BIOLOGIK T A’LIMNING R OLI . YANGI O’ZBEKISTONNING “TA’LIM TO’G’RISIDAGI” QONUNI. Reja : 1. Biologik ta’lim yutuqlari. 2. Biologik ta’limning po litexnik roli. 3. Biologik ta’limning tarbiyaviy roli. 4. Biologiya fani yutuqlarining boshqa fanlarga bog‘liqligi. 5. Bionika, kosmik biologiya, biologiyaning tibbiyot, agron o miyadagi va politexnik roli. 6. Yangi O’zbekistonning “Ta’lim to’g’risidagi” qonuni.

Biologiya o‘qituvchisi biologik bilimlarning jamiyatimizdagi har bir insonning hayoti va mehnatidagi ulug‘vor kuchini chuqur anglashi, bunga ishonch hosil qilishi va shunday ishonchni o‘quvchilarda tarbiyalashi uchun zarurdir. Maktabda o‘qituvchining muvaffaqiyatli ish olib borishi uchun birinchi shart ana shudir, chunki tarbiyalovchi ta’lim jarayoni ishonchga asoslanadi. Biologiya o‘qituvchisi – biologiya fanining tashviqotchisidir. Biologiya o‘qituvchisining kasbi, o‘quvchilarga nega har bir odam biologiyani o‘rganmog‘i zarurligini singdirish uchun turli xil eruditsiyani, jiddiy amaliy o‘quv va malakalarni hamda mustahkam irodani talab etadi. Biologik ta’lim insoniyat hayotida katta ahamiyatga e ga. Biologiya o‘qituvchisi biologik bilimlarning har bir inson hayoti va mehnatidagi rolini chuqur anglashi, bunga ishonch hosil qilishi lozim. Maktabda o‘qituvchining muvaffaqiyatli ish olib borishining birinchi sharti ana shudir, chunki tarbiyalovchi ta’lim jarayoni ishonchga asoslanadi. XX-XXI asrda fan va texnika tez rivojlandi, natijada insoniyat o‘zi yashayotgan muhit bilan qarama-qarshilikka duch kelmoqda, muhit uning sog‘ligiga va hayotiga xavf solmoqda. Sababi ishlab chiqarish va transport chiqindilari, o‘rmonlarning kamayishi, azon qavatida teshiklar hosil bo‘layotganligidir. Butun dunyoda tabiatni muhofaza qilish, uning resurslarini qayta tiklash va ulardan unumli foydalanish barcha insoniyat oldida turgan muhim vazifalardan bo‘lib qolmoqda. Har bir kishi, davlat va butun insoniyat uchun biologik bilimlarning keng yoyilishi va ahamiyati misli ko‘rilmagan darajada oshdi. Biologiya fanining yutuqlari ishonchli tarzda insoniyat yangi asrga – biologiya asriga kirib borganligi haqida dalolat bermoqda. Biologiya fanining yutuqlariga ko‘p jihatdan tabiiy fanlardan fizika, kimyo, matematika, astronomiya sohasida erishilgan yutuqlardan foydalanish natijasida erishilmoqda. Bu fanlarning yutuqlari va usullari asosida elektron mikroskopiya,

spektroskopiya, rentgenostruktura tahlili, hujayraning molekular va submolekular darajada o‘rganish imkonini beradi. Biokimyo va biofizika usullari asosida tajribalar o‘tkazish natijasida moddalar almashinuvi, ayniqsa, oqsil biosintezining mexanizmi ochib berildi, fotosintez sirlari ochildi. Irsiyatning moddiy asosi DNK va RNK strukturasi, funksiyasi ayon bo‘ldi, aminokislotalarning genetik kodi ochib berildi. Olimlarning diqqat - e’tibori hayot hodisalarining mohiyatini aniqlashga, moddalar almashinuvi, irsiyat va o‘zgaruvchanlikni boshqarishning turli usullarini ishlab chiqarishga qaratilgan. Hujayra va uning organoidlarida boradigan ko‘p jarayonlarning fizik- kimyoviy va biologik mohiyatini ochib bergan fan yutuqlari hayotiy jarayonlari kechishiga faol aralashish imkoniyatlarini bermoqda. Biologiya fanining yutuqlari tibbiyot oldiga saraton, virus, yurak, qon-tomir va boshqa kasalliklarni davolash kabi vazifalarini qo‘ymoqda, bu xastaliklar asta-sekinlik bilan o‘z davosini topmoqda. Hozirgi vaqtda tirik organizmlarning tuzilishi va unda kechadigan jarayonlarga asoslangan texnika fani – kibernetika asosida tabiiyot fanlarida yangi yo‘nalish – botanika vujudga keldi, bu biologiyani fizika va texnika bilan bog‘laydigan fandir. Bionika organizmlarning morfologik va funk s ional moslanishlarini mu h andislik masalalarini yechish doirasida aniqlaydi va tahlil qiladi. Masalan, sezgi organlari juda kichik bo‘lgan hasharotlar, tez va ko‘p harakatlanib energiyani kam sarflashi, tez ta’sirlanishi, tanlovchanligi va o‘z-o‘zini boshqara olishi kabilar olimlar fikrini jalb etadi va ularni texnikaga qo‘llash usullari haqidagi fikrlarni tug‘diradi. Hozirgi vaqtda juda ko‘p qurilmalar hayvonot va o‘simlik olamining tuzilishiga asoslangan holda ishlab chiqilgan.

Hayotiy jarayonlarni boshqarishda fiziologik faol moddalarni ng roli nihoyatda ortib bormoqda. Shuning uchun biologlar biologik faol moddalar vitaminlar, antibiotiklar, oqsillar hosil qiladigan mikroorganizm shtammlarini yaratib, gen va hujayra muhandisligi usullarini qo‘llab insoniyat uchun zarur bo‘lgan moddalarni sintez qilib olmoqda. Bunga misol qilib hozirgi vaqtda ichak tayoqchasi bakteriyasi genotipiga insulin sintezini boshqaruvchi gen kiritish orqali insulinni sintez qilish yo‘lga qo‘yilgan. Bu jarayonlar biotexnologiyada keng qo‘llanilmoqda. Hozirgi vaqtda insoniyat, zamonaviy genetika va biotexnologiya yutuqlariga tayanib, xossalari oldindan ma’lum bo‘lgan mikroorganizmlarning shtammlarini yarata oladigan bo‘ldi. Mikroorganizmlardan hayvonlar uchun zarur bo‘lgan vitaminlar, antibiotiklar va boshqa gormonlar ishlab chiqarilmoqda. Bu biopreparatlarni sanoat usulida ishlab chiqish yo‘lga qo‘yilib, hayvonlar ozuqasiga qo‘shib berilmoqda. Mikroorganizmlar yordamida hayvonlar mahsuldorligini oshirish, o‘simliklarning o‘sish va rivojlanishini tezlashtirish, hosilni hamda o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini oshirish usullari yo‘lga qo‘yilgan. Gen injeneriyasi usullari qo‘llanib ko‘sak qurtiga chidamli g‘o‘za va kolarado qo‘ng‘iziga chidamli kartoshka navi yetishtirilgan. Biologiya fanining yangi sohasi - kosmik biologiya hozirgi vaqtda vujudga kelgan. Undan koinotdagi hayotning shakllari, tarqalishi va uning xususiyatlari qanday, o‘zga sayyoralarda hayot nishonalari bor yoki yo‘qligi haqidagi olamshumul savollarga javob kutilmoqda. Biologiya fani erishgan yutuqlarni ishlab chiqarishga joriy qilingani sari odamlar uchun biologik ta’lim professional tayyorgarlik elementi bo‘lib qoladi. Umumiy texnika taraqqiyoti bilan birga ularning tor ixtisosliklariga bo‘lgan talablar ham oshmoqda. Ular agronomiya va zootexnika bilimlarini e gallash g‘oyat zarurligini sezmoqdalar va e gallamoqdalar.

Shundan ko‘rinib turibdiki, o‘rta maktabda biologiya ta’limi politexnik xarakterga ega bo‘lmog‘i va u yosh avlodning ijtimoiy foydali hamda unumli mehnatdagi ishtiroki bilan bog‘lanishi lozim. Bu aloqa fermer xo‘jaliklarida, ko‘kalamzorlashtirishda, yangi foydali qazilmalarni, o‘simliklarni qidirib topishda, dorivor o‘simliklarni to‘plashda va boshqa ijtimoiy foydali ishlarda amalga oshiriladi. Bu maktab o‘quvchilariga nazariy bilimlarni chuqurlashtirishga yordam qiladi va tabiat, qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq kasb tanlashlariga imkon beradi. Biologiyani o‘rganish mehnatga muhabbat va insonga hurmatni, mehnatni insoniyatning barcha moddiy va ma’naviy boyliklarning manbayi sifatida e’tirof etishni tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar beradi. Maktabda biologiya kursini o‘rganish to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganda u maktabni tamomlab chiqqandan keyin ham mustaqil ravishda ma’lumot olish yo‘li bilan bilimlarni tinmay yangilab borish ehtiyojini tug‘diradi va rivojlantiradi. Hozirgi zamon kishisi hayotini tirik tabiat to‘g‘risidagi ilmiy bilimlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi, chunki uning hayoti o‘simliklar va hayvonot olami bilan butkul bog‘langan. Lekin o‘simliklar – Yerda organik xomashyo va e nergiya olish manbayidir. Hayvonot dunyosi o‘z navbatida turli xil oziq-ovqat va sanoat xomashyosining manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Tabiiy boyliklardan mohirona foydalanish va ularni ko‘paytirish xalq va davlat farovonligini yuksaklarga ko‘tarish uchun xizmat qiladi. To‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan biologik ta’lim, ilmiy dunyoqarashni tarbiyalashga imkon beradi. O‘quvchilar biologik ta’limni o’zlashtirib olsagina tabiat faktlari va hodisalarini o‘zaro bog‘lanishda, harakat, o‘zgarish va rivojlanish holatida tushunishga o‘rganadilar. Biologik ta’lim ko‘p jihatdan yosh avlodni e stetik tarbiyalashga yordam beradi. Ajoyib manzara yosh ruhning rivojlanishiga shu qadar ulkan darajada tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatadiki, pedagogning ta’siri u bilan tenglasha olmaydi.