Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. Reja. 1. Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. 2. G‘oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning yo‘nalishlari va xususiyatlari. . 3. Geosiyosat tushunchasi. Geopolitik maqsadlar va mafkuraviy siyosat

Dunyoning mafkuraviy manzarasi. “Dunyo” arabchadan o‘zbek tiliga kirib kelgan so‘z bo‘lib “ jahon, olam” degan ma’nolarni anglatadi . Umuman olganda dunyo so‘zi eng ko‘p ma’nolarni anglatuvchi so‘zlar jumlasiga kiradi. SHunga ko‘ra bu so‘z: 1) butun borliq; koinot, olam; 2) ijtimoiy hayot yoki turmushda yuz bergan (mavjud bo‘lgan) holatga nisbatan, unga qarama-qarshi bo‘lgan boshqa bir holat; 3) er yuzi va undagi barcha odamlar, insoniyat; 4) kishining ma’naviy, ruhiy olami, hayoti; 5) ma’lum bir ijtimoiy tuzumga, o‘ziga xos madaniy va ijtimoiy-tarixiy xususiyatlarga ega bo‘lgan omillar bilan birlashgan kishilik jamiyati va u mavjud bo‘lgan davr, degan ma’nolarni ifodalaydi 1 . “Manzara” so‘zi ham arabchadan o‘zbek tiliga kirib kelgan bo‘lib, “ko‘rinish, panorama; kuzatish maskani” degan ma’noni bildirsada, dunyodagi narsa, voqea, jarayonlarning “ko‘zga tashlanib turadigan yoki tasavvur etiladigan ko‘rinish, tasvir” ini 2 ifodalash uchun ishlatiladi. Ushbu tushunchalarning ma’no-mazmunidan kelib chiqqan holda “dunyoning mafkuraviy manzarasi” degan tushunchaga quyidagicha falsafiy ta’rif berish mumkin. Dunyoning mafkuraviy manzarasi deb jamiyat taraqqiyoti qonunlari, uning rivojlanish tendensiyalarini muayyan ijtimoiy guruh, etnik birliklar, siyosiy kuchlarning o‘ziga xos manfaatlaridan kelib chiqib talqin qilish va unga asoslangan holda insoniyat istiqbolini belgilashga qaratilgan mafkuraviy tizimlar majmuining makon va zamonda yaqqol ko‘zga ko‘rinib turadigan joylashuv tartibiga aytiladi 3 . Dunyoning mafkuraviy manzarasini aniqroq tasavvur etish uchun uning mohiyatini bilish zarur. Ma’lumki, biron bir ijtimoiy qatlam, jamiyat va davlatning manfaatlarini ifodalayotgan mafkuralar har xil mafkuraviy vositalarni ishga solish orqali o‘zlarining ta’sir doiralarini kengaytirishga, shu orqali qandaydir moddiy va 1 Қаранг: Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Ж.1. А–Д. –Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. –Б.662–664. 2 Қаранг: Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Ж.2. Е-М. –Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. –Б.537. 3 Қаранг: А.Очилдиевнинг “Глобаллашув ва мафкуравий жараёнлар” (–Т.: “Муҳаррир нашриёти”, 2009. –Б.53.) номли китобида келтирилган таъриф асос қилиб олинди ва тўлдирилди.

ma’naviy naf ko‘rishga harakat qiladi. Kishilik jamiyati ijtimoiy hayotida yuz berayotgan o‘zgarishlar, har bir davr ta’qozo qilayotgan talablar asosida muayyan maqsadni ko‘zlab harakat qilayotgan ijtimoiy guruh, qatlam, jamiyat, davlat maqomini olgan mafkuralar muntazam ravishda o‘zlarining mafkuraviy kurash olib borish vositalarini miqdoriy va sifatiy jihatdan takomillashtirib boradilar. Ularni ishga solish esa mafkura maydonlarida sodir bo‘layotgan g‘oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning yo‘nalishlariga bog‘liq holda amalga oshiriladi. Dunyoning mafkuraviy manzarasida sodir bo‘layotgan g‘oyaviy- mafkuraviy jarayonlarning yo‘nalishlari va xususiyatlari. Bugungi kunda dunyoning mafkuraviy manzarasi doirasida sodir bo‘layotgan g‘oyaviy – mafkuraviy jarayonlarni ikkita bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan yo‘nalishga ajratish mumkin. Progressiv yo‘nalishdagi mafkuraviy jarayonlar. Bularga: tinchlik, barqarorlik va taraqqiyot; millatlararo totuvlik va dinlararo bag‘rikenglik; inson erkinligi va shaxs kamoloti; umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi kabilarni yaratishga qaratilgan mafkuraviy jarayonlarni kiritish mumkin. Reaksion yo‘nalishdagi mafkuraviy jarayonlar. Bularga: urush, qurollanish, terrorizm va ekstremizm; irqchilik, millatchilik, diniy aqidaparastlik; totalitarizm, mustabidlik; egoizm, mahalliychilik kabi razilona xatti-haraktlardan iborat bo‘lgan mafkuraviy jarayonlarni kiritish mumkin. Bugungi kunda ana shu progressiv va reaksion g‘oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning o‘zaro kurashi nisbatidan kelib chiqqan holda birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov: “Ta’bir joiz bo‘lsa, aytish mumkinki, bugungi zamonda mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ham ko‘proq kuchga ega” 4 , – degan edi. Bugungi kunda progressiv yo‘nalishda faoliyat olib borayotgan mafkuralar insoniyatni har xil samoviy va zamin ofatlaridan, urush va boshqa majoralardan xalos etib, tinch-totuv, o‘zaro hamjihatlikda yashash, hududlar bo‘linmasligi, chegaralar daxlsizligini ta’minlash, moddiy va ma’naviy boyliklardan o‘zaro foydali 4 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008. –Б.113.

hamkorlik asosida foydalanishga harakat qilayotgan bunyodkor g‘oyalar sifatida ish yuritmoqda. Bunga, o‘zbek xalqining milliy mafkurasi yaqqol misol bo‘ladi. Reaksion yo‘nalishda faoliyat olib borayotgan mafkuralar urush, qurollanishni targ‘ibot-tashviqot qilish, shuningdek, odamlarni esa har xil g‘oyaviy o‘yinlarni o‘ylab topish asosida mafkuraviy yo‘l bilan ichidan bo‘lib tashlash evaziga ularning tabiiy boyliklarini egallab olish, o‘zlarini esa g‘oyaviy qaramlikka giriftor qilish sari tinmay harakat qilayotgan vayronkor g‘oyalar sifatida ish yuritayotganligi ko‘zga tashlanib turibdi. Bunga buyuk davlatchilik shovinizmi, islom dinining qonun- qoidalari asosida arab xalifaligi davlatini tashkil etish, panamerkanizm, panslavyanizm, panturkizm kabi g‘oyalar bayrog‘i ostida faoliyat olib borayotgan mafkuraviy markazlarni kiritish mumkin. Bugungi kunda dunyoning mafkuraviy manzarasidan joy olgan ana shu ikki yo‘nalishdagi mafkuraviy jarayonlarning mazmunidan shu narsa ayon bo‘lmoqdaki, jahon maydonlarini mafkuraviy jihatdan bo‘lib olishga urinishlar avj olmoqda. Geosiyosat tushunchasi, uning mohiyat-mazmuni. Globallashuv sharoitida davlatlarning siyosatida tub o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Bular, birinchidan, jahonda kechayotgan integrallashuv jarayonida ishtirok etish; ikkinchidan, o‘zining tabiiy boyliklari, geografik joylashuvi, mintaqaviy jihatdan qulay joyda ekanligiga qarab ish yuritishga harakat qilayotganliklarida ko‘rinib turibdi. Bu esa yangicha geosiyosat yuritilayotganidan darak bermoqda. Xo‘sh, geosiyosat nima? geopolitika (yun. geo – er, politika – davlatni boshqarish san’ati) deb biron bir mamlakatning tashqi siyosatda geografik o‘rni, hududiy joylashishi, kommunikatsion imkoniyatlarini hisobga olib yuritiladigan faoliyatidir. Tarixda geopolitika jamiyat taraqqiyotida geografik sharoitlarning o‘rnini yuqori darajada mutlaqlashtiruvchi qarash tarzida namoyon bo‘ldi. “Hayotiy makonning torlik qilayotgani”, “tabiiy sarhadlarni kengaytirish zarurati” singari da’volar geopolitikani bosqinchilikni asoslovchi siyosiy konsepsiya, deb baholanishiga olib keldi.

Geopolitika atamasini fanga shvetsiyalik siyosatshunos olim Rudolf CHellen (1864–1922) kiritgan. Bu atama I jahon urushi arafasida keng qo‘llanila boshladi. O‘sha davrda yashagan nemis olimi Fridrix Ratsel (1844–1904) davlatlar muayyan joy va hududda mavjud bo‘ladi, bu esa, o‘z navbatida ularni zarur hududlarni egallashga majbur qiladi, deb hisoblagan. Bunday qarash reaksion bo‘lib, dunyoni qayta bo‘lib olish uchun kurashga otlangan Kayzer Germaniyasining urushga shaylanayotgan siyosatchilari uchun nihoyatda maqbul bo‘lgan. XX asr boshlaridan geopolitika mustaqil fan va siyosat sohasi, deya talqin etila boshlandi, 1923–1927 yillarda chop etilgan “Geopolitika” jurnali geografik omilning davlatlar, xalqlarning mavjud bo‘lishiga ta’sirini mutlaqlashtirish yo‘lidan bordi. Bunday qarash Germaniya, so‘ngra Italiya hamda YAponiya davlatlari siyosatining asosiy doktrinasiga aylandi. O‘zga hududlarga nisbatan bosqinchilik siyosatining ustuvor qo‘yilishi o‘sha paytdagi mustamlakachilik siyosatini oqlashga, milliy ozodlik harakatlarini bostirishga qaratilgan edi. II jahon urushidan keyin ba’zi yirik davlatlar dunyodagi qator mamlakatlarni o‘z manfaatlari doirasiga kiritib, ularda mustahkam o‘rnashish va shu asosda o‘zlarining ta’sir doiralarini kengaytirishga intildilar. Natijada dunyo siyosiy xaritasida qarama- qarshi ikki qutb yuzaga keldi. XX asrning 60-yillariga kelib geopolitika ikki qarama- qarshi sistema, ko‘proq AQSH va sobiq Ittifoq orasidagi kurashni asoslashga yo‘naltirildi. Sovuq urush siyosati geosiyosiy yo‘llar va usullarga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. SSSR tarix sahnasidan ketishi bilan davlatlar tomonidan olib boriladigan geosiyosatning ham mazmuni va yo‘nalishlari o‘zgardi. Endilikda davlatlar geosiyosatni sovuq qurollar bilan emas, balki mafkuraviy qurollarni ishga solish orqali o‘zlarining muayyan maqsadlarini amalga oshirishga kirishdilar. Natijada, yangi geostrategik maqsadlar paydo bo‘ldi. Ular esa manfaatlar silsilasidan kelib chiqqan holda yangicha mafkuraviy siyosat yurgizish orqali amalga oshirila boshladi. SHunday qilib, globallashuv sharoitida davlatlarning geostrategik maqsad va manfaatlari tobora kengaya boshladi.