logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi

Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi

Yuklangan vaqt:

16.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.57421875 KB
Ko'chirib olish
Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi REJA 1. Ang’liya va Franstiyada klassik iqtisodiy maktab vujud g’a kelishining’ shart- sharoitlari 2. V.Petti - Ang’liya klassik iqtisodiy maktabining’ asoschisi 3. XVII-XVIII asrlarda Franstiya taraqqiyotining’ xususiyatlari va uning’ P.Buag’ilber qarashlarida aks etishi 4. Fiziokratizm. F.Kene va A.Tyurg’oning’ iqtisodiy ta’limotlari 1. ANG’LIYa VA FRAN Ц IYaDA KLASSIK IQTISODIY MAKTAB VUJUDG’A KELIShINING’ ShART-ShAROITLARI XVII-XVIII asrlarda Farbiy Evropada sanoatning’ tez rivojlanishi manufaktura davridag’i (tashqi savdo rivojig’a to’siq) protekstionizm siyosati va (tadbirkorlik tashabbusini bo’G’’uvchi) davlatning’ iqtisodiy ҳ omiylig’ig’a mu ҳ tojlik yo’qoldi. Ang’liyadag’i XVIII asr o’rtalaridag’i sanoat inqilobi jamoatchilik diqqatini savdodan industriyag’a jalb etdi. Ishlab chiqarish tadbirkorlarni daromad olishning’ asosiy manbai sifatida yanada ko’proq qiziqtira boshladi. Merkantilizm o’rnig’a klassik (lot. namunali, ҳ aqiqiy) iqtisodiy maktab vujudg’a keldi. Chunki avvalg’i ta’limot sanoatlashayotg’an so ҳ ibkorlar talablarig’a javob bermay qo’ydi («Klassik maktab» atamasi K.Marks tomonidan berilg’an). Paydo bo’layotg’an yang’i muammolarni ҳ al etish yang’i yo’nalish tarafdorlari zimmasig’a to’G’’ri keldi. Uning’ namoyandalari o’z ilmiy tadqiqotlarining’ asosi qilib kishilikning’ ishlab chiqarish so ҳ asini oldilar va kapitalizmni ilmiy ta ҳ lil qilish bo’yicha dastlabki mu ҳ im qadamni qo’ydilar. Klassik maktab ishlab chiqarishning’ yang’i usuli shakllanayotg’an va musta ҳ kamlanayotg’an davrda vujudg’a keldi. Kapitalizm ayrim mamlakatlarda tarixiy shart-sharoitlarg’a mos ravishda feodal munosabatlarning’ saqlang’anlik darajasig’a qarab turlicha rivojlandi. Bu jarayonlar dastlab XVI asrda Ang’liyada ro’y bera boshladi. Feodalizm emirilib, uning’ zaminida kapitalistik, ya’ni bozor munosabatlari shakllana bordi. Uy ҳ unarmandchilig’i urnig’a manufaktura ning’ kirib kelishi katta ijobiy voqea bo’ldi. Tarix, xalq xo’jalig’i tarixi va boshqa ijtimoiy fanlarni o’qig’anda ҳ unarmandchilik, stex va manufaktura nima ekanlig’i bayon etiladi, uy ҳ unarmandchilig’ida ҳ amma asosiy ishlar bir odam yoki oila tomonidan bajarilg’an (xom ashyoni tayyorlash, qayta ishlash, sotish...), unda aniq me ҳ nat taqsimoti yo’q, manufakturada esa ( manu - qul, facture - tayyorlash) me ҳ nat taqsimoti, kooperastiya, yollanma ishchi kuchi, demak, kapitalistik ishlab chiqarishning’ kurtaklari paydo bo’ldi. XVI asrdan boshlab dastlab Ang’liyada de ҳ qonlarning’ erdan ma ҳ rum qilinishi (er yirik lendlordlar qo’lig’a o’ta boshladi) ro’y berdi, yomenlar - de ҳ qon sinfi tug’atildi, oqibatda kapitalistik fermerchilik yuzag’a keldi (ular erni lendlordlardan uzoq muddatli ijarag’a olg’an), ular yollanma me ҳ natdan (krepostnoylik emas) keng’ foydalang’an, keyinchalik texnikani, ilmiy texnika yang’iliklarini keng’ qo’llag’anlar. Ag’rar inqilob, islo ҳ ot nomini olg’an bu o’zg’arish manufaktura sanoatining’ rivoji bilan boG’’liq. Dastlabki paytlarda bu so ҳ ada mato to’qish asosiy edi. U ni ҳ oyatda foyda keltiruvchi so ҳ ag’a aylandi. Matog’a talab oshdi, uni qondirish uchun, sanoat uchun kerakli xom ashyo bazasini yaratish talab qilindi. Xom ashyo esa jun bo’lib, qo’ylardan olinardi Mamlakatning’ iqtisodiy rivojlanishig’a yo’l ochib berildi. Lekin ko’plab de ҳ qonlarning’ ekspropriastiya qilinishi (ersizlantirilishi), ularni zo’rlik yo’li bilan yollanma me ҳ natg’a jalb etilishi (chunki boshqa iloj yo’q) qarama-qarshilikni kuchaytirdi, oqibatda 1641- 1660 yillarda Ang’liyada inqilob bo’lib o’tdi. XVII asrdag’i Niderlandiyadan keying’i ikkinchi bu inqilob burjua inqilobi bo’lib, u Ang’liyadag’i feodal jamiyatg’a chek qo’ydi. Ang’liya respublika deb e’lon qilindi, parlament vujudg’a keldi, demokratik jarayon kuchaydi. Xalq xo’jalig’ining’ yuksak rivoji ilmiy kashfiyotlarni taqozo etdi. Shu davrda Ang’liyada tabiiy fanlar, ayniqsa mexaniqa, astronomiya va fizika tez rivoj topdi. Bu davrning’ eng’ buyuk vakili Isaak Nyuton dir (1643- 1727yy.), Tomas G’obs (1588-1679yy.) ing’liz faylasufi, mexanistik materializm sistemasining’ asoschisi sifatida katta a ҳ amiyatg’a eg’a. Uning’ fikricha, jamiyat mexanizmg’a o’xshash narsa, uning’ oddiy elementi inson deg’an G’’oya yotadi. « Inson insong’a bo’ri » iborasi shu olimg’a teg’ishli, uning’cha eg’oizm insonni ҳ arakatlantiruvchi kuchdir (bu fikr Smitda yaxshi berilg’an). Klassikiqtisodiymaktabdeg’anda V.Petti danboshlanadig’aniqtisodiytad qiqotlartanolinadi, buta’limotishlabchiqarishdag’ibozormunosabatlarining’ ichkialoqadorlig’inio’rg’anadivata ҳ liletadi. V.Petti klassik maktab otasi va statistikaning’ kashfiyotchisidir. Ang’liyada V.Petti, Franstiyada P.Buag’ilber shu maktabning’ boshlovchilari bo’lsa, Franstiyada shu maktabning’ bir yo’nalishi bo’lg’an fiziokratlar vujudg’a keldi ( F.Kene, A.Tyurg’o ) va u A.Smit, D.Rikardo lar bilan yakunlanadi. Bu davr kapitalistik munosabatlar rivojig’a yo’l ochib berdi. R.Xeylbroner va L.Turou larning’ fikricha (« Ekonomika dlya vsex »), ishlab chiqarish omillari vujudg’a keldi: me ҳ nat, er va kapital tovarg’a aylantirildi, bung’acha ular tovar bo’lmag’an. Ҳ ozirg’i davr tili bilan aytg’anda, bozor tizimi, bozor jamiyati barpo etila boshlandi. Yang’i ta’limotning’ klassik (mumtoz) deb atalishig’a sabab avvalo shuki, ҳ ozirg’i iqtisodiyotning’ asosida yotuvchi ko’pg’ina nazariya va metodolog’ik qoidalarning’ ҳ aqiqiy ilmiy ҳ arakteri bilan izo ҳ lanadi. Ya.S.Yadg’arov klassik maktab rivojlanishida (ma’lum shart bilan) 4 bosqichni ajratadi: 1-bosqich XVII asr oxiri – XVIII asr boshig’a to’G’’ri keladi. Bu bosqichda merkantilizm ta’limotining’ xatolari yoritib beriladi va uning’ asoschilari V.Petti va P.Buag’ilber bir-biridan bexabar qiymatning’ me ҳ nat nazariyasini ilg’ari surdilar va ҳ ar qanday qiymatning’ manbai va o’lchovi sifatida tovar ma ҳ sulot yoki boshqa boylikni yaratish uchun sarflang’an me ҳ nat miqdori ҳ isoblanadi. Boylik va farovonlik muomala so ҳ asi emas, balki ishlab chiqarish so ҳ asida yaratilishi ko’rsatiladi. Bu bosqich XVIII asr o’rtalarida va 2-yarmida franstiyalik F.Kene va A.Tyurg’olar tomonidan ilg’ari surilg’an fiziokratizm bilan yakunlanadi. Sof ma ҳ sulot (milliy daromad) manbaini qidirish orqali asosiy e’tiborni me ҳ nat bilan erg’a qaratdilar. Merkantilizm tanqid qilinib, ta ҳ lilda ishlab chiqarish asossiz ravishda muomala so ҳ asidan to’la ajratib qo’yilg’an. 2-bosqich XVIII asr oxiri va XIX asr boshig’a to’G’’ri kelib, A.Smit asarlaridag’i iqtisodiy G’’oyalarda aks etg’an. 3-bosqich XIX asrning’ 1-yarmig’a to’G’’ri kelib franstiyalik J.B.Sey va F.Bastiya, ing’lizlar D.Rikardo, T.Maltus va N.Senior, amerikalik G’.Keri va boshqalar asarlaridag’i G’’oyalar bilan boG’’liq. 4-yakunlovchi bosqich XIX asrning’ 2-yarmig’a to’G’’ri keladi va J.S.Mill G’’oyalarida o’z ni ҳ oyasig’a etadi. K.Marks ҳ am shu bosqich vakili sifatida qaraladi lekin bizning’ fikrimizcha, bu unchalik to’G’’ri emas. Bu bosqichlarning’ ҳ ususiyatlari teg’ishli mavzularda yoritiladi. Bizning’ ma’ruzada sostialistik G’’oya vakillari bozor iqtisodiyotig’a mu ҳ olif ta’limotlar g’uru ҳ ida qarab chiqiladi, chunki bu olimlarning’ asosiy fikri xususiy mulkchilikka va bozor stixiyasig’a qarshi chiqib, yang’i sostialistik va kommunistik jamiyat yaratish bo’lg’an. 2. V.PETTI - ANG’LIYa KLASSIK IQTISODIY MAKTABINING’ ASOSChISI Umumiy ba ҳ og’a ko’ra, klassik maktab XVII asr oxiri - XVIII asr boshlarida V.Petti (Ang’liya) va P.Buag’ilber (Franstiya) asarlarida yaratildi. Vilyam Petti (1623-1687) Romsi sha ҳ rida tuG’’ilg’an, Ang’liya klassik iqtisodiy maktabining’ asoschisidir. Ko’pchilik bu olimning’ iqtisodiyot fani so ҳ asidag’i faoliyatig’a yuksak ba ҳ o berib, uni buyuk va takrorlanmas iqtisodchi-tadqiqotchi deb ba ҳ olag’an edi. V.Petti favqulodda ҳ ar tomonlama va yuksak bilimli inson bo’lg’an. U mayda ҳ unarmand- matochi oilasida tuG’’ildi. Leyden, Parij va Oksford universitetlarida medistina so ҳ asida ta ҳ sil ko’rdi. U juda keng’ qobiliyatli talaba bo’lg’an, 1647 yilda nusxa ko’chiradig’an mashinani ( kseroks ) ixtiro qildi, 1649 yilda fizika doktori ilmiy darajasig’a eg’a bo’ldi. U deng’izchi, vrach sifatida ҳ am ishladi. Petti shu bilan birg’a yirik er eg’asi ҳ am edi, u yirik ing’liz lendlordlar (yirik er eg’asi) sulolasining’ asoschisi bo’lib qoldi. 1652 yilda Kromvel ҳ ukumatining’ topshirig’ig’a ko’ra Irlandiyaning’ «er obzori» (kadastri)ni o’tkazdi. U XVII asrdag’i Ang’liya burjua inqiloblaridan keyin kuchayg’an ing’liz tadbirkorlar mafkurachisi sifatida tanildi. U tadbirkorlar mulkini, ya’ni xususiy mulkni «muqaddas» va «daxlsiz» deb bildi va uni turlicha yo’llar bilan ҳ imoya qildi. Ish ҳ aqini cheklash tarafdori sifatida ishchilarg’a fizik ji ҳ atdan minimum ҳ aq to’lash va shu bilan birg’a yang’i sinfning’ boyishig’a yordam berishni qo’lladi. U me ҳ natning’ kapital tomonidan ekspluatastiyasini yoqlab chiqdi. Xuddi shuning’dek, Ang’liyaning’ mustamlakachilik siyosatini ҳ am qonuniy deb ҳ isobladi. V.Petti kapitalg’a soliq solishg’a qarshi edi, chunki bu ishlab chiqarishni cheklashi mumkin edi. Shu bilan birg’a u me ҳ natkashlarning’ daromadlaridan soliq olish tarafdori edi. U iqtisodiy muammolarg’a baG’’ishlang’an « Soliqlar va yiG’’imlar to’G’’risida risola » (1662y.), « So’z donishmandlarg’a » (1665y.), « Irlandiyaning’ siyosiy anatomiyasi » (1672y.), « Siyosiy arifmetika » (1683y.) va boshqa shu kabi asarlarni yozdi. V.Petti XVII asrdag’i eng’ taniqli shaxslar qatoridan o’rin oladi (Mak- Kulloxning’ 1845 yilda berg’an ba ҳ osi). U iqtisodiyotni o’rg’anishda yang’i usulni qo’lladi, ko’rinib turg’an voqealarni sharxlashdan ularning’ mo ҳ iyatini ta ҳ lil etishg’a o’tdi. V.Petti tadqiqot predmeti sifatida ishlab chiqarish so ҳ asini oldi. Uning’ fikricha, boylik paydo bo’lishi va ko’payishi faqat moddiy ne’matlar yaratish so ҳ asida ro’y beradi, bu jarayon savdo va savdo kapitalining’ ҳ ech qanday ishtirokisiz bo’ladi. Olimning’ tadqiqot usulida empirizm elementlari (unsurlari) bo’lishig’a qaramasdan (bu masalan, er ba ҳ osini talqin etishda ko’rinadi), davlatning’ iqtisodiy faoliyatg’a aralashuvini qisman qo’llaydi (mamlakatdag’i savdog’arlar sonini qisqartirishni talab etadi), u asosan erkin iqtisodiyot (laisser faire) prinstiplarini qo’llaydi va merkantilistlardan farqli ravishda pul muomalasi va savdoni erkinlashtirish tarafdori bo’lg’an. U o’z tadqiqotlarida bir qancha metodik (shartli) soddalashtirishlardan foydalaniladi: muomala so ҳ asining’ ishlab chiqarishg’a teskari ta’siri inkor etiladi; pul va tovar bozorlarining’ o’zaro boG’’liqlig’i ko’zda tutilmaydi; tovarlar va xizmatlar qiymati (qimmati) paydo bo’lish tabiatida ҳ arajatlar ҳ arakteristikasi (sabab-oqibat prinstipi) qo’llaniladi; ish ҳ aqini ishchi me ҳ nati ba ҳ osi sifatida talqin etish, oqibatda erkin raqobat sharoitida ish ҳ aqining’ minimal bo’lishi va boshqalar. U iqtisodiy jarayonlarg’a xos ichki qonuniy aloqalar va ularning’ sababiy munosabatlarini ko’rsatishg’a intildi. Uni « faqat tabiatda ko’rinarli asosg’a eg’a bo’lg’an sabablarg’ina » qiziqtirar edi. Petti iqtisodiyotg’a tabiatshunoslikda qo’llaniladig’an usulni kiritib, shu bilan birg’a iqtisodiy ta ҳ lilning’ statistik usulidan ҳ am keng’ foydalandi. V.Pettining’ dastlabki asarlarida merkantilistlarning’ ta’siri ancha kuchli bo’lg’an, ammo keying’i « Pul to’G’’risida bir necha oG’’iz so’z » (1682y.) kitobida u merkantilizmdan butunlay voz kechdi. Boshida u faol (aktiv) savdo siyosatini, davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvini qo’lladi, ammo bu ishlab chiqarishni rivojlantirishg’a yordam berishi kerak, deg’an fikrda bo’lg’an. U boylik va qashshoqlikka ba ҳ o berib, bu ҳ ayotning’ abadiy va o’zg’armas, shafqatsiz qonunidir, deg’an xulosag’a keldi. « Ba’zi odamlarning’ boshqasidan ko’proq qashshoqlig’i doim bo’lg’an va doim bo’ladi » deg’an edi u. Ammo Petti ortiqcha zeb-ziynatg’a berilishdan tiyilish zarur deb bilg’an. Merkantilizm nuqtai nazaridan amaliy, aniq masalalarni echish borasida u o’z asarlarida bo’layotg’an voqealarni ta’riflashg’a ko’proq o’rin berg’an. Ammo iqtisodiy jarayonlarni tadqiq qilish davomida ҳ odisalarning’ ichki mo ҳ iyatig’a kirib bordi, ularni izo ҳ lashg’a o’rindi, iqtisodiyotda tabiiy fan metodlarini qo’lladi, ayniqsa matematikani keng’ tadbiq etdi. 1682 yilda yozilg’an « Pul to’G’’risida bir necha oG’’iz so’z » kitobi 32 ta savol va javob tariqasida Ang’liyada pul chaqasini qaytadan zarb etish masalasig’a baG’’ishlang’an. Bu aslida kichik bir parcha pul nazariyasining’ ustuni edi. Unda Petti merkantilizmdan butunlay voz kechadi va pulni umumiy ekvivalent vazifasini bajaruvchi maxsus tovar deb ҳ isoblaydi. Pulning’ qiymati ҳ am boshqa tovar kabi sarflang’an me ҳ nat miqdori bilan aniqlanadi, almashuv qiymati esa qimmatba ҳ o metallni qazib olishg’a ketg’an me ҳ nat sarflari bilan belg’ilanadi. Eng’ mu ҳ im masala, bu mamlakatdag’i pulning’ miqdori, ya’ni oborotdag’i pul masalasi edi. Muomaladag’i pulning’ miqdori tovar-to’lov oborotlari yoki oxir- oqibatda realizastiya qilinayotg’an tovarlar, ularning’ ba ҳ osi (to’G’’ri proporstiya) va pulning’ muomala chastotasi (teskari proporstiya) bilan aniqlanadi. O’sha davrda qimmatli metallardan qilinadig’an chaqa pullar bank tomonidan chiqariladig’an qoG’’oz pullar bilan (ma’lum cheg’arada) almashtirilishi mumkin deg’an to’G’’ri xulosa chiqariladi. Uning’ fikricha, pul inson org’anizmidag’i yoG’’g’a o’xshaydi, chunki yoG’’ning’ ortiG’’i ҳ am, kami ҳ am ziyondir, ya’ni uning’ me’yorda bo’lg’ani yaxshi (uning’ vrachlig’ini eslang’). V.Petti davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvig’a ҳ am e’tibor berdi, bu aralashuv rivojlanishg’a yordam berishi kerak, lekin boshqa paytda davlat iqtisodiyotdan uzoq bo’lishi kerak. Uning’ fikricha, vrach kasalni davolag’anda iloji boricha sun’iy dorilardan kamroq foydalang’ani, ko’proq ob’ektiv omillarni ishlatg’ani ma’qul (davlat aralashuvi zarur xolda va me’yorda bo’lg’ani yaxshi). V.Petti o’zining’ tabiiy ba ҳ o to’G’’risidag’i ta’limotida qiymatning’ me ҳ nat nazariyasig’a asos soldi. Petti merkantilistlardan farqli ravishda boylik bu pul ҳ aqida qimmatba ҳ o metall va javo ҳ irlardang’ina iborat emas, balki mamlakatdag’i erlar, uylar, kemalar, tovarlar xatto uy jixozlarini ҳ am boylik deb ҳ isoblaydi. Mamlakat boylig’ini oshirish uchun odamlarni qamoqxonalarg’a tashlash emas, pullik jarimalar kiritish kerak deydi. Yirik o’G’’rilarni esa «qullik»ka sotib, ishlatish zarur. Shu bilan birg’a pulning’ jamiyatdag’i roli to’G’’ri talqin etilmag’an (savdog’arlarni qisqartirish taklif etiladi). « Me ҳ nat boylikning’ otasi va ni ҳ oyatda faol prinstipidir, er esa uning’ onasidir » deg’an fikr ҳ am V.Pettig’a teg’ishlidir. Bu G’’oyaning’ shunisi to’G’’riki, me ҳ nat boylikning’ yakkayu-yag’ona manbai emas, chunki g’ap moddiy boylik, iste’mol qiymatlari ҳ osil qilish ustida borg’anda faqat me ҳ nat emas, balki tabiat ҳ am ishtirok etadi, ammo to’G’’ri qoida tovarning’ qiymatig’a ҳ am xato ravishda noo’rin qo’llaniladi. Shunday qilib, V.Petti o’zining’ qiymatning’ me ҳ nat nazariyasig’a qarama-qarshi ularoq, qiymat manbai sifatida me ҳ nat bilan birg’a tabiatni ҳ am qabul qilishni talab etadi. Buning’ sababi shuki, u iste’mol qiymati manbai sifatida ҳ am, qiymat manbai sifatida ҳ am bir xil g’avdalang’an. Qiymat nazariyasi bilan daromadlar, ish ҳ aqi va renta to’G’’risidag’i nazariyalar bevosita bir-birig’a boG’’liq. V.Petti boshqa (D.Rikardo, T.Maltus) klassik maktab vakillari kabi, ish kuchini emas, balki me ҳ natni tovar deb ҳ isobladi (aslida ish kuchi ҳ am tovardir). V.Petti me ҳ natni ta ҳ lil etishg’a kirishadi. Ҳ ar bir konkret me ҳ nat aniq narsani (baxt-saodatni), iste’mol qiymatini yaratadi. Qiymat ikki qismdan iborat: 1) iste’mol qiymati, 2) almashuv qiymati - ma ҳ sulot almashsa yoki sotilsa yuzag’a chiqadi. Masalan, de ҳ qon me ҳ natida shunday umumiylik borki, ung’a ko’ra barcha me ҳ natlarni bir-biri bilan solishtirish (choG’’ishtirish) mumkin, narsalar (baxt-saodat) - tovarlarni almashuv qiymati bilan, ish vaqtini sarflash, umuman ishchilarning’ unumli energ’iya sarflashi bilan aniqlash mumkin. Bundan abstrakt me ҳ nat tushunchasi kelib chiqadi va buni birinchilardan bo’lib V.Petti tushuna boshladi. U me ҳ natning’ tabiiy ba ҳ osini ish ҳ aqi deb biladi va uning’ miqdorini aniqlashni o’zining’ vazifasi qilib qo’yadi. O’sha davrda Ang’liyada ish ҳ aqi qonun bilan tartibg’a soling’an, uning’ eng’ yuqori poG’’onasi ishchilarning’ ҳ ayoti uchun zarur bo’lg’an jismoniy minimum mablaG’’lardan iborat edi (soG’’lom odamning’ kunlik o’rtacha ovqati). Petti ҳ ar bir ishchi « yashash, me ҳ nat qilish va ko’payish uchun » kerakli narsani olsa bas, deg’an xulosag’a keladi. Bu ҳ olatni V.Petti nazariy ji ҳ atdan isbotlamoqchi bo’ldi. U o’yladiki, ag’ar ishchilarg’a ko’rsatilg’an minimumdan, masalan, ikki ҳ issa ko’p ҳ aq to’lansa, ular ikki marta kamroq ishlaydilar. Tirikchilik uchun zarur mablaG’’lar nazariyasi xato bo’lib, avvalo ishchi kuchi qiymatig’a kiruvchi tarixiy va a ҳ loqiy elementlarni o’z ichig’a oladi. Shu bilan birg’a bu nazariyaning’ ijobiy tomoni ҳ am mavjud bo’lib, ishchilar o’zlari yaratg’an qiymatning’ faqat bir qismini (tirikchilik uchun kerakli minimum mablaG’’ni) olayotg’ani ma’lum bo’lib qoldi. Me ҳ nat tufayli yuzag’a kelg’an qiymatning’ boshqa qismi esa qo’shimcha me ҳ nat natijasi sifatida namoyon bo’ladi, bu qo’shimcha qiymat uning’cha rentadir. U ishlab chiqarmaydig’an a ҳ olig’a - dindorlar, advokat, amaldorlarg’a salbiy munosabatda bo’ldi, xuddi shuning’dek u sotuvchilar sonini ҳ am keskin kamaytirish tarafdori edi. Tadbirkorlar va er eg’alarining’ daromadlarini belg’ilash uchun umumiy bo’lg’an «renta» tushunchasi kiritiladi. V.Petti renta nazariyasini ishlab chiqdi (siz ҳ am rentani bir eslang’). Uning’ fikricha, renta ma ҳ sulot (natura) ko’rinishida ish ҳ aqi va uruG’’likni ajratg’andan keyin qoladig’an ma ҳ sulot miqdorig’a teng’ bo’lishi kerak. Demak, bu ҳ olda renta qo’shimcha ma ҳ sulotg’a teng’. Pul ҳ olidag’i renta qo’shimcha ma ҳ sulotning’ kumush miqdorig’a teng’ qiymatidir. V.Pettida foyda tushunchasi alo ҳ ida kateg’oriya shaklida yo’q, renta barcha qo’shimcha qiymatg’a teng’ miqdor deb ba ҳ olanadi. Shu sababli renta to’G’’risidag’i nazariyada amalda qo’shimcha qiymat ҳ aqida g’ap boradi. Qiymatni me ҳ nat sarflari sifatida qarab, V.Petti birin-ketin renta (qo’shimcha qiymat)ni qo’shimcha me ҳ nat natijasi ekanlig’ini aniqlaydi. Buni fermerning’ foydasi sifatida ҳ am qaraydi. Ish ҳ aqi va rentani me ҳ nat asosida yuzag’a kelg’an qiymatning’ bir bo’lag’i sifatida ta ҳ lil etib, Petti mu ҳ im xulosa chiqaradiki, ung’a ko’ra ish ҳ aqi va renta bir-birig’a qarshi. Masalan, deydi u, bir bushel (36.4 kg’) buG’’doy 60 pensdan sotiladi, undan 20 pensi er rentasig’a, 40 pensi er eg’asining’ ish ҳ aqi sifatida berilsa va ish ҳ aqi 1/8 g’a yoki kunig’a 8 dan 9 pensg’a ko’tarilsa, er eg’asining’ 1 bushel buG’’doydag’i ҳ issasi 40 dan 45 g’a ko’tariladi, er rentasi esa 20 dan 15 pensg’a (ya’ni 5 pensg’a) kamayadi. V.Petti rentaning’ kelib chiqishi to’G’’risida ҳ am mu ҳ im va qiziqarli fikrlarni beradi (umuman, renta absolyut va differenstial bo’ladi). Differenstial rentaning’ kelib chiqishini u erning’ kamlig’i va er uchastkalarining’ turlicha joylashg’anlig’i bilan tushuntiradi (birinchi sabab, ya’ni bozorg’a uzoq-yaqinlig’i, tabiy unimdorlig’i masofa, transport sarflari). U rentaning’ ikkinchi sababini ҳ am aniqlab, er tabiiy unumdorlig’ining’ turlicha ekanlig’ini ko’rsatg’an (o’zbek xalqida ҳ am « Erdan erning’ farqi bor, etmish ikki xil narxi bor », deg’an yaxshi maqol bor). Olimlarning’ fikricha, V.Petti differenstial rentani Adam Smitdan ҳ am yaxshi bayon etg’an. Absolyut renta ҳ aqida g’ap borg’anda shuni aytish kerakki, bu renta erg’a xususiy mulkchilik bo’lg’anda namoyon bo’ladi. V.Petti er ba ҳ osi masalasini juda qiziq va noyob ravishda ҳ al etishg’a o’ring’an. Uning’ fikricha, erni sotib oluvchi ҳ ar yili renta olish xuquqini kulg’a kiritg’an shaxsdir. Shu sababli erning’ ba ҳ osi bir yillik rentani ma’lum bir song’a ko’paytirish orqali aniqlanadi. Ҳ amma masala shunda bo’lib, uni tanlash talab etiladi. Xo’sh, u nima bo’lishi mumkin? V.Petti bu savolg’a javoban shunday deydi: er sotib oluvchi o’zi va o’zig’a yaqin avlod-ajdodlarining’ manfaatlarini e’tiborg’a olib ish yuritadi. Uning’cha, odatda uch avlod vakillari bir vaqtda ҳ amkorlikda yashaydilar: buva (50 yosh), uG’’il (28 yosh) va nabira (7 yosh). U shu uch avlodning’ ҳ amkorlik davrida yashag’an yillar rentasi yiG’’indisini er ba ҳ osi deb qabul qiladi. U Ang’liya uchun bunday son 21 yilg’a teng’ ekanlig’ini aniqlaydi. Demak, erning’ ba ҳ osi shuncha bir yillik rentalar yiG’’indisig’a teng’, deg’an xulosa chiqariladi. V.Petti erni sotib oluvchi uchun er yillik daromad manbai ekanlig’ini tushung’an. Shung’a muvofiq u erning’ ba ҳ osi shunday summag’a teng’ bo’lishi kerakki, bu summa ҳ ar yili olinadig’an renta ҳ uquqini beradig’an bo’lishi kerak, deb to’G’’ri ҳ isoblag’an. Amalda erning’ ba ҳ osini kapitallashg’an rentadek ҳ isoblash orqali V.Petti masalaning’ mo ҳ iyatini to’la va to’G’’ri tushung’an. V.Pettining’ « Siyosiy arifmetika » asari to’la ravishda uning’ vafotidan keyin bosilib chiqdi (kitob uning’ uG’’li lord Shelbern tomonidan nashr etilg’an). Buning’ sababi shuki, unda Ang’liya va Franstiyani chog’ishtiruvchi ma’lumotlar bor edi. Bu asar yang’i fan - statistikag’a asos soldi. Bu davrda ҳ ali bu tushunchaning’ o’zi yo’q edi (« statistika » so’zi XVIII asr oxirida paydo bo’ldi). V.Petti birinchilardan bo’lib davlat statistika xizmati tuzish zarurlig’i masalasini ko’tardi va ma’lumot to’plashning’ ayrim yo’nalishlarini belg’ilab berdi. Uning’cha, mamlakatdag’i a ҳ olining’ umumiy soni, joylashuvi, yoshi va kasbi ҳ amda boshqa ma’lumotlar mu ҳ imdir. Iqtisodiy ko’rsatkichlardan asosiy tovarlarning’ ishlab chiqilishi va iste’moli, a ҳ oli daromadi, boylik taqsimoti xaqidag’i ma’lumotlar kerakli ҳ isoblang’an. Pettining’ kuzatishlaricha, mamlakatda faqat soliq va tashqi savdo bo’yicha ayrim ma’lumotlar bor edi, xolos. Biror masala xaqida g’ap ochilar ekan, Petti « avval ҳ isoblab qurish kerak » deg’an fikrni aytishni yaxshi ko’rar edi. Statistika bilan shuG’’ullang’anlig’i tufayli ma’lum ma’noda «rejalashtirish» masalalari ҳ am ko’tarilg’an. «Siyosiy arifmetika» kitobining’ mukaddimasida u o’z uslubining’ yang’i ekanlig’ini ta’kidlab, qiyosiy (ozrok, ko’proq, yaxshirok, yomonrok) ko’rsatkichlardan aniq statistik raqamlar - son, oG’’irlik bilan boshqa o’lchovlar tilig’a o’tish keraklig’ini aytadi. U milliy daromad, milliy boylik xaqida g’apiradi va Ang’liyaning’ milliy boylig’ini ҳ isoblab chiqadi (ma’lumki, bu ko’rsatkichlar ҳ ozirg’i kunda juda mu ҳ im ko’rsatkich ҳ isoblanadi). Masalan, u Ang’liyaning’ moddiy boylig’ini 250 million funt sterling’ deb ba ҳ olaydi, ammo a ҳ olining’ 417 million funt sterling’ pulini ҳ am shung’a qo’shish kerak, deydi. V.Pettining’ iqtisodiy ta’limoti a ҳ olining’ soni va tarkibidan boshlanishi ni ҳ oyatda mu ҳ imdir. Uning’ G’’oyasi o’zidan keying’i Maltusdan keskin farq qiladi, ag’ar Pettining’ fikri buyicha « a ҳ oli - boylikning’ asosi » bo’lsa, Maltusda a ҳ olining’ tez o’sishi kambaG’’allikning’ asosidir. E’tibor berib qaraydig’an bo’lsak, V.Pettining’ so’ng’g’i asarlari ko’proq a ҳ oli, uning’ o’sishi, joylashuvi va ish bilan bandlig’i masalalarig’a baG’’ishlang’an. V.Petti zamondoshi va do’sti, mayda savdog’ar Jon G’raund bilan birg’alikda demog’rafik statistika fanig’a asos soldi. 1662 yildan boshlab Ang’liya a ҳ oli sonining’ umumiy soni, tuG’’ilish, o’lim va tabiiy o’sish masalalari bo’yicha kitoblar yuzag’a kela boshladi. 3. XVII-XVIII ASRLARDA FRAN Ц IYa TARAQQIYoTINING’ XUSUSIYaTLARI VA UNI P.BUAG’ILBER QARAShLARIDA AKS ETIShI Ag’ar Ang’liyada klassik iqtisodiy G’’oyalarning’ boshlanishi V.Petti nomi bilan boG’’liq bo’lsa, Franstiyada P.Buag’ilber bilan boshlanadi, bu G’’oyalar Ang’liyada Rikardo bilan intixosig’a etg’an bo’lsa, Franstiyada Sismondi bilan yakunlanadi. Franstiyadag’i ijtimoiy-iqtisodiy muxit Ang’liyanikidan keskin farq qilar edi. Franstiyada feodal munosabatlar ҳ ali ҳ am kuchli bo’lib, qirollar (« qirol - quyosh - Lyudovik XIV ») va uning’ atrofidag’ilar tomonidan qattiq ҳ imoya qiling’an. Kolber tomonidan olib borilg’an siyosat mamlakat iqtisodiyotining’ umumiy rivojig’a olib kelmadi. U sanoatni, moliyani taraqqiy ettirish tarafdori edi, ammo bu ish qishloq xo’jalig’ining’ ziyonig’a o’tkazildi, feodal munosabatlar to’la saqlab turildi (eslang’, Ang’liya burjua inqilobi XVII asrda bo’lib o’tdi, va ҳ olanki Franstiyada bu inqilob XVIII asr oxirida ro’y berdi), bu esa iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishg’a to’siq edi. Manufakturalar paydo bo’ldi, ammo rivoj topmadi. Stex tizimi saqlang’an bo’lib, rivojg’a to’siq edi. Er masalasi to’la ҳ al etilmadi, « Senorsiz er yo’q » tamoyili saqlandi, mayda er eg’alig’i, de ҳ qonlarning’ turli soliq va yiG’’imlarg’a ma ҳ kum etilg’anlig’i ularni bu tizimda erni yaxshilash va ishlab chiqarishni rivojlantirishg’a raG’’batlantirmas edi, va ҳ olanki a ҳ olining’ 3/4 qismi de ҳ qonlar bo’lib, ular bu so ҳ ada tushkunlikda edi. Shu sababli bu so ҳ ada islo ҳ otlar o’tkazish zarur bo’lg’an, ammo ung’a shu davrdag’i tizim xalaqit berardi. Ichki bozor tor bo’lib, kapitalistik tadbirkorlikning’ o’sishig’a yo’l bermasdi. Bu sinf asosiy soliq to’lovchi sinf edi, dvoryanlar va dindorlar umuman soliq to’lamag’an, sha ҳ ar burjuaziyasi ҳ ali nisbatan kam sonli, soliqlardan ustalik bilan bosh tortar edi. Yana bir mu ҳ im to’siq - bu urushlar edi. Franstiya olib borg’an urushlar tufayli mablaG’’larning’ asosiy qismi shu urushlarg’a sarflanardi. Qirol saroyidag’i bazmi jamshidlar ҳ am davlat xazinasig’a katta ziyon keltirar edi. Demak, Franstiyada XVII asrning’ ikkinchi yarmida feodal munosabatlar o’zining’ chuqqisig’a chiqqan edi (Ang’liya bilan solishtiring’), va ҳ olanki Ang’liyada burjua inqilobi bo’lib, kapitalistik munosabatlar tez shakllana boshladi. Franstiyada yuqori tabaqa barcha erning’ eg’asig’a aylandi, de ҳ qonlar shaxsan ozod bulsalar ҳ am, feodal majburiyatlar ni ҳ oyatda ko’p edi. Ana shunday sharoit Franstiyaning’ XVII asr oxiri - XVIII asr boshidag’i sostial-iqtisodiy a ҳ voli klassik iqtisodiyotning’ Franstiyadag’i asoschilaridan biri bo’lg’an Per Buag’ilber (1646-1714) ning’ iqtisodiy qarashlarig’a katta ta’sir ko’rsatdi. Per Lepezan - iqtisodchining’ asl familiyasi bo’lib, de Buag’ilber - bu oila er pomestesining’ nomi edi. Lekin tarixda Per Buag’ilber nomi saqlanib qoldi. Per Lepezan de Buag’ilber dvoryan normand oilasidan chiqqan, u yaxshi ma’lumot olg’ach, adabiyot bilan shuG’’ullandi, keyinchalik Ruan okrug’ida oilaviy kasb- ҳ unar sudya ( ҳ akam) lavozimini eg’alladi; de ҳ qonlar ishini olib bordi; o’z ko’zi bilan ularning’ nochor a ҳ volig’a g’uvox bo’ldi; u bu lavozimni umri oxirig’acha saqlab qoldi va katta ug’lig’a topshirdi; o’zini « qishloq xo’jalig’ining’ advokati - ҳ imoyachisi » deb atadi. Olimning’ tadqiqot predmetini qisqacha qilib jamoat boylig’i konstepstiyasidan iborat deyish mumkin. Bu boylik pulning’ fizik massasi bilan emas, balki turli-tuman foydali boylik va buyumlardan, masalan, non, vino, g’o’sht, kiyim-kechak va boshqalardan iboratdir. Ҳ atto erg’a va pulg’a eg’alikning’ o’zi boylikni ta’minlaydi. Ag’ar er ishlanmasa, pul esa ҳ ayot uchun zarur ashyolar (masalan, oziq-ovqat va kiyim-kechak)g’a almashtirilmasa bunday «boylik» eg’asi qashshoqlikka ma ҳ kum etiladi. Shu sababli jamiyatda pulni ko’paytirish emas, balki ishlab chiqarishni o’stirish masalasi iqtisodiy fanning’ asosiy vazifasi ҳ isoblanishi kerak. Olimning’ tadqiqot uslubig’a quyidag’ilar xos: erkin raqobat sharoitida iqtisodiyotda avtomatik mo’’tadillik mavjud bo’ladi; tovarlar va xizmatlar qiymati (qimmati) ni belg’ilashda ҳ arajatlar qoidasig’a amal qilinadi; milliy iqtisodiyot manfaatlari uchun shaxsiy manfaatning’ jamoat manfaatlaridan ustunlig’i tan olinadi; xo’jalik ҳ ayotida pulning’ mustaqil va a ҳ amiyatli rolig’a etarli ba ҳ o berilmaydi va boshqalar. Buag’ilber sanoat va savdoni kamsitish yo’li bilan qishloq xo’jalig’ining’ roli ataylab mutlaqlashtirg’an. Adam Smitdan ancha oldin shaxsiy manfaat (eg’oizm)ning’ jamiyat uchun a ҳ amiyatini ko’ra bildi. 1691 yilda u Franstiyani oG’’ir iqtisodiy a ҳ voldan chiqarish tizimini taklif etdi. Dastlabki fikrlari buyicha turli islo ҳ otlar o’tkazib (ular burjua- demokratik ҳ arakterg’a eg’a bo’lishi kerak edi), 1707 yilda esa uning’ G’’oyalari etilib, quyidag’i uch qismdan tarkib topdi: 1. Soliq tizimini o’tkazish. Soliq tizimining’ de ҳ qonlar me ҳ natidan manfaatdorlik tamoyilig’a asoslanishi, undan tashqari soliq barchag’a teg’ishli bo’lishi kerak edi. 2. Ichki savdoni ҳ ar ҳ il cheklashlardan ozod qilish (ichki savdo erkinlig’i); bu chora ichki bozorni keng’aytirish, me ҳ nat taqsimotining’ o’sishini ta’minlash, tovar-pul muomalasini kuchaytirishi kerak edi; 3. Donning’ erkin sotilishig’a yo’l berish, dong’a tabiiy ba ҳ o ta’sirini cheklamaslik. G’ap shundaki, mamlakatda dong’a sun’iy ravishda ba ҳ o belg’ilang’an bo’lib, ishlab chiqarish ҳ arajatlari qoplanmas edi, don etishtirish o’smay qo’yg’an edi. Buag’ilberning’ fikricha, iqtisodiyot erkin rakobat sharoitida rivojlanishi va tovarlar bozorida « ҳ aqiqiy qiymat»g’a eg’a bo’lishi kerak edi. U davlat bu so ҳ ada de ҳ qonlarg’a xomiylik qilishi zarur, deb ҳ isobladi. Bu islo ҳ otlar mamlakat va xalq farovonlig’ini oshirish va xo’jalikni rivojlantirishning’ boshlanG’’ich shartlari bo’lishi kerak edi. Buag’ilber o’z G’’oyasini reklama qilish maqsadida bu islo ҳ ot bir oyda qirolg’a kerak bo’lg’an summani etkazib beradi, deg’an fikrni tarqatdi. Vazirlar esa ikki soat davomida kerakli qator qonunlarni tayyorlashi mumkin va xo’jalik « xuddi ҳ amirturushdag’i kabi » tez o’sadi, deydi u. U o’z takliflari bilan bir necha bor murojaat qildi. Ammo uning’ bu ҳ arakatlari zoe ketdi. U o’z G’’oyalarini kitoblarda bayon etdi va bu kitoblarni nashr ettirdi. Uning’ asosiy iqtisodiy asarlari « Franstiyaning’ to’la tavsifi », « Franstiya to’G’’risida varaqa », « Boyliklar tabiati to’G’’risida traktat » va boshqalardir. Uning’ ayrim asarlari, masalan, 1707 y. 2 jildda chiqarilg’an «Franstiya ayblari» kitobi ta’qiqlang’an. Ularda Franstiyaning’ shu davrdag’i oG’’ir iqtisodiy a ҳ voli to’la yoritib berilg’an, ayniqsa qishloq xo’jalig’ining’ orqada qolish sabablari to’G’’ri berilg’an. Xalq xo’jalig’i orqada qolishining’ bosh sababi - olib borilayotg’an iqtisodiy siyosatning’, Kolber (moliya boshliG’’i) va boshqalarning’ merkantilistik qarashlari fosh etilg’an. U faqat sanoat rivojini bir tomonlama qo’llab-quvvatlashg’a qarshi chiqdi. Qishloq xo’jalig’i manfaatlarini ҳ imoya qildi, don eksportini cheklashg’a qarshi chiqdi, soliq tizimini islo ҳ qilish tarafdori bo’ldi, u ezilg’an xalq ommasining’ a ҳ volini yaxshilash tarafdori edi (V.Petti bilan solishtiring’). Shung’a mos ravishda u tabiatning’ talablari nimadan iborat ekanlig’ini ochib berishg’a o’ring’an, ob’ektiv qonuniyatlarni o’rg’anishg’a kirishib, ilmiy ta ҳ lil qilish yo’li sari yirik qadam tashlag’an. Ammo shu bilan bir vaqtda u xo’jalikdag’i ҳ odisalarni tabiiy va tabiiy bo’lmag’anlarg’a ajratib, avvalg’isini ҳ imoya qildi va keying’isini qoraladi. Buag’ilber o’zi taklif etg’an siyosatni amalda isbotlovchi nazariyani yaratishg’a intildi. Uning’ iqtisodiy qarashlari ko’p ji ҳ atdan V.Pettig’a o’xshab, mamlakatning’ iqtisodiy o’sishi nima bilan boG’’liq deg’an savolg’a javob topish edi. Buag’ilberni ko’proq va asosan Franstiya iqtisodining’ turG’’unlik ҳ olati va uning’ orqag’a ketishi sabablari qiziqtirardi. Bundan u umuman nazariy masalalar, masalan, xalq xo’jalig’ida qanday qonuniyatlar ҳ arakat qiladi va uning’ rivojini ta’minlaydi, deg’an masalag’a o’tdi. Xalq xo’jalig’i proporstionallig’i ifodalang’an ba ҳ olar qonunini, aslida esa qiymat qonunini tushunish yang’i va ilG’’or G’’oya edi. Olimning’ asosiy asarlari shu G’’oyalar bilan boG’’liq. Iqtisodiyotda «optimal ba ҳ olar»ni qanday ta’minlash mumkin? Buag’ilberning’ fikricha, ba ҳ olarning’ bunday strukturasi (tarkibi) raqobat erkinlig’i sharoitida stixiyali ravishda tarkib topadi. Erkin raqobat sharoitining’ buzilishi Franstiyada dong’a maksimal ba ҳ olarning’ qo’yilg’anlig’idir, deydi u. Uning’cha, dong’a erkin ba ҳ olar belg’ilansa, ba ҳ olar birmuncha oshadi, bu de ҳ qonlarning’ daromadini oshiradi va ularning’ sanoat tovarlarig’a talabini ko’taradi, oqibatda bu ma ҳ sulotlarni ishlab chiqarish ortadi va ҳ okazo. Bunday zanjirli reakstiyalar bir vaqtning’ o’zida «proporstional ba ҳ olar» o’rnatilishig’a va xo’jalikning’ ravnaqig’a olib keladi. Demak, Buag’ilber iqtisodiy erkinlik tarafdori edi va talabg’a qarshi chiqmaslikni taklif etadi. Shu bilan birg’a, u davlatning’ iqtisodiy funkstiyasini inkor etmadi: bu o’sha davr uchun, real ҳ ayotni tushung’an amaliyotchi olim uchun tabiiy edi. Uning’cha, davlat to’G’’ri soliq tizimi orqali mamlakatda iste’mol va talabni yuqori darajada ta’minlashi mumkin. Ag’ar iste’mol sarflari oqimi pasaysa, tovarlarni sotish va ishlab chiqarish keskin kamayadi. Ag’ar kambaG’’allar ko’proq ishlab topsalar, soliqlarg’a kam sarf qilsalar, ular o’z daromadlarini tez sarflashg’a moyildirlar. Boylar esa, aksincha, o’z daromadlarini saqlashda va, demak, ma ҳ sulotni sotishda qiyinchilik tuG’’dirishig’a olib keladi. Buag’ilberning’ bu mulo ҳ azalari iqtisodiy ta’limotlarning’ keying’i yuz yillikdag’i rivojig’a katta ta’sir etdi. Jamiyat boylig’i va iqtisodiy o’sish buyicha prinstipial ji ҳ atdan ikki xil qarash mavjud. Buag’ilber o’zining’ « Boylik, pul va o’lponlarning’ tabiati to’G’’risida mulo ҳ aza » asarida iqtisodiy inqiroz davrida nima ro’y berishini yorqin va obrazli ifodalab beradi, uning’cha, odamlar faqat etishmovchilikdang’ina emas, ortiqcha boylikdan ҳ am o’lishilar mumkin ekan. Tasavvur qiling’ki, deydi u, 10-12 odam bir-biridan ajratilib, zanjirband qiling’an. Birida oziq-ovqat ko’p, ammo boshqa ҳ ech narsa yo’q; ikkinchisida esa kiyim-kechak serob, uchinchisida ichimliklar ko’p va ҳ okazo, ammo ular bu ma ҳ sulotlarni almasha olmaydilar. Merkantilistlardan farqli ravishda u boylikning’ manbai almashuv so ҳ asi emas, balki ishlab chiqarish deg’an edi. Almashuvni esa ishlab chiqarish rivojining’ sharti sifatidag’ina qaraydi. Buag’ilber V.Pettidan ҳ oli, mustaqil ravishda qiymatning’ me ҳ nat nazariyasig’a asos soldi, u bozor ba ҳ osi va « ҳ aqiqiy ba ҳ o»ni farqlag’an, « ҳ aqiqiy ba ҳ o me ҳ nat sarfi bilan belg’ilanadi », deg’an. U ҳ aqiqiy ba ҳ o deg’anda, ishlab chiqarishning’ turli tarmoqlari o’rtasida me ҳ nat taqsimotining’ to’G’’ri proporstiyasini tushung’an. Shunday proporstional taqsimotning’ zaruriy shart-sharoiti sifatida ishlab chiqaruvchilar orasidag’i erkin raqobat yotadi. V.Pettidan farqli ravishda (qiymatni pul shaklida ifodalashni taklif etg’an) Buag’ilber qiymatning’ pul shaklini qat’iy ravishda inkor etg’an, shunday zaruratg’a e ҳ tiyoj yo’q deg’an. Ag’ar V.Pettining’ diqqat markazida pullar v boshqa tovarlar o’rtasidag’i almashuv munosabatlari turg’an bo’lsa, Buag’ilberning’ e’tibori tovarlarning’ tovarg’a bevosita munosabati, ya’ni tovarlarning’ to’G’’ridan-to’G’’ri almashuvig’a qaratilg’an edi. Buag’ilber uchun shu narsa ҳ arakterli ediki, u pulg’a keskin qarshi bo’lg’an, pulda barcha yovuzlik va ofatlarning’ manbai mujassamlang’an, tovarlarning’ « ҳ aqiqiy ba ҳ o» asosida almashuvi buzilishining’ sababi ҳ am shunda deydi u. U oltin va kumushni buyuk yovuzlik deb ba ҳ olaydi, pulg’a qarshi mutaassiblik (fanatizm) bilan kurashadi. Olim tovar ishlab chiqarishning’ asl maqsadi faqat iste’molni qondirishda deb xato o’ylag’an ( tavar iste’mol va almashuv uchun kerak). Demak, Buag’ilberning’ eng’ buyuk xizmati shundaki, u qiymatni sarflang’an ish vaqtig’a teng’lashtirdi. Lekin u tovar ishlab chiqarishning’ qulay tomonini saqlag’an xolda uning’ salbiy tomonlarini tug’atishni orzu qiladi. Ag’ar Pettining’ iqtisodiy ta’limotida almashuv qiymati asosiy bo’lsa, Buag’ilberda iste’mol qiymati bosh rolni o’ynaydi. Aslida ularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Buag’ilber qarashlaridag’i cheklang’anlik (faqat de ҳ qonlarni ҳ imoya qilishi, sanoat va savdoni etarlicha ba ҳ olamaslig’i), bizning’cha tarixan bo’lib, Franstiya kapitalizmi rivojining’ xususiyatlaridan kelib chiqadi, nazariy ji ҳ atdan orqag’a qarash bor. Ag’ar Ang’liyada sanoat, savdo va xatto qishloq xo’jalig’ida kapitalistik munosabatlar to’la G’’alaba qozong’an bo’lsa, uning’ iqtisodiyoti me ҳ nat taqsimoti, raqobat, kapital va ishchi kuchlarining’ faollig’i bilan ҳ arakterlanar edi; Franstiyada esa bu munosabatlar endi shakllana boshlag’an edi, xolos 5. FIZIOKRATIZM. F.KENE VA A.TYuRG’O IQTISODIY TA’LIMOTLARI Fransua Kene (1694-1774) ҳ ar tomonlama keng’ bilimli olim bo’lib, Versal yaqinida kambaG’’al de ҳ qon oilasida dunyog’a keldi, u yoshlig’idan medistinag’a xavas qo’ydi, qishloq jarro ҳ idan dars oldi, medistina amaliyoti ung’a shu ҳ rat keltirdi. Dvoryan unvonig’a eg’a bo’ldi va Versal saroyig’a (Lyudovik XV qirol saroyig’a) o’tdi. 1718 yilda vrachlik kasbini oldi. 1744 yilda medistina doktori ilmiy darajasig’a erishdi, 1752 yildan esa Lyudovik XV xonadonida tabiblik qildi (leybmedik). Medistina va biolog’iyag’a oid ko’pg’ina asarlar yaratdi. Eng’ mu ҳ imi shuki, u oltmish yoshidan boshlab iqtisodiyot muammolari bilan bevosita shuG’’ullana boshladi. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, F.Kenening’ iqtisodiy G’’oyalari qirol saroyida - Versalda yuzag’a keldi. Bu erda u umrining’ deyarli oxirig’acha yashadi va ijod qildi. Bizning’cha, bu erda ob’ektiv iqtisodiy informastiya etarli bo’lg’an va olim ulardan yaxshi foydalanib o’z ta’limotlarini yaratg’an. 1766 yilda Adam Smit ҳ am uning’ me ҳ moni va su ҳ batdoshi bo’lg’an edi. Didro va D`Alamber tomonidan chop etilg’an « Qomus »da F.Kenening’ dastlabki iqtisodiy maqolalari: « Fermerlar », « Don », « A ҳ oli », « Soliqlar » paydo bo’ldi (1756-1757yy). 1758 yilda uning’ asosiy va eng’ mu ҳ im asari - « Iqtisodiy jadval » kitobi dunyog’a keldi. F.Kene bu asarlarida fiziokratizm maktabi asoslarini yaratdi, uning’ nazariy va siyosiy dasto’rini ta’riflab berdi. Uning’ ishini va tadqiqotlarini XVIII asrning’ ikkinchi yarmida Franstiyaning’ taniqli davlat arbobi A.Tyurg’o (1727-1781 yy.) davom ettirdi. Fiziokratizm G’’oyalarini (ayniqsa F.Kene ta’limotini ) Dyupon de Nemur, D`Alamber, V.Mirabo, G’.Letron va boshqalar keng’ tarG’’ib etdilar. Shunday qilib, ҳ aqiqiy fiziokratlar maktabi yoki o’sha davr tili bilan aytg’anda «iqtisodchilar maktabi» tarkib topdi. Uning’ eng’ rivojlang’an davri XVIII asrning’ 60-70 yillarig’a to’G’’ri keladi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi muammolari tadqiqot predmeti sifatida qaraladi. Shu bilan birg’a, xalq xo’jalig’i tarmoqlarining’ o’zaro chambarchas boG’’liqlig’i deyarli e’tiborg’a olinmaydi . F.Kene « tabiiy tartib » konstepstiyasini ilg’ari surdi, bu olimning’ uslubiy platformasi edi («tabiiy ҳuquq » konstepstiyasini eslang’), bunda u paydo bulayotg’an va tobora mustaxkamlanayotg’an daxlsiz xususiy mulkni tushundi, iqtisodiyot erkin raqobat asosida rivojlanishini, bozor Fiziokratlar (lotincha physio - tabiat va kratos - ҳoqimiyat) XVIII asrda Franstiyada ijod etg’an klassik iqtisodiy maktab namoyandalaridir. Fiziokratlar maktabi feodalizmdan kapitalizmg’a o’tish davrida rivojlandi, bu iqtisodiy yo’nalish Franstiyada vujudg’a keldi va bu tasodifiy emas edi. Franstiya iqtisod va ayniqsa sanoat buyicha Ang’liyadan ancha ortda bo’lishig’a qaramay, bu erda ҳam sanoatning’ kapitalistik turi - manufaktura rivojlana boshladi (bu ҳaqda yuqorida aytib o’tildi). Ammo mamlakat ҳali ҳam ag’rar ҳolatda edi. Aҳolining’ asosiy qismi qishloqlarda yashar, milliy boylikning’ 2/3 qismi shu soҳada yuzag’a keltirilar edi. Bu ta’limot fermerlar sinfini ҳimoya qildi, ishlab chiqarishni, asosan qishloq xo’jalig’ini mamlakatni oG’’ir axvoldan chiqarishning’ bosh yo’li deb belg’iladi. Tabiiy qonun-qoidalarg’a amal qilish keraklig’i, shu yo’l bilan mamlakat boylig’ini orttirish mumkinlig’i ko’rsatib berildi. Franstiyadag’i qishlok xo’jalig’ining’ axvoli va uni yaxshilash tadbirlari tadqiqotlarning’ asosi bo’ldi (P.Buag’ilber ҳam shu masalag’a katta e’tibor berg’an edi). Ekspluatastiyaning’ asosiy shakli obrok bo’lib, u pul va natural ma ҳ sulot shaklida oling’an. Deyarli barcha ҳ aydaladig’an er, yaylov va o’rmonlarning’ 80 foizi dvoryanlarg’a teg’ishli edi. Obrok shampar - don sifatida to’lang’an va ҳ osilning’ 25 foizini tashkil etg’an. Ijarag’a oling’an erning’ yarim ҳ osili er eg’alarig’a (pomeshchikka) to’lang’an. 1789 yilda (inqilob boshlang’an yil) Franstiyada ikki million xonavayron bo’lg’an de ҳ qon bor edi, bu paytda soliq doimo oshib borg’an. Ag’rar masalani ҳ al etish fiziokratlarning’ asosiy vazifasi bo’lib qoldi. Ular qishloq xo’jalig’ini mamlakat boylig’ining’ asosi deb tushundilar. Fiziokratlarning’ mu ҳ im tomoni shuki, ular merkantilistlardan farq qilib, o’z tadqiqotlarini iqtisodiyotning’ muomala so ҳ asidan ishlab chiqarish so ҳ asig’a ko’chirdilar. Olimlar iborasi bilan aytg’anda, ular « zamonaviy siyosiy iqtisodning’ ҳ aqiqiy otalari » edilar. Ularning’ xizmati shundaki, o’sha davr dunyoqarashi doirasida kapitalning’ dastlabki ta ҳ lilini berishdi. Bu ularni boshqalardan ajratib turuvchi asosiy masala edi. Ammo fiziokratlar ishlab chiqarish so ҳ asini faqat qishloq xo’jalig’i so ҳ asi bilan cheklab qo’yg’an edilar (Franstiyaning’ ta’siri), ular sanoat ( ҳ unarmandchilik)ni samarasiz so ҳ a deb bilg’anlar. (Kolberning’ merkantilizmi) qattiq tanqid qilinadi. Lyudovik XIV o’rnig’a kelg’an yang’i qirol Lyudovik XV ҳ am eski siyosatni davom ettirdi, Franstiya Ang’liya bilan etti yillik urush olib borib, unda eng’ildi, Kanadadan va Sharqdag’i bir qancha mustamlakalaridan ajraldi, oqibatda Evropadag’i ikkinchi darajali davlatg’a aylandi. Shu sharoitda bu a ҳ voldan chiqish yo’li tabiatdan qidirildi. Fiziokratlarning’ dasturi bo’yicha Franstiyadag’i feodalizm qoldiqlari tug’atilishi, fiskal (soliq) tizimni rastionalizastiya qilib, rentadan yag’ona soliq olinishi, mayda er uchastkalari birlashtirilib, don savdosidag’i barcha protekstionistik to’siqlar bartaraf etilishi kerak edi, oddiyroq qilib aytg’anda, Ang’liyadag’i qishloq xo’jalig’ig’a xos ish yuritish taklif etildi. F.Kene almashuvning’ ekvivalentlig’i ta’limotini ilg’ari surdi. U almashuv yoki savdo boylik yaratmaydi, demak, almashuv jarayoni ҳ ech narsa ishlab chiqarmaydi, deb ҳ isoblag’an. Erkin raqobat sharoitida almashuv so ҳ asida teng’ miqdorli qiymatlarning’ almashuvi ro’y beradi. Bu qiymat tovarlarda ular bozorlarg’a kirmasdan oldin ҳ am mavjud bo’ladi (V.Pettining’ tovar qiymati faqat almashuv paytida paydo bo’ladi, deg’an fikri noto’G’’ridir). Bundan kelib chiqadiki, almashuv jarayonida boylik yaratilmaydi va foyda paydo bo’lmaydi. Almashuvning’ ekvivalentlig’i to’G’’risidag’i ta’limot merkantilistlarning’ qarashlarini inkor etish uchun nazariy asos bo’ldi. Bu xolat shu bilan birg’a fiziokratlardan boylik manbaini muomala so ҳ asidan tashqarida izlashni taqozo etdi. Ammo F.Kene miqdorli qiymatlarning’ almashuvi sababini to’G’’ri tushuntirib bera olmadi, chunki qiymat nazariyasi ҳ ali to’la ishlab chiqilmag’an edi va u qiymatni ishlab chiqarish ҳ arajatlari bilan aynan bir deb ҳ isobladi. Fiziokratlarning’ iqtisodiy tizimida « sof ma ҳ sulot » to’G’’risidag’i ta’limot markaziy o’rinni eg’allaydi. F.Kene yalpi ijtimoiy ma ҳ sulot va ishlab chiqarish ҳ arajatlari o’rtasidag’i farqni sof ma ҳ sulot deb bilg’an, boshqacha qilib aytg’anda bu ishlab chiqarish chiqimlaridan oshiqcha ma ҳ sulotdir. F.Kene «sof ma ҳ sulot» faqat qishloq xo’jalig’ida, de ҳ qonchilikda yaratiladi, bu so ҳ ada tabiat kuchlari ta’sirida iste’mol qiymatlari miqdori ko’payadi, deb ta’kidlaydi. Sanoatda esa iste’mol qiymatlari faqat turli kombinastiyalarg’a uchraydi, me ҳ nat jarayonida de ҳ qonchilikda yaratilg’an ma ҳ sulotning’ shakli o’zg’aradi, lekin uning’ miqdori ko’paymaydi, shuning’ uchun «sof maxsulot» paydo bo’lmaydi va boylik yaratilmaydi (kuchli, ammo noto’G’’ri mantiq bor). A.Smitning’ fikricha, shu asosda ҳ unarmandlar (sanoatchilar) unumsiz, foyda bermaydig’an sinf deb qaralg’an. Aslida esa fiziokratlar bu sinfning’ borlig’ini tan oladilar, uni unumsiz emas, balki foydag’a sof qo’shimcha daromad keltirmaydig’an sinf deb qarag’anlar. A.Tyurg’o esa bu sinfg’a yuqori ba ҳ o berib, « ҳ aq to’lanadig’an sinf» deb qaraydi. Fiziokratlar qiymatni iste’mol qiymatig’a, xatto tabiat ma ҳ sulotig’a teng’lashtirg’anlar (almashuv qiymati ҳ am bor). Ularni faqat miqdoriy so ҳ a, ya’ni ishlab chiqarish jarayonida oling’an iste’mol qiymatlarining’ ortiqcha qiymati (iste’mol qiling’andan ortiG’’i) qiziqtirg’an. Bu narsa asosan de ҳ qonchilikda aniq namoyon bo’ladi. Ammo F.Kene ta’limotining’ boshqa tomoni ҳ am bor, uning’ fikricha «sof ma ҳ sulot» miqdori ishlab chiqarish chiqimlarining’ miqdorig’a boG’’liqdir, bu chiqimlarg’a xom ashyo sarflari, materiallar va ish ҳ aqi kiradi. Materiallarning’ qiymati belg’ilang’anlig’i tufayli, ish ҳ aqi tirikchilikning’ minimum ҳ arajatlarig’a keltirilg’an ekan, «sof ma ҳ sulot» (qo’shimcha qiymat) qo’shimcha me ҳ natning’ samarasi sifatida yuzag’a keladi. Fiziokratlarning’ « unumli » va « unumsiz » me ҳ nat to’G’’risidag’i ta’limoti «sof ma ҳ sulot» to’G’’risidag’i ta’limot bilan chambarchas boG’’liq bo’lib, uning’ mantiqiy davomi deb ҳ isoblanadi. Merkantilistlardan farqli ravishda ular «sof ma ҳ sulot» yaratuvchi me ҳ nat unumli bo’ladi, ya’ni qo’shimcha qiymatni yaratadi, deg’an edilar. Bu unumli me ҳ natning’ tabiati to’G’’risidag’i masalag’a prinstipial to’G’’ri yondashish yo’li edi. F.Kene «sof ma ҳ sulot» to’G’’risidag’i o’z qarashlari asosida jamiyatni uch sinfg’a bo’ladi: unumli sinf (fermerlar), er eg’alari sinfi va unumsiz sinf (bu sinfni u sanoatchilar sinfi deb ҳ am ataydi). Unumli sinfg’a de ҳ qonchilikdag’i barcha xodimlar, qishloq xo’jalik ishchilari ҳ am, fermerlar ҳ am, ya’ni uning’cha «sof ma ҳ sulot» yaratuvchilarning’ ҳ ammasi kiradi. Er eg’alari «sof maxsulot» yaratmag’anlig’ig’a qaramasdan, shu bilan birg’a bu maxsulotning’ iste’molchilari ҳ isoblanadi, chunki ular uni ijara to’lovi sifatida oladilar. Samarasiz, «unumsiz» sinf vakillari esa de ҳ qonchilikdan boshqa tarmoqlarda ishlaydi (sanoat, savdo, ҳ izmat so ҳ asi). Ular «sof ma ҳ sulot» yaratmaydilar. Fiziokratlarning’ mu ҳ im xizmatlaridan biri shuki , ular birinchilardan bo’lib, kapital tushunchasini ta ҳ lil qilishg’an. Asarlarida bevosita « kapital » so’zi qo’llanilmag’an, ammo erlarning’ zaxini qochirish, ya’ni er sifatini yaxshilash, qurilish, ot, plug’, borona uchun ma’lum tipdag’i dastlabki avans (bo’nak) ҳ amda uruG’’lik va ishchi-batraklarg’a beriladig’an avans boshqacha ekanlig’i aniq belg’ilanadi. Chunki birinchisig’a qiling’an ҳ arajat bir necha yilda bir marta bo’lib, o’z-o’zini asta-sekin qoplaydi (asosiy kapital), ikkinchisi esa yilig’a yoki doim bo’lib, ҳ ar bir ҳ osil tufayli qoplang’an. Shu sababli F.Kene ularni dastlabki avans ( ҳ ozirg’i zamon nuqtai nazaridan asosiy kapital) va yillik avans (aylanma kapital) deb atadi. Bu G’’oya A.Smit tomonidan rivojlantirildi. Bu o’sha davr uchun buyuk kashfiyot edi. Shunisi mu ҳ imki, aylanma kapital bilan birg’a asosiy kapital ҳ am doim ҳ arakatda deb qaraladi. de ҳ qonchilikda qo’llaniladig’an kapitalning’ moddiy elementlarig’a qishloq xo’jalig’i qurollari va inventar, mol, uruG’’lik, odamlarning’ tirikchilik vositalari va boshqalar kiritilg’an. F.Kene merkantilistlardan farqli ravishda (ular kapitalni pul bilan aynan bir deb ҳ isoblag’anlar), pullarning’ o’zi emas, balki pulg’a olinadig’an ishlab chiqarish vositalari kapital ҳ isoblanadi, deydi. Ishlab chiqarish chiqimlari ( ҳ arajatlari)ni tadqiq qilish orqali kapitalning’ tashkil etuvchi qismlarini ajratish imkoni paydo bo’ldi, bunda kapitalning’ (oborot) aylanish ҳ arakteri ҳ isobg’a olindi. Kapitalning’ bir qismi boshlang’ich avans (bo’nak) ҳ isoblanib, ung’a qishloq xo’jalik inventari, qurilish, mol va boshqalarg’a ketg’an sarflar kiradi, shulardan 10 foizi yillik amortizastiya ҳ isoblang’an, yillik avans deb atalg’an kapitalning’ boshqa qismig’a uruG’’lik olish, asosiy qishloq xo’jalik ishlari, ishchi kuchi uchun ҳ arajatlar kiradi (ish ҳ aqi). F.Kene iqtisodiyot tarixida takror ishlab chiqarish jarayonini va yalpi ijtimoiy ma ҳ sulot muomalasini butunicha ko’rsatish uchun birinchilardan bo’lib u rinib ko’rdi. U usha davr jamiyati fuqarolarini uch sinfg’a bo’ladi: birinchisi - unumli sinf (fermerlar); ikkinchisi - mulkdorlar sinfi (pomeshchik, cherkov...) va uchinchisi - unumsiz sinf ( ҳ unarmand, ishchi va savdo xodimlari). Bu jarayon sxematik ravishda «Iqtisodiy jadval»da tasvirlang’an. Unda mamlakatda ishlab chiqarilg’an tayyor ma ҳ sulotning’ aylanishi orqali qanday taqsimlanishi ko’rsatilg’an, buning’ oqibatida ishlab chiqarishning’ avvalg’i ҳ ajmida qayta boshlash uchun shart-sharoitlar yaratiladi. F.Kenening’ G’’oyalari Ann Rober Jak Tyurg’o (1727-1781 yy.) tomonidan davom ettirildi va chuqurlashtirildi. Ammo u o’zini F.Kene shog’irdi yoki davomchisi deb ҳ isoblamag’an. U Parijda normand dvoryanlar oilasida tuG’’ildi, Sarbonnaning’ Teolog’iya (diniy) fakultetini tug’atdi, ammo bu so ҳ ada ishlamadi. 1751 yildan Parij parlamentining’ chinovnig’i, 1761-1774 yillarda Limojda intendant ( ҳ arbiy qismda xo’jalik mudiri), 1774-1776 yillarda moliya bosh nazoratchisi, qirol Lyudovik XVI davrida moliya vaziri sifatida bir qancha antifeodal islo ҳ otlar o’tkazdi (don savdosidag’i cheklashni yo’q qildi, savdo g’ildiyalarini tug’atdi...), ammo bu o’zg’arishlar Tyurg’o iste’fog’a chiqqach, bekor qilindi. U ҳ am F.Kene sing’ari Didro, D`Alamber va ularning’ yordamchilari tomonidan chiqarilayotg’an « Qomus »g’a bir nechta falsafiy va iqtisodiy maqolalar yozdi. A.Tyurg’o ҳ ayoti va ijodida prog’ressiv chinovnik Vensan G’urne katta rol o’ynadi. U fiziokratlardan ancha farqli ravishda sanoat va savdoning’ mamlakat ravnaqidag’i rolini to’G’’ri tushundi. Sof bozor iqtisodiyotidag’i mash ҳ ur laissez faire, laissez passer (bu tamoyilg’a ko’ra, iqtisodiyot davlat aralashuvisiz rivojlanishi kerak) tamoyili birinchi bor shu tadqiqotchi tomonidan ilg’ari surilg’an deg’an fikr bor. U boshqalar qatori ҳ unarmandchilikdag’i stex cheklashlarig’a qarshi chiqdi, erkin raqobatni qo’llab-quvvatladi. A.Tyurg’o V.G’urne (u 1759 yilda vafot etdi) bilan F.Kene xuzurida ko’p bo’lg’an, u ular bilan asosiy masalalarda maslakdosh bo’lsa ҳ am, ko’p so ҳ alarda boshqacha fikr yuritar edi. A.Tyurg’o Parijda A.Smit bilan ҳ am uchrashg’an. A.Tyurg’oning’ iqtisodiy qarashlari uning’ 1766 yilda yozilg’an (1769-1770 yillarda chop etilg’an) « Boylikning’ paydo bo’lishi va taqsimlanishi to’G’’risidag’i mulo ҳ azalar » asarida nisbatan to’la yoritilg’an. U Kene fikrlarini faqat tarG’’ibot qilish bilan cheklanmadi, uni rivojlantirdi. U kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarini ancha chuqur tushundi, feodalizmni islo ҳ otlar o’tkazish yo’li bilan yaxshilash mumkin deg’an fikrg’a ishonmadi (Kene ishong’an), kapitalizm feodalizm qobig’ida vujudg’a keladi va G’’alaba qiladi deg’an G’’oyani ilg’ari surdi. Oxirg’i 52 ta teoremada A.Tyurg’oning’ tarixiy a ҳ amiyatg’a eg’a bo’lg’an asosiy iqtisodiy G’’oyalari keltiriladi. Yuqorida aytilg’anidek, F.Kene, jamiyatni uch sinfg’a bo’ladi. A.Tyurg’o esa jamiyatni sinflarg’a boshqacharoq ajratadi, «unumsiz» sanoatchilar sinfini u ikki qismg’a bo’ladi: birinchisig’a tadbirkor manufakturistlar, fabrika eg’alari kiradi, ular katta kapital eg’alari sifatida namoyon bo’lib, o’z avans, ya’ni bo’naklari yordamida ish joyi yaratadilar va uni foyda olish uchun sarflaydilar. Ikkinchilari - bu oddiy ҳ unarmandlar bo’lib (ishchilar), ular o’z qo’l kuchlari ҳ isobig’a ish ҳ aqi oladilar (ishlab chiqarish vositalaridan ma ҳ rum). A.Tyurg’o ish ҳ aqini V.Petti va F.Kene kabi tirikchilik uchun zarur minimum mablaG’’lar asosida ҳ al etadi, ammo Kenedan farqli ravishda neg’a shunday bo’lishi keraklig’ining’ mexanizmini tushuntirib bermoqchi bo’ladi. Uning’ asosiy dalili shuki, me ҳ natg’a talab taklifg’a nisbatan kamayib boradi, ishchilar o’rtasida raqobat boradi. Xuddi shu kabi er eg’alari sinfi ҳ am fabrikantlar kabi ikki razryadg’a ajratiladi, bular avans beruvchi tadbirkorlar yoki kapitalistlar va faqat ish ҳ aqi oluvchi oddiy ishchilardir. Bu katta ijobiy voqea, chunki Franstiyada bu sinflar mavjud edi. Demak, A.Tyurg’o bo’yicha jamiyatda besh sinf mavjud, bu ҳ aqiqatg’a yaqindir. U yollanma ishchida qo’l kuchidan boshqa ishlab chiqarish vositalari yo’qlig’ini ochib beradi, kun kechirish uchun u o’z me ҳ natini boshqalarg’a sotishi zarurlig’ini ko’rsatadi. A.Tyurg’oning’ bunday fikrg’a kelishida vaqtning’ ҳ am ta’siri bor, chunki u Kenedan keyinroq yashadi. Tyurg’oning’ ta’limotida pul, qiymat, sinflar va daromad nazariyalari ta ҳ lil etiladi. A.Smit o’z vaqtida « fiziokratizm tizimi qanchalik nomukammal bo’lmasin, shu davrg’acha chop etilg’an iqtisodiy G’’oyalar ichida ҳ aqiqatg’a eng’ yaqini edi », - deb aytg’an edi. Bu ta’limotning’ merkantilizmni inkor qilishi, me ҳ nat bilan er boylikning’ asosi ekanlig’ini tan olishi, savdo-sotiqda bojxona cheklashlarini olib tashlashni taklif etishi ni ҳ oyatda mu ҳ imdir. Fiziokratlar boylik tezisi to’G’’risida fikr yuritib, boylik - bu jamiyat me ҳ nati bilan ҳ ar yili yaratiladig’an iste’mol qiymatlaridir, deydilar. Bu tezis ҳ am A.Smit tomonidan qabul qiling’an. Ishlab chiqarish va taqsimot jarayonig’a xos umumiy me ҳ nat doktrinasi, ishlab chiqarishning’ takroriylig’ig’a alo ҳ ida urG’’u berilishi katta yuto’q ҳ isoblanadi. Kapital va uning’ ikki qismg’a ajratilishi (asosiy va aylanma), takror ishlab chiqarish, erkin so ҳ ibkorlik to’G’’risidag’i G’’oyalar, jamiyatning’ sinflarg’a ajratilishi iqtisodiy ta’limotlarning’ rivojida keying’i mu ҳ im qadamdir. XULOSA XVII-XVIII asrlarda qulay ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda dastlab Ang’liyada klassik iqtisodiy maktab kurtaklari paydo bo’la boshladi. Bu yang’i iqtisodiy G’’oyalar V.Petti nomi bilan boG’’liq (burjua inqilobi, manufaktura va savdoning’ rivojlang’anlig’i, ag’rar islo ҳ ot, de ҳ qonlarning’ cheg’aralanishi, mustamlakachilik siyosati, qulay tarixiy, tabiiy va g’eog’rafik ҳ amda iqlimiy sharoitlar). Klassik iqtisodiy maktabning’ shakllanishi avvalg’i G’’oya merkantilizmdan prinstipial farq qiladi, ag’ar merkantilizmda boylikning’ asosi muomala so ҳ asi (javo ҳ ir, oltin, kumush, pul, savdo saldosi)da vujudg’a keladi deb qaralg’an bo’lsa, endi boylik ishlab chiqarish so ҳ asida vujudg’a keladi deb isbotlab berildi. V.Petti yang’i kapitalistik jamiyatni, erkin tadbirkorlikni, kapitalistlarni ҳ imoya qildi, xususiy mulkni «muqaddas» va «daxlsiz» deb bildi. U iqtisodiy tadqiqotda tabiiy fanlarni, ya’ni abstrakt usullarni qo’llab ҳ ar bir masalaning’ ichki boG’’liqlig’ig’a asosiy e’tiborni qaratdi, matematik va statistik usullardan eng’ foydalandi. V.Petti «tabiiy ba ҳ o» (qiymat), «siyosiy ba ҳ o» tushunchalarini kiritdi, tovar qiymatining’ ung’a sarflang’an me ҳ nat miqdori bilan o’lchanishi G’’oyasig’a, ya’ni qiymatning’ me ҳ nat nazariyasig’a asos soldi. «Me ҳ nat boylikning’ otasi, er esa uning’ onasidir» deg’an fikrni bildirdi. Qiymatni aynan almashuv qiymati (pul) shaklida tushundi. Ish ҳ aqi ishchilarg’a tirikchilik uchun zarur bo’lg’an jismoniy minimum, ya’ni «yashash, me ҳ nat qilish va ko’payish» uchun kerak darajada to’lansa bas, deg’an G’’oyani ilg’ari surdi. Kapitalistlarning’ foydasini imkoni boricha oshirishni, ishchilarning’ soliq to’lashlarini zarur deb bildi. Pulning’ roli va uning’ mamlakatdag’i miqdori masalalarini asosan to’G’’ri ҳ al etdi, ya’ni pul miqdori ishlab chiqarilg’an ma ҳ sulot miqdorig’a to’G’’ri, pulning’ aylanish oborotig’a esa teskari proporstionallig’ini aniqladi. Pulning’ me’yorda bo’lishini qo’llab-quvvatladi. Er va renta masalalarini ancha puxta ishlab chiqdi. Ish ҳ aqi va rentaning’ bir-birig’a qarama-qarshilig’ini isbotladi (er ba ҳ osini to’G’’ri xal etmadi). Petti «Siyosiy arifmetika» va boshqa asarlarida statistika, aniqroG’’i demog’rafik statistika fanig’a asos soldi. «A ҳ oli - boylik asosi» masalasini to’G’’ri qo’ydi. Milliy daromad masalasini ko’tardi va uni qisman ҳ al etdi. Franstiyadag’i klassik iqtisodiy maktabning’ dastlabki vakili P.Buag’ilber ҳ am mu ҳ im G’’oyalarni ilg’ari surdi. Bu mamlakat a ҳ voli Ang’liyanikidan ancha katta farq qilardi. Shu sababli iqtisodiy qarashlarda o’zig’a xoslik seziladi. Ag’ar Petti ko’proq sanoat va savdoni qo’llag’an bo’lsa, Buag’ilber asosan qishloq xo’jalig’i so ҳ asini tadqiq etdi va o’zining’ mu ҳ im xulosalarini chiqardi. Qiymatni aynan iste’mol qiymati shaklida tushundi. «Proporstional ba ҳ olar» tarafdori edi, erkin tadbirkorlik, raqobat va erkin ba ҳ olarni qo’lladi. Ortiqcha ishlab chiqarish inqirozini to’G’’ri tushuntirib berdi, pulg’a salbiy munosabatda bo’ldi, oltin va kumushlarni yovuzlik sababi deb bildi. Noto’G’’ri ravishda faqat qishloq xo’jalig’ini qullab-quvvatladi, sanoat va savdog’a kam e’tibor qildi. Buag’ilberning’ iqtisodiy isloqotlari bo’yicha takliflari o’z davri uchun ni ҳ oyatda a ҳ amiyatlidir. XVIII asrning’ o’rtalarida Franstiyada iqtisodiy ta’limotlar tarixida fiziokratizm yo’nalishi yuzag’a keldi. Bu ta’limot klassik iqtisodiy maktabning’ tarkibiy, butun zanjirning’ ajralmas qismi sifatida mu ҳ im a ҳ amiyatg’a eg’adir. Bu oqimning’ asosiy vakillari F.Kene va A.Tyurg’o mamlakatdag’i o’sha davr iqtisodiy ҳ olatini ҳ ar tomonlama ta ҳ lil etib, iqtisodiyotning’ mu ҳ im kateg’oriyalari buyicha qimmatli fikrlarni berdilar. Ular fermerlarni ҳ imoya qilg’an ҳ olda avvalo merkantilizmdan voz kechib, boylikning’ asosiy manbai me ҳ nat va er ekanlig’ini ko’rsatdilar. «Tabiiy tartib» konstepstiyasi asosida «unumli me ҳ nat», «sof ma ҳ sulot», kapital to’G’’risidag’i ta’limotlar ilg’ari surildi. Kapitalistik munosabat, xususiy mulk, erkin ba ҳ olar, erkin raqobat, davlatning’ iqtisodg’a kam aralashuvi «tabiiy ҳ ol» deb tan olindi. Ularning’ fikricha, qiymat iste’mol qiymati bo’lib, xatto tabiat, er in’omi sifatida talqin etiladi. Shundan de ҳ qonchilikdan boshqa sanoat, savdo va ҳ izmat tarmoqlari unumsiz so ҳ a deb qaraladi. Bunday noto’G’’ri fikrning’ paydo bo’lishi Franstiyaning’ o’sha davrdag’i iqtisodiy a ҳ voli (ag’rar mamlakat) bilan boG’’liqdir. Kapital tushunchasining’ kiritilishi va uning’ boshlanG’’ich va yillik bo’nak kabi ikki qismg’a bo’linishi iqtisodiyot tarixida mu ҳ im qadamdir. Shundan doimiy va aylanma kapital G’’oyalari ҳ am kelib chiqadi. F.Kenening’ asosiy «Iqtisodiy jadval» asarida jamiyatdag’i sinflar masalasi ko’tariladi, ammo bunda ba’zi kamchiliklar bor, uni A.Tyurg’o rivojlantirib, o’sha davr uchun to’G’’ri xulosalar chiqaradi. Takror (uzluksiz) ishlab chiqarish jarayoni va yalpi ijtimoiy ma ҳ sulot muomalasi birinchi bor kun tartibig’a qo’yiladi. Oddiy takror ishlab chiqarish chizmasi beriladi va tayyor ma ҳ sulotning’ aylanish tamoyillari ko’rsatiladi, bu o’sha davr uchun katta kashfiyot edi. Tarmoklar, ya’ni sektorlararo taqsimotning’ aniq proporstiyalari bo’lishi zarurlig’i qayd etiladi, ma’lumki bu tamoyil ҳ ozirg’i davrda ҳ am mu ҳ im. Olim va davlat arbobi A.Tyurg’oning’ iqtisodiy G’’oyalari ancha mukammal bo’lib, o’sha davrdag’i jamiyat va iqtisodiyotdag’i jarayonlarni ancha izchil ta ҳ lil etadi va sanoatda kapitalistlar va yollanma ishchilar mavjudlig’i ҳ amda beshta sinf borlig’i e’tirof etiladi. Bu xulosa to’G’’ri xulosadir. A.Tyurg’o sanoat va ҳ izmat so ҳ alarig’a ijobiy yondashadi. U kapital va qo’shimcha ma ҳ sulot (qiymat) masalalarini ancha mukammal ҳ al etadi, sanoat, ssuda va kapital ҳ aqida fikr yuritadi, lekin oxir-oqibatda fiziokratizm kobiG’’idan chiqa olmaydi, qo’shimcha ma ҳ sulotning’ asosiy shakli yana erg’a, er rentasig’a qaytadi. A.Tyurg’o davlat chinovnig’i, aniqroG’’i moliya vaziri sifatida ҳ am bir qancha iqtisodiy islo ҳ otlarni o’tkazishg’a erishadi. Ammo mamlakatdag’i ijtimoiy tuzum bu islo ҳ otlarg’a to’siq edi. Ҳ ozirg’i davr tili bilan aytg’anda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarini qo’lladilar, ammo ularning’ G’’oyasi asosan qishloq xo’jalig’i bilan cheklab qo’yildi, barcha fikrlarda mukammallik etishmas edi. Bu vazifalar esa keying’i olimlar tomonidan ҳ al etildi. Tayanch tushuncha va iboralar Klassik (namunaviy) maktab; me ҳ nat boylik manbai; tabiiy va siyosiy ba ҳ olar; pulning’ miqdori; (iste’mol va almashinuv); V.Pettining’ ish ҳ aqi, renta nazariyalari; er ba ҳ osi; statistika; inson resurslari; P.Buag’ilber; iste’mol qiymati; ishlab chiqarish va qishloq xo’jalig’i; boylik va qashshoqlik; fiziokratizm; F.Kene; tabiiy tartib konstepstiyasi; erkin bozor munosabatlari; unumli va unumsiz me ҳ nat; sof ma ҳ sulot; kapital; «Iqtisodiy jadval»; oddiy takror ishlab chiqarish; A.Tyurg’o; qiymat tarkibi; sof bozor iqtisodiyoti; sinflar. Nazorat va muloҳaza uchun savollar 1. Klassik iqtisodiy maktab vujudg’a kelishining’ shart-sharoitlari. Bu maktabning’ merkantilizmdan asosiy far q i nimadan iborat? 2. V.Pettining’ iqtisodiy qarashlari, uning’ uslubi. 3. V.Pettining’ qarashlaridag’i cheklang’anlik. Qiymatning’ me ҳ nat nazariyasi nima? 4. Franstiyaning’ shu davrdag’i iqtisodiy a ҳ voli va uning’ P.Buag’ilber qarashlarig’a ta’siri. 5. P.Buag’ilber nima uchun qishloq xo’jalig’ini qo’llab-quvvatladi? 6. Proporstional ba ҳ olar, iqtisodiy inqiroz to’G’’risidag’i G’’oyalar. 7. Nima uchun P.Buag’ilber pulg’a qarshi edi? 8. Mo’l-ko’lchilik davrida ҳ am qashshoqlik bo’lishi mumkinlig’i qanday isbotlanadi? 9. Fiziokratizmning’ mo ҳ iyati va xususiyatlari nimadan iborat? 10. F.Kenening’ «Iqtisodiy jadval» asaridag’i iqtisodiy G’’oyalar mazmuni 11. A.Tyurg’oning’ bosh asari va undag’i iqtisodiy G’’oyalarni sharxlab bering’? 12. Fiziokratizmning’ a ҳ amiyati va tarixiy taqdiri to’G’’risida nima deya olasiz? Adabiyot Asosiy adabiyot Mayburd E.M. Vvedenie v istoriya ekonomicheskoy m ы sli. M., 1996 Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. T., 2002 (6-7 boblar) Qo’shimcha adabiyot Iqtisodiy ta’limotar tarixi. T., TMI. 2003 Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M., 2010 mavzu. Fransiyada fiziokratlar maktabining shakillanishi va ahamiyati rivojlanishi. Uy hunarmandchiligi o'rniga manufakturaning kirib keIishi katta ijobiy voqea bo'ldi. Tarix, xalq xo'jaligi tarixi va boshqa ijtimoiy fanlami o'qiganda hunarmandchilik, sex va manufaktura nima ekanligi bayon etiladi, uy hunarmandchiligida hamma asosiy ishlar bir odam yoki oila tomonidan bajarilgan (xomashyoni tayyorlash, qayta ishlash, sotish ... ), unda aniq mehnat taqsimoti yo'q, manufakturada esa (manu - qo'l, facture -tayyorlash) mehnat taqsimoti, kooperatsiya, yollanma ishchi kuchi, demak, kapitalistik ishlab chiqarishning kurtaklari paydo bo'ldi. XVI asrdan boshlab dastlab Angliyada dehqonlarning yerdan mahrum qilinishi (yer yirik lendlordlar qo'liga o'ta boshladi) ro'y berdi, yomenlar - dehqon sinfi tugatildi, oqibatda kapitalistik fermerchilik yuzaga keldi (ular yerni lendlordlardan uzoq muddatli ijaraga olgan), ular yollanma mehnatdan (krepostnoylik emas) keng foydalangan, keyinchalik texnikani, ilmiy texnika yangiliklarini keng qo'llaganlar. Agrar inqilob, islohot nomini olgan bu o'zgarish manufaktura sanoatining rivoji bilan bog'liq. Dastlabki paytlarda bu sohada mato to'qish asosiy ish edi. U nihoyatda foyda keltiruvchi sohaga aylandi. Matoga talab oshdi, uni qondirish uchun, sanoat uchun kerakli xomashyo bazasini yaratish talab qilindi. Xomashyo esajun bo'Iib, qo'ylardan olinardi. Manufaktura rivojiga jun kerak, bulling uchun qo'ylar sonini oshirish talab etildi, ko'p qo'y boqish uchun esa yangi keng yaylovlar zarur, oqibatda chakalakzor, botqoq, bo'z yerlar chegaralanib «<yerlami chegaralash» degan ibora shundan keIib chiqqan) yaylovga aylantirildi, Dehqon (yomen)lar o'z yerlaridan haydab chiqarildilar, yerlari esa tortib olinib, yaylovlarga aylantirildi. Bu jarayonning muhim ahamiyati bor: 1. manufaktura (sanoat) uchun xomashyo ko'paydi; 2. sanoatga ko'p va arzon ishchi kuchi yetkazib berildi ( yerdan mahrum bo'lgan, haydalgan dehqonlar ish qidirib shaharlarga borganlar). Oqibatda sanoat tez o'sa boshladi, yangi sinflar paydo bo'ldi. Demak, sanoatdagina emas (manufaktura), qishloq xo'jaligida ham kapitaIistik munosabatlar g'alaba qozondi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga yo'l ochib berildi. Lekin ko'plab dehqonlarning ekspropriatsiya qilinishi (yersizlantirilishi), ularni zo'rlik yo'Ii bilan yollanma mehnatga jalb etilishi (chunki boshqa iloj yo'q) qarama-qarshilikni kuchaytirdi, oqibatda 1641-1660-yillarda Angliyada inqilob bo'Iib o'tdi. XVII asrdagi Niderlandiya keyingi ikkinchi bu inqilob burjua inqilobi bo'lib, u Angliyadagi feodal jamiyatga chek qo'ydi. Angliya respublika deb e'lon qilindi, parlament VUjU9'6a keldi, demokratik jarayon kuchaydi. Xalq xo'jaligining yuksak rivoji ilmiy kashfiyotlami taqozo etdi. Shu davrda Angliyada tabiiy fanlar, ayniqsa, mexanika, astronomiya va fizika tez rivoj topdi. Bu davrning eng buyuk vakili Isaak Nyutondir (1643-1727), Tomas Gobs (1588-1679) ingliz faylasufi, mexanistik materializm sistemasining asoschisi sifatida katta ahamiyatga ega. Uning fikricha, jamiyat mexanizmga o'xshash narsa, uning oddiy elementi inson degan g'oya yotadi. dnson insonga bo'ri» iborasi shu olimga tegishli, uningcha egoizm insonni harakatlantiruvchi kuchdir. Bu olimda tarixga zid fIkrlar rnavjud bo'lishiga qaramay, uning fIkricha, ijtimoiy hayotda ham xuddi tabiatdagi kabi obyektiv qonuniyatlar mavjud. Ana shunday sharoitda klassik iqtisodiy tp.aktab shakllandi va rivojlandi. Bu davrda merkantilizm ta'limoti talabga javob bermay qo'ydi va uning buzilishi ro'y berdi. Merkantilistlardan farqli ravishda (ular iqtisodiyotning faqat muomala sohasinigina tahlil etganlar), klassik maktab namoyandalari feodalizm o'rniga kelgan nisbatan progressiv kapitalistik munosabatlarning ichki iqtisodiyaloqalarini o'rgandilar va o'z tadqiqotlarini asosan ishlab chiqarish sohasiga ko'chirdilar. Klassik iqtisodiy maktab deganda V.Pettidan boshlanadigan iqtisodiy tadqiqotlar tan olinadi, bu ta'limot ishlab chiqarishdagi bozor munosabatlarining ichki aloqadorligini o'rganadi va tahlil etadi. v.Petti klassik maktab otasi va statistikaning kashfiyotchisidir. Angliyada v.Petti, Fransiyada P.Buagilber shu maktabning boshlovchilari bo'lsa, Fransiyada shu maktabning bir yo'nalishi bo'lgan fIziokratlar vujudga keldi (F.Kene, A.Tyurgo) va u A.Smit, D.Rikardolar bilan yakunlanadi. Bu davr kapitalistik munosabatlar rivojiga yo'I ochib berdi. R.Xeylbronerva L. Turoulaming fIkricha «<3KoHoMuKa aJlJl 8Cex»), ishlab chiqarish omillari vujudga keldi: mehnat, yer va kapital tovarga aylantirildi, bungacha ular tovar bo'lmagan. Hozirgi davr till bilan aytganda, bozor tizimi, bozor jamiyati barpo etila boshlandi. Yangi ta'limotning klassik (mumtoz) deb atalishiga sabab shuki, hozirgi iqtisodiyotning asosida yotuvchi ko'pgina nazariya va metodologik qoidalarning haqiqiy ilmiy xarakteri bilan izohlanadi. Mana shu maktab namoyandalarining xizmatlari tufayli iqtisodiy nazariya ilmiy fan darajasiga ko'tarildi. Erkin xususiy tadbirkorlikning ahamiyati isbotlab berildi. P.Samuelson fikricha, yangi ta'limot to'la laisser faire (ya'ni tadbirkorlik faoliyatiga davlatning mutlaq aralashmasligi) sharoitiga o'tishga va voqea1aming boshqacha rivojiga ohb keladi va faqat XIX asming oxirIarida deyarli barcha mamlakatlarda davlat iqtisodiy funksiyalarining doimiy kengayishi ro'y berdi. Bu ta'limot namoyandalari Angliyada V.Pettidan 72 to D.Rikardogacha, Fransiyada P.Buagilberdan S.Sismondigacha (XIX asrning o'rtalarigacha) yangi jamiyatning haqiqiy ishlab chiqarish munosabatlarini tadqiq etdilar. Ularning fikricha, erkin xo'jalik faoliyatida shu davrdagi tuzum mukammal deb qaraladi. Ya.S. Yadgarov klassik maktab rivojlanishida (ma'lum shart bilan) 4 bosqichni ajratadi: I-bosqich XVII asr oxiri - XVIII asr boshiga to'g'ri keladi. Bu bosqichda merkantilizm ta'limotining xatolari yoritib beriladi va uning asoschilari V.Petti va P.Buagilber bir-biridan bexabar qiymatning mehnat nazariyasini ilgari surdilar va har qanday qiymatning manbayi va o'lchovi sifatida tovar mahsulot yoki boshqa boylikni yaratish uchun sarflangan mehnat miqdori hisoblanadi. Boylik va farovonlik muomala sohasida emas, ishlab chiqarish sohasida yaratilishi ko'rsatiladi. Bu bosqich XVIII asr o'rtalarida va 2-yarmida fransiyalik F.Kene va A Tyurgolar tomonidan ilgari surilgan fiziokratizm bilan yakunlanadi. Sofmahsulot (milliy daromad) manbayini qidirish orqali asosiy e'tiborni mehnat bilan yerga qaratdilar. Merkantilizm tanqid qilinib, tahlilda ishlab chiqarish asossiz ravishda muomala sohasidan to'la ajratib qo 'yilgan. 2-bosqich. XVIII asr oxiri va XIX asr boshiga to'g'ri kelib, A.Smit asadaridagi iqtisodiy g' oyalarda aks etgan. 3-bosqich. XIX asrning l-yarmiga to'g'ri kelib, fransiyalik J.B. Sey va F. Bastiya, inglizlar D. Rikardo, T. Maltus va N. Senior, amerikalik G. Keri va boshqalar asarlaridagi g'oyalar bilan bog'liq. 4-bosqich. XIX asrning 2-yarmiga to'g'ri keladi va J.S. Mill g'oyalarida o'z nihoyasiga yetadi. K.Marksga ham shu bosqich vakili sifatida qaraladi lekin, fIkrimizcha, bu unchalik to'g'ri emas. Bu bosqichlarning xususiyatlari tegishli boblarda yoritiladi. 6.2. V.Petti - Angliya klassik iqtisodiy maktabiniog asoschisi Umumiy bahoga ko'ra, klassik maktab XVII asr oxiri - XVIII asr boshlarida V.Petti (Angliya) va P.Buagilber (Fransiya) asarlarida yaratildi. Vdyam Petti (1623-1687) Romsi shahrida tug'ilgan. Angliya klassik iqtisodiy maktabining asoschisidir. Ko'pchilik bu olimning iqtisodiyot fani sohasidagi faoliyatiga yuksak baho berib, uni buyuk va takrorlanmas iqtisodchi-tadqiqotchi deb baholagan edi. V.Petti favqulodda hartomonlama va yuksak bilim1i inson bo'lgan. U mayda hunarmand-matochi oilasida tug'ildi. Leyden, Parij va Oksford universitetlarida tibbiyot sohasi-73 da tahsil ko'rdi. U juda qobiliyatli talaba bo'lgan, 1647-yilda nusxa ko'chiradigan mashinani (kseroks) ixtiro qildi, 1649-yilda fizika doktori ilmiy darajasiga ega bo'ldi. U dengizchi, vrach sifatida ham ishladi. Petti, shu bilan birga, yirik yer egasi ham edi, u yirik ingliz lendlordlar (yirik yer egasi) sulolasining asoschisi bo'lib qoldi. 1652-yilda Kromvel hukumatirung topshirig'iga ko'ra Irlandiyaning «yer obzori» (kadastri)ni o'tkazdi. U XVII asrdagi Angliya bmjuaziya inqiloblaridan keyin kuchaygan ingliz tadbirkorlar matkurachisi sifatida tanildi. U tadbirkorlar mulkini, ya'ni xususiy mulkni «muqaddas» va «daxlsiz» deb bildi va uni turlicha yo'l1ar bilan himoya qildi. Ish haqini cheklash tarafdori sifatida ishchilarga fIzik jihatdan minimum haq to'lash, shu bilan birga, yangi sinfning boyishiga yordam berishni qo'l1adi. U mehnatning kapital tomonidan ekspluatatsiyasini yoqlab chiqdi. Shuningdek, AngJiyaning mustamlakachilik siyosatini ham qonuniy deb hisobladi. V.Petti kapitalga soliq solishga qarshi edi, chunki bu ishlab chiqarishni cheklashi mumkin edi. Shu bilan birga, u mehnatkashlarning daromadlaridan soliq ollsh tarafdori edi. U iqtisodiy muammolarga bag'ishlangan «Soliqlar l'R yig'imJar to'g'risida risola» (1662), «So'z donisbmandlarga» (1665), «lrlandiyaning siyosiy anatomiyasi» (1672), «Siyosiy arifmetika» (1683) va boshqa shu kabi asarlami yozdi. V.Petti XVII asrdagi eng taniqli shaxslar qatoridan o'rin oladi (MakKulloxning 1845-yilda bergan bahosi). U iqtisodiyotni o'rganishda yangi usul qo'l1adi, ko'rinib turgan voqealarni sharhlashdan ularning mohiyatini tahlil etishga o'tdi. V.Petti tadqiqot predmeti sifatida ishlab chiqarish sohasi muammolarini tahlil etdi. Uning ftkricha, boylik paydo bo'lishi va ko'payishi faqat moddiy ne'matlar yaratish sohasida ro'y beradi, bujarayon savdo va savdo kapitalining hech qanday ishtirokisiz bo'ladi. Olimning tadqiqot usulida empirizm elementlari (unsurlari) bo'lishiga qaramasdan (bu masalan, yer bahosini talqin etishda ko'rinadi), davlatning iqtisodiy faoliyatga aralashuvini qisman qo'llaydi (mamlakatdagi savdogarlar sonini qisqartirishni talab etadi), u asosan erkin iqtisodiyot (laisser faire) prinsiplarini qo'l1aydi vamerkantilistlardan farqli ravishda pul muomalasi va savdoni erkinlashtirish tarafdori bo'lgan. U o'z tadqiqotlarida bir qancha metodik (shartli) soddalashtirishlardan foydalanadi: • muomala sohasining ishlab chiqarishga teskari ta'siri inkor etiladi; • pul va tovar bozodarining o'zaro bog'liqIigi ko'zda tutilmaydi; 74 mehnat natijasi sifatida namoyon bo'ladi, bu qO'shimcha qiymat, uningcha, rentadir. U ishlab chiqarmaydigan aholiga -dindorlar, advokat, amaldorlarga salbiy munosabatda bo'ldi, shuningdek, u sotuvchilar sonini ham keskin kamaytirish tarafdori edi. Tadbirkorlar va yer egalarining daromadlarini belgilash uchun umumiy bo'lgan «Renta» tushunchasi kiritiladi. V.Petti renta nazariyasini ham ishlab cbiqdi (siz ham rent ani bir eslang). Uning flkricha, renta mahsulot (natura) ko'rinishida ish haqi va urug'likni ajratgandan keyin qoladigan mahsulot miqdoriga teng bo'lishi kerak. Demak, bu holda renta qo'shimcha mahsulotga teng. Pul holidagi renta qO'shimcha mahsulotning kumush miqdoliga teng qiymatidir. V.Pettida foyda tushunchasi alohida kategoriya shaklida yo'q, renta barcha qo'shimcha qiymatga teng miqdor deb baholanadi. Shu sababIi renta to'g'risidagi nazariyada amalda qo'shimcha qiymat haqida gap boradi. Qiymatni mehnat sarflari sifatida qarab, V.Petti birin-ketin renta (qo'shimcha qiymat)ni qO'shimcha mehnat natijasi ekanligini aniqlaydi. Buni fermerning foydasi sifatida ham qaraydi. Ish haqi va rentani mehnat asosida yuzaga kelgan qiymatning bir bo'lagi sifatida tahlil etib, Petti muhim qisqacha xulosalar chiqaradiki, unga ko'ra ish haqi va renta bir-biriga qarshi. Masalan, - deydi u, -bir bushel (36,4 kg) bug'doy 60 pensdan sotiladi, undan 20 pensi yer rentasiga, 40 pensi yer egasining ish haqi sifatida berilsa va ish haqi 1/8 ga yoki kuniga 8 dan 9 pensga ko'tarilsa, yer egasining 1 bushel bug'doydagi hissasi 40 dan 45 ga ko'tariladi, yer rentasi esa 20 dan 15 pensga (ya'ni 5 pensga) kamayadi. V.Petti rentaning kelib chiqishi to'g'risida ham muhim va qiziqarli fikrlarni beradi (umuman, renta absolut va differensial bo'ladi). Differensial rentaning kelib chiqishini u yer uchastkalarining turlicha joylashganligi bilan tushuntiradi (birinchi sabab, ya'ni bozorga uzoqyaqinligi, masofa, transport sarflari). U rentaning ikkinchi sababini ham aniqlab, yeming tabiiy unumdorligining turlicha ekanligini ko'rsatgan. Olimlarning flkricha, V.Petti differensial rentani Adam Smitdan ham yaxshi bayon etgan. Absolut renta haqida gap borganda shuni aytish kerakki, bu renta yerga xususiy mulkchilik bo'lganda namoyon bo'ladi. V.Petti yer bahosi 79 masalasini juda qiziq va noyob ravishda hal etishga uringan. U ning fikricha, yerni sotib oluvchi har yili renta olish huquqini qo'lga kiritgan shaxsdir. Shu sababli yerning bahosi bir yillik rentani ma'lum bir songa ko'paytirish orqali aniqlanadi. Hamma masala shunda bo'lib, uni tanlash talab etiladi. Xo'sh, u nima bo'lishi mumkin? V.Petti bu savolga javoban shunday deydi: yer sotib oluvchi o'zi va o'ziga yaqin avlod-ajdodlarining manfaatlarini e'tiborga olib ish yuritadi. Uningcha, odatda, uch avlod vakillari bir vaqtda hamkorlikda yashaydilar: buva (50 yosh), o'g'il (28 yosh) va nabira (7 yosh). U shu uch avlodning hamkorlik davrida yashagan yillar rentasi yig'indisini yer bahosi deb qabul qiladi. U Angliya uchun bunday son 21 yilga teng ekanligini aniqlaydi. Demak, yerning bahosi shuncha bir yillik rentalar yig'indisiga teng, degan xulosa chiqariladi. V.Petti yerni sotib oluvchi uchun yer yillik daromad manbai ekanligini tushungan. Shunga muvofiq u yerning bahosi shunday summaga teng bo'lishi kerakki, bu summa har yill olinadigan renta huquqini beradigan bo'lishi kerak, deb to'g'ri hisoblagan. Arnalda yeming bahosini kapitallashgan rentadek hisoblash orqali V.Petti masalaning mohiyatini to'la va to'g'ri tushungan. Ammo yerning bahosi masalasi hali to'la hal etilmadi, chunki yerning bahosi ikki omilga bog'liq: 1) yer rentasining miqdori, 2) prosent (foiz) darajasi. V.Petti esa yuqorida qayd etilganidek, ssuda prosentini yer bahosidan chiqargan. Bu qiyin ahvoldan chiqish uchun u yer bahosi rentaning 21 ga ko'paytiriIganiga teng deb hisoblagan (uch avlod - buva, ota va nevara birgalikda 21 yi1 yashaydilar va yerdan birga foydalanadilar, degan qisqacha xulosalar). Yening asl bahosi masalasini boshqa olimlar to'g'ri hal etdilar. V.Pettining «Siyosiy arifmetika» asari to'la ravishda uning vafotidan keyin bosilib chiqdi (kitob uning o'g'li lord Shelbem tomonidan nashr etilgan). Buning sababi shuki, unda Angliya va Fransiyani chog'ishtiruvchi ma'lumotlar bor edi. Bu asar yangi fan - statistikaga asos soldi. Bu davrda hali bu tushunchaning o'zi yo'q edi «<statistika» so'zi XVIII asr oxirida paydo bo'ldi). V.Petti birinchilardan bo'lib davlat statistika xizmatini tuzish zarurligi masalasini ko'tardi va ma'lumot to'plashning ayrim yo'nalishlarini belgilab berdi. Uningcha, mamlakatdagi aholining umumiy soni, joylashuvi, yoshi va kasbi hamda boshqa ma'lumotlar muhimdir. Iqtisodiy 80 mehnat natijasi sifatida namoyon bo'ladi, bu qo'shimcha qiymat, uningcha, rentadir. U ishlab chiqannaydigan aholiga -dindorlar, advokat, amaldorlarga salbiy munosabatda bo'ldi, shuningdek, u sotuvchilar sonini ham keskin kamaytirish tarafdori edi. Tadbirkorlar va yer egalarining daromadlarini belgilash uchun umumiy bo'lgan «Renta» tushunchasi kiritiladi. V.Petti renta nazariyasini ham ishlab chiqdi (siz ham rentani bir eslang). Uning ftkricha, renta mahsulot (natura) ko'rinishida ish haqi va urug'likni ajratgandan keyin qoladigan mahsulot miqdoriga teng bo'lishi kerak. Demak, bu holda renta qo'shimcha mahsulotga teng. Pul holidagi renta qO'shimcha mahsulotning kumush miqdoriga teng qiymatidir. V.Pettida foyda tushunchasi alohida kategoriya shaklida yo'q, renta barcha qo'shimcha qiymatga teng miqdor deb baholanadi. Shu sababli renta to'g'risidagi nazariyada amalda qo'shimcha qiymat haqida gap boradi. Qiymatni mehnat sarflari sifatida qarab, V.Petti birin-ketin renta (qo'shimcha qiymat)ni qo'shimcha mehnat natijasi ekanligini aniqlaydi. Buni fennerning foydasi sifatida ham qaraydi. Ish haqi va rentani mehnat asosida yuzaga kelgan qiymatning bir bo'lagi sifatida tahlil etib, Petti muhim qisqacha xulosalar chiqaradiki, unga ko'ra ish haqi va renta bir-biriga qarshi. Masalan, - deydi u, -bir bushel (36,4 kg) bug'doy 60 pensdan sotiladi, undan 20 pensi yer rentasiga, 40 pensi yer egasining ish haqi sifatida berilsa va ish haqi 1/8 ga yoki kuniga 8 dan 9 pensga ko'tarilsa, yer egasining 1 bushel bug'doydagi hissasi 40 dan 45 ga ko'tariladi, yer rentasi esa 20 dan 15 pensga (ya'ni 5 pensga) kamayadi. V.Petti rentaning kelib chiqishi to'g'risida ham muhim va qiziqarli flkrlarni beradi (umuman, renta absolut va differensial bo'ladi). Differensial rentaning kelib chiqishini u yer uchastkalarining turlicha joylashganligi bilan tushuntiradi (birinchi sabab, ya'ni bozorga uzoqyaqinligi, masofa, transport sarflari). U rentaning ikkinchi sababini ham aniqlab, yerning tabiiy unumdorligining turlicha ekanligini ko'rsatgan. Olimlarning flkrlcha, V.Petti differensial rentani Adam Smitdan ham yaxshi bayon etgan. Absolut renta haqida gap borganda shuni aytish kerakki, bu renta yerga xususiy mulkchilik bo'lganda namoyon bo'ladi. V.Petti yer bahosi 79 masalasini juda qiziq va noyob ravishda hal etishga uringan. Dning fikricha, yerni sotib oluvchi har yili renta olish huquqini qo'lga kiritgan shaxsdir. Shu sababli yerning bahosi bir yillik rentani ma'lum bir songa ko'paytirish orqali aniqlanadi. Hamma masala shunda bo'lib, uni tanlash talab etiladi. Xo'sh, u nima bo'lishi mumkin? V.Petti bu savoiga javoban shunday deydi: yer sotib oluvchi o'zi va o'ziga yaqin avlod-ajdodlarining manfaatlarini e'tiborga olib ish yuritadi. Uningcha, odatda, uch avlod vakillari bir vaqtda hamkorllkda yashaydilar: buva (50 yosh), o'g'il (28 yosh) va nabira (7 yosh). U shu uch avlodning hamkorlik davrida yashagan yillar rentasi yig'indisini yer bahosi deb qabul qiladi. U Angliya uchun bunday son 21 yilga teng ekanligini aniqlaydi. Demak, yerning bahosi shuncha bir yillik rentalar yig'indisiga teng, degan xulosa chiqariladi. V.Petti yerni sotib oluvchi uchun yer yillik daromad manbai ekan-1igini tushungan. Shunga muvofiq u yem.ing bahosi shunday summaga teng bo'lishi kerakki, bu summa har yili olinadigan renta huquqini beradigan bo'lishi kerak, deb to'g'ri hisoblagan. Arnalda yeming bahosini kapitallashgan rentadek hisoblash orqali V.Petti masalaning mohiyatini to'la va to'g'ri tushungan. Ammo yerning bahosi masalasi hali to'la hal etilmadi, chunki yerning bahosi ikki omilga bog'liq: 1) yer rentasining miqdori, 2) prosent (foiz) darajasi. V.Petti esa yuqorida qayd etilganidek, ssuda prosentini yer bahosidan chiqargan. Bu qiyin ahvoldan chiqish uchun u yer bahosi rentaning 21 ga ko'paytirilganiga teng deb hisoblagan (uch avlod - buva, ota va nevara birgalikda 21 yil yashaydilar va yerdan birga foydalanadilar, degan qisqacha xulosalar). Yening asl bahosi masalasini boshqa olimlar to'g'ri hal etdilar. V.Pettining «Siyosiy arifmetika» asari to'la ravishda uning vafotidan keyin bosilib chiqdi (kitob uning o'g'li lord Shelbem tomonidan nashr etilgan). Buning sababi shuki, unda Angliya va Fransiyani chog'ishtiruvchi ma'lumotlar bor edi. Bu asar yangi fan - statistikaga asos 8Oldi. Bu davrda hali bu tushunchaning o'zi yo'q edi (<<statistika» 8O'zi XVIII asr oxirida paydo bo'ldi). V.Petti birinchilardan bo'lib davlat statistika xizmatini tuzish zarurligi masalasini ko'tardi va ma'lumot to'plashning ayrim yo'nalishlarini belgilab berdi. Uningcha, mamlakatdagi aholining umumiy soni, joylashuvi, yoshi va kasbi hamda boshqa ma'lumotlar muhimdir. Iqtisodiy 80 /, I j , ~ ko'rsatkiehlardan asosiy tovarlarning ishlab ehiqilishi va iste'moli, aholi daromadi, boylik taqsimoti haqidagi ma'lumotlar kerakli hisoblangan. Pettining kuzatishieha, mamlakatda faqat soliq va tashqi savdo bo'yieha ayrim ma'lumotlar bor edi, xolos. Biror rnasala haqida gap oehilar ekan, Petti «awal hisoblab ko'rish keralo> degan fIkrni aytishni yaxshi ko'rar edi. Statistika bilan shug'ullanganligi tufayli rna'lum ma'noda «rejalashtirish» masalalari ham ko'tarilgan. Masalan, u «ishehilar kuehi balansi» bilan shug'ullanib, rnamlakatga shuneha vraeh va advokat kerak, demak, oliy o'quv yurtlariga yiligi shuneha talaba qabul qilish kerak, degan hisob-kitoblarni keltirar edi. Odatda, u Angliya va Fransiyaning iqtisodiy ahvolini solishtirib, qaysi davlat boyroq ekanligini aniq faktlar bilan ko'rsatishga intilgan. «Siyosiy arifmetika» kitobining rnuqaddimasida u o'z uslubining yangi ekanligini ta'kidlab, qiyosiy (ozroq, ko'proq, yaxshiroq, yomonroq) ko'rsatkiehlardan aniq statistik raqamlar - son, og'irlik bilan boshqa o'lchovlar tiliga o'tish kerakligini aytadi. U milliy daromad, milliy boylik haqida gapiradi va Angliyaning milliy boyligini hisoblab ehiqadi (rna'lurnki, bu ko'rsatkiehlar hozirgi kunda juda muhirn ko'rsatkieh hisoblanadi). Masalan, u Angliyaning rnoddiy boyligini 250 million funt sterling deb baholaydi, ammo aholining 417 million funt sterling pulini ham shunga qo'shish kerak, deydi. V.Pettining iqtisodiy ta'lirnoti aholining soni va tarkibidan boshlanishi nihoyatda rnuhimdir. Uning g'oyasi o'zidan keyingi Maltusdan keskin farq qiladi, agar Pettining fIkri bo'yieha «aholi - boylikning asosi» bo'lsa, Maltusda aholining tez o'sishi kambag'allikning asosidir. V.Petti Angliyaning milliy darornadini ham hisoblab ehiqdi. Uning hisobiga ko'ra, Angliyaning pul shaklidagi boyligi bareha boylikning faqat 3%iga teng ekan. Xuddi shundan hozirgi davrning milliy hisob raqamlari yuzaga keldi, unga qarab ishlab ehiqarish hajm.ini, bu boylikning aholi o'rtasida taqsimotini (iste'rnol, jamg'anna, eksport, aholi, asosiy sinflar, guruhlar daromadi) va boshqalarni bilib olish rnumkin. Albatta, hozirgi davr bilan solishtirganda bu hisobkitoblarda jiddiy uslubiy xatoliklar bor edi. Masalan, u milliy daromadni aholining iste'rnol sarflari yig'indisi deb bilgan, ya'ni jamg'anna, bino, qurilish, asbob-uskuna, yerni yaxshilashga ketgan kapital qo'yilmalar hisobga olinmasa ham bo'laveradi, deb noto'g'ri o'ylagan. Ammo XVII asrdagi Angliya uehun bunday yo'l aneha realistik edi, 6-180 81 chunki jamg'arma normasi past bo'lgan Angliyaning moddiy boyligi nisbatan sekin o'sayotgan edi. Sal keyinroq V.Pettining bu xatolari uning izdoshi Gregori King tomonidan to'g'rilandi va XVII asr oxiridagi Angliya milliy daromadi nihoyatda to'g'ri hisoblab chiqildi. V.Pettining so'nggi asarlari ko'proq aholi, uning o'sishi, joylashuvi va ish bilan bandligi masalalariga bag'ishlangan. V.Petti zamondoshi va do'sti, mayda savdogar Jon Graund bilan birgalikda demografik statistika faniga asos soldi. 1662-yildan boshlab Angliyada umumiy aholi soni, tug'ilish, o'lim va tabiiy o'sish masalalari bo'yicha kitoblar yuzaga kela boshladi. 6.3. Fransiyada klassik iqtisodiy maktabning vujudga kelishi. P • Buagilberning iqtisodiy qarasblari Agar Angliyada klassik iqtisodiy g'oyalarning boshlanishi V.Petti nomi bilan bog'liq bo'lsa, Fransiyada P.Buagilber bilan boshlanadi, bu g'oyalar Angliyada Rikardo bilan intihosiga etgan bo'lsa, Fransiyada Sismondi bilan yakunlanadi. Fransiyadagi ijtimoiy-iqtisodiy muhit Angliyanikidan keskin farq qilar edi. Fransiyada feodal munosabatlar hali ham kuchli bo'lib, qirollar (<<qiroi - quyosh - Ludovik XlV») va uning atrofidagilar tomonidan qattiq himoya qilingan. Kolber tomonidan olib borilgan siyosat mamlakat iqtisodiyotining umumiy rivojiga olib kelmadi. U sanoatni, moliyani taraqqiy ettirish tarafdori edi, ammo bu ish qishloq xo'jaligining ziyoniga o'tkazildi, feodal munosabatlar to'la saqlab turildi (eslang, Angliya burjua inqilobi XVII asrda bo'lib o'tdi, vaholanki, Fransiyada bu inqilob XVIII asr oxirida ro'y berdi) , bu esa iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishga to'siq edi. Marrufakturalar paydo bo'ldi, ammo rivoj topmadi. Sex tizimi saqlangan bo'lib, rivojga to'siq edi. Yer masalasi to'la hal etilmadi, «Senorsiz yer yo'q» tamoyili saqlandi, mayda yer egaligi, dehqonlarning turli soliq va yig'im1arga mahkum etilganligi ularni bu tizimda yerni yaxshilash va ishlab chiqarishni rivojlantirishga rag'batlantirmas edi. Vaholanki, aholining 3/4 qismi dehqonlar bo'lib, ular bu sohada tushkunlikda edi. Shu sababli bu sohada islohotlar o'tkazish zarur bo'lgan, ammo unga shu davrdagi tizim halaqit berardi. Ichki bozor tor bo'lib, kapitalistik tadbirkorlikning 0 'sishiga yo'l bermasdi. Bu sinf asosiy soliq 82 to'lovchi sinf edi, dvoryanlar va dindorlar umuman soliq to'lamagan, shahar burjuaziyasi hali nisbatan kam sonli, soliqlardan ustalik bilan bosh tortar edi. Yana bir muhim to'siq - bu urushlar edi. Fransiya olib borgan urushlar tufayli mablag'larning asosiy qismi shu urushlarga sarflanardi. Qirol saroyidagi bazmi jamshidlar ham davlat xazinasiga katta ziyon keltirar edi. Demak, Fransiyada XVII asrning ikkinchi yarmida feodal munosabatlar o'zining cho'qqisiga chiqqan edi (Angliya bilan solishtiring). Vaholanki, Angliyada bUIjua inqilobi bo'lib, kapitalistik munosabatlar tez shakllana boshladi. Fransiyada yuqori tabaqa barcha yeming egasiga aylandi, dehqonlar shaxsan ozod bo'lsalar ham, feodal majburlyatlar nihoyatda ko'p edi. Xo'jalikdagi kapitalistik uklad nihoyatda sekin rivojlandi, ichki bozor xiyla tor edi, xalq xo'jaligida natural xo'jalik asosiy bo'lib, sanoat rivoji past bo'lgan. Faqat zeb-ziynat buyumlari va pa.riYumeriya mahsulotlari tayyorlash bo'yichagina Fransiya YevropadB yuqori o'rinda edi. Ana shunday sharoit Fransiyaning XVII asr oxiri - XVIII aSI boshidagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli klassik iqtisodiyotning Fransiyadagi asoschilaridan biri bo'lgan Per Buagilber (1646-1714)ning iqtisodiy qarashlariga katta ta'sir ko'rsatdi. Per Lepezan - iqtisodchining asl familiyasi bo'lib, de Buagilber -bu oila yer pomestyesining nomi edi. Lekin tarixda Per Buagilber nomi saqlanib qoldi. Per Lepezan de Buagilber dvoryan normand oilasidan chiqqan, u yaxshi ma'lumo~ olgach, adabiyot bilan shug'ullandi, keyinchalik Ruan okrugida lavozimini egalladi. U bu lavozimni umrining oxirigacha saqlab qoldi va katta o'g'liga topshirdi; o'zini «qishloq xo'jaligining advokati - himoyachisi» deb atadi. Olimning tadqiqot predmetini qisqacha qilib jamoat boyligi konsepsiyasidan iborat deyish mumkin. Bu boylik pulning fizik massas' bilan emas, balki turli-tuman foydali boylik va buyumlardan, masalan, non, vino, go'sht, kiyim-kechak va boshqalardan iborat. Hatto yerga va pulga egalikning o'zi boylikni ta'min1aydi. Agar yer ishlanmasa, pul esa hayot uchun zarur ashyolar (masalan, oziq-ovqat va kiyim-kechak) aralashtirilmasa, bunday «boylik» egasi qashshoqlikka mahkum etiladi. Shu sababli jamiyatda pulni ko'paytirish emas, balki ishlab chiqarishni o'stirish masalasi iqtisodiy fanning asosiy vazifasi hisoblanishi kerak. 83 Olimning tadqiqot uslubiga quyidagilar xos: • iqtisodiyotda erkin raqobat sharoitida avtomatik mo'tadillik mavjud bo'ladi; • tovarlar va xizmatlar qiymatini belgilashda xarajatlar qoidasiga amal qilinadi; • milliy iqtisodiyot manfaatlari uchun shaxsiy manfaatning jamoat manfaatlaridan ustunligi tan olinadi; • xo'jalik hayotida pulning mustaqil va ahamiyatli roliga yetarli baho berilmaydi va boshqalar. Buagilber sanoat va savdoni kamsitish yo'li bilan qishloq xo'jaligining rolini ataylab mutlaqlashtirgan. Adam Smitdan ancha oldin shaxsiy manfaat uning jamiyat uchun ahamiyatini ko'ra bildi. 1691-yilda u Fransiyani og'ir iqtisodiy ahvoldan chiqarish tizimini taklif etdi. Dastlabki fIkrlari bo'yicha turli islohotlar o'tkazib (war bUljua-demokratik xarakterga ega bo'lishi kerak edi), 1707-yilda esa uning g'oyalari etilib, quyidagi uch qismdan tarkib topdi: 1. Soliq tizimini o'tkazish. Soliq tizimining dehqonlar mehnatidan manfaatdorlik tamoyiliga asoslanishi, undan tashqari soliq barchaga tegishli bo'lishi kerak edi. 2. Ichki savdoni har xii cheklovlardan ozod qilish (ichki savdo erkinligi); bu chora ichki bozorni kengaytirish, mehnat taqsimotining o'sishini ta'minlash, tovar-pul muomalasini kuchaytirishi kerak edi; 3. Donning erkin sotilishiga yo'l berish, donga tabiiy baho ta'sirini cheklamaslik. Gap shundaki, mamlakatda donga sun'iy ravishda baho belgilangan bo'lib, ishlab chiqarish harajatlari qoplanmas, don yetishtirish o'smay qo'ygan edi. Buagilberning fIkricha, iqtisodiyot erkin raqobat sharoitida rivojlanishi va tovarlar bozorida «haqiqiy qiymat»ga ega bo'lishi kerak edi. U davlat bu sohada dehqonlarga homiylik qilishi zarur, deb .hisobladi. Uning asosiy iqtisodiy asarlari «Fransiyaning to'la tavsifi», «Fransiya to'g'risida varaqa», «Boylildar tabiati to'g'risida traktat» va boshqalardir. Uning ayrim asarlari, masalan, 1707 -yili 2 jildda chiqarilgan «Fransiya ayblari» kitobi taqiqlangan. Ularda Fransiyaning shu davrdagi og'ir iqtisodiy ahvoli to'la yoritilgan, ayniqsa, qishloq xo'jaligining orqada qolish sabablari to'g'ri berilgan. Xalq xo'jaligi orqada qolishining bosh sababi-olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning, Kolber (moliya boshli-84 g'i) va boshqalarning merkantilistik qarashlari fosh etilgan. U faqat sanoat rivojini bir tomonlama qo'llab-quvvatlashga don eksportini chekiashga qarshi chiqdi. Qishloq xo'jaligi manfaatlarini himoya qildi, soliq tizimini isloh qilish tarafdori bo'ldi. U xalq ommasining ahvolini yaxshilash tarafdori edi (V.Petti bilan solishtiring). Olib borilayotgan iqtisodiy siyosat xo'jalik hayotining tabiiy rivojiga teskari edi. Buagilber aytadiki, avvalgi davrdagi to'kin-sochinlikni qaytarish uchun mo'jiza qilish shart emas, tabiat ustidan bo'layotgan doirniy zo'ravonlikka chek qo'yish yetarlidir. Olimning fikricha, shunday soliq va iqtisodiy siyosat tadbirlari kerakki, ular tabiatga qarama-qarshi bo'lmasin. Bu g'oyaga ko'ra iqtisodiyotda shunday qonunlar borId, ularni bemalol, jazosiz buzish mumkin emas (ekologiyada ham shunday). Shunga mos ravishda u tabiatning talablari nimadan iborat ekanligini ochib berishga uringan, obyektiv qonuniyatlarni o'rganishga kirishib, ilrniy tahlil qilish yo'li sari qadam tashlagan. Ammo shu bilan bir vaqtda u xo'jalikdagi hodisalarni tabiiy va tabiiy bo'lmaganlarga ajratib, avvalgisini himoya qildi va keyingisini qoraladi. Buagilber o'zi tak1if etgafi siyosatni amalda isbotlovchi nazariyani yaratishga intildi. U ning iqtisodi) qarashlari ko'p jihatdan V.Pettiga o'xshab, marnlakatning iqtisodiy o'sishi nima bilan bog'liq degan savolga javob topish edi. Buagilbenu ko'proq Fransiya iqtisodining turg'unlik holati va uning orqaga ketish sabablari qiziqtirardi. Bundan u umuman nazariy masalalar, masalan, xalq xo'jaligida qanday qonuniyatlar harakat qiladi va uning rivojini ta'minlaydi, degan masalaga o'tdi. Buagilber bu muammoga javob berishda «optimal baho paydo bo'lishi» masalasiga asosiy e'tibor qaratdi. Uningcha, iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyotning eng muhim sharti proporsional va normal baholar hisoblanadi. XO'sh, bu baholar nimadan iborat? Avvalo, bu baholar o'rtacha har bir sohadagi ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashga yordam berishi va ma'lum kirim, soffoyda keltirishi kerak Aks holda, ishlab chiqarish bo'lmaydi, undan so'ng, bu shunda~ baholarki, unda tovarlarni realizatsiya qilish jarayoni bekam-u ko'st davom etishi va barqaror iste'mol talabi qondirilishi kerak. Vanihoyat, pullarning «o'z o'rni bo'lib», ular to'lov vositasi vazifasini bajarishi va odarnlar ustidan hukmronlik, zo'ravonlik qila olmasligi zarur. Xalq xo'jaligi proporsionalligi ifodalangan baholar qonunini, aslida esa qiymat qonunini tushunish yangi va ilg'or g'oya edi. Olimning 85 asosiy asarlari shu g'oyalar bilan bog'liq. Iqtisodiyotda «optimal baholaf>>lli qanday ta'minlash mumkin? Buagilbeming fIkricha, baholarning bunday strukturasi raqobat erkinligi sharoitida stixiyali ravishda tarkib topadi. Erkin raqobat sharoitining buzilishiga sabab Fransiyada donga maksimal baholarning qo'yilganligidir, deydi u. Uningcha, donga erkin baholar belgilansa, baholar birmuncha oshadi, bu dehqonlaming daromadini oshiradi va ularning sanoat tovarlariga talabini ko'taradi, oqibatda bu mahsulotlami ishlab chiqarish ortadi va hokazo. Bunday zanjirli reaksiyalar bir vaqtning o'zida «proporsional baholaf» o'matilishiga va xo'jalikning ravnaqiga olib keladi. Demak, Buagilber iqtisodiy erkinlik tarafdori edi va talabga qarshi chiqmaslikni taklif etadi. Shu bilan birga, u davlatning iqtisodiy funksiyasini inkor etmadi: bu o'sha davr uchun, real hayotni tushungan amaliyotchi olim uchun tabiiy edi. Uningcha, davlat to'g'ri soliq tizimi orqali mamlakatda iste'mol va talabni yuqori darajada ta'minlashi mumkin. Agar iste'mol sarflari oqimi pasaysa, tovarlarni sotish va ishlab chiqarish keskin kamayadi. Agar kambag'allar ko'proq ishlab topsalar, soliqlarga kam sarf qilsalar, ular o'z daromadlarini tez sarflashga moyildirlar. Boylar esa, aksincha, o'z daromadlarini saqlashda, va demak, mahsulotni sotishda qiyinchilik tug'dirishiga olib keladi. Buagilberning bu mulohazalari iqtisodiy ta'limotlaming keyingi yuzyillikdagi rivojiga katta ta'sir etdi. Jamiyat boyligi va iqtisodiy o'sish bo'yicha prinsipial jihatdan ikki xiI qarash mavjud. Birinchisi bo'yicha ishlab chiqarishning o'sishijamg'arish hajmi (ya'nijamg'arma va kapital qo'yilmalar)ga bog'liq. Bunda to'lovlarga talab avtomatik ravishda (stixiyali) amalga oshadi. Bu konsepsiyaga ko'ra, ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari bo'lishi inkor etiladi. Ikkinchi pozitsiya bo'yicha iste'mol talabi ishlab chiqarishning yuqori sur'atlarda o'sishini qo'l1aydigan omil sifatida qaraladi. Buagilber rna'lum rna'noda mana shu pozitsiya tarafdori edi va u qonuniy ravishda iqtisodiy inqirozlar muammosini keltirib chiqargan. Buagilber inqiroz hodisasini xo'jalikning ichki qonuniyatlari bilan emas, balki yomon davlat siyosati bilan bog'laydi. Uningcha, yaxshi siyosat olib borish yo'Ii bilan talab kamomadini hal etish va inqirozlarni chetlab o'tish mumkin. Bu masalajuda murakkab bo'lib, Seyga tegishli (buni keyin qarab chiqamiz) «bozorlar qonuni»ga asos bo'lgan deyish 86 mumkin, ya'ni erkin mahsulotlar almashuvi tizimida mahsulotlarning ortiqeha ishlab ehiqarilishi mumkin emas (inqirozlar bo'lmaydi). Aksineha, Shumpeteming flkrieha, Buagilber iste'mol talabining yetarli emasligi va jamg'arma ortiqehaligi sababli, o'sha davrdagi tizim uehun inqiroz xam bo'lib, tizim barqarorligiga shubha bildirgan, ya'ni Sey qonunini oldindan tanqid qilgan. Buagilber o'zining «Boylik, pol va o'lponlarning tabiati to'g'risida molohaza» asarida iqtisodiy inqiroz davrida nima ro'y berishini yorqin va obrazli ifodaIab beradi. Merkantilistlardan farqli ravishda u boylikning manbayi almashuv sohasi emas, baIki ishlab ehiqarish degan edi. Almashuvga esa ishlab ehiqarish rivojining sharti sifatidagina qaraydi. Buagilber V.Pettidan mustaqil ravishda qiymatning mehnat nazariyasiga asos soldi. U bozor bahosi va «haqiqiy baho»ni farqlagan, «haqiqiy baho mehnat sam bilan belgilanadi», degan. U haqiqiy baho deganda, ishlab ehiqarishning turli tarmoqlari o'rtasida mehnat taqsimotining to'g'ri proporsiyasini tushungan. Shunday proporsional taqsimotning zaruriy shart-sharoiti sifatida ishlab ehiqaruvchilar orasidagi erkin raqobat yotadi. V.Pettidan farqli ravishda (qiymatni pul shaklida ifodalashni taklif etgan) Buagilber qiymatning pul shaklini qat'iy ravishda inkor etgan. Agar V.Pettining diqqat markazida pullar va boshqa tovarlar o'rtasidagi almashuv munosabatlari turgan bo'lsa, Buagilberning e'tibori tovarlarning tovarga bevosita munosabati, ya'ni tovarlarning to'g'ridan to'g'ri almashuviga qaratilgan edi. Buagilber uehun shu narsa xarakterli ediki, u pulga keskin qarshi bo'lgan, pulda bareha yovuzlik va ofatlarning manbayi mujassamlangan, tovarlarning «haqiqiy baho» asosida almashuvi buzilishining sababi ham shunda deydi u. U oltin va kumushni buyuk yovuzlik deb baholaydi, pulga qarshi mutaassiblik (fanatizm) bilan kurashadi. Pu1ning yagona yaxshi tomoni shundaki, u aImashuvni osonlashtiradi. Oltin va kumush o'rnini qog'oz pul bemaIol qoplaydi. Ko'rinib turibdiki, olim pulning barcha funksiyaIarini tushunib yetmaydi. Pu1 umumiy ekvivalent bo'lib, uning o'rnida qiymatga ega bo'lgan tovarlargina xiznlat qilishi mumkin. Shu sababli, uningeha, tovar ishlab ehiqarilishini saqlagan holda, pulni yo'q qilish kerak. Shu yerda u iqtisodiy munosabatlarning ikki shakli o'rtasidagi ehambarehas aloqani tushunmadi, uning bir shaklini (tovar) saqlab, ikkinehi (Pul) shaklini yo'q qilmoqehi bo'ladi. 87 Olim tovar ishlab chiqarishning asl maqsadi faqat iste'molni qondirishda deb xato o'ylagan (iste'mol va almashuv uchun). Demak, Buagilberning eng buyuk xizmati shundaki, u qiymatni sarflangan ish vaqtiga tenglashtirdi. Lekin u tovar ishlab chiqarishning qulay tomonini saqlagan holda uning salbiy tomonlarini tugatislmi orzu qiladi. Agar Pettining iqtisodiy ta'limotida almashuv qiymati asosiy bo'lsa, Buagilberda iste'mol qiymati bosh rol o'ynadi. Aslida, ularni bir-biridan ajratib bo'lmaydi. Qisqacha xulosalar XVII -XVIII asrlarda dastlab Angliyada klassik iqtisodiy maktab kurtaklari paydo bo'la boshladi. Bu yangi iqtisodiy g'oyalar V.Petti nomi bilan bog'liq (burjua inqilobi, manufaktura va savdoning rivojlanganligi, agrar islohot, dehqonlarning chegaralanishi, mustamlakachilik siyosati, qulay tarixiy, tabiiy va geografik hamda iqlimiy sharoitlar). Klassik iqtisodiy maktabning shakllanishi avvalgi g'oya -merkantilizmdan prinsipial farq qiladi. Agar merkantilizmda boylikning asosi muomala sohasi (javohir, oltin, kumush, pul, savdo saldosi)da vujudga keladi deb qaralgan bo'lsa, endi boylik ishlab chiqarish sohasida vujudga keladi deb isbotlab berildi. V.Petti yangi kapitalistik jamiyatni, erkin tadbirkorlikni, kapitalistlarni himoya qildi, xususiy mulkni «muqaddas» va «daxlsiZ» deb bildi. U iqtisodiy tadqiqotda tabiiy fanlarni, ya'ni abstrakt usullarni qo'llab, har bir masalaning ichki bog'liqligiga asosiy e'tiborni qaratdi, matematik va statistik usullardan keng foydalandi. V.Petti «tabiiy baho» (qiymat), «siyosiy baho» tushunchalarini kiritdi, tovar qiymatining unga sartlangan mehnat miqdori bilan o'lchanishi g'oyasiga, ya'ni qiymatning mehnat nazariyasiga asos soldi. «Mehnat boylikning otasi, yer esa uning onasidir» degan fikrni bildirdi. Qiymatni aynan almashuv qiymati (pul) shaklida tushundi. Ish haqi ishchilarga tirikchilik uchun zarur bo'lgan jismoniy minimum, ya'ni «yashash, mehnat qilish va ko'payish» uchun kerak darajada to'lansa bas, degan g'oyani ilgari surdi. Kapitalistlarning foydasini imkoni boricha oshirishni, ishchilarning soliq to'lashlarini zarur deb bildi. Pulning roli va uning mamlakatdagi miqdori masalalarini asosan to'g'ri hal etdi, ya'ni pul ~qdori ishlab 88 chiqarilgan mahsulot miqdoriga to'g'ri, pulning aylanish oborotiga esa teskari proporsionalligini aniqladi. Pulning me'yorda bo'lishini qo'llabquvvatladi. Yer va renta masalalarini ancha puxta ishlab chiqdi. Ish haqi va rentaning bir-biriga qarama-qarshiligini isbotladi (yer bahosini to'g'ri hal etmadi). Petti «Siyosiy arifmetika» va boshqa asarlarida statistika, aniqrog'i demografik statistika faniga asos soldi. «Aholi -boylik asosi» masalasini to'g'ri qo'ydi. Milliy daromad masalasini qo'ydi va uni qisman hal etdi. Fransiyadagi klassik iqtisodiy maktabning dastlabki vakili P.Buagilber ham muhim g' oyalarni ilgari surdi. Bu mamlakat ahvoli Angliyanikidan ancha farq qilardi. Shu sababli iqtisodiy qarashlarda o'ziga xoslik seziladi. • Agar Petti ko'proq sanoat va savdoni qo'llagan bo'lsa, Buagilber asosan qishloq xo'jaligi sohasini tadqiq etdi va o'zining muhim xulosalarlarini chiqardi. • Qiymatni aynan iste'mol qiymati shaklida tushundi. «Proporsional baholar» tarafdori edi, erkin tadbirkorlik, raqobat va erkin baholarni qo'lladi. Ortiqcha ishlab chiqarish inqirozini to'g'ri tushuntirib berdi, pulga salbiy munosabatda bo'ldi, oltin va kumushlarni yovuzlik sababi deb bildi. Noto'g'ri ravishda faqat qishloq xo'jaligini qo'llab-quvvatladi, sanoat va savdoga kam e'tibor qildi. Buagilberning iqtisodiy islohotlari bo'yicha takliflari o'z davri uchun nihoyatda ahamiyatlidir. Asosiy tushuncha va iboralar Klassik maktab, mehnat boylik manbai, tabiiy va siyosiy baholar, pulning miqdori, (iste'mol va almashinuv), v.Pettining ish haqi, renta nazariyalari, yer bahosi, statistika, inson resurslari, P.Buagilber, iste'mol qiymati, ishlab chiqarish va qishloq xo'jaligi, boylik va qashshoqlik. Nazorat va mulohaza uehun savoDar I. Klassik iqtisodiy maktab vujudga kelishining shart-sharoitlari. Bu maktabning merkantilizmdan asosiy farqi nimadan iborat? 2. V.Pettining iqtisodiy qarashlari, uning uslubi. ~ 3. Qiymat, ish haqi, pul, renta to'g'risidagi g'oyalar. 89 4. Kapitalizm, xususiy mulk, erkin tadbirkorlikka bo'lgan munosabat. 5. V.Pettining qarashlaridagi cheklanganlik. 6. Fransiyaning shu davrdagi iqtisodiy ahvoli va uning P.Buagilber qarashlariga ta'siri. 7. P.Buagilber nima uchun qishloq xo'jaligini qo'llab-quvvatladi? 8. Fransiya iqtisodiyotini rivojlantirish uchun qanday isiohotiar taklif etildi? 9. Proporsional baholar, iqtisodiy inqiroz to'g'risidagi g'oyalar. 10. Nima uchun P.Buagilber pulga qarshi edi? 11. Qiymat tushunchasining talqini. mavzu. Klassik iqtisodiy maktabning to’liq shakllanishi. Adim Smit va David Rikardo iqtisodiy ta’limotlari. Rejа 1. A.Smit manufaktura davrining’ iqtisodchi-nazariyotchisi 2. Smitning’ qiymatning’ meҳnat nazariyasi 3. A.Smit va ҳozirg’i zamon 4. D.Rikardo sanoat to’ntarishi davrining’ nazariyotchisi 5. D.Rikardo ta’limotining’ aҳamiyati 1. A. SMIT MANUFAKTURA DAVRINING’ IQTISODChI- NAZARIYoTChISI XVIII asrning’ ikkinchi yarmida klassik iqtisodiy maktab britaniyalik olimlar A.Smit va D.Rikardo asarlarida eng’ yuksak cho’qqig’a ko’tarildi. Bu ҳ ol tasodifiy emas edi, chunki bu olimlar yashab ijod etg’an davrda Ang’liyada chuqur iqtisodiy, sostial va siyosiy o’zg’arishlar ro’y berayotg’an edi. Ang’liya ja ҳ onda eng’ rivojlang’an va sanoatlashg’an davlatg’a aylana boshladi, iqtisodiyotda va ijtimoiy ҳ ayotda kapitalistik munosabatlar xal qiluvchi o’rinlarni eg’alladi. Mamlakatda yuksak rivojlang’an qishloq xo’jalig’i va tez o’sayotg’an sanoat mavjud edi, faol tashqi savdo olib borilardi. Yang’i jamiyatg’a xos sinfiy ajralish yaqqol bo’lib, ishchilar, so ҳ ibkorlar, er eg’alari - lendlordlar va fermerlar bor edi. Kapitalning’ dastlabki jamG’’arilishi natijasida yirik markazlashg’an manufakturalar va kapitalistik fermalar tobora mu ҳ im a ҳ amiyat kasb eta boshladi. Ag’ar XVIII asr boshida mamlakat xali ag’rar ҳ olatda bo’lsa, sanoatning’ iqtisodiyotdag’i ҳ issasi tobora tez o’sib bordi. Ang’liya industrial ag’rar davlatg’a aylandi. Manufakturalar soni oshdi, ulardag’i ishchilar soni ko’paydi, ishchilarning’ a ҳ voli ni ҳ oyatda oG’’ir bo’lib, qattiq ekspluatastiyag’a duchor qilindi. Asr o’rtasida Ang’liya boshqa mamlakatlarg’a nisbatan manufakturadan fabrikag’a o’tishg’a yaqin turar edi. Ang’liya sanoat inqilobi arafasida edi. Mamlakatning’ sanoat ma ҳ sulotlari ja ҳ on bozorida yuqori ba ҳ olang’an va talab tobora ortg’an, ammo davlat tomonidan kiritilg’an savdo-sotiqdag’i protekstionizm siyosati, feodalizm davridag’i bir qancha tartib va cheklashlar, qonunlar davr talabig’a javob bermay qo’ydi, ularning’ borlig’i kapitalizm rivojig’a to’sqinlik qilar edi. Ang’liya sanoati eg’alari erkin so ҳ ibkorlik faoliyatini kuchaytirishni, feodalizm qoldiqlarini tug’atishni talab qilardi. Shu sababli so ҳ ibkorlar sinfi yang’i kapitalistik ishlab chiqarish usulini ilmiy ji ҳ atdan to’la ta ҳ lil qiladig’an iqtisodiy ta’limotlarg’a mu ҳ toj edi. Shunday qilib, XVIII asrning’ ikkinchi yarmi va XIX asrning’ birinchi chorag’ida Buyuk Britaniyada boshqa davlatlarg’a nisbatan iqtisodiy G’’oyalarning’ rivojlanishi uchun ni ҳ oyatda qulay sharoitlar yuzag’a keldi, bu G’’oyalar A.Smit va D.Rikardo ta’limotlarida o’z aksini topdi. Bu olimlar o’zlaridan avvalg’i merkantilizm, ilk klassik maktab va fiziokratizm G’’oyalarini mukammal o’rg’anib, shular asosida yang’i iqtisodiy maktabning’ shakllanishini ni ҳ oyasig’a etkazdilar. Aslini olg’anda ular bozor iqtisodiyoti asosini yaratdilar. Sanoat inqilobi dastlab eng’il sanoatda, xususan, to’qimachilik so ҳ asida boshlandi va mashinasozlik vujudg’a kelishi bilan ni ҳ oyalandi. J.Key to’quv mokisini, 1733 yilda J. Ҳ arg’rivs o’z qizining’ nomi bilan atag’an « Jenni » mexanik to’quv dastg’o ҳ ini kashf etdi. Mexanik K.Vud uni 1772 yilda takomillashtirdi, 1783 yilda esa S.Krompton «myul-mashina»ni yaratdi, 1785 yilda E.Kartrayt mexanik to’quv stanog’ini ijod qildi, bu dastg’o ҳ 40 odamning’ ishini bajarardi. R.Arkrayd ning’ to’quv mashinasi esa bu so ҳ aning’ unumdorlig’ini keskin oshirdi. Ishlab chiqarishning’ energ’etik bazasi kul va suv oqimidan 1782 yilda J.Uatt tomonidan ishlab chiqilg’an buG’’ mashinasi i ҳ tiyorig’a o’tishi mu ҳ im o’zg’arish bo’ldi, bu mashina asosida 1805 yilda buG’’ kemasi- paroxod yaratildi, 1811 yilda J.Stefenson parovoz yasadi, 1830 yilda esa Manchester-Liverpul temir yo’li qurildi. Metallurg’iya so ҳ asida 1735 yilda A.Derbi pistako’mir o’rnig’a toshko’mirdan foydalanib, domna pechidan nisbatan sifatli va ko’proq miqdorda metall olish yo’lini topdi. J.Uilkinson ҳ amma narsa, ko’prik, quvur va ҳ atto paroxod ҳ am metalldan bo’lishi kerak, deg’an G’’oyani ilg’ari surdi. Temirdan paroxod yasalg’anida uning’ suvda so’za olishig’a xech kim ishonmadi. Sanoat inqilobi iqtisodiyot va ijtimoiy ҳ ayotda keskin o’zg’arishlarg’a olib keldi. 1701-1802 yillar oraliG’’ida to’qimachilik rivoji tufayli Ang’liyada paxta tolasidan foydalanish 6000 foizg’a o’sdi. 1788-1838 yillarda cho’yan eritish 68 ming’ tonnadan 1347 ming’ tonnag’acha oshdi. Siyosiy so ҳ ada ҳ am mu ҳ im o’zg’arishlar ro’y berdi, demokratik, parlamentar institutlar yuzag’a kela boshladi. Lekin shuni ҳ am aytib o’tish kerakki, bu inqilobiy o’zg’arishlarni ҳ amma ҳ am to’la tushunib etmadi. Masalan, A.Smit mashina va fabrikalarni ko’rg’ani ҳ olda manufakturani qo’lladi, Ang’liya kelajag’i qishloq xo’jalig’i bilan boG’’liq deb o’yladi. Adam Smit (1723-1790) Shotlandiyaning’ Kerkoldi sha ҳ rida bojxona amaldori oilasida dunyog’a keldi. G’lazg’o va Oksford universitetlarida ta’lim oldi, u erda falsafa, adabiyot, tarix fanlari bilan birg’a fizika va matematikani ҳ am o’rg’andi. A.Smit 1748 yilda Edinburg’da ommaviy lekstiyalar o’qiy boshladi. G’lazg’o universitetining’ professori lavozimig’a saylandi, keyinchalik ijtimoiy fanlar kafedrasini boshqardi. A.Smit 1759 yilda o’qig’an lekstiyalari asosida etikaning’ falsafiy muammolarig’a baG’’ishlang’an o’zining’ birinchi « A ҳ loqiy ҳ issiyot nazariyasi » kitobini yaratdi. Uning’ iqtisodchi bo’lishig’a G’lazg’odag’i o’zig’a xos siyosiy iqtisod klubidag’i ishtiroki, qisman filosof va iqtisodchi David Yum bilan do’st bo’lg’anlig’i ta’sir etdi. Ammo u 1764 yilda universitetdag’i ishini tashlab, bir ing’liz aristokratning’ oilasig’a tarbiyachi bo’lib keldi (g’erstog’ Baklyu ). O’z tarbiyalanuvchisi bilan Evropa bo’ylab sayo ҳ atg’a chiqdi, Shveystariyada Volter, Franstiyada Didro, fiziokratlar F.Kene va A.Tyurg’o, D`Alamber, G’elvestiy, G’olbax va boshqa taniqli prog’ressiv olimlar bilan uchrashdi, ularning’ ishlari bilan tanishdi. Bu uchrashuvlar olimning’ dunyoqarashini shakllantirishg’a katta ta’sir qildi. U 1766 yilda o’z yurtig’a qaytdi va o’zining’ bosh asari - « Xalqlar boylig’ining’ tabiati va sabablari to’G’’risidag’i tadqiqot »ni yozishg’a kirishdi, bu asar 1776 yil martda Londonda chop etildi. Asarda insoniyat tomonidan ilg’ari yaratilg’an iqtisodiy bilimlar mujassamlashtirildi va umumiy nazariy prinstiplar asosida nisbatan batartib iqtisodiy fanlar tizimig’a aylandi. O’sibborayotg’anso ҳ ibkorlaruchunbuasarayniqsaasqotdi, feodalizmqoldiqlarinitug’atishuchunqimmatliqurolbo’ldi. Yang’ikapitalistik, ya’nibozoriqtisodiyotining’ klassikta’limotiyaratildi. A.Smit tomonidan tadqiq etilg’an insonning’ tabiati, inson va jamiyat orasidag’i munosabat klassik maktab qarashlarining’ asosini tashkil etadi. Bunda « iqtisodiy odam » tushunchasi keyinroq paydo bo’lishig’a qaramasdan, uning’ kashfiyotchilari A.Smitg’a tayang’anlar. A. Smit uslubi, uning’ o’zig’a xos xususiyatlari Jamiyatning’ iqtisodiy rivojlanishi va uning’ moddiy-turmush darajasini oshirish muammolari A.Smit tadqiqotining’ predmetini tashkil etadi. Qanday shart-sharoitlar va qanday qilib insonlar yuqoriroq moddiy turmush darajasig’a erisha oladilar deg’an fikr asarning’ asosiy G’’oyasini aks ettiradi. Iqtisodiyot rivojlanishi bilan sanoat tovarlarni narxi pasayishi, qishloq xo’jalig’i ma ҳ sulotlari narxi esa o’sish tendenstiyasig’a eg’a deb ҳ isoblaydi. Demak, shunday ҳ ulosa qilish mumkinki, ag’rar so ҳ a ustun (bu xato). Metodolog’ik ji ҳ atdan bu tadqiqot iqtisodiy liberalizm konstepstiyasig’a, ya’ni fiziokratlarning’ tabiiy tartibi, yanada aniqroq bozor iqtisodiyoti munosabatlarig’a asoslanadi. Olim o’z asarlari va tadqiqotlarida odamlar ba’zi bir shunday tabiiy ҳ ususiyatlarg’a eg’aki, ular ijtimoiy tuzumg’a boG’’liq emas, deg’an ҳ ulosag’a asoslanadi. Ana shunday ҳ ususiyatlardan biri - eg’oizm (xudbinlik) bo’lib, odamlar o’z xo’jalik faoliyatlarida ung’a amal qiladilar. Ammo ayrim sha ҳ sning’g’ina manfaatlari jamiyat manfaatlarig’a mos tushadi, deb uqtiradi u. Ҳ ar bir odam o’z sha ҳ siy manfaatini ko’zda to’tadi, ammo bu ҳ olatda ko’p boshqa ҳ olatlardag’i kabi, u «ko’rinmas qo’l» tomonidan uning’ niyatida ҳ am bo’lmag’an maqsad sari yunaltiriladi... Ҳ ozirg’i davrda barchag’a yaxshi ma’lum bo’lg’an «ko’rinmas qo’l» iborasi bilan birg’a «iqtisodiy odam» tushunchasi ҳ am kiritildi. Ung’a ko’ra , sha ҳ siy manfaatlar tufayli savdo va almashuv jarayoni amalg’a oshadi. «Meng’a kerak bo’lg’an narsani bersang’, men seng’a kerak bo’lg’an narsani beraman», qabilida, ya’ni sha ҳ siy manfaatlarning’ talabini qondirish yo’li tutiladi, ya’ni g’ap kimning’dir sa ҳ iylig’ida emas. Iqtisodiy rivojlanishning’ sha ҳ siy manfaat va stixiyali qonunlarning’ o’zaro ni ҳ oyatda samarali ҳ arakati sharoitlarini A.Smit « tabiiy tartib » deb atag’an. A.Smit va uning’ izdoshlari bu tushuncha bir tomondan iqtisodiy siyosatning’ tamoyili va maqsadi bo’lsa, ikkinchi tomondan bu iqtisodiy ҳ arakatni o’rg’anish uchun nazariy konstrukstiya yoki modeldir. Demak, jamiyatg’a naf keltiruvchi faoliyatni biror ҳ arakat bilan cheklamaslik kerak, deg’an xulosa chiqariladi. Bu tamoyilg’a ko’ra quyidag’ilar taklif etiladi: Ishchi kuchining’ erkin ҳ arakati; Savdoda (er savdosida ҳ am) to’la erkinlik; Sanoat va ichki savdoni xukumat tomonidan reg’lamentastiya qilishg’a qat’iy qarshilik; Erkin tashqi savdo ( protekstionizm g’a qarshi). Olimning’ bu G’’oyalari keyinchalik to’la amalg’a oshdi. A.Smit kapitalistik jamiyatni tabiiy tuzum bilan bir deb tushung’an, shuning’ uchun kapitalistik munosabatlar abadiy, kapitalistik xo’jalik namoyandalarining’ xususiyatlari odamning’ tabiiy xususiyatlari kabidir, deb izo ҳ laydi (bu fikrning’ qanchalik to’G’’rilig’ini tarix ko’rsatadi). A.Smitning’ tushunchasi bo’yicha iqtisodiy ҳ ayot shunday jarayonki, u ayrim kishilarning’ ҳ o ҳ ishig’a boG’’liq bo’lmag’an ob’ektiv qonunlarg’a bo’ysunadi. Bu qonunlar tabiiydir, insonning’ tabiatidan kelib chiqqan xo’jalikning’ «tabiiy» qonunlarini ochishg’a intilg’an olim amalda kapitalistik ishlab chiqarishni tadqiq etdi. N.G’.Chernishevskiy A.Smit metodig’a aniq ҳ arakteristika berg’an. Ikkala metodni bir vaqtda qo’llashning’ afzallig’i bilan birg’a, katta kamchilig’i ҳ am bor: oling’an natijalarni bevosita solishtirish ҳ ar doim ҳ am mumkin emas. Ilmiy ta ҳ lil asosida oling’an xulosalar, yuzaki umumlashmalar bilan bir qatorg’a qo’yiladi. Mazmun va xodisa shakllari doim ҳ am o’zaro mos kelavermag’anidan bu xulosalar ba’zida bir-birig’a zid ҳ am bo’lg’an, ammo A.Smit buni oxirig’acha tushunib etmadi. 2.SMITNING’ QIYMATNING’ MEҲNAT NAZARIYaSI A.Smitning’ iqtisodiy qarashlari asosida shunday G’’oya yotadiki, ung’a ko’ra jamiyat boylig’i ishlab chiqarish jarayonida meҳnat tufayli paydo bo’ladi (merkantilistlardan keskin farqi bor). Eslang’, fiziokratlar va ilk klassik maktab vakillari meҳnat faqat qishloq xo’jalig’idag’ina samarali bo’ladi, desalar, A.Smit meҳnatni barcha soҳalarda (sanoat, qishloq xo’jalig’i va ҳizmat ko’rsatish soҳalari ) boylikning’ asosi deb bildi. U kapitalistik ishlab chiqarishnig’ manufaktura bosqichini taҳlil qilish asosida iqtisodiy prog’ressning’ muҳim omili meҳnat taqsimotidir , deg’an xulosag’a keldi va buni o’z tadqiqotlarining’ boshlanG’’ich punkti deb qabul qildi. A.Smit o’z tadqiqotida nina-to’G’’noG’’ich manufakturasidag’i ko’pchilikka ma’lum bo’lg’an meҳnat taqsimotini misol qilib keltirdi, u erdag’i ishchilarning’ ixtisoslashuvi va meҳnat taqsimoti ishlab chiqarishni va meҳnat unumdorlig’ini ko’p marta oshirish imkonini berdi. Meҳnat taqsimoti bo’lmag’an ҳolatda ҳar bir ishchi o’rtacha 20 ta to’G’’noG’’ich yasashi mumkin ekan. O’n kishi ishlaydig’an ustaxonada meҳnat taqsimoti o’rnatiladi: biri simni tortadi, 2-si to’G’’rilaydi, 3-si kesadi, 4-si uchini o’tkirlaydi va ҳokozo. Bu kunig’a 4800 ta to’G’’noG’’ich yasash imkonini beradi, demak, meҳnat unumdorlig’i 240 marta oshg’an. Meҳnat taqsimotining’ aҳamiyati to’G’’risidag’i bu misol klassik bo’lib ketg’an va ҳamma erda ishlatiladi. Meҳnat unumdorlig’i uch usul bilan amalg’a oshiriladi: 1. Meҳnat taqsimoti tufayli ayrim ishchilarning’ chaqqonlig’i va moҳirlig’i oshadi; 2. Bir turdag’i ishdan boshqasig’a o’tish uchun ketadig’an vaqt iqtisod qilinadi (dastg’oҳdan dastg’oҳg’a borish vaqti va yang’i turdag’i ishg’a psixolog’ik moslashish uchun ketadig’an vaqt iqtisod qilinadi); 3. Meҳnat taqsimoti mashinalar ixtiro qilishg’a imkon tuG’’diradi, ya’ni takrorlanadig’an jarayonlar mashina qo’llashg’a qulaylik yaratadi. Undan tashqari ishchilarning’ bir xil ishni doim takrorlashi tufayli maҳsulotning’ sifati ҳam yaxshilanishi kerak, bu esa tovarning’ baҳosi, raqobat quvvatini oshiradi. Shunday qilib, A.Smit manufakturada me ҳ nat taqsimotining’ roli va mashina sanoati sari rivojlanish tendenstiyasini to’G’’ri yoritg’an. Uning’cha ishlab chiqarish ҳ ajmi va ma ҳ sulot iste’moli ikki omil: a ҳ olining’ unumli me ҳ nat bilan shuG’’ullanayotg’an qismi vame ҳ nat unumdorlig’ining’ darajasi bilan belg’ilanadi. Farqli ravishda ikkinchi omil mu ҳ imroq bo’lib, u me ҳ nat taqsimoti bilan bevosita boG’’liqdir. A.Smit asarida me ҳ nat taqsimotining’ salbiy tomonlari ҳ am berilg’an. Bir xil operastiyani mexanik ravishda takrorlayverish oqibatida ishchi befarosat va nodon bo’lib ҳ am qolishi mumkin. Aqliy va jismoniy me ҳ nat o’rtasidag’i farq odamlarning’ tabiiy ko’rsatkichlari bilang’ina aniqlanmaydi, balki ularning’ ҳ ayoti va faoliyati oqibatiddir. Faylasuf aravakashdan tuG’’ma xususiyatlari bilan emas, balki boshqa turdag’i me ҳ nat va ҳ ayot tarzi bilan farq qiladi. Me ҳ nat taqsimoti qancha mukammal va bozor qancha keng’ bo’lsa, me ҳ nat taqsimoti, ixtisoslashuv uchun shuncha keng’ sharoit bo’ladi, tor bozorda bu imkoniyatlar cheklang’an bo’ladi va me ҳ nat unumdorlig’ining’ o’sishi ҳ am qiyinlashadi. A.Smit me ҳ natning’ ikkiyoqlama ҳ arakterini, ya’ni abstrakt va konkret me ҳ nat borlig’ini tushunmadi, qiymat o’z tabiatig’a ko’ra ijtimoiy ҳ arakterg’a eg’a, tovar ishlab chiqaruvchilarning’ ijtimoiy munosabatlarini aks ettiradi va bir tovarning’ ikkinchisig’a munosabati almashuv qiymati orqali aniqlanadi. Smitning’ fikricha, qiymatni sotib olinadig’an me ҳ natg’a qarab aniqlash shu tovarlarni ishlab chiqarishg’a sarflang’an me ҳ nat bilan aniqlash usulig’a qarama-qarshi emas. Ekvivalentlik tovar almashuvining’ qonuni: bir ҳ il miqdordag’i me ҳ nat aks etg’an tovarlar almashadi. Shundan Smit tovar ishlab chiquvchi bir tovarni boshqasig’a almashg’anda keng’ miqdordag’i me ҳ natni sotib oladi, shu sababli tovar qiymatini sarflang’an va sotib oling’an me ҳ nat bilan bab- baravar aniqlash mumkin, deg’an xulosa chiqaradi. Bu ҳ olda qiymat o’lchovi deb ish vaqti o’rnig’a me ҳ natning’ almashuv qiymati keltiriladi. Sotib olinadig’an me ҳ nat nazariyasida qiymat tushunchasi ishlab chiqarish faoliyatidan almashuv so ҳ asig’a ko’chirilg’an (bu esa xato), almashuv qiymati esa o’z ҳ isobig’a faqat ma’lum miqdordag’i me ҳ natni olish qobiliyati sifatida izo ҳ lag’an, ҳ olos. A.Smit kapitalist va ishchi o’rtasidag’i munosabatni ta ҳ lil etib, bunda ekvivalentlik qonunining’ bo’zilg’anlig’ini ko’rdi. Kapitalist ishchig’a ish ҳ aqi sifatida ishchi me ҳ nati tomonidan yaratilg’an qiymatning’ faqat bir qismini to’laydi. Bu qiymatning’ ikkinchi qismini esa kapitalist foyda sifatida o’zlashtiradi. Olim kapitalizm davrida qiymat qonuni bo’zilayotir, deb e’lon qildi va qiymatning’ me ҳ nat nazariyasi kapitalizmg’acha bo’lg’an sharoitlarda qo’llanilishi mumkin, deb ҳ isoblaydi. Uning’ fikricha, qiymat faqat «jamiyatning’ dastlabki ҳ olatida», kapitalist va yollanma ishchilar bo’lmag’an, ya’ni oddiy tovar ishlab chiqarilishi sharoitlaridag’ina me ҳ nat bilan aniqlanadi (ekvivalentlik to’la mavjud). A.Smit kapitalistik jamiyatning’ sinfiy strukturasini ba ҳ olashda fiziokratlarg’a nisbatan ancha ilg’arilab ketdi. U ishlab chiqarish vositalarig’a bo’lg’an munosabatig’a ko’ra uch sinfni ajratib berdi: ishchilar, kapitalistlar va er eg’alari. Ҳ ar bir sinf o’zining’ asosiy daromadini: ishchilar ish ҳ aqi, kapitalistlar foyda, er eg’alari esa renta oladilar. Smit turli qatlam va oraliq g’uru ҳ lar mavjudlig’ini ҳ am aniqladi va asosiy sinflar deb atalmish daromadni oladilar, barcha boshqa g’uru ҳ larning’ daromadi esa qayta taqsimlang’an yoki ikkilamchidir. Ish ҳ aqi, ya’ni ishchining’ daromadi Smitning’ fikri bo’yicha me ҳ nat ma ҳ suloti bo’lib, me ҳ nat uchun to’lanadig’an tabiiy mukofotdir, oddiy takror ishlab chiqarishda ҳ am me ҳ nat ҳ aqi mavjuddir. U oddiy ishlab chiqaruvchi bilan yollanma ishchining’ daromadlarini bir deb bildi. Oddiy takror ishlab chiqarishda «ish ҳ aqi» ishchining’ butun me ҳ nat ma ҳ sulotig’a teng’. Smit ish ҳ aqi masalasini ilk klassik maktab vakili va fiziokratlaridan, ya’ni F.Kene va V.Pettilardan boshqacharoq xal etdi. Ma’lumki, V.Petti tirikchilik uchun zarur bo’lg’an minimum ҳ arajatlar nazariyasini ilg’ari surg’an, fiziokratlar ҳ am shunday fikrda edilar. Smit «tabiiy ba ҳ o» tushunchasini ishlatg’an va ish ҳ aqi tirikchilik uchun zarur minimum ҳ arajatlardan ancha ortiq bo’lishi, bolalar ҳ ayoti va tarbiyasig’a oid ҳ arajatlar ҳ am ҳ isobg’a olinishi kerak, ish ҳ aqi milliy boylik o’sishig’a bevosita boG’’liq deg’an fikrda edi. Smit ta’limotida ishchi kuchi deg’an kateg’oriya yo’q, u kapitalist va ishchi o’rtasidag’i munosabatda ishchi me ҳ nati sotiladi deb ҳ isoblaydi. Ammo ish ҳ aqining’ normal darajasini aniqlashda u amalda ishchi kuchining’ ҳ iymatidan foydalang’an, ish ҳ aqining’ miqdori to’G’’risida g’ap borg’anda esa tirikchilik ҳ arajatlari qiymati ҳ isobg’a olinishi kerak, deydi. Qiymatning’ me ҳ nat nazariyasidan kelib chi ҳ ib, foyda yollanma ishchi me ҳ natig’a to’lanmag’an ma ҳ sulotdir, deg’an xulosa chiqariladi. A.Smit qo’shimcha qiymat kelib chiqishining’ ҳ aqiqiy sababini aniqlashg’a yakinlashg’an, chunki foyda kapitalist bilan bevosita boG’’lang’an, bunda ishchi o’z me ҳ nat samarasini kapitalist bilan bo’lishishg’a majbur bo’ladi. Bu ҳ olatda foyda yang’i paydo bo’lg’an ҳ iymat bilan ish ҳ aqining’ farqi ayirmasidir; ishchig’a u ҳ osil qilg’an tovarning’ bir qismi teg’adi, xolos. Qolg’an qismini kapitalist foyda sifatida oladi. Amalda foyda qo’shimcha qiymatdir. Fiziokratlardan farqli ravishda, A.Smit qo’shimcha ma ҳ sulot faqat qishloq xo’jalig’ida, iste’mol qiymatlarning’ ortishi ҳ isobig’ag’ina emas, balki xodimning’ me ҳ nati yaratg’an yang’i qiymatdir, deg’an to’G’’ri xulosag’a keldi (bu erda ishlab chiqarish so ҳ asining’, ya’ni bu so ҳ a sanoatmi yoki ag’rar so ҳ ami, ҳ izmatmi - a ҳ amiyati yo’q). Smit foyda normasi va prostentning’ past darajasini iqtisodiy rivojlanish va «millatning’ ravnaqi» ko’rsatkichi deb ҳ arakterladi, ammo foyda normasining’ pasayib borish tendenstiyasini tushuntirib bera olmadi. U boy davlatlarda kapital ortiqlig’i, kapitalistlar raqobatini foyda normasi pasayishig’a sabab deb ko’rsatdi. Qiymatning’ me ҳ nat nazariyasi asosida rentaning’ ҳ aqiqiy tabiati ochib beriladi. Er kapital kabi o’zg’a mulk sifatida me ҳ natkashlarg’a qarshi turadig’an moddiy sharoit ҳ isoblanadi. Er xususiy mulkka aylang’ach, xodim, ya’ni ishchi o’z me ҳ nati yakunlarining’ bir qismini er eg’asig’a qaytarishg’a majbur. Renta erg’a xususiy mulkchilik monopoliyasi paydo bo’lishining’ oqibatidir. Er unumi va joylashuvining’ turli bo’lishi ҳ am rentag’a sabab bo’lishi mumkin, deydi Smit. Ammo absolyut va differenstial renta tushunchasi unda bo’lmag’an (absolyut renta erg’a xususiy mulk bo’lg’andag’ina paydo bo’ladi, differenstial renta esa ҳ ar doim mavjud). Me ҳ nat unumdorlig’i – bu qayta ishlanayotg’an material qiymatining’ oshuvig’a olib keladig’an me ҳ natdir. Smitda bu masala ancha mukammal ta ҳ lil etilg’an. Fiziokratlarda qiymatning’ manbai u yoki bu konkret me ҳ nat shakllari emas, qaysi so ҳ ada bo’lishining’ farqi yo’q, balki umuman me ҳ nat ekanlig’ini ko’rsatib berdi. Smitning’ fikricha, qiymat va foyda umumiy ijtimoiy me ҳ nat bilan yaratiladi. Avvalo kapitalg’a almashuvni, ya’ni foyda yaratuvchi me ҳ nat unumli deb e’lon qilinadi, maqsadidan qat’i nazar odamlarning’ boshqa turdag’i faoliyati unumsiz me ҳ nat ҳ arajatlari deb aytiladi. Unumli va unumsiz me ҳ natning’ farqi shundaki, birinchisi kapitalg’a almashsa, ikkinchisi daromadg’a almashtiriladi. Smitning’ kapital ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun za ҳ ira kerak ekanlig’i to’G’’risidag’i qoidasi asosiy va aylanma kapital ҳ aqidag’i tushunchaning’ boshi edi, bu atamalarni ҳ am u kiritg’an. Fiziokratlar (F.Kene) boshlanG’’ich va yillik avans (bunak) tushunchalarini de ҳ qonchilik kapitalig’a qo’llag’an bulsalar, Smit asosiy va aylanma kapitalni so ҳ asidan qat’i nazar barcha amaldag’i kapitalg’a xos deb tushuntiradi. Ammo u aylanma kapital deg’anda tovar va pul kapitalini xato tushung’an (bu muomala so ҳ asig’a xos kapital). Bu kapitalni ҳ osil qiluvchi moddiy elementlarg’a sotuvchilar qo’lidag’i oziq-ovqat, materiallar va tayyor buyumlar ҳ amda ko’rsatilg’an taqsimlash va muomalag’a kiritish uchun kerak bo’lg’an pullar ҳ am kirg’an. Uning’ fikricha, aylanma kapital doimo muomalada bo’lishi kerak. Ҳ aqikatda asosiy va aylanma kapital ishlab chiqarish kapitalining’ ikki ko’rinishidir. Ular bir-birlaridan qiymatlarining’ aylanish usullari bilan farq qiladi. Asosiy kapitalning’ qiymati konkret me ҳ nat bilan bo’laklar buyicha ishlab chiqaruvchi tovarg’a ko’chiriladi, aylanma kapitalning’ qiymati esa to’lalig’icha shu tovarg’a o’tadi. Ijtimoiy kapitalni doimiy va o’zg’aruvchan kapitalg’a bo’lish masalasi Smitg’a noma’lum bo’lib qolaverdi. Smitning’ butun ijtimoiy kapitalni takror ishlab chiqarish nazariyasi uning’ qiymat nazariyasig’a asoslang’an. U ijtimoiy ma ҳ sulot qiymatining’ tarkibiy qismlari to’G’’risida xato ta’limot yaratdi. Olimlar buni « Smit dog’masi » deb ataydilar. Smitning’ fikricha, yalpi ijtimoiy ma ҳ sulotning’ qiymati ish ҳ aqi, foyda va renta yig’indisig’a teng’, ya’ni daromadlar summasidir. Ishlab chiqarish jarayonida jonli me ҳ nat bilan birg’a ishlab chiqarish vositalari ҳ am qo’llanilishini tushung’an ҳ olda, Smit shung’a qaramay ishlab chiqarish vositalari qiymatini oxir-oqibatda ish ҳ aqi, foyda va renta kabi daromadlarg’a bo’lish mumkin, deb o’yladi. Smit takror ishlab chiqarish muammosini echish uchun yo’l qidirib o’z nazariyasig’a yalpi va sof daromad o’rtasidag’i farqni kiritadi. Muayyan mamlakatning’ yillik barcha ma ҳ suloti yalpi daromad bo’lsa, sof daromad yalpi daromadning’ shunday bir qismiki, uni shu mamlakat a ҳ olisi o’z kapitalini sarflamay iste’mol za ҳ irasig’a qo’yishi mumkin. Smitning’ xatosi shuki, u yillik ma ҳ sulot qiymatini shu yili yang’idan ҳ osil qiling’an qiymat bilan aynan bir deb o’ylag’an (milliy daromad). Lekin yang’idan ҳ osil qiling’an qiymat daromadlarg’a ajraladi, yillik ma ҳ sulot qiymati ishlatilg’an ishlab chiqarish vositalari qiymati, ya’ni doimiy kapitalni ҳ am o’z ichig’a oladi. Bu xatolik Smitning’ qiymat to’G’’risidag’i ta’limotining’ kamchilig’i va cheklang’anlig’idan kelib chiqqan. Umuman, bu erda g’ap keng’aytirilg’an emas, balki oddiy tarkor ishlab chiqarish to’G’’risida fikr yuritiladi. Smit me ҳ natning’ ikkiyoklama ҳ arakterini tushunmasdan, abstrakt me ҳ nat yang’i qiymat ҳ osil qilishini, konkret me ҳ nat esa ishlab chiqarish vositalari qiymatini yang’i yaratilg’an ma ҳ sulotg’a o’tkazishini ko’rsata olmadi. Ijtimoiy ma ҳ sulot qiymatidan doimiy kapital qiymatini yo’qotib qo’yg’an Smit kapital jamG’’arilishini butun qo’shimcha qiymatning’ qo’shimcha ish xaqig’a aylanishi bilan teng’ deg’an ҳ ato ҳ ulosa chiqardi. U o’ylardiki, kapitalistik ishlab chiqarish rivoji bilan ishchilar va ularning’ iste’molig’a talab ҳ am bir ҳ il sur’atda oshadi, chunki daromad va sha ҳ siy iste’mol ishlab chiqarish bilan parallel o’sadi (bir qancha mamlakatlarda shunday bulmoqda). 3. A. SMIT VA ҲOZIRG’I ZAMON A.Smit erkin raqobat davridag’i Buyuk Britaniyadag’i iqtisodiy siyosatni asoslashg’a katta e’tibor berdi. U ishlab chiqaruvchilarg’a iqtisodiy erkinlik ta’minlashni, davlatning’ iqtisodiy ҳayotg’a aralashmaslig’ini talab qilardi. Ammo mamlakatning’ mudofaa manfaatlari iqtisodiyotdan ustun ҳam bo’lishi mumkin deg’an fikri ҳam bor, ya’ni bu ba’zi paytlarda davlatning’ iqtisodg’a aralashuvi zarur deg’anidir. Smit iqtisodiyotda davlat sektorining’ samarasizlig’ini ko’rsatib, «xukumat ҳar doim va istiznosiz buyuk isrofg’archidir» deydi. Shu sababli davlatning’ faqat uch funkstiyasi tan olinadi: 1) ҳuquq -tartibot; 2) mamlakat ҳavfsizlig’ini ta’minlash; 3) jamiyatg’a zarur bo’lg’an (ammo xususiy sektor tomonidan to’zilmag’an) ijtimoiy korxona va muassasalarni ta’minlash. Umuman to’G’’ri bo’lg’an bu fikrlar, ya’ni davlatning’ iqtisodiyotg’a aralishish cheg’aralari keying’i paytda qayta ko’rib chiqilmoqda. U stex tartib-qoidalari, eskirg’an qonunlar, korporastiyalar va savdo monopoliyalari imtiyozlarig’a qarshi chiqdi, ya’ni ҳamma uchun bir xil imkoniyatni yokladi. Ҳodisalarning’ stixiyali borishini va raqobatni ҳar qanday cheklash iqtisodiy rivojlanishni albatta sekinlashtiradi. Ammo Smit davlatning’ ayrim funkstiyalarini ijobiy baҳoladi, masalan, mamlakat ichki tartibini saqlash, tashqi ҳarbiy xavf-xatardan asrashni xo’jalik rivojining’ zaruriy shartlari deb ҳisobladi. Davlat moliyaviy faoliyatig’a aloҳida aҳamiyat berilg’an. Smit o’z asarining’ beshinchi, oxirg’i kitobini davlat byudjeti va davlat qarzlarig’a baG’’ishlag’an. U faqat butun jamiyat manfaatlarig’a mos keladig’an davlat ҳarajatlarinig’ina qo’llab-quvvatladi, «arzon davlat» tezisini ilg’ari surdi. Smit zamonaviy davlatning’ soliq siyosatining’ nazariy asoslarini yaratdi. Soliqlar fuqarolarning’ kuchi va imkoniyatig’a mos kelishi, ishg’a yaroqli ҳ ar bir kishig’a alo ҳ ida belg’ilanishi kerak, soliq imkoni boricha arzon, uning’ shakli va olinish vaqti esa to’lovchi manfaatig’a mos kelishi zarur (shu G’’oyalarg’a to’la amal qilayotg’an davlatlar rivoj topayotir). Sanoatchilar manfaatlarini ҳ imoya qilg’an olim lendlordlar, ya’ni yirik er eg’alarig’a belg’ilang’an soliq immunitetig’a (imtiyozg’a) qarshi chiqdi. Er rentasi davlat soliG’’i qo’yiladig’an eng’ qulay ob’ektdir. Smit foydadan olinadig’an soliq samarasiz deg’an xulosa chiqardi. Korxona eg’asi foydani saqlash uchun o’z ma ҳ sulotig’a yuqori ba ҳ o quyish bilan soliq oG’’irlig’ini iste’molchi ustig’a yuklaydi. U ish ҳ aqidan olinadig’an soliq ҳ am ma ҳ sulotg’a loyiq emas deb ҳ isoblaydi. Bu soliqni ҳ am korxona eg’asi to’laydi, chunki tirikchilik minimumini ta’minlashi kerak. Smit merkantilizmg’a, shu bilan birg’a savdodag’i protekstionizmg’a (davlat tomonidan cheklashlar, soliq, bojxona va boshqalar), tashqi savdodag’i ҳ ar qanday cheklashlarg’a qarshi edi. Olimning’ siyosati feodalizm qoldiqlarig’a katta zarba bo’ldi. Smit nochor a ҳ volg’a tushib qolg’an iqtisodiyotni rivojlantirish uchun quyidag’i uch omilni ko’rsatib berg’an edi: 1) mamlakatda tinchlik, osoyishtalik bo’lishi va saqlanishi; 2) me’yordag’i eng’il soliqlar tizimi; 3) davlat iqtisodiyot ishlarig’a ҳ adeb aralashavermaslig’i zarur, iqtisodiyot tabiiy ravishda amalg’a oshaveradi. Bu qoidalar bizning’ mamlakat xo’jalig’ig’a ҳ am bevosita oid fikrlar ҳ isoblanadi. 4. D.RIKARDO SANOAT TO’NTARIShI DAVRINING’ NAZARIYoTChISI Ang’liyada boshlang’an sanoat to’ntarilishi kapitalizmning’ manufaktura ishlab chiqarishdan mashina ishlab chiqarishig’a o’tishini bildirdi. Bu to’ntarish jamiyatdag’i ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarg’a katta ta’sir o’tkazdi. Me ҳ natning’ kapitalg’a amalda buysunishi o’zil-kesil nixoyasig’a etib sanoat to’ntarishi natijasida sanoat qishloq xo’jalig’idan butunlay ajralib chiqdi. Bunday o’zg’arish o’z navbatida jamiyatdag’i asosiy sinflar o’rtasidag’i ziddiyatlarni oshkor etib, ishchilar sinfining’ o’z ҳ uquqlari uchun uyushib ҳ arakat qilishlarig’a asos soldi. Sanoat to’ntarishi davrida jamiyat taraqqiyotining’ yuqori poG’’onag’a ko’tarilg’anlig’i shu davrda ijod qilg’an olimlarning’ asarlaridag’i nazariy ta ҳ lilning’ ancha chuqur darajasini ҳ am belg’ilab berdi. Klassik iqtisodiy maktabning’ doimiy an’analarini davom ettirib, D.Rikardo o’z asarlari va xulosalari bilan ushbu maktabni rivojlanishig’a katta ҳ issa qo’shdi. D.Rikardo siyosiy iqtisodning’ bosh vazifasini o’rtag’a qo’yar ekan uning’ uslubiyatini ҳ am belg’ilaydi. Olimning’ fikricha ҳ amma tadqiqotlar yag’ona asosg’a neg’izlanishi lozim. U qiymatni ish vaqti bilan belg’ilashni mana shunday yag’ona asos qilib oladi. Shuning’dek boshqa iqtisodiy munosabatlar va kateg’oriyalar mana shu qiymat ta’rifig’a to’G’’rimi yoki zidmi deg’an savolg’a javob berishg’a ҳ arakat qiladi. D.Rikardo uslubi, uning’ o’zig’a xos xususiyatlari D.Rikardo 1817 yilda «Siyosiy iqtisodning’ va soliq solishning’ boshlanishi» nomli iqtisodiy mavzudag’i asosiy asarini nashrdan chiqardi. Bu asarda olim A.Smitning’ iqtisodiy nazariyalarini rivojlantiribg’ina qolmay, shu bilan birg’a uning’ ayrim kamchiliklarini ҳ am ochib berdi. U vaqtg’a kelib boylikni yaratish emas, balki uning’ jamiyatning’ asosiy sinflari o’rtasida taqsimlanish muammosi siyosiy iqtisodning’ markazida turar edi. D.Rikardo bu muammoni siysiy iqtisod mavzui deb belg’iladi. Siyosiy iqtisodning’ bosh vazifasi, deb yozg’an edi u, -shu taqsimotni boshqaradig’an qonunlarni belg’ilab berishdan iborat. Rikardo taqisimot qonunlarini ishlab chiqarish sharoitlarig’a asoslanib belg’ilashg’a o’rindi. U taqsimotni ishlab chiqarish bila chambarchas boG’’lab, boylik ishlab chiqarishni ma ҳ suli bo’lishi mumkin deb ҳ isobladi. Rikardo qiymatning’ me ҳ nat nazariyasini rivojlantirib iste’mol qiymati bilan ayirboshlash qiymatini bir-biridan farq qildi. Biroq ayirboshlash qiymati qiymat namoyon bo’lishining’ bir shakli ekanlig’ini tushunmadi. Chunki qiymat odamlar o’rtasidag’i munosabat ekanini, bu narsa tovarlar munosabati zamirig’a yashiring’anini payqamadi. A.Smit kabi D. Rikardo ҳ am mantiqiy abstrakstiya usulini ҳ am keng’ qo’llag’an. D. Rikardoning’ asarlari iqtisodiyot fanining’ predmeti va metodini aniqlashda, iqtisodiy tadqiqot metodolog’iyasini amaliy ishlab chiqishda mu ҳ im rol o’ynadi. Uning’ fikricha, jamiyatning’ sinfiy to’zilishi uning’ iqtisodiy faoliyatida xal qiluvchi o’rinni eg’allaydi. Siyosiy iqtisodning’ asosiy vazifasi «er ma ҳ suloti» (ya’ni milliy daromad va milliy boylik)ni uch asosiy sinf o’rtasidag’i taqsimoti qonunlarini aniqlashdan iborat. D. Rikardo tomonidan oddiy va murakkab me ҳ natning’ ta ҳ lili D. Rikardo qiymat qonunini ishlab chiqishda Smitning’ xulosalarig’a, g’archi ularni qisman rad etsa-da, suyandi va ularni rivojlantirdi. U tovarning’ ikki faktori: iste’mol va almashuv qiymatlarini yanada aniqroq o’rg’andi (masalan, nonni epish va sotish mumkin). Foydalilik (iste’mol qiymati) almashuv qiymatining’ zaruriy sharti, ammo uning’ o’lchovi bo’la olmaydi. Rikardo, Smitning’ G’’oyalarini to’ldirdi. Ag’ar Smitning’ G’’oyasi bo’yicha qiymat oddiy tovar ishlab chiqarishda sarflang’an me ҳ nat bilan aniqlansa, kapitalistik ishlab chiqarishda bu qiymat realizastiya qilinadig’an daromadlardan iborat edi. Rikardo qiymatni aniqlashda sarflang’an me ҳ natdan foydalandi. Rikardo ish ҳ aqining’ tovar qiymatig’a ta’sirini rad etdi. Rikardo Smit kabi qiymatning’ me ҳ nat nazariyasini kapitalistik ishlab chiqarish sharoitida qo’llashda katta qiyinchilikka uchradi. Qiymatning’ ishlab chiqarish ba ҳ osig’a aylanish muammosig’a e’tibor berdi va uni ҳ al etishg’a o’rindi. Real ҳ ayotda kapitaldan olinadig’an foyda shu kapitalning’ miqdori bilan aniqlanadi yoki foyda normasi mu’tadillashish tendenstiyasig’a eg’a. Ammo tovarlar ularni ishlab chiqarishg’a sarf bo’lg’an jonli me ҳ nat sarflarig’a mos ravishda bir-birig’a almashsa, bunday bo’lishi mumkin emas. Bu ҳ olda kapitalning’ org’anik to’zilishi ( C / Y ) past bo’lg’an yoki kapitali tez oborot bo’ladig’an tarmoqlar boshqa org’anik to’zilishi yuqori bo’lg’an va kapitali sekinroq oborot bo’ladig’an tarmoqlarg’a nisbatan ustunlikka eg’a bo’ladilar. Birinchilari ko’proq me ҳ nat sarflag’anlari uchun tovar ba ҳ osi nisbatan yuqori bo’ladi va kattaroq foyda oladi. Rikardo ish ҳ aqi, foyda va renta masalalarini echishg’a katta ҳ issa qo’shdi. U Smit kabi asosiy uch sinfning’ dastlabki daromadlari masalasig’a e’tibor berdi. U me ҳ natni tovar deb (aslida ishchi kuchi tovar) ҳ isoblab, me ҳ natning’ bozor ba ҳ osi (ish ҳ aqi) tabiiy ba ҳ o bo’ladi va shu atrofda o’zg’aradi; tabiiy ba ҳ o deg’anda ishchi kuchining’ qiymatini tushung’an. Rikardo masalag’a tarixiy an’analar asosida yondashishg’a o’rinsa ҳ am me ҳ natning’ tabiiy ba ҳ osini jismoniy minimumg’a teng’lashtiradi. Masalan, nonning’ ba ҳ osi va ish ҳ aqining’ pul miqdori o’rtasida bevosita boG’’liqlik bor ,- deydi u, - ag’ar nonning’ ba ҳ osi oshg’anda ish ҳ aqi o’zg’armasa, ishchilar och qoladi va o’limg’a ma ҳ kum etiladi. Rikardo Maltus kabi (bu olimning’ fikrlari quyida beriladi) ishchilarning’ ҳ aqlari ochlik darajasida ushlab turilishi kapitalizmg’a xos qonun emas, barchag’a teg’ishli tabiiy qonunlar tufaylidir, deydi. Ma’lum qulay sharoitlardag’ina ishlab chiqarish kuchlari a ҳ oli o’sishini ta’minlay oladi va ishchilar kam ҳ aq olg’anliklaridan norozi bo’lmasliklari kerak, deg’an fikr ilg’ari suriladi. Rikardo qo’shimcha qiymatni uning’ konkret shakllari - foyda, suda foizi, renta sifatida ta ҳ lil etadi. Ishchi o’z me ҳ nati bilan ish ҳ aqi sifatida oladig’an miqdordan ko’proq qiymat yaratishi o’z-o’zidan ravshan, deydi u. Ammo uni ish ҳ aqi va foyda nisbati, ya’ni ishchining’ qancha olishi va kapitalistg’a qancha qolishi qiziqtiradi. Rikardo er rentasini ta ҳ lil qilishda mu ҳ im yutuqlarg’a erishdi. U renta nazariyasini qiymatning’ me ҳ nat nazariyasig’a asoslanib tekshirdi. Rentaning’ manbai erning’ qandaydir saxiylig’i emas, balki ma’lum mulkiy munosabatlar sharoitida erg’a qilinadig’an me ҳ natdir, deb ҳ isobladi. Rikardo bu erda differenstial renta ҳ osil bo’lishini ko’rsatib berdi. U xususiy mulkchilik sharoitida yomon erlar ҳ am ma’lum renta keltirishi mumkinlig’ini inkor etdi. Lekin shunday renta bor, u absolyut renta bo’lib, uni Marks va boshqa olimlar atroflicha o’rg’ang’anlar. Rikardo pul va pul muomalasi masalalarig’a katta e’tibor qildi. U dastlabki asarlarida pulni ichki qiymatg’a eg’a bo’lg’an tovar deb qarag’an. Pul qiymati ung’a sarf qiling’an me ҳ nat bilan aniqlang’an. Rikardo pulning’ xususiyati shuki, u aloxida tovar, boshqa tovarlarning’ qiymat o’lchovi va muomala vositasi sifatida ҳ arakat qiladi, deydi. Ammo u o’zining’ bosh asarida bu konstepstiyadan chekinadi, avval pullarning’ ichki qiymati bor, deb g’apirg’an bo’lsa, keyinroq u pulni texnik vosita deb izo ҳ ladi va pulning’ miqdoriy nazariyasini ishlab chiqa boshladi. Uning’ fikricha, muomaladag’i pulning’ miqdori turlicha va erkin bo’lishi mumkin, pulning’ qiymati esa muomala so ҳ asida belg’ilanadi va uning’ miqdorig’a boG’’liq bo’ladi. Rikardo erkin savdo tarafdori bo’lg’an, u merkantilistlardan farqli ravishda tovar ishlab chiqarish tovar kiritishdan ortiq, ya’ni eksport kam va import ko’p bo’lishidan, mamlakatdan oltin chiqib ketishidan ҳ avfsirashg’a ҳ ojat yo’q, deydi, chunki erkin import avtomatik ravishda oltin muomalasi va ba ҳ o o’zg’arishini tartibg’a soladi, shuning’ uchun iqtisodiy tang’lik ta’minlanishig’a yordam berishig’a Rikardoning’ ishonchi komil edi. 5.D.RIKARDO TA’LIMOTINING’ AҲAMIYaTI D.Rikardo yag’ona iqtisodiy konstepstiya asosida pul muammosi va kredit, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, soliq, er rentasi, xalqaro meҳnat taqsimoti to’G’’risida funadamental fikrlar berdi. Iqtisodchi J.S.Mill bilan do’stona munosabatda bo’lg’an. Smitdan keyinroq yashag’an D.Rikardo sanoat inqilobi natijalarini to’laroq tushundi, uning’ fikrlari nisbatan teran bo’lib, klassik iqtisodni niҳoyasig’a etkazdi; u sanoat davrining’ iqtisodchisi edi. Uning’ dastlabki « Oltin ajdaҳosi to’G’’risida uch xat » (1809 y.) va boshqa asarlari pul va pul muammolarini taҳlil qilishg’a baG’’ishlandi. 1824 yilda yozilg’an « Milliy bank t u zishning’ rejasi » asari esa uning’ vafotidan keyin bosilib chiqdi. Rikardo umrining’ oxirg’i 4 yilini Ang’liya parlamenti a’zosi sifatida o’ziniig’ iqtisodiy G’’oyalarini amalg’a oshirish uchun sarfladi. Parlamentda «non qonunlari»ni bekor qilib, iqtisodiyotni erkinlashtirish, erkin savdo va erkin matbuot, yiG’’ilishlar erkinlig’ini qo’llovchi no’tqlar bilan chiqqan. 1821y. u tomondan siyosiy iqtisod klubi tashkil etilg’an. U Smitning’ G’’oyalarini qo’llash bilan birg’a uni to’ldirdi va qarshi fikrlarni ҳ am ilg’ari surdi. U kapitalistlar va ishchilarning’ manfaatlari bir- birlarig’a qarama-qarshi ekanlig’ini ochib berdi, ma’lumki Smitda bu manfaatlar bir edi, Rikardo er eg’alarining’ manfaati ishchi va kapitalistlarnikig’a qarshi deb uqtiradi. Rikardodag’i bu o’zg’arishlarg’a tarixiy, iqtisodiy va sostial omillar mavjud, ulardan eng’ mu ҳ imi shuki, XVIII asr oxiri va XIX asrning’ boshlarida Ang’liyada sanoat to’ntarilishi ro’y berdi va bu jarayon asosan ni ҳ oyasig’a etkazildi. Oqibatda Ang’liya ko’p yillar davomida «dunyo fabrikasi» nomini oldi, sanoat ayniqsa tez o’sdi, ishchilar soni ortdi, sha ҳ arlar ko’paydi, lekin me ҳ natkashlarning’ qashshoqlanishi va ekspluatator sinflarning’ boyishi kuchaydi, ya’ni differenstiastiya yuz berdi. Mashina sanoatining’ rivoji tufayli ish kuni 12-13 soatg’acha o’zaydi, me ҳ nat sharoiti esa yomonlashdi, ishchilar mashinaning’ qo’shimcha qismig’a aylandi, xalq ommasi ko’rashg’a otlandi, luddit lar (mashina sindiruvchilar) ҳ arakati kuchaydi, fabrikalarg’a o’t qo’yildi. Ammo sanoat inqilobi davrida proletariat xali yag’ona, uyushg’an sinfg’a aylanmag’an edi. Kapitalizm esa rivojlanayotg’an tuzum edi, burjuaziya-soxibkorlar ҳ am feodalizm qoldiklarig’a qarshi chiqib, prog’ressiv rol o’ynag’an edi. Rikardoning’ 1815 yilda yozilg’an « Nong’a bo’lg’an past ba ҳ oning’ kapital foydasig’a bo’lg’an ta’siri to’G’’risidag’i tajriba» nomli pamfletida sinflarning’ iqtisodiy munosabatlari va kapitalizm rivojlanish nazariyasi qisqa, ammo lo’nda tarzda bayon etilg’an. Uning’ asosiy xulosalari quyidag’ilardan iborat: ag’ar iqtisodiyot rivoji o’z ҳ olig’a qo’yilsa, a ҳ olining’ o’sishi va kam unumdor erlarg’a ishlov berishg’a o’tilishi tufayli qishloq xo’jalig’i ma ҳ sulotlarining’ ba ҳ osi oshib boradi. ( Ang’liyada non va dong’a yuqori ba ҳ o qo’yg’an maxsus qonun bor edi, uni « Non qonunlari » deb atalardi, bu qonunlar 1830 yilda to’la bekor qilindi ). Rikardo parlament a’zosi sifatida doim erkin savdo uchun ko’rash olib bordi. Tarix bu G’’oyaning’ to’G’’rilig’ini amalda isbotladi. XVIII asrning’ oxirida (1789-1794 yillar) Farbiy Evropadag’i eng’ yirik burjua inqilobi Franstiyada ro’y berdi. Bu inqilob mamlakatdag’i feodal munosabatlarg’a to’la bar ҳ am berdi va kapitalizm (bozor)ning’ tez rivoji uchun yo’l ochib berdi, ammo bu o’zg’arishlar tekis va ravon amalg’a oshmadi. Sanoat to’ntarilishi mashina industriyasini boshladi. Kapitalistik munosabatlarning’ bir qancha pozitiv tomonlari bilan birg’a anchag’ina neg’ativ oqibatlari ҳ am ko’rina boshladi. Ana shunday sharoitda klassik maktab vakillari yaratg’an ta’limotlarni ҳ ar tomonlama to’ldirish va qayta ko’rib chiqishg’a kirishildi, bu jarayon Franstiya, Ang’liya va AKShda XVIII asr oxiri - XIX asr 1-yarmida ro’y bera boshladi. Bu davrdag’i ta’limotlarg’a xos xususiyat shu ediki, ularda barcha iqtisodiyot kateg’oriyalari to’lalig’icha emas, balki qisman, ya’ni ularning’ ayrimlari olinib, tadqiq qilindi. Franstiyada Sey, Bastia, Ang’liyada Maltus, Senior, AKShda Keri va boshqalar klassik iqtisodiy maktabni qayta ko’rib chiqish, uni to’ldirish, zamong’a moslash istaklari bilan o’zig’a xos ta’limotlar yuzag’a kela boshladi. XULOSA XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida klassik iqtisodiy maktab to’la shakllandi, bu britaniyalik olim A.Smit tomonidan amalg’a oshirildi. Bu tasodifiy voqea bo’lmay shu davrda Ang’liyada ob’ektiv shart-sharoitlar mavjud edi: burjua inqilobi manufakturadan fabrikag’a o’tilishi, ag’rar islo ҳ ot, kapitalning’ dastlabki jamG’’arilishi, sinfiy va mulkiy differenstiastiya va boshqalar. Mantiqiy abstrakstiya uslubi asosida iqtisodiy voqea va jarayonlarning’ mo ҳ iyati asosan to’G’’ri talqin etib berildi. Yang’i burjua jamiyati ҳ ar tomonlama ob’ektiv asosda taxlil qilinib, uning’ prog’ressiv tomonlari ko’rsatib berildi. Xususiy mulkning’ abadiylig’i va daxlsizlig’i qo’llab-quvvatlandi. Klassik maktab vakillari inson ҳ o ҳ ishig’a boG’’liq bo’lmag’an ob’ektiv iqtisodiy qonunlarning’ mavjudlig’ini tan oladilar. Bu qonunlar iqtisodiy tizimda tabiiy turG’’unlikni ta’minlashg’a, o’z-o’zini boshqarishg’a qodir ekanlig’i tan olinadi, shu sababli davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi iloji boricha inkor etiladi va erkin savdo-sotiq qo’llanadi. «Ko’rinmas qo’l» yordamida avtomatik iqtisodiyot erkin bozor munosabatlari doimo rivojlanish qobiliyatig’a eg’adir. Birinchi bor erkin bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining’ asosiy tamoyillari aniqlab berildi. Me ҳ nat taqsimoti iqtisodiy taraqqiyot asosi sifatida to’G’’ri ko’rib chiqilg’an. Me ҳ nat taqsimoti faqat tarmoqlararo emas, balki mamlakatlar o’rtasida ҳ am katta naf keltirishi isbotlab berildi (D.Rikardo), mutloq va nisbiy ustunlik prinstiplari ishlab chiqildi. Ishlab chiqarish so ҳ asidan qat’iy nazar (sanoat, qishloq xo’jalig’i, savdo va ҳ izmat...), me ҳ nat jamiyat boylig’ining’ asosi ekanlig’i aniqlandi. Jamiyatning’ sinfiy tuzilishi asosan to’G’’ri ko’rib chiqildi, ular o’rtasida keskin qarama- qarshilik yo’qlig’i ko’rsatilg’an, bu jamiyatda iqtisodiyot avtomatik boshqarilg’ani tufayli iqtisodiy inqirozlar inkor etildi. Iqtisodiyotning’ mu ҳ im kateg’oriyalari bo’lg’an qiymat, pul, ba ҳ o, foyda, ish ҳ aqi, renta, kapital va boshqalarg’a asosan to’la va to’G’’ri ta’rif berilg’an. Yang’i jamiyatning’ prog’ressiv tomonlari bilan birg’a bozor iqtisodiyotining’ bekamu-ko’st emaslig’i, uning’ bir qancha jiddiy kamchiliklari borlig’i ҳ am qayd etilg’an. Quyidag’i A.Smitning’ mamlakat milliy boylig’ini ko’paytirish omillari chizmasi keltirilg’an. Tayanch tushuncha va iboralar A.Smit; «Xalqlar boylig’i»; me ҳ nat taqsimoti; «iqtisodiy odam»; eg’oizm; «ko’rinmas qo’l»; «muomilaning’ buyuk G’’ildirag’i»; qiymatning’ me ҳ nat nazariyasi; sinflar; ishlab chiqarish omillari va daromadlar to’G’’risidag’i nazariya; unumli va unumsiz me ҳ nat; milliy boylik va «Smit dog’masi»; iqtisodiyotning’ rivojlanish bosqichlari; mutloq afzallik nazariyasi. Nazorat va mulo ҳ aza uchun savollar 1. Klassik iqtisodiy maktabning’ Ang’liyada vujudg’a kelishi qanday ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarda ro’y berdi? 2. Sanoat to’ntarilishi bilan boG’’liq bo’lg’an siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy o’zg’arishlar nimalardan iborat? 3. A.Smitning’ bosh iqtisodiy asari qachon yozib tug’allandi va undag’i asosiy iqtisodiy G’’oyalar nima? Olimning’ tadqiqot metodolog’iyasi nimag’a asoslanadi? 4. Nima uchun A.Smit manufaktura ishlab chiqarishining’ mafkurachisi bo’lib qoldi? 5. Me ҳ nat taqsimotining’ ustunlik tomonlari nima va kamchilig’i nimada? 6. A.Smitning’ pul, qiymat, daromadlar, ish ҳ aqi, kapital va takror ishlab chiqarish to’G’’risidag’i ta’limotlarig’a qisqacha izo ҳ bering’. 7. «Smit dog’masi» nima? Uning’ kamchilig’i nima? 8. «lassez faire» va «ko’rinmas qo’l» tamoyillari nimani ang’latadi? 9. Xalq boylig’i qanday omillarg’a boG’’liq? 10. Nochor a ҳ volg’a tushg’an iqtisodiyotni rivojlantirish uchun nima qilmoq kerak?

Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi REJA 1. Ang’liya va Franstiyada klassik iqtisodiy maktab vujud g’a kelishining’ shart- sharoitlari 2. V.Petti - Ang’liya klassik iqtisodiy maktabining’ asoschisi 3. XVII-XVIII asrlarda Franstiya taraqqiyotining’ xususiyatlari va uning’ P.Buag’ilber qarashlarida aks etishi 4. Fiziokratizm. F.Kene va A.Tyurg’oning’ iqtisodiy ta’limotlari

1. ANG’LIYa VA FRAN Ц IYaDA KLASSIK IQTISODIY MAKTAB VUJUDG’A KELIShINING’ ShART-ShAROITLARI XVII-XVIII asrlarda Farbiy Evropada sanoatning’ tez rivojlanishi manufaktura davridag’i (tashqi savdo rivojig’a to’siq) protekstionizm siyosati va (tadbirkorlik tashabbusini bo’G’’uvchi) davlatning’ iqtisodiy ҳ omiylig’ig’a mu ҳ tojlik yo’qoldi. Ang’liyadag’i XVIII asr o’rtalaridag’i sanoat inqilobi jamoatchilik diqqatini savdodan industriyag’a jalb etdi. Ishlab chiqarish tadbirkorlarni daromad olishning’ asosiy manbai sifatida yanada ko’proq qiziqtira boshladi. Merkantilizm o’rnig’a klassik (lot. namunali, ҳ aqiqiy) iqtisodiy maktab vujudg’a keldi. Chunki avvalg’i ta’limot sanoatlashayotg’an so ҳ ibkorlar talablarig’a javob bermay qo’ydi («Klassik maktab» atamasi K.Marks tomonidan berilg’an). Paydo bo’layotg’an yang’i muammolarni ҳ al etish yang’i yo’nalish tarafdorlari zimmasig’a to’G’’ri keldi. Uning’ namoyandalari o’z ilmiy tadqiqotlarining’ asosi qilib kishilikning’ ishlab chiqarish so ҳ asini oldilar va kapitalizmni ilmiy ta ҳ lil qilish bo’yicha dastlabki mu ҳ im qadamni qo’ydilar. Klassik maktab ishlab chiqarishning’ yang’i usuli shakllanayotg’an va musta ҳ kamlanayotg’an davrda vujudg’a keldi. Kapitalizm ayrim mamlakatlarda tarixiy shart-sharoitlarg’a mos ravishda feodal munosabatlarning’ saqlang’anlik darajasig’a qarab turlicha rivojlandi. Bu jarayonlar dastlab XVI asrda Ang’liyada ro’y bera boshladi. Feodalizm emirilib, uning’ zaminida kapitalistik, ya’ni bozor munosabatlari shakllana bordi. Uy ҳ unarmandchilig’i urnig’a manufaktura ning’ kirib kelishi katta ijobiy voqea bo’ldi. Tarix, xalq xo’jalig’i tarixi va boshqa ijtimoiy fanlarni o’qig’anda ҳ unarmandchilik, stex va manufaktura nima ekanlig’i bayon etiladi, uy ҳ unarmandchilig’ida ҳ amma asosiy ishlar bir odam yoki oila tomonidan bajarilg’an (xom ashyoni tayyorlash, qayta ishlash, sotish...), unda aniq me ҳ nat taqsimoti yo’q, manufakturada esa ( manu - qul, facture - tayyorlash) me ҳ nat taqsimoti, kooperastiya, yollanma ishchi kuchi, demak, kapitalistik ishlab chiqarishning’ kurtaklari paydo

bo’ldi. XVI asrdan boshlab dastlab Ang’liyada de ҳ qonlarning’ erdan ma ҳ rum qilinishi (er yirik lendlordlar qo’lig’a o’ta boshladi) ro’y berdi, yomenlar - de ҳ qon sinfi tug’atildi, oqibatda kapitalistik fermerchilik yuzag’a keldi (ular erni lendlordlardan uzoq muddatli ijarag’a olg’an), ular yollanma me ҳ natdan (krepostnoylik emas) keng’ foydalang’an, keyinchalik texnikani, ilmiy texnika yang’iliklarini keng’ qo’llag’anlar. Ag’rar inqilob, islo ҳ ot nomini olg’an bu o’zg’arish manufaktura sanoatining’ rivoji bilan boG’’liq. Dastlabki paytlarda bu so ҳ ada mato to’qish asosiy edi. U ni ҳ oyatda foyda keltiruvchi so ҳ ag’a aylandi. Matog’a talab oshdi, uni qondirish uchun, sanoat uchun kerakli xom ashyo bazasini yaratish talab qilindi. Xom ashyo esa jun bo’lib, qo’ylardan olinardi Mamlakatning’ iqtisodiy rivojlanishig’a yo’l ochib berildi. Lekin ko’plab de ҳ qonlarning’ ekspropriastiya qilinishi (ersizlantirilishi), ularni zo’rlik yo’li bilan yollanma me ҳ natg’a jalb etilishi (chunki boshqa iloj yo’q) qarama-qarshilikni kuchaytirdi, oqibatda 1641- 1660 yillarda Ang’liyada inqilob bo’lib o’tdi. XVII asrdag’i Niderlandiyadan keying’i ikkinchi bu inqilob burjua inqilobi bo’lib, u Ang’liyadag’i feodal jamiyatg’a chek qo’ydi. Ang’liya respublika deb e’lon qilindi, parlament vujudg’a keldi, demokratik jarayon kuchaydi. Xalq xo’jalig’ining’ yuksak rivoji ilmiy kashfiyotlarni taqozo etdi. Shu davrda Ang’liyada tabiiy fanlar, ayniqsa mexaniqa, astronomiya va fizika tez rivoj topdi. Bu davrning’ eng’ buyuk vakili Isaak Nyuton dir (1643- 1727yy.), Tomas G’obs (1588-1679yy.) ing’liz faylasufi, mexanistik materializm sistemasining’ asoschisi sifatida katta a ҳ amiyatg’a eg’a. Uning’ fikricha, jamiyat mexanizmg’a o’xshash narsa, uning’ oddiy elementi inson deg’an G’’oya yotadi. « Inson insong’a bo’ri » iborasi shu olimg’a teg’ishli, uning’cha eg’oizm insonni ҳ arakatlantiruvchi kuchdir (bu fikr Smitda yaxshi berilg’an). Klassikiqtisodiymaktabdeg’anda V.Petti danboshlanadig’aniqtisodiytad qiqotlartanolinadi, buta’limotishlabchiqarishdag’ibozormunosabatlarining’ ichkialoqadorlig’inio’rg’anadivata ҳ liletadi. V.Petti klassik maktab otasi va

statistikaning’ kashfiyotchisidir. Ang’liyada V.Petti, Franstiyada P.Buag’ilber shu maktabning’ boshlovchilari bo’lsa, Franstiyada shu maktabning’ bir yo’nalishi bo’lg’an fiziokratlar vujudg’a keldi ( F.Kene, A.Tyurg’o ) va u A.Smit, D.Rikardo lar bilan yakunlanadi. Bu davr kapitalistik munosabatlar rivojig’a yo’l ochib berdi. R.Xeylbroner va L.Turou larning’ fikricha (« Ekonomika dlya vsex »), ishlab chiqarish omillari vujudg’a keldi: me ҳ nat, er va kapital tovarg’a aylantirildi, bung’acha ular tovar bo’lmag’an. Ҳ ozirg’i davr tili bilan aytg’anda, bozor tizimi, bozor jamiyati barpo etila boshlandi. Yang’i ta’limotning’ klassik (mumtoz) deb atalishig’a sabab avvalo shuki, ҳ ozirg’i iqtisodiyotning’ asosida yotuvchi ko’pg’ina nazariya va metodolog’ik qoidalarning’ ҳ aqiqiy ilmiy ҳ arakteri bilan izo ҳ lanadi. Ya.S.Yadg’arov klassik maktab rivojlanishida (ma’lum shart bilan) 4 bosqichni ajratadi: 1-bosqich XVII asr oxiri – XVIII asr boshig’a to’G’’ri keladi. Bu bosqichda merkantilizm ta’limotining’ xatolari yoritib beriladi va uning’ asoschilari V.Petti va P.Buag’ilber bir-biridan bexabar qiymatning’ me ҳ nat nazariyasini ilg’ari surdilar va ҳ ar qanday qiymatning’ manbai va o’lchovi sifatida tovar ma ҳ sulot yoki boshqa boylikni yaratish uchun sarflang’an me ҳ nat miqdori ҳ isoblanadi. Boylik va farovonlik muomala so ҳ asi emas, balki ishlab chiqarish so ҳ asida yaratilishi ko’rsatiladi. Bu bosqich XVIII asr o’rtalarida va 2-yarmida franstiyalik F.Kene va A.Tyurg’olar tomonidan ilg’ari surilg’an fiziokratizm bilan yakunlanadi. Sof ma ҳ sulot (milliy daromad) manbaini qidirish orqali asosiy e’tiborni me ҳ nat bilan erg’a qaratdilar. Merkantilizm tanqid qilinib, ta ҳ lilda ishlab chiqarish asossiz ravishda muomala so ҳ asidan to’la ajratib qo’yilg’an. 2-bosqich XVIII asr oxiri va XIX asr boshig’a to’G’’ri kelib, A.Smit asarlaridag’i iqtisodiy G’’oyalarda aks etg’an. 3-bosqich XIX asrning’ 1-yarmig’a to’G’’ri kelib franstiyalik J.B.Sey va F.Bastiya, ing’lizlar D.Rikardo, T.Maltus va N.Senior, amerikalik G’.Keri va boshqalar asarlaridag’i G’’oyalar bilan boG’’liq.

4-yakunlovchi bosqich XIX asrning’ 2-yarmig’a to’G’’ri keladi va J.S.Mill G’’oyalarida o’z ni ҳ oyasig’a etadi. K.Marks ҳ am shu bosqich vakili sifatida qaraladi lekin bizning’ fikrimizcha, bu unchalik to’G’’ri emas. Bu bosqichlarning’ ҳ ususiyatlari teg’ishli mavzularda yoritiladi. Bizning’ ma’ruzada sostialistik G’’oya vakillari bozor iqtisodiyotig’a mu ҳ olif ta’limotlar g’uru ҳ ida qarab chiqiladi, chunki bu olimlarning’ asosiy fikri xususiy mulkchilikka va bozor stixiyasig’a qarshi chiqib, yang’i sostialistik va kommunistik jamiyat yaratish bo’lg’an. 2. V.PETTI - ANG’LIYa KLASSIK IQTISODIY MAKTABINING’ ASOSChISI Umumiy ba ҳ og’a ko’ra, klassik maktab XVII asr oxiri - XVIII asr boshlarida V.Petti (Ang’liya) va P.Buag’ilber (Franstiya) asarlarida yaratildi. Vilyam Petti (1623-1687) Romsi sha ҳ rida tuG’’ilg’an, Ang’liya klassik iqtisodiy maktabining’ asoschisidir. Ko’pchilik bu olimning’ iqtisodiyot fani so ҳ asidag’i faoliyatig’a yuksak ba ҳ o berib, uni buyuk va takrorlanmas iqtisodchi-tadqiqotchi deb ba ҳ olag’an edi. V.Petti favqulodda ҳ ar tomonlama va yuksak bilimli inson bo’lg’an. U mayda ҳ unarmand- matochi oilasida tuG’’ildi. Leyden, Parij va Oksford universitetlarida medistina so ҳ asida ta ҳ sil ko’rdi. U juda keng’ qobiliyatli talaba bo’lg’an, 1647 yilda nusxa ko’chiradig’an mashinani ( kseroks ) ixtiro qildi, 1649 yilda fizika doktori ilmiy darajasig’a eg’a bo’ldi. U deng’izchi, vrach sifatida ҳ am ishladi. Petti shu bilan birg’a yirik er eg’asi ҳ am edi, u yirik ing’liz lendlordlar (yirik er eg’asi) sulolasining’ asoschisi bo’lib qoldi. 1652 yilda Kromvel ҳ ukumatining’ topshirig’ig’a ko’ra Irlandiyaning’ «er obzori» (kadastri)ni o’tkazdi. U XVII asrdag’i Ang’liya burjua inqiloblaridan keyin kuchayg’an ing’liz tadbirkorlar mafkurachisi sifatida tanildi. U tadbirkorlar mulkini, ya’ni xususiy mulkni «muqaddas» va «daxlsiz» deb bildi va uni turlicha yo’llar bilan ҳ imoya qildi. Ish ҳ aqini cheklash tarafdori sifatida ishchilarg’a fizik ji ҳ atdan minimum ҳ aq to’lash va shu bilan birg’a yang’i sinfning’ boyishig’a yordam berishni qo’lladi. U

O'xshashlar

MAKTABNING BOShQARIShNING PEDAGOGIK ASOSLARI
Yulduzlararo muhit va yulduzlarning shakillanishi
Iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkchilikning shakillanishi. O‘zbekistonda bozor munosabatlarining shakillanishi
Fransiyada Napaleon Banapartning siyosiy faoliyati
Fransiyada pozitivik tarixshunoslik (XIX asr oxiri)