Bilimlar tantanasi» nomli asarida tarixan islom dini, fan yutuqlari, ilm bilan uzviy bog’liq holda rivojlangan. Jumladan, huquqshunoslik fanlari ham islom dini va islom falsafasi bilan chambarchas bog’liq holda taraqqiy etgan. F.Rouzental, original tarixiy manbalarga asoslangan holda Muhammad payg’ambarimizning «Xitoydan bo’lsa ham ilm izla!» degan fikrini keltirib, Sharqda «donishmandning siyohi bandalarning yorug’ qoni kabi muqaddasdir!» degan konsepsiyaga amal qilgan falsafa va huquq fanlarining mohiyatini obskurantizmda ayblash noto’g’ri deb hisoblaydi. Yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, islom dini butun borlig’i bilan ilm-fan rivojlanishiga rahnamolik qilgan. Siyosiy–huquqiy, huquq falsafasiga oid bir qator g’oyalarini olg’a surgan yana bir buyuk mutafakkir Abu Ali Ibn Sinodir. Sharq ilk Uyg’onish davrining buyuk tafakkur egasi, yirik faylasuf olimi Abu Ali ibn Sino 980 yil Buxoro viloyatining Afshona qishlog’ida tug’ilgan. Ibn Sino asarlari 450 dan ortiq bo’lib, bizgacha faqat 160 ga yaqin asari yetib kelgan. Kitob ul-insof–Insof kitobi, Kitob un- najot–Najot kitobi, Donishnoma, Risolai tadbiri manzil,tibbiyotga oid Tib qonunlari, Kitob ash-shifo kabi asarlari dunyoga mashhurdir. U o’z davrida Sharq va Ovrupada Shayx-ur-Rais, olimlar boshlig’i, tabiblar podshohi kabi buyuk nomlarga sazovor bo’lgan. Ibn Sinoning ijtimoiy-siyosiy qarashlari Forobiy asarlari ta’sirida shakllangan va shu bois, o’rta asrlardagi barcha fanlar Ibn Sino e’tiboridan chetda qolmadi. Ibn Sinoning asosiy falsafiy asarlari « Kitob-ash shifo», «Donishnoma», «Najot», «Kitob-ul insof», «Urjuza», «Ichak sanchiqlari», «Ahd risolasi», «Ahloq haqidagi risola» asarlari inson salomatligi, inson hulqini, fe’l-atvorini, axloq ilmini o’z ichida mujassamlashtirgan. Ibn Sino «Donishnoma» kitobida o’z davrida ma’lum bo’lgan ilmlarni ikkiga: amaliy va nazariy ilmlarga ajratadi. Birinchisi – bizni o’z xatti- harakatlarimizdan xabardor qiladi. Uning foydasi shundaki, u shu dunyodagi ilmlarimizni yo’lga solish uchun nimalar qilishimiz lozimligini o’rgatadi. Ikkinchisi esa, bizning jonimiz o’z shaklini kasb etishi va u dunyoda baxtiyor bo’lishi uchun buyumlarning borliq holati haqida bizni xabardor qilinadi. Amaliy ilmlarning o’zini Ibn Sino yana uch turga ajratadi: birinchisi, mamlakatni idora qilish; ikkinchisi, uyni idora qilish; uchinchisi, o’z-o’zini idora qilish . Demak, Ibn Sino amaliy ilmlar deganda, insonning amaliy harakati bilan bog’liq bo’lgan ilmlarni tushunadi. Jamiyatni, xalqni, mamlakatni idora qilishni, uyni boshqarishni, oila munosabatlarini tartibga solish, kishilarning o’z-o’ziga qanday munosabatda bo’lishlari haqidagi amaliy bilimlarini Ibn Sino ma’naviyat, odob-axloq haqidagi bilim, deb qaraydi. Ibn Sinoning odob-axloq va insonparvarlik haqidagi ta’limoti katta ilmiy-amaliy, tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bu ta’limot inson olam rivojlanishining toji bo’lib, u buyuk sharaf va hurmatga loyiqdir, degan fikrga asoslanadi. Uning fikricha, inson olamdagi mavjudotlar ichida eng buyuk zotdir. Shuning uchun ham alloma har bir kimsadan inson nomiga loyiq bo’lishini talab qiladi. Ibn Sino o’zining falsafiy ta’limotida yaxshilik va yomonlik, adolat va adolatsizlik, rohat va azob-uqubat, iffat, sharm-hayo va benomuslik, sahiylik va bahillik, donolik va johillik, sevgi va nafrat, poklik va nopoklik, vafodorlik va bevafolik, kamtarlik va manmanlik, maqtanchoqlik singari odob-axloqqa taalluqli masalalarga alohida e’tibor bilan qaraydi. Allomaning «Axloq haqida risola», «Burch haqida risola», «Nafsni pokiza tutish haqida», «Hikmat buloqlari» asarlarida kishilar amaliy faoliyatida namoyon bo’ladigan xususiyatlar to’g’risida to’liq ma’lumotlar berilgan. Uning fikricha, yaxshi va yomon xulqlarning hammasi odatdan paydo bo’ladi. Ayni paytda u odamlarning yaxshi yoki yomon bo’lishiga hukumat ahllarining ta’siri ham zo’r bo’ladi. Ibn Sino «Donishnoma» asarida yaxshilik tushunchasi ikki ma’noga egaligini, ya’ni birinchisi, o’z tabiatiga ko’ra yaxshilik, ikkinchisi, biror kimsa uchun qilingan yaxshilikdan iboratligini eslatish lozim. Yaxshilik va yomonlik mazmunan va mohiyatan o’zaro tubdan zid tushunchalardir. Yaxshilik, ezgulik bo’lmagan joyda yomonlik bo’ladi. Yomonlik esa yaxshilikni yo’qqilishga, uning rivojlanishi, keng yoyilishiga yo’l qo’ymaslikka harakat qiladi. Ibn Sinoning siyosiy qarashlarida harakterli bo’lgan narsa bu ideal davlat to’g’risidagi g’oyalari. Uning fikriga ko’ra ideal davlat tepasida ma’rifatparvar shoh turishi lozim. Jamiyat a’zolarining barchasi foydali mehnat bilan shug’ullanishi kerak. Ibn Sinoning fikriga ko’ra, ideal davlat tarkibi uchga bo’linadi: 1) ma’muriy ishlar bilan shug’ullanuvchilar; 2) ishlab chiqaruvchilar; 3) harbiylar. Ibn Sino o’zining «Risolai tadbiri manzil» asarida shunday yozadi: agar barcha odamlar shohlar bilan, sultonlardan iborat bo’lsa yoki hammalari oddiy mehnatkashlar bo’lsa, ularga rahbarlik qiluvchi sultonlar bo’lmasa, ular o’lgan bo’lardilar». Ibn Sino aholining barchasini butunlay boyib ketishiga yoki qashshoqlashib ketishiga qarshi bo’lgan. Ibn Sinoning ijtimoiy-siyosiy qarashlari Forobiy asarlari ta’sirida shakllangan deb yuqorida qayd etgandik, chunki uning qarashlarida Forobiy ta’limotining ta’siri kuchli bo’lgan. Jamiyatning paydo bo’lishi to’g’risida Ibn Sino: «Inson o’z shaxsiy ehtiyojlari mustaqilligi ma’nosida alohida ajralgan emas, chunki ularni inson zotining boshqa vakillari bilan birlashmay turib qondira olmaydi», deb aytgan. Ibn Sino fikricha, «A’zolari uchun umumiy qonunlar qaror topgan mamlakatda adolatsizlik bo’lishi mumkin emas. Jamiyat a’zosining adolatsizligi jazolanishi kerak. Agar hukmdorning o’zi adolatsiz bo’lsa, unga qarshi g’alayon jamiyat tomonidan ma’qullanishi va qo’llab-kuvvatlanishi kerak». Ibn Sino o’zining «Ko’rsatmalar va o’gitlar» kitobida bunday yozadi: «Inson o’z shaxsiy ehtiyojlarining mustaqilligi ma’nosida alohida ajralgan mavjudod emas, chunki u o’z ehtiyojlarini insoniyatning boshqa vakillari bilan muloqotda bo’lmay turib qoniqtira olmaydi». Odamlar o’rtasida qaror topadigan almashish va o’zaro munosabatlar jarayonlarida har bir kishi o’zga kishini qandaydir ehtiyojdan halos etadi, agar har bir kishi hamma narsani o’zi boshqaradigan bo’lsa, uning zimmasiga o’ta murakkab, qo’lidan kelishi gumon bo’lgan vazifa ishlatilgan bo’lardi. Buning natijasida kishilar o’rtasida bitishuv, adolat va qonunning qaror topgan normalari zarur bo’ladi, qonunshunos esa bunday qonunga alohida belgilarga ega bo’lganligi tufayli majburiylikni kasb etishi kerak. Shuningdek, hayrli xatti-harakatlarni amalga oshiruvchilar uchun ham, yomon xatti-harakatlarni amalga oshiruvchilar uchun ham bularning barchasi kimga ma’lum bo’lsa va bularning barchasidan xabardor hamda har narsaga qodir bo’lgandan olinadigan mukofot nazarda tutilgan bo’lishi kerak. Shuning uchun hakamning va qonunshunosning ustuvorligini tan olish zarur va odamlarning o’z xatti-harakatlarida amal qiladigan sabablardan biri uni eslash bo’lishi kerak. Ibn Sino ta’kidlashicha insonning hatti-harakatlari uning yaxshi va yomon xulqining barchasi muhit, tarbiyaga va adolatga bog’liq bo’lib, ular asosida inson borlig’i namoyon bo’ladi. Jumladan, Ibn Sino inson yaxshi fazilatining asosini to’rt turga bo’ladi. B u lar donolik, jasurlik, aqllilik, adolatparvarlikdir . Inson o’z ma’naviy hayotini, axloqiy-huquqiy dunyoqarashini takomillashtirish va boyitish imkoniyatlariga ega. B u lardan har bir kishi to’g’ri va odilona foydalanishi lozim. Ibn Sino o’zining qit’alaridan birida jamiyatda kishilar o’rtasida tenglik, adolat, poklikka cha q irib, shunday deydi: Shundaydur aslida hayot qonuni, Qo’ldan kelsa boshqa qilardim uni. Bosh qa bir mutafakkirimiz Beruniy ta’limotiga ko’ra inson o’z aqli va zakovati bilan boshqa tirik mavjudotlardan farq qiladi hamda u ichki va tashqi poklikka ega bo’lishi lozimligini ta’kidlagan . Beruniy fikricha ichki poklik avvalo yaxshi niyatdan kelib chiqadi. Tashqi poklikka esa inson haqiqat va huquqqa rioya qilish tufayli erishadi. Inson yuksak fazilatlar sohibi bo’lishi uchun u o’ziga ravo ko’rgan narsa, hodisalarni o’zgalarga ham ravo ko’rishi kerak. Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad, ya’ni bizga Abu Rayhon Beruniy tahallusi bilan tanilgan ilk Uyg’onish davrining buyuk mutafakkirlaridan biri 973 yilning 4 sentyabrida Kat shahrida tavallud topdi. Beruniy fanning barcha sohalarida samarali ijod qilgan, uning ilmiy merosi juda keng va rang-barangdir, olimning 160 dan ortiq asarlariga nazar tashlab buni bilib olamiz. Beruniyning ilmiy ish sohasidagi zo’r qobiliyati uning ko’pchilik zamondoshlari va keyingi olimlar tomonidan e’tirof etilgan. Beruniy zotan ilmiy qiziqishlari nihoyatda kengligi va chuqurligi va ilmiy-nazariy tahlillari-yu, ta’limotining benazirligi, umumdunyo tan olgan haqiqatdir. Uning ikkinchi Ptolemey deyishlarining ham sababi, aynan shu haqiqat samarasidir. Beruniy 1010 yil «O’tmish avloddan qolgan yodgorliklar» asarini yozdi. Beruniy bu asarda birinchi manba asosida va kata aniqlik bilan qadimda greklar, rimliklar, forslar, xorazmliklar kabi bir qancha xalqlarning dini, urf-odati, qonun- qoidalari haqida yozadi. Umuman, Beruniyning siyosiy va huquqiy qarashlari uning «Hindiston», «Mineralogiya», «Geodeziya», «O’tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar» kabi asarlarida qayd etilgan. Beruniyning siyosiy g’oyalarlaridan biri uning davlat paydo bo’lishi haqidagi qarashlaridir. Uning fikricha, odamlar o’z dushmaniga qarshi kurashish va o’zlarining zaruriy extiyojlarini qondirish uchun uyushgan holda yashash va ishlashga majburdirlar. Beruniy «Minerallar» asarida extiyojlar turli xil bo’lib, u faqat bir necha uyushsagina qoniqtirishi mumkin, degan g’oyalarni ilgari suradi. Shuning uchun odamlar shaharlar yaratishga mushtarakdirlar, deydi. Beruniy odamlarning jamoa bo’lib yashashlarining asosiy qoidalari bu o’zaro yordam, bir-birlari bilan tinch yashash, umumiy manfaatlar uchun ishlash kabi prinsiplarga asoslangan bo’lishi kerak. Insonning asosiy vazifasi – bu mehnat qilishdir. Chunki barcha narsalarga mehnat orqali erishiladi. Kishilarning boy va kambag’al bo’lishining, ezuvchi va eziluvchilarga bo’linishining asosiy sababi – mulkiy tengsizlik ekanini tushuntiradi va fuqarolar o’rtasida tuzilgan mehnat va ayirboshlash shartnomalarini ikki turga bo’ladi: 1-qonuniy yoki adolatli shartnomalar – bunda mehnatga yarasha ish haqi oladi, 2-qonunsiz yoki adolatsiz shartnomalar – bunda tengsizlik, zo’rlik, qalloblik amal qilib, bunda faqat bir tomonning manfaatlari e’tiborga olinadi. Beruniy davlat va huquqni paydo bo’lishi va ularning vazifalari masalalarini Forobiy kabi, tabiiy ehtiyojlardan qidiradi. Beruniyning fikricha, odamlar ijtimoiy adolatli tartib-qoida o’rnatish uchun, ya’ni shartnomaga asoslanib davlatga birlashadilar va Beruniyning g’oyalarlarida dispotiyaga qarshilik hissi sezilib turadi. Ma’rifatli shohlarni esa ulug’lar ekan, uning fikriga ko’ra, jamiyat podshohga xizmat qilmay, podshohjamiyatga xizmat qilishi kerak. «Idora qilish va boshqarishning mohiyati balki boshliq zolimlardan aziyat chekkanlarning huquqlarini himoya qilish, birovlarning tinchligi yo’lida o’z tinchligini yo’qotishdir. Bu ularning oilasini, ularning hayoti va mol-mulkini himoya qilish va qo’riqlash yo’lida badan charchashidan iborat». Uning siyosiy qarashlarida davlat boshlig’i tabiatan boshqarish qobiliyatiga ega bo’lishi lozim. Buning uchun esa davlat boshlig’i davlatning muhim masalalarini hal etishda donishmandlarning qonunlariga amal qilishi lozim. Bunda Beruniy Arastuning Iskandarga qilgan nasihatlarini hamda Iskandarning ularga amal qilganini misol qiladi. Beruniyning fikricha, «odil hokimning vazifasi oliy va past tabaqalar, kuchlilar va kuchsizlar orasida tenglik, adolat o’rnatishdan iboratdir». Beruniy davlat hokimiyatni nasldan-naslga o’tib turishi qonun-qoidasiga qarab, podshohlik merosga aylanganini ko’rib, insonning jamiyatda tutgan o’rni naslning qadimiyligi, avlod-ajdodlarning xizmatlari bilan belgilanishiga qarshi chiqadi. Bu haqda: «Kimki o’zining marhum qarindosh-urug’i va buvalari orqali mansabga (podshohlik yoki hokimlikka) erishaman desa, uning o’zi marhumdir, lekin marhum avlodlari barhayotdir», deydi. Uning fikricha, u yoki bu davlat arbobining hokimiyatni boshqarishga yaroqliligi uning avlodlari qobiliyatidan bo’lmay, balki uning davlatga rahbarlik qilishdagi o’z qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari, yana odamlarning rangi, tili uning fikricha, u yoki bu davlat arbobining hokimiyatni boshqarishga yaroqliligi uning avlodlari qobiliyatidan bo’lmay, balki uning davlatga rahbarlik qilishdagi o’z qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Bunday tashqari, yana odamlarning rangi, tili, tashqi ko’rinishining turlicha bo’lishi faqat nasliga bog’lik bo’lmasdan, balki ular yashayotgan muhitga, havoga, suvga ham bog’liq, deb yozar ekan, uning fikricha, turlicha davlatlarning mavjudligi, turli hukmdorlarning bo’lishi ham yuqoridagilarga bog’liqligini ta’kidlaydi. Beruniy jamiyatni boshqarishda biz bu hakda yuqorida ham eslatib o’tgandik, ya’ni jamiyat podshohga xizmat qilmay, balki podshoh, jamiyatga xizmat qilishi kerakligini qo’llagan: «Idora qilish va boshqarishning mohiyati aziyat chekkanlarning huquqlarini himoya qilish, birovlarning tinchligi yo’lida o’z tinchligini yo’qotishdan iborat», deydi. Beruniyning siyosiy qarashlarida davlatni boshqarish uchun xalq tomonidan saylab qo’yiladigan hokim odil va xalqparvar bo’lishi g’oyalari ilgari suriladi. U ushbu g’oyalarni o’zining «Mineralogiya» asarida bir hikoyat misolida yozgan: «U yerda o’lkani idora qilish a’yonlari va yer egalari o’rtasida navbatma-navbat bir-biriga o’tib turarmish, kimga navbat kelsa, o’sha uch oy hukm yuritarmish. Muddat tugashi bilan o’z-o’zidan o’lkani idora qilish amalidan tushib minnatdorchilik uchun sadaqa beradi va o’z ahli orasiga qaytadi, u bilan go’yo kishandan bo’shaganday hursand bo’lar va o’z ishi bilan band bo’lar emish. Bu shuning uchunki, davlatni idora qilish rohatdan mahrum bo’lish degan so’zdir. Bunda u o’sha joydagi ezuvchilarni eziluvchilarga nisbatan adolatli qilaman, deb tinkasini quritish deganidir. Bu esa o’z qo’li ostidagilardan va ularning o’zlarini himoya qilish uchun urush tadbirini tayyorlash borasida o’z jonini qiynashdir...». Beruniy, hukmdorlar o’z davlatini idora qilish siyosatida adolatli qonunlardan to’g’ri foydalanmasdan, uni buzish orqali xalqqa xiyonatkorlik qilishlarini, oqibatida esa, bunday siyosat davlatning vayron bo’lishiga va tartibsizlikka sabab bo’lishini yozadi. Beruniyning huquqiy qarashlarida adolatlilik, oila nikoh munosabatlari, jinoyat va ularga belgilangan jazolar alohida o’rintutadi.Jumladan, uning fikricha, jamiyatdagi axloqsizlikning eng yomon ko’rinishi zo’ravonlik va o’g’irlikdir. Bu kabi jinoyatlar jazolanishi, ularni sodir etgan shaxslarni qayta tarbiyalash haqida o’z fikr-mulohazalarini bildirgan: «O’g’irlikka kelsak - o’g’irlangan narsaning miqdoriga qarab jazo beriladi. Ba’zan zo’r darajada va o’rta darajada xalqlarga ibrat bo’ladigandek jazo berib, goho qiynash va tavon to’latishga, goho xalq o’rtasiga chiqarib yoyish va oshkora qilish bilan to’xtatiladi». Uning fikricha, agar haqiqat uchun kimki, guvohlikka chaqirilgan bo’lsa, guvohni podshohlar oldida rost gapirishda ularning savlatlaridan qo’rqmaslikka da’vat etar ekan, ular gavdangizga hukmronlik qilishlari mumkin, ammo vijdoningizga tega olmaydilar, deb ta’lim beradi. Chunki aynan yolg’onchilar, razolatdan tap tortmay, uyat, or- nomusni qadrlay olmaydigan kishilar bo’ladi. Ular o’z tubanliklari tufayli baxt- saodatga yolg’on-yashiq yordamida erishishga intiladigan kishilarki, ularga qarshi kurashish faqat mard kishiga hosligini ta’kidlaydi. Uning oila va nikoh xususidagi fikriga ko’ra, «Xalqlardan hyech biri ham nikohdan xoli emasdir. har millatning nikohga oid o’ziga xos rasmi va odati borligini qayd etadi. Beruniy o’zining «Hindiston» asarida xalqlar o’rtasidagi urushlarni qoralaydi. Uning fikricha, aynan urushlar taraqqiyiga g’ov bo’ladi. Shuning uchun hamxalqlar o’rtasidagi tinchlikni saqlash, davlat boshliqlarining asosiy vazifasi sifatida qarab, hukmdorlar tashqi davlatlar bilan o’zaro munosabatida elchilarga alohida talabchanlik bilan qarashlarni ta’kidlaydi. Elchilarning insoniylik jihatlari davlatlararo munosabatining tayanchi bo’lishini yozadi. Beruniyning siyosiy-huquqiy, axloqiy qarashlarida rostgo’ylik tushunchasi alohida o’rin tutadi. Rostgo’ylik inson axloqiy fazilati bo’lib, unga zid bo’lgan yolg’onchilik esa jamiyat taraqqiyotiga to’sqinlik qiluvchi axloqsizlik deb tushuntiriladi. “Hammaning tabiatida adolat bevosita sevikli va hamisha uning yaxshiligini bilgani kabi rostgo’ylik ham shunday”. Beruniy falsafiy-huquqiy qarashlarida adolatlilikka, halollikka, mavjud huquqiy va axloqiy normalarga rioya qilish naqadar muhim ekanligiga alohida e’tibor qaratgan. “Yolg’onchilik – deb ta’kidlaydi Beruniy – kishini adolatdan yuz o’girtiradi, u zulm, yolg’on guvohlik omonatga xiyonat, boshqalar mulkini hiyla bilan o’zlashtirish, o’g’rilik va xalqlarning buzilishiga sabab bo’ladigan boshqa yomon xulqlarni kishiga yaxshi qilib ko’rsatadi”. Beruniy siyosiy-huquqiy, falsafiy qarashlarida badxulq, axloqsiz, niyati buzuq kimsalarning muayyan bir ishga aralashuvi oqibati, odatda yomon bo’lishini ta’kidlaydi. Inson o’z faoliyatida mavjud huquqiy-axloqiy normalarga rioya etishi zarur. “Ishga niyati buzuq va badxulq kishilar aralashib qolsa, uning buzilishi turgan gap”. Demak, inson huquqiy qarashlari, uning davlat tomonidan o’rnatilgan qonun va qoidalarga rioya qilishida ijtimoiy muhitning roli, jamoaning tarbiyaviy kuchi alohida ahamiyatga ega. Chunki, yaxshi xulq yaxshilik alomatidir. Shunday qilib, bu tarixiy davrda Markaziy Osiyo mutafakkirlari huquq falsafasi ma’lum ma’noda hayot falsafasining ajralmas qismidir. Yuqorida zikr etilgan fikrlarni biz O’zbekistonda huquq falsafasi rivojining bir muncha keyingi davrlarda yashab ijod etgan huquqshunos, faylasuf, yozuvchi va shoirlari qarashlarida ham kuzatishimiz mumkin. Jahonga mashhur bo’lgan ijtimoiy-falsafiy, huquqiy fikr taraqqiyotining yirik namoyondalaridan biri bu Abu Nasr Forobiydir (873- 950). Forobiyning siyosiy-huquqiy qarashlariga bag’ishlangan qator asarlari: «Fuqarolik siyosati», «Fozil shahar aholisining qarashlari», «Baxt-saodatga erishuv haqida», «Baxt-saodatga erishish yo’llari haqida» va boshqa qator risolalarini u yaratgan universal ijtimoiy tizimning yakunlovchi qismi deyish mumkin. Umrining so’nggi davrlarida maromiga yetkazgan ushbu ta’limotini Forobiy qadim yunon ilmidan, ayniqsa, Arastu va Aflotunning siyosiy-etik qarashlaridan, shuningdek, Qadimgi Sharq ijtimoiy g’oyalarlaridan keng foydalangan holda, qolaversa, o’z davrining ijtimoiy turmushi muammolarini chuqur o’ganish asosida yaratgan. Forobiy jamiyat paydo bo’lishi haqida o’z konsepsiyasini ilgari suradi. Odamlarning o’zaro birlashishlari sabablari sifatida quyidagi eng muhim shart- sharoitlarni e’tirof etadi: avvalo, insonlar, bir-birining yordamiga muhtojdirlar, shu nuqtai nazardan ularning ijtimoiy vaziyat va holatlari bir xildir; ikkinchidan, bir jamiyatga birlashgan odamlarning har bir inson ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilgan faoliyati ham ijtimoiy, ham individual mukammallikni qo’lga kiritishga xizmat qiladi. Shu bois ham kishilik jamiyatining paydo bo’lishi, Forobiy fikriga ko’ra, ezgu maqsadlarga asoslangandir. Masalaning shu tariqa anglanishi fozil shahar (davlat)lar paydo bo’lishi zaruratining muhim ijtimoiy- falsafiy asosidir, zero bunday shahar (davlat)lar Forobiy tomonidan kishilik birlashmalarining eng oliy shakli deb e’tirof qilinadi. Forobiy ijtimoiy falsafani izchil ta’limot sifatida ishlab chiqqan, shuningdek huquq falsafasining ijtimoiy falsafasining bir qismi sifatida tahlil etgan mutafakkirdir. Uning fikricha, jamiyat taraqqiyotining muhim muammolarini quyidagi fanlar o’rganmog’i lozim: a) shahar-davlat haqidagi fanlar, ya’ni siyosiy fanlar, siyosatshunoslik politologiya–al-madaniya; b) huquqshunoslik - yurisprudensiya ya’ni fikx; v) musulmon teologiyasi-kalom. Shuning uchun ham Forobiy huquq falsafasi, uning falsafa huquqi bilan hamohangdir. Qayd etilgan fanlarning birortasi ham ijtimoiy bilishni to’laligicha ta’minlay olmaydi. Binobarin, ijtimoiy bilishning, ijtimoiy haqiqatga erishishning murakkabligini tushungan holda bir nechta fanlar majmuigina mazkur haqiqatni bilish imkonini beradi. Shuning uchun ham Forobiy, huquq falsafasi faqatgina fikx bilan cheklanmasdan, balki shariat qonunlari siyosiy-huquqiy fanlarning o’zida mujassam etadi. Forobiy ta’kidlashicha siyosiy, huquqiy fanlar kishilarning hatti- harakatlarini, urf-odatlarini, an’analari va udumlarini, axloqiy va huquqiy normalarini, ularning tabiiy ehtiyojlarini va ularning xarakteri, maqsadini amalga oshirish usullarini hamda alohida olingan subyekt faoliyatida ularni namoyon bo’lishini, jamiyat va shaxsni boshqarish metodlarini o’rganadi. Shuningdek «Fozil shahar aholisining qarashlari» risolasida har bir insonni yaxshi yashash va oliy darajaga erishishi uchun o’zaro yordamlashuvi, kishilarni birlashuvi zarurligi haqidagi g’oyani ilgari suradi. Ana shundagina har bir inson ozodligi va erkinligi ta’minlanadi, deb ta’kidlaydi Forobiy. Kishilarni davlatlarga birlashuvi esa tabiiy voqyelik bo’lib, uning asosida inson erki yotadi, deb xulosa qiladi Forobiy. Va ayni chog’da Forobiy, zo’rlik adolatsizlikni qoralaydi. U zo’rlik qullar va be’mani kishilarga nisbatan tez ta’sirini ko’rsatadi, ammo zo’rlik bilan ozodlikni bo’g’ib bo’lmaydi, deydi. Ko’rinib turibdiki, Forobiy qarashlari inson, uning erki, ozodligi, mustaqilligi uchun intilishi muhim o’rin egallaydi. «Odamlarga nisbatan – deb ta’kidlaydi Forobiy – ularni birlashtirib turuvchi ibtido - insoniylikdir». Forobiy inson ozodligi va erkinligini ta’minlashni har qanday sivilizasiyaning muhim ko’rinishlaridan biri deb bildi. Jumladan u shunday deb yozadi: «Madaniy jamiyat va madaniy shahar yoki mamlakat shunday bo’ladiki, shu mamlakatni aholisidan bo’lgan har bir odam kasb-hunarda ozod, hamma barobar bo’ladi, kishilar o’rtasida farq bo’lmaydi, har kim o’zi istagan yoki tanlagan kasb-hunar bilan shug’ullanadi. Odamlar chin ma’nosi bilan ozod bo’ladilar». Forobiy ijtimoiy-siyosiy, falsafiy-huquqiy qarashlarini, o’zining «Ijtimoiy siyosat», «Baxt-saodatga erishuv to’g’risida», «Fozil shahar aholisining qarashlari»dagi mumtoz risolalarida inson ijtimoiy hayotining paydo bo’lishi va davlatni boshqarishda huquqiy-falsafiy ma’lumotni ahamiyati, fozil davlatlarda ijtimoiy-siyosiy munosabatlariga falsafiy, huquqiy va axloqiy tamoyillari va qoidalari haqida ham fikr yuritgan. Xususan «Fozil shahar aholisining qarashlari» risolasida fazilati bo’lgan jamoa-shahar aholisini asosiy sifat belgilari bu yuksak ma’naviylik, mehnatsevarlik, ilm-fanga intilish, o’zaro hamfikrlik, izzat-hurmat kabi axloqiy-huquqiy tamoyillar hukmron bo’lishi lozimligini ta’kidlaydi. Huquq falsafasi Forobiy falsafiy, ijtimoiy-siyosiy qarashlarda axloq falsafasi bilan uyg’unlashib ketadi. Axloq insonning amaliy faoliyatini belgilovchi asosiy mezon hisoblanib, uning hatti-harakatlarida namoyon bo’ladi. Forobiy huquq falsafasi siyosat ilmining ajralmas qismi bo’lib, jamoani boshqarishda muhim ahamiyatga egadir. Modomiki, huquq falsafasi siyosat ilmining bir qismi ekan, demak, u insonni bilish, uning manfaatlari va hayotining manaviy asosini tashkil etuvchi muhim omil sifatida talqin etiladi. Forobiy o’zining «Exso ul-ulum» risolasida ham siyosiy-huquqiy qarashlarini izohladi. Ilm o’rganishni inson komilligining oliy qadriyati deb hisoblaydi. Komil insonning Vatan oldidagi burchi haqidagi Forobiyning fikrlarida, siyosiy yetakchining rolining ham muhim ekanligi haqidagi g’oya alohida o’rin egallagan. Forobiy o’z davrining buyuk insonparvar mutafakkiri sifatida kishilik jamiyatini urushlarsiz, zulmsiz, jinoyatchilarsiz, qashshoqlarsiz tasavvur qilgan. Fuqarolarni baxtli bo’lishi va jamiyatni barqarorligi to’g’risida, adolat tantanasi haqida, tenglik, do’stlik, yuksak madaniyatli jamiyat haqida orzu qilib kolmasdan, uning siyosiy-huquqiy jihatlarini ilmiy–falsafiy asoslab bergan edi. Forobiy huquq falsafasida siyosiy-huquqiy jarayonlarni boshqarish muammosiga alohida e’tiborini qaratadi. Uning quyidagi ta’rifi huquq falsafasining mohiyati va mazmunini to’la ochib beradi: «Mavjudot haqidagi bilim qo’lga kiritilsa, shu haqda ta’lim berilsa, - deb yozadi Forobiy, mavjudotdan bo’lgan narsaning zoti bilinsa, narsaning ma’nosi tushunilsa, ishonchli dalil-hujjatlar asosida shu narsa haqida miyada bir turli ishonch va tasavvur paydo bo’lsa, mana shu ma’lumotga doir fanni falsafa deymiz». Falsafaga berilgan bunday ta’rif ayni paytda huquq falsafasining ta’rifi deyishimizga yetarlicha asos bor. Forobiy ijtimoiy-siyosiy, huquqiy ta’limotida inson borlig’i falsafasi, uning ichki dunyosi, uning tafakkurining mantiqiy-huquqiy jihatlariga keng o’rin berilgan. Falsafa faqatgina tabiat hodisalarini emas, balki ijtimoiy hodisalarni, uning muhim elementi bo’lgan insonning hatti-harakatlarini, faoliyatini o’rganadi. Shuning uchun ham falsafa kabi huquq falsafasini ham, o’zining aniqligi va izchilligi bilan boshqa inson haqida fanlardan ajrlib tasvirlanadi. «Odamlar falsafa yo’li bilan isbot etilgan mavjud narsa haqida to’la ishonch va qanoatga ega bo’ladilar». «Falsafa yo’li bilan isbot etilgan» huquqiy hodisalar esa huquq falsafasi hisoblanadi. Huquqiy ta’limotlar jamiyatdan tashqarida mavjud bo’la olmaydi. Demak, ideal jamiyatda huquqiy tizimlar ham odilona boshqariluvi lozim. Binobarin, bu jarayonlarni boshqarish esa Forobiy ta’limotida ikki turga bo’linadi. Birinchidan kishilarni baxt-saodatga eltuvchi boshqarish san’ati, ikkinchidan esa kishilarni yolg’on baxtga erishtiruvchi boshqaruv usulidir. Jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotini boshqaruv esa faqat kishilarni baxtli, farovon va adolatli jamiyatda turmush kechirishlarini ta’minlanmog’i kerak. Bu esa, o’z navbatida axloqiy va huquqiy normalarga, qonunlarga qat’iy amal qilish asosidagina amalga oshirilishi mumkin. Forobiy ta’limotiga ko’ra siyosiy-huquqiy jarayonlarni boshqarish, jamiyatni boshqarish kabi o’zining qonun va qonuniyatlariga ega. Forobiy ideal shahar- davlat konsepsiyasida quldorlik jamiyatini adolatsizlikka, tengsizlikka asoslangan jamiyat deb hisoblaydi. Bu tengsizlikdan, adolatsizlikdan qutulishning ikki muhim omilini u qayd etadi. Ulardan birinchisi kishilar o’rtasida ijtimoiy munosabatlar birlik va hamjihatlikka, mehnatsevarlikka asoslanmog’i kerak. Dehqonchilik, chorvachilik to’qimachilik, baliqchilik va boshqalar kabi mehnat faoliyatida tom ma’noda tenglik, erkinlikka erishish mumkin. Ikkinchisi esa ma’rifat va bilim, ya’ni xalq baxt-saodati ma’rifatsiz, kishilarning ilmini, aql-idrokini rivojlantirmasdan amalga oshirib bo’lmaydi. Forobiy «Aql ma’nolari haqida» risolasida, aql bir tomondan ruhiy jarayon, ikkinchi tomondan tashqi ta’sir, ta’lim-tarbiya-ning natijasi ekanligini uqtiradi. Forobiyning fikricha, aql faqat insongagina xos bo’lgan tug’ma quvvat, ruhiy kuch bilan bog’-liqdir. Uning aql, umuman bilish haqidagi ta’limotida mantiq (logika) ilmi muhim o’rin tutadi. U «Mantiq san’ati kishiga shunday qonunlar haqidagi ma’lumot beradiki, bu qonunlar vositasida aql chiniqadi, inson sog’lom fikr yuritishga o’rganadi, - deb yozgan edi. Forobiy mantiq ilmi bilan grammatika o’rtasidagi mushtaraklikni qayt etar ekan, mantiqning aqlga munosabati grammatikaning tilga munosabati kabidir, degan fikrni bildiradi. Grammatika odamlar nutqini tarbiyalagani kabi, mantiq ilmi ham tafakkurni haqiqiy yo’ldan borishi uchun aqlni to’g’rilab turadi. Forobiy logikasi musulmon Sharqida mantiqqa oid fikrlarning rivojiga katta turtki berdi. Uning bilish, mantiq, aql haqidagi fikrlari inson tafakkuri rivoji uchun xizmat qiladi. Aqllilik bilimlik va mantiqiy fikrlash bilan chegaralanmay, u ma’lum ahloqiy prinsiplar va ahloqiy madaniyatni o’zlashtirishni ham ham taqozo etadi. Har bir davrda jamiyat axloq, madaniyat mezonlari bilan baholanar ekan, madaniyatli inson ahloqsiz, e’tiqotsiz, imonsiz va aqlsiz insonlardan farqlanib turgan. «Aqlli deb shunday kishilarga aytiladiki, -degan edi Forobiy,- ular fazilatli, o’tkir mulohazali, foydali ishlarga berilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etuvchi iste’dod egasi bo’lib, ular yomon ishlardan o’zlarini chetga olib yuradilar. Yomon ishlarni o’ylab topish uchun zehn-idrokka ega bo’lganlarni aqlli deb bo’lmaydi, ularni ayyor, aldoqchi degan nomlar bilan atamoq lozim». Forobiy o’rta asrlar sharoitida birinchi bo’lib jamiyatning kelib chiqishi, maqsad va vazifalari haqida izchil ta’limot yaratdi. Bu ta’limotda madaniyatli jamiyatning ko’p masalalari – davlatni boshqarish, ta’lim tarbiya, ahloq, ma’rifat, diniy e’tiqod urush va yarash, mehnat va boshqalar qamrab olingan. AMIR TEMUR TUZUKLARIDA DAVLAT VA HUQUQ FALSAFASI Tarixda davlatchilik va fan taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan buyuk tarixiy shaxslardan biri Amir Temurdir. Ma’lumki, u “markazlashgan yirik davlatga asos solgan buyuk siymodir. A.Temur huquq falsafasi bilan bevosita shug’ullangan emas va uning mazkur muammoga bag’ishlangan alohida risolalari ham bizga ma’lum emas. Ammo uning faoliyatida, davlat boshqaruvi amaliyotida davlat va huquq fanlariga oid, ularni ijtimoiy amaliyotda qo’llanilishi bilan bog’liq muhim nazariy g’oyalarni A.Temur haqidagi manbalarda ko’plab uchratishimiz mumkin Ayniqsa, musulmon huquq falsafasi, yurisprudensiyasi hisoblanmish fikx ta’limoti A.Temur qarashlarida alohida e’tiborga molikdir. “Musulmonlarga diniy masalalardan ta’lim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: tafsir, hadis, fikxdan dars bersinlar deb, har bir shaharga olimlar va mudarrislar tayin qildim”, – deb ta’kidlaydi A.Temur . Tarixdan ma’lumki, har qanday davlat tuzumi, ma’lum ijtimoiy katlamlarga, ijtimoiy guruhlarga tayangan holda faoliyat yuritadi va ularning manfaatlarini himoya qiladi. A.Temur esa davlatni boshqarishda alohida ijtimoiy guruhlar, sinflar manfaatini himoya kilmasdan, davlat tizimining barcha qatlamlariga, har bir fuqaroga suyanadi. “Millatning dardlariga darmon bo’lmoq vazifangizdir. Zaifalarni ko’ring, yo’qsullarni boylar zulmiga tashlamang. Adolat va ozodlik – dasturingiz, rahbaringiz o’lsin” - deydi Amir Temur. A.Temur buyuk siyosatchi va davlat arbobi sifatida o’z davlatining siyosiy-huquqiy va ijtimoiy-falsafiy tamoyillarini yaratdi va “idora shaklini, uning ilkularini ko’rsatdi“. A.Temur falsafiy-huquqiy qarashlarining asosida adolat kategoriyasi alohida o’rin egallaydi. Darhaqiqat, huquq falsafasi markazida inson va jamiyat munosabatlari masalasi turadi . Inson tabiatda mavjud eng murakkab mavjudot bo’lib, u barcha falsafiy ta’limotlarning tadqiqot obyektiga aylanadi. Uning adolatli yoki adolatsiz hatti-harakatlari esa huquq falsafasining tadqiqot mavzularidan biri hisoblanadi . “Har mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu-sitam yo’lini to’sdim… Adolatli jamiyat qurish uchun mazkur jamiyatni avvalo insonparvar shoh boshqarishi lozim, - deydi A.Temur . Uning barcha qilgan ishlari davlat va xalq tomonidan qabul qilingan qonunlar va islom falsafasiga tayanmog’i kerak. «Saltanatni martabasini qonun–qoidalar asosida shunday saqladimki, - deb yozadi. Amir Temur, - saltanatim ishlariga aralashib ziyon yetkazishga hyech bir kimsaning qurbi yetmasdi». Adolatli demokratik va huquqiy jamiyat kurish uchun mukammal qonunlar mavjud bo’lib, ularning ijrosini ta’minlash zarur. Bunday qonunlar o’zbek xalqining boy qadimgi tarixi, urf-odati, an’analari, falsafasi va madaniyatidan kelib chiqqan holda ularning mazkur huquqiy, axloqiy, diniy qonunlari mazmunida o’z ifodasini topmog’i lozimdir. Ana shunday huquqiy normalar va falsafiy-diniy qarashlar yig’indisi bo’lib, qadimdan ilmi al-fikx bo’lgan. A.Temur siyosiy- huquqiy, falsafiy qarashlarning to’laroq bilish uchun bu huquqiy-falsafiy-diniy ta’limot haqida qisqacha to’xtab o’tamiz. Yuqorida ta’kidlanganidek, musulmon huquq falsafasi shakllanishi VIII- IX asrlarga to’g’ri keladi va bu sohada tadqiqot olib boradiganlar Fakixlar, ya’ni qonunshunoslar deb atalgan. Bu davrda huquq falsafasi (ya’ni X asr o’rtalarida) mustaqil ilm sifatida shakllanadi. Shuning uchun ham huquq falsafasi Sharqda, xususan Markaziy Osiyoda Yevropaga nisbatan ancha oldin shakllangan. Huquq falsafasi bu davrda ikkita bir-biri bilan uzviy bog’liq ikki muhim vazifani boshqarishga qaratilgan. Birinchidan, ilmi al-fikx islom diniy falsafasi asosida Ollohni tavsiflash va fuqarolarning burchini ado etishni, ikkinchidan: a) kishilar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni; b) shaxs va davlat o’rtasidagi munosabatlarni; v) davlatlararo munosabatlarni tartibga solish qoidalarini o’rganishdan iborat bo’lgan. Shuning uchun ham, Sharq huquq falsafasi, xususan A.Temur qarashlarida yuqorida qayd etilgan har ikki vazifani ham bajarishga va ularni takomillashtirishga qaratilgan edi. Shuning uchun bo’lsa kerak, A.Temur «ilm va dinning mashhur kishilari o’z maslahatlari bilan podshohlarga yordam berib kelganlar» - deydi. U olimu-ulamolar oldida tez-tez ma’ruzalar qilgan va bu chiqishlarning asosiy mazmunini adolat, insof, huquq, shariat, iymon va umuman inson hayoti falsafasi tashkil etgan. A.Temur fakixlarga murojaat qilib, «adolatsiz ishlarni bartaraf etuvchi, hamda shariat va qonunlarga muvofiq chora tadbirlarni aytsangiz yaxshi bo’lurdi» - deydi. A.Temur o’z faoliyatida davlat va huquq falsafasining islom dini qoidalari, shariat, fikx qonunlari asosida olib boradi. U masalan, davlat va huquq tushunchalarini bir-biri bilan uzviy bog’liq holda talqin etadi. Garchi uning davlati markazlashgan davlat bo’lsada, butun hokimiyat davlat boshlig’i qo’lida bo’lgan. Lekin, A.Temur davlat va xalq manfaatlari bilan bog’liq bo’lgan qarorlar qabul qilishda mavjud ijtimoiy, siyosiy, huquqiy muammolarni yechishda turli darajalardagi kengashlar chaqirib, ulamolar, donishmandlar fikrlarini o’rganish asosida qaror qabul qilgan. A.Temur bu haqida shunday deydi: “ Davlat ishlarining to’qqiz ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushi esa – qilich bilan bajo keltirilur”. Saltanat ishlarida to’rt narsaga amal qilgin, ya’ni kengash: 1) mashvarat maslahat; 2) qat’iy qaror; 3) tadbirkorlik, hushyorlik; 4) ehtiyotkorlik”. Akad. B.Axmedovning ta’kidlashicha al-fikx, A.Temur va temuriylar davrida musulmonlarning hatti-harakatini qonunlashtiruvchi islom ta’limoti, islom asosida tuzilgan ijtimoiy hayotda yurish-turish tarzidir. Uning ta’kidlashicha al- fikx to’rt manbaga asoslangan. Birinchi manba bo’lib Qur’oni majid, ikkinchi manba Sunna, uchinchisi Ijmo’, to’rtinchi manba esa Qiyos hisoblanadi . Bundan ko’rinib turibdiki, al-fikx bilan Markaziy Osiyo mutafakkirlarining huquq falsafasiga oid ta’limotini ayni bir narsa deb e’tirof etmaslik kerak. Al-fikx Sharq yurisprudensiyasining o’ziga xos ko’rinishi sifatida, asosan musulmon huquq falsafasini asosini tashkil etadi. Sharq uyg’onish davrida, huquq falsafasi islom falsafasi va huquqidan (shariat normalari) tashqari dunyoviy ilmlar va huquqiy ta’limotlarni rang-barang ko’rinishlarini o’zida mujassam etgan ta’limotdir. Bu ma’noda A.Temur qarashlarida huquqiy-falsafiy fikrlar al-fikxning va tom ma’nodagi huquq falsafasining birligidan iboratdir. Amir Temurning falsafiy-huquqiy qarashlarida insonning ichki ruhiy holati va uning fikrlash q obiliyati, tafakkurining ijodkorligi masalalariga keng o’rin berilgan. Insonning eng buyuk xususiyati uning fikrlash qobiliyatiga ega ekanligidir. Zero, inson, o’zining amaliy faoliyatida, ijtimoiy hodisalarni boshqarishida, hissiyoti emas, aql-zakovatga tayanadi. Amir Temur rivoyat va huquq falsafasida demokratik tamoyillar, “tafakkurni erkinlashtirishga e’tiborini qaratadi. Binobarin, huquqiy jarayonlarni bilishda bir necha odamning fikrini bilish, shu jarayonga oid oqilona qaror qabul qilish imkonini beradi. “Har kimdan kengash oldim, har kimdan fikr o’rgandim: qaysi biri foydaliroq bo’lsa, uni qalb xazinasida saqlab, ishlata bildim,” - deydi Amir Temur. Amir Temur ijtimoiy va kundalik hayotda inson aqlini, fikrlay olish qobiliyatini ahamiyati katta ekanligiga e’tibor etadi va har qanday muammoni, inson faqat aql bilan, mushohada bilan hal etgan rasional huquq falsafasining ifodasidir. Boshqa joyda “O’ylaganimdek ish tutgandim, tadbirim taqdirga to’g’ri keldi,” - deb yozadi Sohibqiron. Amir Temurning huquqiy va falsafiy qarashlarida fan va din, mamlakatda adolatlilik, osoyishtalik, barqarorlik kabi ijtimoiy–siyosiy, huquqiy tushunchalar tahlil etiladi. U shariat peshvolaridan, joylardagi adolatpesha mas’ul shaxslar, hokimlardan faqat qonun va shariat talablari asosida ish yuritishni talab qiladi. Ayniqsa olimlar, ilm-fan peshvolari davlat boshqaruvchisining yaxshi maslahatchilari bo’lmog’i kerak. “Fan va dinning mashhur kishilari o’z maslahatlari bilan podshohlarga yordam berib kelganlar. Sizlar esa menga nisbatan qilmayapsizlar. Mening maqsadim mamlakatda adolat o’rnatish, tartib va tinchlikni mustahkamlash, fuqaroning turmushini yaxshilash, yurtimiz qurilishini kuchaytirish, davlatimizni rivojlantirishdir. Sizlar menga o’z maslahatlaringiz bilan bu ishlarni amalga oshirishda k o’ maklashishingiz kerak. Mamlakatning ahvoli, devonning suiiste’mol qilinganligi va qilinayotganligi, oddiy odamlarning joylardagi hokimlar tomonidan qisib qo’yilishi kabi hollar sizlarga ko’prok ayondir. Shular haqida ma’lumot bersangizlar, bu kabi adolatsiz ishlarni bartaraf etuvchi hamda shariat va qonunlarga muvofiq chora-tadbirlarni aytsangiz yaxshi bo’lardi”. Shunday qilib, Amir Temur dunyoqarashida davlat va huquq falsafasi, davlat boshqaruvi tizimida huquqiy va diniy normalarning naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligi o’z aksini topgan “Temur tuzuklari”ning huquqiy-falsafiy ahamiyati alohida tadqiqot mavzusidir. Zero ular orqali Amir Temurning ruhiy (nafsoniy) va shaxsiy sifatlari o’z aksini topadi, uning fikr-mulohazalarini tasvirlab, u olib borgan siyosiy (ya’ni huquqiy–B.T.) falsafani ifoda etadi”. Darhaqiqat Amir Temur shaxsining tarixda tutgan o’rnini to’g’ri tushunib yetish, uning siyosiy-huquqiy qarashlarini, hayot falsafasini anglamoq, O’zbekistonda huquq va davlat falsafasini rivojlanishi tarixini bilishning muhim omilidir. “Kimki O’zbek nomini, o’zbek millatining kuch-qudratini, adolatparvarligini, cheksiz imkoniyatlarini, uning umumbashariyat rivojiga qo’shgan hissasini, shu asosda kelajakka ishonchini anglamoqchi bo’lsa, Amir Temur siymosini eslashi kerak. Amir Temur shaxsini idrok etish – tarixni idrok etish demakdir. Amir Temurni anglash – o’zligimizni anglash demakdir. Amir Temurni ulug’lash – tarix qa’riga chuqur ildiz otgan tomirlarimizga, madaniyatimizga, qudratimizga asoslanib, buyuk kelajagimizga ishonchimizni mustahkamlash demakdir”. Amir Temurning davlat va huquq haqidagi ta’limotida ularning uzviy bog’liqligi g’oyasi yotadi. Davlat muhit va huquqiy normalarsiz rivojlanmaydi va ayni paytda huquqiy normalar davlatdan tashqarida mavjud bo’la olmaydi. «Temur tuzuklari» davlat va huquq falsafasiga doir muhim nazariy manba bo’lib, unda olg’a surilgan g’oyalar hozirgi davrda mustaqil davlatchiligimizni mustahkamlashda muhim ahamiyatga egadir. Prezidentimiz I.Karimov aytganidek, “Amir Temur tuzuklarini o’qisak, xuddi bugungi zamonning katta-katta muammolariga javob topgandek bo’lamiz”. JADIDChILIK HARAKATI NAMOYaNDALARINING IJTIMOIY- HUQUQIY QARAShLARI VA ULARNING HUQUQIY DAVLATGA BO’LGAN MUNOSABATLARI Jadidchilarning ma’rifatparvarlik g’oyasi. Uning mazmun–mohiyati va umumxalq ma’naviyati rivojidagi o’rni. Bu harakatning pirovard maqsadi va mohiyati. Yangi usul maktablari. Milliy matbuotni shakllantirish va milliy san’at turlarini rivojlantirishdagi jadid namoyondalarining xizmatlari. Jadidchilik harakatining o’zbek milliy ma’naviy taraqqiyotida tutgan o’rni va ahamiyati. Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Is’hoqxon Ibrat, Fayzulla Xo’jayev, Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Abdulhamid Cho’lpon va boshqalarning ijodi hamda faoliyatida ma’naviyat g’oyalari hamda ularning milliy ma’naviyatning rivojlanishidagi o’rni. Jadidchilik, ma’rifatchilik millatni ma’rifatli qilish, ma’naviyatini yuksaltirish maqsadlarida yuzaga kelgan buyuk tarixiy harakatdir. Jadidlar aholini savodli qilmoqchi bo’lgan oddiy ma’rifatchilar emas. Ular mustamlakachilik davrida Turkistonda hukmron bo’lgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyatni, xalqning ma’naviy holati darajasini yaxshi bilganlar, bu jarayonlarning sabablarini chuqur tahlil eta olganlar. Ular Turkistonning mustaqilligini ta’minlash, mahalliy millatlarni ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy taraqqiyot yo’liga olib chiqish uchun birinchi navbatda xalqning umumiy madaniy-ma’naviy, ma’rifiy saviyasini davr talablari va imkoniyatlariga asoslanib rivojlantirish lozimligini anglab yetganlar. Ularning xalq maorifini rivojlantirish, milliy madaniy-ma’naviy merosni tiklash, Yevropa xalqlarining madaniyati, tajribasini o’rganishga chaqirish borasidagi faoliyati ham pirovard natijada mustaqillikka erishish maqsadlari bilan bog’langan. Jadidlar bilimli, madaniyatli, ma’rifatli, ma’naviyatli millatgina katta tarixiy vazifalarni hal etishga qodir bo’la olishi mumkinligini chuqur anglab yetganlar. Jadidchilik harakatining asosiy mohiyati millatni qoloqlik, xurofot botqog’idan olib chiqibgina mustaqillikka erishish, milliy davlatni barpo etish mumkinligini asoslashdan iborat bo’lgan. Jadidchilik harakatining diqqat markazida turgan masalalardan biri maorif tizimini isloh qilishdan iborat edi. Milliy manfaatlarni himoya qila biladigan, iqtisodiy va siyosiy qaramlik va qoloqlikdan chiqish muammolarini biladigan zamonaviy bilimga ega savodli kadrlar zarurligini jadidlar yaxshi anglashardi. Mana shuning uchun xam dunyoviy bilimlarni o’rganish ishlari, maorif tizimini islox qilish masalasi XIX asr oxiri va XX asr boshlari Turkiston ijtimoiy fikrining diqqat markazidagi siyosiy masala bo’lib qoldi. Biz dinimiz va mamlakatimizni himoya qilishga qodir ishonarli va mustahkam vositaga ega bo’lmog’imiz shart. Bu vosita maorifdir, deb yozgan edi Behbudiy. Ana shu jihatlari bilan jadidchilik harakati milliy ma’naviyatimiz rivojida o’ziga xos o’ringa egadir. Jadidchilik harakatining yana bir xususiyati shundaki, u o’z davrining eng ilg’or g’oyalarini ilgari surish bilan birga aholining umum ma’rifatini ko’tarishdagi eng yirik ommaviy va millatni birlashtirishdagi harakat darajasiga ko’tarilganligidir. Shu ma’noda ham bu harakat aholining umummilliy ma’naviyatini rivojlantirishda katta ahamiyatga molikdir. Jadidchilarning amaliy harakatlari va tarixiy taqdiri XIX asrning ikkinchi yarmida Turkistonda ma’rifatparvarlik rivoj topdi. Ular Turkiston xalqlarini qaramlik zulmidan ozod qilish, taraqqiy etgan xalqlar qatoridan o’rin olishining birdan-bir to’g’ri yo’li xalqni savodxon qilish, ularni zamonaviy ilm-ma’rifat nuridan bahramand qilishda deb bildilar. Bu davrda ma’rifatparvarlik g’oyalari rivojida Ahmad Donish (1827-1897) o’zining ijtimoiy-ma’rifiy faoliyati bilan katta hissa qo’shdi. U o’zining ma’naviy- ma’rifiy, ta’lim-tarbiya, axloqqa doir fikr-mulohazalarini “Navodirul-vaqoye” asarida bayon qilgan.U kishilarning, ayniqsa, yoshlarning hunar o’rganish muammosiga alohida e’tibor beradi. Yoshlarni hunarni faqat foydali bo’lgani uchungina emas, balki hayotiy zarurat bo’lgani uchun egallashga da’vat etadi. Bunda esa hunar va kasb tanlashda uning odamlarga, jamiyatga foyda keltirishiga e’tibor berish kerakligini alohida uqtiradi. Bu haqda yoshlarga qarata: “Qaysi bir hunar, qaysi bir kasbni qilmoqchi bo’lsanglar, undan kutilgan maqsad xalq uchun foyda yetkazish bo’lsin”, -deydi. Ilm egalarining foydasi har doim ko’pchilikka tegib turadi. Ular elda aziz bo’lib, hurmatga sazovor bo’ladilar. Shu tufayli ota-bobolarimiz doimo bilimga intilib yashaganlar. Ular ma’rifat chiroqlarini mash’ala singari yoqqanlar. Yuksak ma’naviyat va ilm-ma’rifat tufayli Turonzamin yer yuzida shuhrat qozongan. Jadidchilarning ilm orqali xalqimiz ongi va qalbida Vatanni ozod va obod qilish borasidagi faoliyatlari ularning yuksak ma’naviyat sohibi bo’lganliklaridan dalolat berib turadi. Ularning ana shu faoliyatlari va sa’y-harakatlarini chuqur o’rganish yoshlarimiz ma’naviyatini boyitishda muhim manbaa bo’ladi. Bu mustaqilligimiz sharoitida umummilliy ma’naviyatimizni yangi pog’onaga ko’tarishga kuch-quvvat bag’ishlab boraveradi. Umummilliy ma’naviyatimizni tiklash va rivojlantirish orqali mustaqilligimizni mustahkamlaymiz. Jahon sivilizasiyasidagi munosib o’rnimizni tiklaymiz va mamlakatimizni rivojlangan mamlakatlar qatoridan o’rin olishini ta’minlashga erishishimiz mumkin bo’ladi. XX asrning boshlarida O’zbekistonda siyosiy fikrning rivoji jadidlar (M.Behbudiy, A.Fitrat, A.Qodiriy, Cho’lpon, Munavvar Qori va boshqalar)ning faoliyati bilan bog’liqdir. Ularning asarlarida o’sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy hayotning dolzarb muammolari chuqur o’rganiladi va umumlashtiriladi. Xususan, o’lkadagi idora usuli, mustamlakachilik, adolatsizlik oqibatlari keskin tanqid qilinadi, uning mustaqil yo’li, Yevropacha idora usuli va uni mamlakatda tadbiq qilish haqida jiddiy fikr- mulohazalar bildiriladi. A.Fitrat, M.Behbudiy Buxoroning idora, ta’lim-tarbiya usulini qattiq tanqid ostiga oladi va uni yangilash yo’llarini tinimsiz izlaydi. Jadidchilarning bir guruhi maorif-ma’rifatni ko’tarish orqali xalq ahvolini yaxshilashga intilishsa, ikkinchi guruhi esa davlat tuzilishini isloh qilish, uni yangi asosda qayta qurish orqaligina xalq va yurt ahvolini o’nglash mumkin, degan siyosiy yo’ldan yurishga intiladi. Bunday fikr va mulohazalar o’sha davr siyosiy fikrida muhim yangilik edi. Umuman XX asr boshida O’zbekistonda siyosiy fikrning rivojlanishini jadidlarning asarlarisiz, ehtirosli maqolalarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Ularning siyosiy fikr taraqqiyotiga qo’shgan hissalari zalvorlidir. 1906 yildan boshlab jadidlar Turkistonda o’zlarining gazeta va jurnallarini nashr qila boshladilar. Ularning savhifalarida mustamlakachilik siyosatiga, feodal tartibotlarning himoyachilariga qarshi qaratilgan keskin maqolalar ham bosilib turar edi. Milliy davlat mus taqilligi uchun kurashda ozodlik harakatlarining o’ ziga xos xususiyatlari hamda shart-sharoitlarini siyosiy jihatdan tah lil qilishga alohida e’tibor qaratish lozim. Xususan, jadidlarning mustaqillik uchun kurash g’oyala rining vujudga kelishi nazarda tutiladi. Millat ozod bo’lib, o’zining mustaqil davlatini o’rnatmaguncha, ijtimoiy adolatni tiklab bo’lmasligi Behbudiy kelgan birinchi xulosalardan edi. Ayni paytda, bunday g’oya milliy istiqlolchilik harakatining asosini tashkil etgan. Jadidlar asosiy e’tiborini jamiyatda ma’naviyatni rivojlantirishga qaratadilar. Ular yangi usuldagi mak tablarni tashkil etish, gazetalar chiqarish, darslik va o’quv qo’llanmalarini nashr ettirish, G’arbning yangi madaniyat va texnologiya uslubiyatlarini joriy etish zaruriyatini hamda uni Turkistonda targ’ib etish orqali milliy- dunyoviy ta’limni yuzaga keltirish, ma’naviy hayotni yangilab va boyitib milliy o’zlikni anglashni yuksaltarishga zamin yaratishga intilganlar. Bunday siyosiy yondashuv bevosita jamiyatda adolatli davlat qurilishining asoslari rivojlanishiga xizmat qiladigan nazariy omillar ekanligani e’tirof etmasdan bo’lmaydi. Albatta, ular demokratiyaning tom ma’nodagi ko’rinishlaridan uzoqda bo’lganlar. Turkistonda mustamlakachilik siyosatiga qarshi kurash va uning ijtimoiy- siyosiy asoslarini yorituvchi manbalar Munavvarqori Abdurashidxon o’g’li, Behbudiy, Fitrat, Avloniy, Huvaydo va boshqalarning asarlarida o’z ifodasini topgan. O’z davrida jadidlar milliy-madaniy muxtoriyat qurilishi tamoyillarini rivojlantirishga, Turkistonda dav latchilik shakli va uni boshqarish qonunlarini joriy etish, sud organlarini tashkil qilish, davlat tuzilmalarini yaratish kabi masalalarga katta e’tibor berishgan. Ammo shu davr siyosiy sharoiti hamda yerli xalqning tushunchasida T u r k i s t o n d a m u s t a q i l d e m o k r a t i k j a m i y a t q u r i s h to’g’risidagi qarashlar birmuncha cheklanganligani ko’ramiz. Behbudiyning «Turkiston madaniy muxtoriyati loyihasi» dasturida to’la mustaqil, demokratik jamiyat to’g’risida emas, davlatning avtonomiya shakli nazarda tutiladi. 1917 yildagi Umumturkiston musulmonlarining qurultoyida ham davlatchilik qurilishi to’g’risidagi qarashlarda demokratik yoki federativ shakllari to’g’risida bahs olib boriladi. Ammo ularning demokratiya va federasiya to’g’risidaga qarashlari ham aslida konstitusion monarxiya tizimidan tashqariga chiqib keta olmaydi. Aynan shu davr voqyea-hodisalari bayoni, tafsilotlari hamda muvaffaqiyatsizlikning sabablariga M.Cho’qay «Istiqlol jallodlari» asarida quyidagacha ta’rif beradi: «Bi rinchidan, obyektiv omillar: ...Biz kurashga o’zimiz tanlagan fursatda emas, Rusiya inqilobi jarayoni keltirib chiqargan vaziyat ijoboti bilan kirishdik. Ikkinchidan, subyektiv, ya’ni o’zimizdan bo’lgan omillar: Milliy manfaatlar yo’lida kurashish lozimligini bilganlari holda turkistonliklar o’zaro kuchli birlik qura olmadilar va bunga ulgurmadilar». Turkiston Muxtoriyatining tashkil topishi, uning siyosiy faoliyati, so’ngra inqirozi masalalari mamlakatimizning bir qator olimlari asarlarida o’z ifodasini topgan. 2 Milliy istiqlol uchun kurash yo’llari va shu yo’ldagi maqsadlar mushtaraklikda bo’lgan emas. Mustaqillikka erishish uchun kurash afsuski, turlicha anglangan va unga turlicha yondashilgan. Ammo milliy ozodlik harakatining mag’lubiyati yoxud ko’plab ziyoli namoyandalarning qatag’on qilinishi, shahid bo’lishi bilan millatning hurriyatga bo’lgan intilishi bir soniya ham to’xtagan emas. O’zbek ziyolilarining mustaqillik uchun olib borgan kurashi 30- 40-yillarda so’ngra 50-60-yillarda ham turli siyosiy ko’rinishlarda davom etib boradi. Maxmud-Xo’ja Behbudiyning siyosiy-huquqiy qarashlari Jadidlar harakatining yirik namoyondasi, uning nazariy asoschilaridan biri Maxmud-Xo’ja Behbudiydir (1879-1919). Behbudiy fikrlarining teranligi, siyosiy ongining yuksakligi bilan jadidlar orasida ajralib turardi. Behbudiy Rossiya siyosiy hayotidagi turli partiyalarga bo’lgan munosabatini ifodalab, qoraguruhlar partiyasi faoliyatini qoralaydi. Bu partiya, deydi Behbudiy, podshoh bilan xalqning bir-biri bilan muloqotda bo’lishiga g’ovdir. Xususan, biz musulmonlar o’z talablarimizni, din va iqtisod sohasida kamsitilishimizni podshohga arz qila olmaymiz, chunki Oliy Kengash a’zolari bizning barcha arzlarimizni rad qilib podshohga yetkazmaydilar. Behbudiy sosial-demokratik va eserlar partiyalarining dasturlari va faoliyatini ham salbiy baholaydi . Biz musulmonlar uchun, deydi Behbudiy, bu partiyalarga qo’shilish zararlidir. Ularning mulkchilik xaqidagi talablari xato va shariatga mutloq ziddir. Shaxs erkinligi, oila haqidagi fikrlari xam biz uchun mutloq to’g’ri kelmaydi. Siyosiy partiyalar ichida, deydi Behbudiy, biz uchun to’g’ri keladigan kadetlar partiyasidir, chunki bu partiya podshohning xalq bilan muloqotda bo’lishiga imkoniyat yaratuvchi davlat dumasi tarafdoridir. Behbudiy 1905 yilda tashkil topgan musulmonlar partiyasiga xayrixoxligini alohida ta’kidlaydi. Bu partiya, deydi Behbudiy, o’zining umumiy siyosiy talablari va e’tiqodi bilan kadetlar partiyasiga yaqin bo’lsada, u musulmonlarni manfaatlarini himoya qilish uchun tashkil qilingan. Shuning uchun, biz Turkiston musulmonlari, siyosatda kadetlarni qo’llasakda, musulmonlar partiyasiga qo’shilishimiz darkor. Bu partiyaga xizmat qilish, uni tarafdori bo’lish, dinimiz, vatanimiz va millatimizga xizmat qilish demakdir. Musulmonlar partiyasi 1905 yil Nijniy Novgorod shahrida tashkil q ilindi. Uning siyosiy talablaridan asosiysi musulmonlarning din ishlariga hukumat ma’muriyatini aralashmasligini ta’minlash va mahalliy o’zini-o’zi idora qilish tizimini o’rnatishdan iborat edi. Buni faqat davlat dumasi orqali amalga oshirish mumkindir, deb bildilar. Behbudiy Turkistonda musulmonlarning diniy va grajdanlik ishlari bilan shug’ullanadigan mahalliy boshqarma tuzish zarurligini ta’kidlaydi. Turkiston mahalliy boshqarmasi qozilar sudi, vaqf mulkini taqsimlash, maktab va madrasa masalalari va boshqa diniy va milliy muammolarni o’z qaramog’iga olishi kerak. Biz Turkiston musulmonlari uchun, deydi Behbudiy, diniy grajdanlik boshqarmasi suv va non kabi zarurdir, chunki busiz biz imonimizni yo’qotamiz va falokatga giriftor bo’lamiz. Behbudiy maqolalari va isloh loyihalarida bayon qilingan g’oyalar jadidlar harakatining asosiy dastur hujjatlari, harakat ko’llanmasi sifatida xizmat qildi. 1917 yil fevral burjua demokratik inqilobi jadidlar tasavvurida dasturlarni amalga oshirish uchun imkoniyat paydo bo’lganligiga ishonch hosil qildi, milliy- ozodlik tuyg’ularining kuchayishiga olib keldi. O’lkadagi tub aholining siyosiy ongida va kurashida keskin o’zgarishlar sodir bo’lib, «Sho’roi Islomiya», «Sho’roi Ulamo» singari partiyalar tashkil topdi. «Sho’roi Islomiya» partiyasining rahbarlari - Minavvar-Qori, Mustafo Choqay, Behbudiy va boshqalar Turkistonda Muxtoriyat ta’sis etilishini, moliya, adliya, boshqaruv, maorif va boshqa sohalarda mustaqillikni, matbuot erkinligini talab qildilar. Behbudiy Turkiston muxtoriyati qanday bo’lishini shunday tushuntiradi: «Muxtoriyat, biz Turkiston musulmonlari istaymizkim, Rossiya mamlakatiga yopishib turib, xorijiy va ishlarga aning ila bir bo’lib turib, daxil ishlar va tirikchiliklarimizni o’zimiz idora etsak. Besh viloyatdan iborat Turkistonning har bir shahar va uyezdidan bir necha nafardan-kishi saylanib Toshkentda katta markaz bir majlisimiz bo’lurki, barcha olur-soliq va minbad joriy bo’laturgan qonun va nizomnomalarni alar tuzib Turkistonda joriy qiladilar. R us iya xukumati ila musulmonlar orasinda shul majlis vosita bo’lur . O’ zimizni ng muxofazatimiz uchun milliy jandarma, askarimiz bo’lur. Mamlakat xazinasidan boshqa milliy va madaniy ishlarimizning masrafi uchun o’zimizning alohida xazinamiz bo’lur. Maktab va madrasalarimiz, vaqf va doril kazolarimiz o’z qaramog’imizda bo’lur. Xulosa kalom davlat va siyosat ishlaridan boshqa barcha ishlarimiz o’z ixtiyorimizda bo’lur va buning uchun zamonaviy va madaniy nizomnoma va qonunnomalarni tahrir etmoq lozimdur. Turkistonda rus, yaxudiy, armani va boshqalar bo’lib, alar ila muomalamiz to’g’risida yana yangi va zamonaviy qonunlar kerakdur». Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun Ta’sis majlisi oldida talablarni qat’iy qo’yish zarur. Tasis majlisi ham o’z ixtiyori bilan mustaqillikni bizga bermaydi. Biz, Turkiston musulmonlari, birlashib muxtoriyatni ta’sis majlisidan olmog’imiz kerakdur. Biz jonsizlik ko’rsatganda muxtoriyat agarda yuz sana so’ngra bo’lsun, bizga berishmaydur. Afsuski, «Xaq olinur, berilmas». 1917 yil avgust oyida «Kengash» gazetasida muxtoriyat loyihasi e’lon qilindi, Bu loyihani tuzishda Maxmud-Xo’ja Behbudiy, Munavvar Qori Abdurashidxonovlar faol ishtirok qildilar. 1917 yil sentyabrida «Markaziy Sho’roi-Islomiya»ning tashabbusi bilan chiqarilgan, o’lka musulmonlari syezdi bo’lib o’tdi. Syezd qabul qilgan qarorda yoziladi: «Syezd hokimiyat ishchi, soldat va krestyanlar Sovetlariga o’tishiga qarshi chiqadi. Hokimiyat koalision bo’lishi va mamlakatning hamma kuchlariga tayanishi kerak, bu degani umumxalq hokimiyati bo’lishi kerak». Mana shu vaziyatda Behbudiy, Munavvar Qori, «Sho’roi Islomiya» bilan «Sho’roi ulamo” partiyalarining birgalikda harakat qilishga da’vat qildilar. Bu da’vat 17-20 sentyabr 1917 yil chaqirilgan umummusulmon syezdi qarorlarida o’z ifodasini topdi. Unda «Sho’roi Islomiya», “Turon”, «Sho’roi Ulamo» partiyalar birgalashib, yagona kuch sifatida ish ko’rish vaqti kelgani alohida ta’kidlandi. Syezd ishida 500 kishi ishtirok qildi. Ular orasida Urol va Turgay viloyatlar i ning vakillari ham bor edi. Syezd qabul qilgan hujjatlarda Turkistonning kelajak ijtimoiy-siyosiy tuzumi qonun chiqaruvchi oliy organ - parlamentga ega bo’lgan respublika bo’lishi ifodalanadi. Bu parlament «umumiy, to’g’ridan-to’g’ri, teng va yashirin ovoz berish yo’li bilan besh yil muddatga Turkistonda yashab turgan barcha millatlarning teng vakillari asosida saylanmog’i lozim edi. Turkiston parlamentining qonun chiqaruvchilik vazifalari Rossiya respublikasining asosiy qonunlari va shariat talablariga mos bo’lmog’i zarur deb topildi. Bunda Turkiston federasiyasi o’z puli, o’z milisiyasiga ega bo’lishi, tinch vaqtlarda chet davlatlar bilan o’z chegarasini qo’riqlash uchun saqlash mumkin bo’lardi». Musulmonlar qurultoylarida Turkistonga muxtor jumhuriyati maqomi berish to’g’risidagi qabul qilingan qarorlar bolsheviklar tomonidan inkor qilindi. 1917 yil 15 noyabr kuni Toshkentda soldat, ishchi va krestyanlar deputatlari Sovetining o’lka syezdi xokimiyat shu Sovet qo’liga o’tganligini bayon qildi. O’lka Soveti tuzgan hukumat tarkibida mahalliy aholi vakillaridan bir kishi ham yo’q edi. Syezd qabul qilgan deklarasiyada bayon etilishicha «Hozirgi vaqtda musulmonlarni o’lka inqilobiy hokimiyatining oliy tashkilotiga kiritish maqsadga muvofiq emas, chunki mahalliy aholining soldat, ishchi va krestyanlar Sovetlari hokimiyatiga munosabatlari noaniq, shuningdek, mahalliy aholi orasida proletar sinfiy tashkilotlari bo’lmagani tufayli ular o’lkaning oliy hokimiyatida vakolat tashkil etib, fraksiyaning madadiga tayana olmaydilar». 1917 yil 12-15 noyabrida «Sho’roi Ulamo» rahbarlaridan Sherali Lapinning tashabbusi bilan o’tgan «Turli musulmon guruhlarining birlashgan majlisi» «Turkistonda hokimiyatni tashkil etish to’g’risida»gi masalani muhokama qildi va Sovetlar hokimiyatiga munosabatini bayon qildi. Qabul qilingan qarorda «Hokimiyatning mahalliy aholi manfaati uchun deyarli zid bo’lgan begona va o’tkinchi, tasodifiy kishilar guruhi - harbiylar, ishchilar va krestyanlar tashkilotlari qo’lida bo’lishi demokratik qoidalar talabiga javob bermaydi va mahalliy aholiga xalqlarning o’z taqdirini o’zi belgilash asosida to’g’ri hayot qurishga kafolat bermaydi”, Turkiston milliy madaniy muxtoriyat huquqiga ziddir», deb topildi. 1917 yil, 27 noyabr IV o’lka musulmonlari favqulodda syezdi o’tkazildi. Syezd «Qo’qon muxtoriyati» ni e’lon qildi. Bu Turkiston mustaqilligini tiklashga qaratilgan kurashning dastlabki ifodasi edi. Jadidlar syezdda faol ishtirok q ildilar . Turkiston Muxtoriyatining tashkil topishiga o’z hissasini qo’shdilar. Maqola va murojaatnomalarda ular muxtoriyatni himoya qilishga chaqirdilar. Behbudiy Turkiston xalqiga murojaat qilib yozgan edi: “Turkiston xalqi ittifoq etsa qon to’kilmas. Yeri va amloq ham taqsimlanmay qolur. Din ham rivoj topur. Butun Turkiston ittifoq 15 millionlik bir quvvat imloga kelurki, munga yer titraydur. Agar so’zimni faximlata olgan bo’lsam o’zumni baxtlik hisoblardim». Shunday kilib, jadidlar Turkistonda milliy-ozodlik harakatining kuchayishiga va uning mafkurasinni yaratish ishiga o’zlarinnng munosib hissalarini qo’shdilar. Jadidlar harakati milliy o’zligimizni his qilish jarayonini o’sishga ko’maklashdi, milliy zulmdan qutilish muammolariga jamoatchilik diqqatini jalb qildi. Yosh buxoroliklar: Fitrat, Fayzullo Xo’jayev va boshqalarning siyosiy- huquqiy qarashlari Yosh buxoroliklar ham o’z mamlakatlarini qoloqlikdan chiqarish va taraqqiyot yo’liga kirgizish uchun kurashdilar. Bu yo’lda ular Turkiston jadidlarining g’oyalariga tayandilar. Behbudiylar ular uchun g’oyaviy rahnamo hisoblanar, o’zlarining ijtimoiy- siyosiy rejalarini Behbudiy maslahatlariga amal qilgan holda tuzardilar. Biroq Buxoro va Xiva jadidlarining faoliyati feodal xonlik tuzumi xukmronlik qilgan sharoitda o’tdi. Bu hol buxorliklar va yosh xivaliklar harakatining siyosiy dasturlarini o’ziga xos xususiyatlarini belgilar edi. 1917 yil Fevral inqilobinipg ta’siri ostida yosh buxoroliklar va yosh xivaliklarning siyosiy faoliyati ancha jonlashib bordi. Yosh buxorol i klar amirning cheklanmagan hokimiyatini cheklash talabl a ri bilan chiqa boshladilar. Bu talablar amir va beklar qoshida vakolatli idoralar tashkil qilish, amir ma’muriyati faoliyatining xalq vakillari tomonidan nazorat qilinishini ta’minlash, sharoitida ko’rsatilmagan barcha soliqlarni bekor qilish, maorif va matbuot erkinligini ta’minlash, xalq manfaatlariga zid harakatda bo’lgan johil mansabdor shaxslarni almashtirish kabilardan iborat edi. Yosh buxoroliklar o’z ijroiya qo’mitalarining tashkil qila boshladilar. Bu qo’mita a’zolari Fitrat, Fayzulla Xo’jayev faol ish olib bordilar. Qo’mitaning asosiy maqsadi yosh buxoroliklar talabini Amir qo’li bilan, uning islohotlar qildirish yo’li bilan amalga oshirishdan iborat edi. Lekin bu talablar amalga oshmagandan keyin yosh buxoroliklarning ijro qo’mitasi islohot dasturlarini inqilob yo’li bilan amalga oshirishga qaror qiladi. Yosh buxoroliklarning bir qismi shu jumladan Markaziy qo’mitaning raisi Muhiddin Mansur ham islohotlarning zo’rlik bilan amalga oshirishga qarshi chiqdi. Shuningdek, u Turkiston Sovetlar Komissarlarining yosh buxorliklarning ishiga aralashuviga ham qarshi bo’ldi. Buxoro amirligiga qarshi kurashda qurol ishlatish kerakligini himoya qiluvchilar yangi Markaziy Qo’mita tuzdilar. Bu qo’mitaning ishida Abdulvohid Burxon (rais), Fitrat, Fayzulla Xo’jayev va boshqalar siyosiy ish olib bordilar. Yosh buxoroliklar Buxoroda qo’zg’olon ko’tarish imkoniyatiga ega emasliklariga iqror bo’lganlaridan keyin Sovetlar kuchiga tayanishga, ulardan ko’mak olishga harakat qildilar: Amirlik rejimini yiqitishga qaratilgan rejalarini Sovet hukumati vakillari bilan muhokama qilib ish olib bordilar. 1918 yil 1 martda Turkiston Xalq Komissarligi raisi F.Kolesov va Yosh buxorliklar Ijroiya qo’mitasi raisi Fayzulla Xo’jayev imzosi bilan Buxoro amiriga ultimatum yuborildi. Unda yosh buxoroliklar partiyasining Markaziy ijroiya qo’mitasining talablariga muvofiq yangi hukumat tuzish, amir hukumatining tugatish, davlatni boshqarish tizimini adolat va shariat asosida tashkil qilish kabi talablar qo’yilgan edi. Amir bu shartlarni qabul qilmadi. Shundan keynn yosh buxoroliklar va F.Kolesov otryadlari Buxoroga hujum boshladilar. Biroq ular mag’lubiyatga uchradilar. Yosh buxoroliklar amir quvg’inidan qochib Turkistonga kelib turishga majbur bo’ldilar. Bu yerda hokimiyatni qo’lga olish xaqidagi ularning o’rtasidagi kelishmovchiliklar yanada kuchaydi. Amir hokimiyatini zo’rlik bilan ag’darishga qarshi guruh ham, amir hokimiyatini inqilobiy yo’l bilan ag’darish tarafdori bo’lgan inqilobchi yosh buxoroliklar ham o’z fikrlaridan qaytmadilar. Bu guruhning rahbari Fayzulla Xo’jayev 1918 yil oktyabrida Moskvada yosh buxoroliklar partiyasining Moskva qo’mitasini tashkil qiladi va 1919 yil dekabrigacha o’zbek va tojik tillarida turli inqilobiy risola, varaqalarni nashr qiladi va Buxoroda tarqatadi. 1920 yil boshida Fayzulla Xo’jayev Toshkentga qaytadi va inqilobchi yosh buxorliklar partiyasining Turkiston markaziy byurosini tashkil qiladi. Uning programmasida ijtimoiy adolatsizlik, zulm va zo’ravonlik va jaholat qattiq tanqid qilinadi, inqilobiy g’oyalar, inson huquqi va erkinliklari, xalq ishtiroki va hohishi bilan o’rnatilgan yangi tuzum o’rnatish zarurligi targ’ib qilinadi. 1920 yil 2 sentyabrda Buxoroda yuz bergan davlat to’ntarilishidan keyin inqilobchi yosh buxoroliklar partiyasi Markaziy byuro qaroriga muvofiq tarqatildi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Алексеев С.С. Право – азбука, теория, философия: опыт комплексного исследования. М., 1999. 2. Гегель Г.В.Ф. Философия права: Пер. с нем. / Ред и сост. Д.А. Керимов, В.С. Нерсесянц; Авт. вступ. ст. и примеч. – В.С. Нерсесянц. М., 1990. 3. Зорькин В.Д. Философия права: прошлое, настоящее и будущее // Философия права в начале XXI столетия через призму конституционализма и конституционной экономики / Под ред. В.В. Миронова, Ю.Н. Солонина М., 2010. 4. Кальной И.И. Философия права: СПб., 2006. 5. Керимов Д.А. Методология права: Предмет, функци, проблемы философи права. 4-е изд. М., 2008. 6. Миронов В.В. Еще раз о специфике философи // Вестник Россsской академи наук. 2011. Т. 81. № 3. 7. Михайловскs И.В. Очерки философи права. Томск, 1914. Т. 1. 8. Нерсесянц В.С. Философия права: Учебник. 2-ое изд., перераб. и доп. М., 2008. 9. Философия права: Курс лекцs: Учебное пособие. В 2 т. Т. 1. / Отв. ред. М.Н. Марченко. М., 2011. 10. Хабриева Т.Я. Конституционные реформы в современном мире // Вестник Россsской академи наук. 2016. Т. 86. № 7. С. 579–586. 11. Чернавин Ю.А. Проблема предмета философи права // Вестник московского государственного областного университета. Сер. «Философские науки». 2013. № 3. С. 70–76. 12. Чичерин Б.Н. Философия права. М., 1990. 13. Шершеневич Г.Ф. История философи права. 2-е изд. СПб., 1907

Mavzu: Markaziy Osiyo mutafakkirlari ta’limotlarida huquqiy-falsafiy qarashlar. Reja: 1. Zardushtiylar dini va huquqni diniy-mifalogik izohlash. 2. Markaziy Osiyo mutafakkirlari ta’limotlarida huquqiy-falsafiy qarashlar. 3 . Islom dini va fiqhshunoslik allomalarining diniy-huquqiy ta’limotlari. 4. Uyg’onish davri va Sharq olimlarining xuquqiy-falsafiy qarashlari. 5. A.Temur va Temuriylar davrida huquq, qonun, davlat kategoriyalarining o’ziga xos xususiyatlari. 6. XX asr boshlarida Rossiya va Turkistondagi huquqiy qarashlarning falsafiy ildizlari. 7. Sobiq mustabidlik davrida huquqni materialistik-legistik tushunish.

. Millatning o’z-o’zini anglashi, uning o’tmishini, tarixini anglashdan boshlanadi. Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, unda ijtimoiy-siyosiy, huquqiy va falsafiy fanlarning muhim muammolarini tahlil etgan va rivojlantirgan ta’limotlarning borlig’iga amin bo’lamiz. VII asr oxirlarida va VIII asr boshlarida Movarounnaxr xalqlari Arab xalifaliklari tomonidan bosib olindi. Natijada Arablar islom dinini mahalliy xalqlarga zo’rlab singdirishga harakat qildilar. Ammo ko’plab xalq harakatlari, qurolli qo’zg’olonlar diniy mafkuraviy xarakterga ega bo’lib, ular xalq ommasini Arablar istilosidan noroziligining ifodasi edi. Bu davrga kelib Ismoiliylar (VIII asrning o’rtalari), Karmatlar (IX-X asrlar) harakatlari o’sha davr hayotida tarixiy voqyealar hisoblanib, ular bir qator siyosiy-huquqiy talablar bilan chiqqan edilar. Ijtimoiy adolat, ijtimoiy tengsizlik, iqtisodiy hamkorlik, demokratik tamoyillarning rivojlanishi davlatchilikning asosi deb hisoblagan edilar. Karmatlarning falsafiy- huquqiy qarashlarini Sharqning buyuk allomalari Rudakiy, al-Maariy, N.Xisrav, Ibn Sino va boshqalar qo’llab-quvvatlaganlar. Ijtimoiy adolat va ijtimoiy tenglik g’oyalari bu davr huquq falsafasining asosiy g’oyalaridan biri hisoblangan. Musulmon huquq falsafasining, ya’ni fikx (fiqh – bilim, musulmon huquqi) asosida ilm-amal-adab tushunchalari yotadi . E’tiborga molik tomoni shundaki, fikx huquqshunoslik fanlarining yig’indisi bo’lishi bilan birga islom falsafasida o’zining alohida o’rniga ega. Fikx mazmuniga ko’ra Sharq huquq falsafasining mumtoz ko’rinishlaridan biridir. Chunki, u faqat yurisprudensiya bo’lmay, balki huquqshunoslik fanlarining inson hatti-harakatlarini tartibga soluvchi huquqiy normalarni falsafiy-axloqiy, diniy jihatlarini o’rganadigan ta’limotdir. Darhaqiqat, shariat ham islom axloqiy, diniy, huquqiy qadriyatlari va musulmon huquq falsafasidan iborat. Taniqli rus islomshunos olimi N.P.Ostroumovning ta’kidlashicha «shariat o’z qa’rida ilohiy huquq durdonalarini (fikxni) yashirib yotgan okeanga o’xshaydiki, ularni yuzaga chiqarmoqchi bo’lgan odam katta xavf-xatarni bo’yniga olib, shariat donishmandligining tubsiz qa’riga tushmog’i lozim bo’ladi».

Islom huquqshunosligini rivojlanishga u lk an hissa qo’shgan Imom faqiqlar ko’p bo’lganlar. Hadischilik sohasida Imom al-Buxoriy va Abu Iso Muhammad at- Termiziylar kabilar ulkan meros qoldirgan bo’lsalar, Axmad Yassaviy, Naqshbandiy, Kubro kabilar esa tasavvuf (so’fizm) ta’limotini rivojlantirdilar. Burhoniddin Marg’inoniy kabilar esa fikh ilmiga rivoj berdilar. Xanafiy mazhabi ta’limotlariga binoan Movarounnahrlik fakhlar islom huquqi sohasida ijod qilib, ko’plab kitoblarni yozib qoldirganlar. Sharq Uyg’onish davri shunday qomusiy olimlarni yuzaga chiqardiki, ularning jahon madaniyati va ilmu faniga qo’shgan hissasi hanuzgacha hayrat bilan e’tirof etiladi. 2000 yilda tavalludiga hijriy sana bo’yicha 910 yil to’lishi keng nishonlangan Burhoniddin Marg’inoniy (1123) ham ana shunday siymolardan biridir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov ta’kidlaganidek “Islom dunyosining buyuk allomasi, mashhur “Hidoya” asarining muallifi, XII asr boshida tavallud topgan ulug’ zot Burhoniddin Marg’inoniy ham shu zamin farzandidir ”. O’zbekistonda huquq falsafasi tarixi haqida, fikr yuritar ekanmiz juda muhim va jahonga mashhur bo’lgan yana bir manb’a Burxoniddin Marg’inoniyning 1178 yili Samarqandda yozib chop etilgan «Hidoya» asarini alohida ta’kidlash joiz . Imom Burhoniddin Abul-Hasan Ali Ibn Abu Bakr Ibn Abduljalil al-Farg’oniy al-Marg’inoniy 1123 yili Farg’onaning Rishton tumanida tug’ilgan. Xanafiy mazhabida buyuk fikh va mushtahid darajasiga ko’tarilgan, shayhul-islom laqabiga sazovor bo’lgan olim edi. Uning o’g’illari ham olimlik darajasiga ko’tarilgan va kitoblar yozgan huquqshunoslar edi. Uning o’zi fikh ilmini o’z otasidan hamda o’z zamonining yetuk olimlaridan: Imom Bohovuddin Ali ibn Muhammad ibn Muhammad Ismoil al-Asbijobiydan (vafoti 535 h.y.) (Asbijob bu Sayram shahridir), Abdulaziz Marg’inoniy Hasan ibn Mansur O’zgandiy, Muhammad ibn Ahmad an-Nasafiy va boshqalar. Marg’inoniy Farg’onada tug’ilgan bo’lsada uning faoliyati ko’pgina Sharq mamlakatlarida bo’lib, umrining oxirgi yillari Samarqand shahrida o’tadi. U 593 hijriy (1196-1197 yy. milodiy) Samarqand shahrida vafot etgan. 400 dan ortiq Muhammad otli

faqihlar dafn etilgan Muhammadiylar qabristoni («Turbat ul-Muhammadiyyin») yonida dafn etilgan. Uning asarlari: «Nashrul-mazhab» (Mazhabning tarqalishi), «Kitob al- manosakul-haj» (Haj marosimlari haqida kitob), «Kitob fil-faroiz» (Meros huquqi bo’yicha kitob), «Kitob-attajniysu val-maziyd» (Ilmni ziyoda qiluvchi kitob), “Muxtorotun-navozil” (Nozil bo’lgan narsalar majmuasi), «Maziydun fi furu’il- Hanafiya» (Hanafiy mazxabiga qo’shimchalar), Imom ash-Shayboniyning asari - «Jomi’u-kabiyr»ning sharhi, “Bidoyatul-Mubtadi’” (Boshlovchilar uchun dastlabki ta’lim), «Hidoya» («Kifoyatul - muntahiy» asari uchun yozilgan 4- jildlik sharh) kabilardir. “Buyuk ajdodimiz Burhoniddin Marg’inoniyning butun musulmon dunyosida eng buyuk meros sanalmish «Hidoya» asarini o’rganish bugungi hayotimizga, milliy qonunchilik rivojiga ta’siri va ahamiyatini joyiga qo’yish, buning o’zi yillar davomida kashfiyot etishga arziydigan bir katta olamdir ”, - degan edilar Prezidentimiz I.Karimov Toshkent Islom universitetining ochilish marosimida. Sharqda «Hidoya» nomli an’anaviy yozish usuli bo’lgan. «Al-Hidoya» arabcha so’z bo’lib, “to’g’ri yo’ldan olib borish” – «ishonchli qo’llanma” degan ma’noni anglatadi. «Hidoya»da huquq falsafasining ontologiyasigina emas, balki uning gnoseologiyasi va sosiologiyasi ham o’z ifodasini topgan. Umuman «Hidoya» asarida huquq falsafasi mavzusi, bizningcha alohida ilmiy tadqiqot mavzusi bo’lib, uni jiddiy ilmiy tahlil etish vaqti keldi. Islom falsafasining muhim tushuncha va kategoriyalari, islom huquq falsafasining asosiy qonuni va qoidalari talablari, huquqiy va axloqiy qoidalari, jumladan tahorat, namoz, zakot, ro’za, xaj, qurbonlik, oila, nikoh masalalari, shuningdek jinoyat va jazo masalalari ham atroflicha yoritilgan. Risolada mulk va moliya muammosiga, ularni shakllari va taqsimlanishi hamda sud jarayoni bilan bog’liq bo’lgan huquqiy-axloqiy masalalarga alohida o’rin berilgan. «Hidoya»ning mazmunida davlatlararo nizolar, urushlar va shu asosda erishilgan boylikni taqsimlash va ayirboshlash, inson hayotidagi ta’qiqlar va ijozatlar, mazkur ta’qiq

va ijozatlar nafaqat alohida olingan shaxsga, balki bir butun davlat fuqarolariga ham tegishli bo’lgan huquqiy va axloqiy, siyosiy qoidalar va talablardir. Shu o’rinda bir narsani ta’kidlash o’rinli bo’lar edi. Gap shundaki, «Hidoya»da faqat yuqorida qayd etilgan muammolar emas, balki, hatto ekologiyaga oid ham muhim g’oyalar mavjud ekan. Atrof–muhitni muhofaza qilishning huquqiy-falsafiy jihatlariga mazkur risolada keng o’rin berilgan. Masalan, hatto, mo’ridan chiqadigan tutunning zararli darajasi, muallif nazaridan chetda qolmagan. Burhoniddin Marg’inoniy yozgan to’rt jilddan iborat «Hidoya» asari sunniylik yo’nalishida mukammal ishlangan huquqiy bir to’plam sifatida 57 ta kitob, 165 bob, 152 fasldan iborat bo’lib, meros huquqidan boshqa hamma huquqiy sohalarni o’zida mujasamlashtirgandir. Birinchi jildi : tahorat va amaliy ibodatlar (namoz, ro’za, zakot va haj)ga bag’ishlangan. Ikkinchi jildi : nikoh, emizish, taloq, qullarni ozod qilish, topib olingan bolalarning nasl nasabini aniqlash, topib olingan narsa, qochib ketgan qullar, bedarak yo’qolganlar, sherikchilik va vaqf huquqi kabi masalalar kiritilgan. Uchinchi jildi : oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat, pulni birovga o’tkazish, qozilarning vazifalari, guvohlik, berilgan guvohlikdan qaytish, vakolat, da’vo, iqror bo’lish, sulh, qarz, sovg’a, ijara, majbur qilish, homiylik, bosqinchilik xususidagi masalalar o’rin olgan. To’rtinchi jildi : merosni taqsimlash, dehqonchilik, qurbonlikka so’yiladigan jonzod haqida, taqiqlangan ichimliklar, ovchilik, garovga berish, xun haqi to’lash, vasiyat kabi masalalar yoritilgan. Nima uchun meros huquqi kiritilmagan degan savolga kelganda mutaxassislarning fikriga ko’ra Imomi A’zam Abu Xanifa meros munosabatlarini alohida fan (Al-Fariz) deb atagan holda fikhdan mustaqil ravishda o’rganishni tavsiya etgan. «Hidoya»da Islom huquqi Hanafiya mazhabi g’oyalari asosida bir tizimga keltirilgan. «Hidoya» avvalambor islom qonun-qoidalarining majmuasi bo’lsa, shu bilan bir vaqtda ko’plab tarixiy ma’lumotlar manbai hamdir. Masalan, Sahobalar

O'xshashlar

Markaziy Osiyo sivilizatsiyasi.
Markaziy Osiyo va Xitoy munosabatlari
Rivojlangan o'rta asrlarda markaziy Osiyo falsafasi
Markaziy Osiyo xalqlari tarixida din va diniy ta’limotlar
Huquq ontologiyasi “huquq”ning tabiati va tuzilishi.