logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Dunyoni etnik manzarasi.

Dunyoni etnik manzarasi.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Dunyoni etnik manzarasi . 1. Yer to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar 2. Evolyutsion jarayon 2.1.Yer to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar Yerning paydo bo‘lishi tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Bundan 4,5 milliard yil odin koinotda yer sayyorasi vujudga kelgan. Yer vujudga kelgan dastlabki davrlarda faqat suv va atmosferadan iborat bo‘lib, million yillar o‘tishi natijasida yerda qattiq tog‘ jinslari paydo bo‘lgan. Yerda birinchi hayot izlari bundan 3,6 mlrd yil avval shakllangan. Keyingi davrlarda yerda hayot sekinlik bilan rivojlanib borganligini geologik tadqiqotlarda ko‘rishimiz mumkin. Oxirgi 544 mln yil ichida yerda turli xil tirik organizmlarning evolyutsion rivojlanishini ko‘rishimiz mumkin. Bunga sabab aynan shu vaqt yer qatlamlaridan turli xil qazilma turlarning topilishi bo‘lib hisoblanadi. Yerda hayotning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi dunyoqarashlar hozirgi zamon fanining eng qiziq va murakkab muammolaridan biridir. Hayot paydo bo‘lishi muammosi fan va texnikaning rivojlanishiga qarab turli davrlarda turlicha hal etilgan. Bu savol insonni juda qadim zamonlardan qiziqtirib kelmoqda.Yerning shakli va o‘lchamlari to‘g‘risida hozirgi davrdagi ilmiy tasavvurlar birdaniga paydo bo‘lgan emas. Qadimgi Hindlar yerni fil ustida joylashgan tekislik ko‘rinishida tasavvur qilganlar. Yunonlar esa yerni dengiz bilan o‘ralgan dumaloq baland tog‘lik ko‘rinishida tasavvur qilishgan va bu tog‘likni qattiq to‘ntarilgan osmonga tiralib turadi deb hisoblaganlar. Yer, shar shakliga ega degan xulosani birinchi bulib qadimgi yunon olimi Pifagor (eramizgacha bo‘lgan 580-500-yillar) aytgan bo‘lib. Aristotel esa eramizdan oldingi IV asrda bu xulosani ilmiy asosda isbot qilib berdi. Qadimgi yunon olimi Eratosfen Kirenskiy esa (eramizgacha II- asr) birinchi bo‘lib bir muncha aniqlikda yer sharining radiusini aniqladi. XVII-XVIII asr (1643-1727) oralig‘ida angliyalik olim Isaak Nyuton yerning aniq shar shaklida emas ekanligini isbot qildi. Nyutonning hisoblari bo‘yicha yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi oqibatida, uning ekvatorida rivojlanadigan markazdan qochirma kuchning og‘irlik kuchidan kattaligi hisobiga, yer qutbda siqilgan ellipsoid shaklini egallaydi. I.B.Listing (1873 yil) yerning shaklini geoid deb atashni taklif qildi. Geoidning yuzasi Dunyo okeanining mutloq tinch holatdagi yuzasi bilan mos tushadi. Materiklarda esa bu yuza fikran o‘tkazilgan kanal, daryo yuzalari bo‘ylab tutashtiriladi. Keyinchalik yerning shakli va kattaligi qator olimlar tomonidan aniqlandi. Ayniqsa ishonarli ma’lumotlar F.N.Krasovskiy va A.A.Izotovlar tomonidan olingan. Ularning hisobiga ko‘ra yer shakli uch o‘qli ellipsoid aylanasiga yaqin va uning kichik (qutbiy) o‘qi aylanish o‘qi hisoblanadi. Yerning ekvatorial radiusi 6378,2 km qutbiy radiusi esa 6356,9 km. Yerning yuzasi 510 100 934 km2 ga teng. Ko‘rsatib o‘tilgan ma’lumotlarga ko‘ra Yer sayyorasining shakli geoid va uch o‘qli ellipsoid aylanasiga ega emasligi, uning asl shaklini aniqlash olimlar oldidagi muammo ekanligini ko‘rsatadi. Kishilarning amaliy faoliyati uchun yer sharining tuzilishi 14000 metr chuqurlikgacha o‘rganilgan. Hozirgi vaqtda tog‘ qazilmalari (shaxtalar) ning chuqurligi 3,5-4,0 kilometrni tashkil qiladi (Xindiston va Janubiy Afrika konlari). Dunyodagi eng chuqur burg‘ hududi Kola yarim orolida joylashgan va uning chuqurligi 14,0 kilometrdan ortib ketgan. Ayrim yakka burg‘ulash quduqlarining chuqurligi 8,0-9,5 kilometrga yetgan. Quduqlarning o‘rtacha chuqurligi 4-5 kilometrdan oshmaydi, yoki yer radiusidan 1000 marotaba kichikdir. Yerning qolgan (katta) chuqurliklardagi tuzilishi va tarkibi esa bilvosita usullar-seysmologik, gravimetrik astronomik, geodezik va geofizik usullar yordamida o‘rganilgan. Geofizik ma’lumotlarga ko‘ra Yer shari bir necha konsentrik qobiqlarga bo‘linadi. Yer po‘stini bevosita o‘rganilishi mumkin bo‘lgan to‘rt tashki geosferaga bo‘lish mumkin (atmosfera, gidrosfera, biosfera va litosferalar) hamda seysmik to‘lqinlar tarqalish tezligining keskin o‘zgarishiga qarab qator ichki sferalarga bo‘linadi. Litosfera qalinligi va tarkibi jihatidan turli-tuman bo‘lgan Yerning ichki sferasidir. Yer po‘sti pastdan mantiya bilan yuqoridan atmosfera, gidrosfera va biosferalar bilan chegaralangan. Uning qalinligi pasttekisliklarda (Rus pasttekisligi) 35-40 kilometrni qadimgi tog‘ tizimlari hududlarida) 50-65 kilometrni, yosh tog‘ tizmalarida (Garbiy Alp,Pomir,Tyan-Shan) esa 80 kilometrni tashkil qiladi. Tog‘lik tizmalarda yer po‘sti ildiz hosil qilganday bo‘lib yer po‘stlog‘iga chuqur botganga (chukib to‘rganga) o‘xshab ko‘rinadi. Atlantika okeanining ostida yer po‘stining qalinligi 10-15 kilometr. Tinch okeanining markaziy qismida 4-6 kilometr. Yer po‘sti, yer yuzasidan cho‘kindi tog‘ jinslari (gillar, qumlar, qumtoshlar, shag‘allar, gipslar, oxaktoshlar) dan tashkil topgan va qalinligi 15 kilometrgacha bo‘lishi mumkin. Qadimiy cho‘kindi jins qatlamlari yer qa’ridagi yuqori harorat va bosim ta’sirida metamorfik tog‘ jinslarini (gneys,slanes, marmarlar) hosil qiladi. Bu jinslarni ayrim vaqtlarda mustaqil metamorfik qatlamga kiritiladi. Pastda (suyuk) suyulgan silikat mahsulot - magmaning sovushidan hosil bo‘lgan magmatik tog‘ jinslari joylashadi. Yer po‘stining yuqori qismida magmatik jinslardan ularning yengil (nordon) turlari "granit" qatlamini hosil qiluvchi jinslar joylashadi. Cho‘kindi va granit qatlamlarining tarkibida kislorod (0) kremniy (Si) va allyuminiy (Al) elementlari keng tarqalganligi uchun ularni (sial) nomi bilan birlashtiriladi. Cho‘kindi va granit qatlamlarining umumiy qalinligi pasttekisliklarda 15-20 kilometr-kadimgi tog‘lar ostida 15-25 kilometr ulkan yosh tog‘ tizmalari ostida 50 kilometr, okeanlarning ostida granit qatlamlari bo‘lmaydi. Granit qatlami tagida xususiyati jihatidan bazaltga yaqin bo‘lgan tog‘ jinslari yotadi. Bunday tog‘ jinslaridan tashkil topgan jins qavatini shartli ravishda "bazalt" qatlami nomi bilan atalgan. Bazalt qatlamini tashkil qilgan jinslar, magmaning sovushidan va ularning ustida joylashgan cho‘kindi jinslarning metamorfizasiyaga uchrashidan hosil bo‘lgan. Granitlar degranitizasiya jarayonida yuqori harorat va bosim ta’sirida tarkibidagi kremniyli kislota va ishqorlarini yo‘qotadi va bazaltlarga aylanishi mumkin. Bazalt qavatining qalinligi tekisliklarda (platformalarda) 20-25 kilometrni, yosh tog‘ tizmalarida 15-20 kilometrni tashkil qiladi. Yer po‘stidan 2900 kilometr chuqurlikgacha mantiya qavati joylashadi. Bu qavat tuzilishi, tarkibi, xususiyati va boshqa belgilariga qarab uch qatlamga bo‘linadi: V qatlami 200-400 kilometr, S qatlami 700-900 kilometr va D qatlami 2900 kilometrgacha chuqurlikni tashkil etadi. Seysmik ma’lumotlarga ko‘ra qavatlarni tashkil qilgan jismlar ayrim lokal joylardan tashkari asosan qattiq holatda bó’ladi. XVII asrning ikkinchi yarmigacha organizmlar o‘z ajdodlaridan hosil bo‘lishidan tashkari qulay sharoitda o‘lik moddalardan ham paydo bo‘la oladi degan tasavvurlar mavjud edi. Masalan, timsohlar balchiklardan, arslon va yulbarslar sahro toshlaridan, sichqonlar bug‘doydan hosil bo‘lishi mumkin, degan afsonaviy tasavvurlar keng tarqalgan edi. XVI asrda yashagan biolog vrach Van Gelmont sichqonlar dondan, vrach Parasels baliqlar va sichqonlar sasigan suvdan paydo bo‘ladi, degan fikrni targ‘ib qildilar. Parasels hatto kichkina tirik odam — gomenkulisni laboratoriyada tayyorlash reseptini ham tuzgan. XVII asrda yashagan Italiya olimi Franchesko Redi hayotning o‘z-o‘zidan paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi bunday tasavvurlar noto‘g‘riligini birinchi bo‘lib tajribada isbotladi. U o‘z tajribalarida shisha idishlarga bir parchadan go‘sht solib, ba’zi idishlarning ustini doka bilan yopib, ba’zilarini ochiq holda qoldirdi. Ochiq holdagi idishlardagi go‘shtlarga pashsha qo‘ngani uchun tez orada ularda qurt paydo bo‘ldi va rivojlandi. Yopiq shisha idishlardagi go‘sht sasib chirisa ham, ularda hech qanday qurt rivojlanmadi. Redi o‘z tajribalariga asoslanib, hasharotlar chiriyotgan go‘shtdan emas, balki urg‘ochi pashshalar qo‘ygan tuxumdan rivojlanishini ta’kidladi. Olimlardan A.I. Oparin 1924 yili, Xoldeyn 1928 yili Yerda hayot qanday paydo bo‘lganligi haqida abiogen gipoteza yaratdilar. Oparin hayot paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi gipotezani yaratishda astrofizika, astroximiya, geologiya, bioximiya va boshqa fan yutuqlarini e’tiborga oldi. Akademik Oparin o‘z gipotezasida Yerdagi hayot boshqa planetalardan ko‘chib kelmaganligini, balki materiyaning milliard yillar davom etgan rivojlanishi natijasi ekanligini qayd qildi. Yaqin vaqtgacha hayotning eng qadimgi formalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar juda kam edi. Bunga asosiy sabab ana shu hayot formalari juda mayda va yumshoq tanali ekanligidir. Chunonchi, kembriy davrigacha bo‘lgan yer qatlamlarida faqat meduza, xilma-xil chuvalchanglar, qisman bulutlarning toshga aylangan nusxalari topilgan edi. Albatta, bu qazilmalar hayotning qadimgi formalari haqida birmuncha tasavvur hosil qilishga imkon yaratib, paleontologik solnomani 100 mln yil orqaga surgan bo‘lsada, lekin hayotning eng qadimgi formalari qanday bo‘lgan, degan muammoni yecha olmadi. Kembriy davrigacha bo‘lgan hayot izlarini izlashda XX asr boshida Charlz Uolkott topgan stromatolitlar muhim ahamiyat kasb etdi. U Kanadaning g‘arbida topilgan ohakdan iborat g‘ovak tepaliklar va ustunlarni tekshirib, bu riflar suv o‘tlaridan iborat, deb tahmin qildi. Keyinchalik olimning bu tahmini to‘laligicha tasdiqlandi. 1954 yili Steli A. Tayler Ontarioda topilgan qazilmalarni tekshirib, ular ko‘k-yashil suvo‘tlar va bakteriyalardan iborat ekanligini isbotladi. Avstraliyaning g‘arbiy qirg‘oqlaridagi suvi juda sho‘r, shunga ko‘ra umurtqasiz hayvonlar bo‘lmagan Sharq ko‘rfazida tirik stromatolitlarni topdi va ular kembriy davrigacha yashagan ko‘k-yashil suvo‘tlar bilan bakteriyalarga o‘xshashligini ma’lum qildi. Yerning hozirgi ko‘rinishiga olib kelgan oxirgi rivojlanish bosqichi kaynozoy erasiga to‘g‘ri keladi. Uning davomiyligi oldingilariga nisbatan ancha kam – 70 mln yilga yaqin bo‘lib, o‘z navbatida uchta: paleogen (66-25 million yillar oldin), neogen (25-0,7 millionlar yillar oldin) va antropogen (0,7 million yildan - hozirgacha) davrlariga bo‘linadi. Kaynozoyning boshlarida alp burmalanish jarayonlari ancha avjlashgan bo‘lib, keyingi davrlarda materiklarning yer yuzasi asta-sekin hozirgi ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Atlantika va Hind okeanlarining o‘lchami ancha oshgan. O‘simlik va hayvonot olamida ham muhim o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Eng muhimi aqilli odam paydo bo‘lgan va o‘zining olamshumul qudratiga erishgan. Shu vaqtda hasharotxo‘rlardan primatlar, ulardan esa odam kelib chiqqan. Kaynozoyning boshlariga kelib hozirgi Yevrosiyoning shimoliy qismi o‘rnida konsolidasiyalangan yagona quruqlik mavjud bo‘lgan. U keyingi jarayonlar natijasida kuchli o‘zgargan va tekislangan baykal, kaledon va gersin yoshidagi qurilmalar yordamida o‘zaro tutashgan qadimiy yadrolardan tarkib topgan. Yevrosiyoning sharqi va janubiy-sharqida qadimiy strukturalarga mezozoy tog‘lari qo‘shilib ketgan. Yevrosiyo Shimoliy Atlantika botiqligi orqali Shimoliy Amerikadan ajralgan. Uni janubda va janubiy-sharqdan birmuncha qisqargan Tetis o‘rab to‘rgan. Tetis Yevrosiyoni parchalanib ketgan Gondvananing janubiy va janubiy-g‘arbiy uchastkalari – Afrik-Arabiston, Hindiston va Avstraliya platformalaridan ajratgan, sharqda esa Tinch okeani bilan bevosita qo‘shilgan. Kaynozoy erasining boshlarida Hindiston, Avstraliya va Antraktida yagona materikni tashkil etgan. Janubiy Amerika ham Afrika bilan tutashgan joylarga ega bo‘lgan. Yevropa va Shimoliy Amerika o‘rtasida faqat tor suvli qambar – bo‘lg‘usi Shimoliy Atlantikaning ilk o‘rni belgilangan. Kaynozoy erasidagi tektonik harakatlar yer yuzasi ko‘rinishini keskin o‘zgartirib yuborgan. Paleogenda Hindiston, Avstraliya va Antraktida bir-biridan ajraladi. Hindiston palaxsasi shimolga surilib neogenning boshlarida Osiyo bilan tutashadi. Avstraliya o‘z o‘qi atrofida soat mili yo‘nalishiga teskari burilib shimoliy-sharqqa qarab harakatlanadi. Bunda Antarktida va Afrika deyarli harakatsiz qolgan. Afrika va Janubiy Amerika orasida Atlantika okeani aniq ifodalangan. Kaynozoyda Yevrosiyoning O‘rta yer dengizi mintaqasidan shimolda iqlim va organik dunyo mezozoy erasining oxiridagiga qaraganda o‘zgacha bo‘lgan. Janubda iqlim issiq va nisbatan nam, shimoliy rayonlarda esa mo‘tadil iliq va nam bo‘lgan. Bunday sharoitlarda ko‘pchik avlodlari va oilalari hozirgi vaqtda ham mavjud bo‘lgan boy, asosan daraxtsimon yopiq urug‘li flora rivojlangan. Shimolda bular ignabarglilar aralashgan barg tashlovchi dub, buk, yong‘oq, kashtandan iborat o‘rmonlarni tashkil etgan. Janubda palmalar, tropik ignabarglilari, paporotniklar hukmdorlik qilishgan. Maysali o‘tlar hali keng tarqalmagan. Asosan sutemizuvchilardan iborat bo‘lgan fauna shakllangan bo‘lib, ularning orasida yirtqichlar (keyinchalik qirilib ketgan) va tuyoqlilar ustuvorlik qilishgan. Haqiqiy qushlar ham paydo bo‘lgan. Bu hududning flora va faunasi keyinchalik hozirgi organik dunyoni hosil qilgan. Paleogenning hayvonot dunyosi bo‘r davridagi olamshumul qirilishdan keyin sezilarli darajada yangilangan. Quruqlikdagi va dengizdagi ulkan reptiliyalar yo‘qolib ketadi. Ularning o‘rnini tez rivojlanayotgan sutemizuvchilar egallaydi. Paleogen sutemizuvchilari xilma-xil bo‘lgan. Oligosenda eng yirik sutemizuvchilar nosoroglarning qadimiy vakillari bo‘lgan. Ular savannalarda yashagan. Oligosenda sodda tuzilgan cho‘chqalar, tuyalar va bug‘ilar yashagan. Paleogenning boshlaridanoq yarimmaymunlar deb ataluvchi primatlarning sodda guruhlari - lemuralar paydo bo‘lgan. Faqat eosenning oxiridagina haqiqiy maymunlar – antropodalar paydo bo‘lgan. Eosenda nosoroglarning ajdodlari – yirik shoxsiz hayvonlar paydo bo‘ladi. Eosenning oxirida ulardan dinoseratlar kelib chiqqan Ularda bir juft shoxlar, xanjarsimon o‘tkir kliklari va juda kichik miya bo‘lgan. Birinchi primatlarga keladigan bo‘lsak ular yer yuzida bundan 65 mln yil muqqadam vujudga kelgan. Birinchi primatlar tropik o‘rmonlarda istiqomat qilishgan. Ular daraxtlarda hayot kechirishga moslashishgan. Ularning qo‘l va oyoqlari daraxtlarda xarakat qilishga moslashgan bo‘lib ko‘zlari yuqoridan ko‘rishga yaxshi moslashgan. Bugungi kunga kelib primatlarning fanda 400 ortiq turi mavjud bo‘lib ularning aksariyati xaligacha daraxtlarda istiqomat qilib kelmoqda. Primatlardan farqli ravishda faqat odamlargina yerda o‘troq hayot kechirishmoqda. 2.2. Evolyutsion jarayon Evolyutsiya bugungi kunda zamonaviy fanda insonning vujudga kelishi xaqidagi asosiy ta’limotlardan hisoblanadi. Evolyutsiyaning hozirgi kundagi modelini fanda birinchi bo‘lib Ch. Darvin kiritgan. 1959 yilda Darvining fikriga ko‘ra yerda hayotning davomiyligi barcha geologik davrlarda turlarning bir biridan ko‘payganligi bilan izohlaydi. Xo‘sh evolyutsion jarayon o‘zi nima? Evolyuston jarayon shunday jarayondirki uning yordamida tirik organizmlar bir nechta avlodlarda o‘zgarib kelgan. Evolyutsion jarayondan shuni ko‘rishimiz mumkinki unda bitta ajdoddan yer yuziza bir nechta avlodlar ajralib chiqishgan. Masalan birinchi qushlar oilasiga mansub bundan 150 mln yil avval yashagan Archaeopteryx (arxeopteriks) bugungi kundagi fanda ma’lum 10000 ga yaqin qushlarning ajdodi hisoblanadi. Ch. Darvin evolyutsion jarayonning avlodlar qoldirishiga ishongan. Lekin u o‘sha davrda zamonaviy genetika fanidan xabardor ham bo‘lmagan. XX asrda genetika fanida shu narsa ma’lum bo‘ldiki yer yuzida istoqomat qilayotgan xar bir tirik organizm to‘qimalarida genetik kod yashiringan bo‘lib shundan xar bir inson to‘qimalarida 20000-25000 gen mavjud. Shunday qilib evolyutsiyaning kaliti organizmlarning o‘zgaruvchanligidadir. Primatlarning rivojlanishi evolyutsion jarayon natijasida ular har qanday sharoitga moslashuvchanligini ko‘rsatib turadi. CH. Darvin istiqomat qilgan davrlardan boshlab fanda turlarning kelib chiqishi haqida ko‘plab bahs munozaralar kelib chiqgan. Turlar yerda hayot davomiyligining asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi. Bugungi kunda yerda 10 mln yaqin turlar mavjud. Shulardan 5000 ga yaqini sutemizuvchilar hisoblansa ulardan 435 ga yaqini primatlardir. Bugungi kunda fandan bizga shu narsa ma’lumki turlar tabiatdan bir biriga qo‘shilmasligi va tabiiy chegaralangan hududlarda istiqomat qilishini yaxshi bilamiz. Bu turlar orasida insongina yer yuzining turli xududlarida yashab kelmoqda. Qadimgi sharq madaniy merosi Qadimgi Yunoniston fani va madaniyati rivojiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Shu sababli ham Qadimgi Yunoniston tabiatshunos faylasuflaridan Fales, Anaksimandr asarlarida sharq diniy afsonalari bilan bir qatorda, tabiiy bilimlar asosida rivojlangan yangi ijtimoiy xo‘jalik amaliyoti ham o‘z ifodasini topgan. Ular barcha borliq asosida dastlabki materiya yotadi, tabiat doimo harakatda bo‘ladi, o‘zgaradi, degan g‘oyani ilgari surdilar. Eramizgacha bo‘lgan 530—470 yillarda yashagan Geraklit barcha borliq va tafakkur asosini qarama-qarshiliklar kurashi tashkil etadi, koinot yaratilmagan u olov, havo, suv va yerning bir-biriga aylanishi natijasidir, degan. Organizmlarning tabiiy ravishda vujudga kelishi g‘oyasi keng o‘rin oladi. Masalan, Fales barcha tiriklik suvdan, Anaksimen hayvonlar va odam dastlabki loyqadan, Anaksimandr esa hayvonlar namlikdan vujudga kelgan, odam dastlab baliqlarga o‘xshagan ular esa o‘z navbatida boshqa hayvonlar turidan paydo bo‘lgan, degan fikrlarni quvvatlaganlar. Keyinchalik Qadimgi Yunon olimlaridan Levkipp (eramizgacha bo‘lgan 500—440 yillar) va Demokrit (460—370 yillar) atomistik nazariyani yaratdilar. Bu nazariyaga ko‘ra, koinot jismlari, Yer, undagi barcha borliq, shu jumladan, tirik organizmlar atomlardan tashkil topgan. Demokrit fikricha, namlik va loyqadan tabiiy yo‘l bilan tirik organizmlar paydo bo‘lgan. Eramizdan oldin V asrda yashagan vrach va shoir Empedokl (eramizgacha bo‘lgan 483—423 yillar) tabiatning asosini 4 element (suv, yer olov va havo) tashkil etadi, ular doimiy, yo‘qolmay bir-biriga qo‘shiladi va yana ajraladi, deb e’tirof etgan. Shunday qo‘shilish natijasi muvofiq va nomuvofiq bo‘lishi mumkin. Organlarning bir-biri bilan muvofiq qo‘shilishidan normal organizmlar paydo bo‘ladi va ular yashayveradi, nomuvofiq qo‘shilishidan esa anormal organizmlar vujudga kelib, ular tezda nobud bo‘ladi. Yuqorida keltirilgan misollardan ma’lumki, qadimgi yunonlarda tabiat to‘g‘risidagi bilimlar cheklangan, tor doirada bo‘lsada, lekin ular yirik falsafiy masalalarga yo‘naltirilgan. Yunon olimlaridan Gippokrat (eramizgacha bo‘lgan 460—477 yillar) va uning shogirdlari tibbiyot nazariyasini yaratishda biologiya bilimlaridan keng foydalanganlar va tajriba va kuzatishlar olib borganlar. O‘sha davrda anatomiya-fiziologiya sohasidagi ma’lumotlar uncha puxta bo‘lmasligiga hamda ichki organlarning tuzilishi va funksiyasi haqidagi tasavvurlarda kamchiliklar mavjudligiga qaramay, gippokratchilar biologiyaga oid ko‘p masalalarni hal etishga harakat qildilar. Ayniqsa, Gippokratning irsiyatga doir fikrlari diqqatga sazovordir. Uning irsiyat haqidagi tasavvuriga ko‘ra, erkak va ayolning urug‘i butkul organizmdan hosil bo‘ladi. Baquvvat organizmdan kuchli, nimjon organizmdan kuchsiz nasl rivojlanadi. Agar ota organizmning urug‘i ona organizmnikiga qaraganda bir necha marta ko‘p bo‘lsa, nasl otaga, agar onaniki ko‘p bo‘lsa, onaga o‘xshash bo‘ladi. Qadimgi Yunonistonda tabiatshunoslikning rivojlanishi birinchi muallim nomini olgan Aristotel (eramizgacha bo‘lgan 384— 322 yillar) hayvonlar klassifikatsiyasining asosini tuzgan, qiyosiy anatomiya, embriologiya sohasida dastlabki fikrlarni bayon etgan hamda organlar korrelyasiyasi va tabiatdagi asta-sekin rivojlanish to‘g‘risida ba’zi fikrlarni ilgari so‘rgan. Uning fikricha, tabiat sekin-asta jonsiz narsalardan hayvonlar tomon rivojlanadi. Bu jarayonlar uzluksiz bo‘lganligi uchun ular o‘rtasidagi chegarani aniqlash qiyin. Aristotel - hayvonlarning 500 ga yaqin turini bilgan hamda hayvonot olamining klassifikatsiyasiga asos solgan olim. U hayvonlarni klassifikatsiyalashda ularning ayrim xossalariga emas, balki ko‘p belgilariga e’tibor berish kerakligini e’tirof etgan. U barcha hayvonlarni 2 ta guruhga - «qonlilar» va «qonsizlar»ga bo‘lgan. Bu guruhlar hozirgi «umurtqali» va «umurtqasiz» hayvonlarga to‘g‘ri keladi. «Qonlilar»ni 5 ta «katta avlod»ga ajratgan. Aristotelning katta avlodlari umurtqali hayvonlarning hozirgi sinflariga to‘g‘ri keladi. «Qonsizlar»dan unga faqat 130 tur ma’lum bo‘lgan. Olimning ta’kidlashicha, bir qancha formalar (meduza, aktiniya, dengiz yulduzlari va bulutlar) tuzilishiga ko‘ra, oraliq harakterda bo‘lib, bir tomondan, shilliq qavatlilarga, ikkinchi tomondan esa o‘simliklarga yaqin turadi. Shuning uchun ham Aristotel ularni zoofitlar deb atagan. Aristotelning «Hayvonlar tarixi», «Hayvonlar tanasining qismlari haqida», «Hayvonlarning paydo bo‘lishi haqida» nomli asarlarida klassifikatsiya asoslari, har bir hayvonlarning tuzilishini qiyoslash prinsiplari, antik embriologiya asoslari yoritilgan. Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar 1. Evolyutsion ta’limot va nazariyalar . 2. Yer sharida xayotning paydo bo‘lishi va ilk insonlar . 3. Etnodemografik jarayonlarning sodir bo‘lishi sabablari . 4. Evolyutsion jarajoyon bilan bilan shug‘ullangan olimlar. 5. Primatlar bilan inson ajdodlari evolyutsion chizig‘i qachon ajralgan .

Mavzu: Dunyoni etnik manzarasi . 1. Yer to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar 2. Evolyutsion jarayon

2.1.Yer to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar Yerning paydo bo‘lishi tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Bundan 4,5 milliard yil odin koinotda yer sayyorasi vujudga kelgan. Yer vujudga kelgan dastlabki davrlarda faqat suv va atmosferadan iborat bo‘lib, million yillar o‘tishi natijasida yerda qattiq tog‘ jinslari paydo bo‘lgan. Yerda birinchi hayot izlari bundan 3,6 mlrd yil avval shakllangan. Keyingi davrlarda yerda hayot sekinlik bilan rivojlanib borganligini geologik tadqiqotlarda ko‘rishimiz mumkin. Oxirgi 544 mln yil ichida yerda turli xil tirik organizmlarning evolyutsion rivojlanishini ko‘rishimiz mumkin. Bunga sabab aynan shu vaqt yer qatlamlaridan turli xil qazilma turlarning topilishi bo‘lib hisoblanadi. Yerda hayotning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi dunyoqarashlar hozirgi zamon fanining eng qiziq va murakkab muammolaridan biridir. Hayot paydo bo‘lishi muammosi fan va texnikaning rivojlanishiga qarab turli davrlarda turlicha hal etilgan. Bu savol insonni juda qadim zamonlardan qiziqtirib kelmoqda.Yerning shakli va o‘lchamlari to‘g‘risida hozirgi davrdagi ilmiy tasavvurlar birdaniga paydo bo‘lgan emas. Qadimgi Hindlar yerni fil ustida joylashgan tekislik ko‘rinishida tasavvur qilganlar. Yunonlar esa yerni dengiz bilan o‘ralgan dumaloq baland tog‘lik ko‘rinishida tasavvur qilishgan va bu tog‘likni qattiq to‘ntarilgan osmonga tiralib turadi deb hisoblaganlar. Yer, shar shakliga ega degan xulosani birinchi bulib qadimgi yunon olimi Pifagor (eramizgacha bo‘lgan 580-500-yillar) aytgan bo‘lib. Aristotel esa eramizdan oldingi IV asrda bu xulosani ilmiy asosda isbot qilib berdi. Qadimgi yunon olimi Eratosfen Kirenskiy esa (eramizgacha II- asr) birinchi bo‘lib bir muncha aniqlikda yer sharining radiusini aniqladi. XVII-XVIII asr (1643-1727) oralig‘ida angliyalik olim Isaak Nyuton yerning aniq shar shaklida emas ekanligini isbot qildi. Nyutonning hisoblari bo‘yicha yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi oqibatida, uning ekvatorida rivojlanadigan markazdan qochirma kuchning og‘irlik kuchidan kattaligi hisobiga, yer qutbda siqilgan ellipsoid shaklini egallaydi. I.B.Listing (1873 yil) yerning shaklini geoid deb atashni taklif qildi. Geoidning yuzasi Dunyo okeanining mutloq tinch holatdagi yuzasi bilan mos

tushadi. Materiklarda esa bu yuza fikran o‘tkazilgan kanal, daryo yuzalari bo‘ylab tutashtiriladi. Keyinchalik yerning shakli va kattaligi qator olimlar tomonidan aniqlandi. Ayniqsa ishonarli ma’lumotlar F.N.Krasovskiy va A.A.Izotovlar tomonidan olingan. Ularning hisobiga ko‘ra yer shakli uch o‘qli ellipsoid aylanasiga yaqin va uning kichik (qutbiy) o‘qi aylanish o‘qi hisoblanadi. Yerning ekvatorial radiusi 6378,2 km qutbiy radiusi esa 6356,9 km. Yerning yuzasi 510 100 934 km2 ga teng. Ko‘rsatib o‘tilgan ma’lumotlarga ko‘ra Yer sayyorasining shakli geoid va uch o‘qli ellipsoid aylanasiga ega emasligi, uning asl shaklini aniqlash olimlar oldidagi muammo ekanligini ko‘rsatadi. Kishilarning amaliy faoliyati uchun yer sharining tuzilishi 14000 metr chuqurlikgacha o‘rganilgan. Hozirgi vaqtda tog‘ qazilmalari (shaxtalar) ning chuqurligi 3,5-4,0 kilometrni tashkil qiladi (Xindiston va Janubiy Afrika konlari). Dunyodagi eng chuqur burg‘ hududi Kola yarim orolida joylashgan va uning chuqurligi 14,0 kilometrdan ortib ketgan. Ayrim yakka burg‘ulash quduqlarining chuqurligi 8,0-9,5 kilometrga yetgan. Quduqlarning o‘rtacha chuqurligi 4-5 kilometrdan oshmaydi, yoki yer radiusidan 1000 marotaba kichikdir. Yerning qolgan (katta) chuqurliklardagi tuzilishi va tarkibi esa bilvosita usullar-seysmologik, gravimetrik astronomik, geodezik va geofizik usullar yordamida o‘rganilgan. Geofizik ma’lumotlarga ko‘ra Yer shari bir necha konsentrik qobiqlarga bo‘linadi. Yer po‘stini bevosita o‘rganilishi mumkin bo‘lgan to‘rt tashki geosferaga bo‘lish mumkin (atmosfera, gidrosfera, biosfera va litosferalar) hamda seysmik to‘lqinlar tarqalish tezligining keskin o‘zgarishiga qarab qator ichki sferalarga bo‘linadi. Litosfera qalinligi va tarkibi jihatidan turli-tuman bo‘lgan Yerning ichki sferasidir. Yer po‘sti pastdan mantiya bilan yuqoridan atmosfera, gidrosfera va biosferalar bilan chegaralangan. Uning qalinligi pasttekisliklarda (Rus pasttekisligi) 35-40 kilometrni qadimgi tog‘ tizimlari hududlarida) 50-65 kilometrni, yosh tog‘ tizmalarida (Garbiy Alp,Pomir,Tyan-Shan) esa 80 kilometrni tashkil qiladi. Tog‘lik tizmalarda yer po‘sti ildiz hosil qilganday bo‘lib yer po‘stlog‘iga chuqur botganga (chukib to‘rganga) o‘xshab ko‘rinadi.

Atlantika okeanining ostida yer po‘stining qalinligi 10-15 kilometr. Tinch okeanining markaziy qismida 4-6 kilometr. Yer po‘sti, yer yuzasidan cho‘kindi tog‘ jinslari (gillar, qumlar, qumtoshlar, shag‘allar, gipslar, oxaktoshlar) dan tashkil topgan va qalinligi 15 kilometrgacha bo‘lishi mumkin. Qadimiy cho‘kindi jins qatlamlari yer qa’ridagi yuqori harorat va bosim ta’sirida metamorfik tog‘ jinslarini (gneys,slanes, marmarlar) hosil qiladi. Bu jinslarni ayrim vaqtlarda mustaqil metamorfik qatlamga kiritiladi. Pastda (suyuk) suyulgan silikat mahsulot - magmaning sovushidan hosil bo‘lgan magmatik tog‘ jinslari joylashadi. Yer po‘stining yuqori qismida magmatik jinslardan ularning yengil (nordon) turlari "granit" qatlamini hosil qiluvchi jinslar joylashadi. Cho‘kindi va granit qatlamlarining tarkibida kislorod (0) kremniy (Si) va allyuminiy (Al) elementlari keng tarqalganligi uchun ularni (sial) nomi bilan birlashtiriladi. Cho‘kindi va granit qatlamlarining umumiy qalinligi pasttekisliklarda 15-20 kilometr-kadimgi tog‘lar ostida 15-25 kilometr ulkan yosh tog‘ tizmalari ostida 50 kilometr, okeanlarning ostida granit qatlamlari bo‘lmaydi. Granit qatlami tagida xususiyati jihatidan bazaltga yaqin bo‘lgan tog‘ jinslari yotadi. Bunday tog‘ jinslaridan tashkil topgan jins qavatini shartli ravishda "bazalt" qatlami nomi bilan atalgan. Bazalt qatlamini tashkil qilgan jinslar, magmaning sovushidan va ularning ustida joylashgan cho‘kindi jinslarning metamorfizasiyaga uchrashidan hosil bo‘lgan. Granitlar degranitizasiya jarayonida yuqori harorat va bosim ta’sirida tarkibidagi kremniyli kislota va ishqorlarini yo‘qotadi va bazaltlarga aylanishi mumkin. Bazalt qavatining qalinligi tekisliklarda (platformalarda) 20-25 kilometrni, yosh tog‘ tizmalarida 15-20 kilometrni tashkil qiladi. Yer po‘stidan 2900 kilometr chuqurlikgacha mantiya qavati joylashadi. Bu qavat tuzilishi, tarkibi, xususiyati va boshqa belgilariga qarab uch qatlamga bo‘linadi: V qatlami 200-400 kilometr, S qatlami 700-900 kilometr va D qatlami

2900 kilometrgacha chuqurlikni tashkil etadi. Seysmik ma’lumotlarga ko‘ra qavatlarni tashkil qilgan jismlar ayrim lokal joylardan tashkari asosan qattiq holatda bó’ladi. XVII asrning ikkinchi yarmigacha organizmlar o‘z ajdodlaridan hosil bo‘lishidan tashkari qulay sharoitda o‘lik moddalardan ham paydo bo‘la oladi degan tasavvurlar mavjud edi. Masalan, timsohlar balchiklardan, arslon va yulbarslar sahro toshlaridan, sichqonlar bug‘doydan hosil bo‘lishi mumkin, degan afsonaviy tasavvurlar keng tarqalgan edi. XVI asrda yashagan biolog vrach Van Gelmont sichqonlar dondan, vrach Parasels baliqlar va sichqonlar sasigan suvdan paydo bo‘ladi, degan fikrni targ‘ib qildilar. Parasels hatto kichkina tirik odam — gomenkulisni laboratoriyada tayyorlash reseptini ham tuzgan. XVII asrda yashagan Italiya olimi Franchesko Redi hayotning o‘z-o‘zidan paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi bunday tasavvurlar noto‘g‘riligini birinchi bo‘lib tajribada isbotladi. U o‘z tajribalarida shisha idishlarga bir parchadan go‘sht solib, ba’zi idishlarning ustini doka bilan yopib, ba’zilarini ochiq holda qoldirdi. Ochiq holdagi idishlardagi go‘shtlarga pashsha qo‘ngani uchun tez orada ularda qurt paydo bo‘ldi va rivojlandi. Yopiq shisha idishlardagi go‘sht sasib chirisa ham, ularda hech qanday qurt rivojlanmadi. Redi o‘z tajribalariga asoslanib, hasharotlar chiriyotgan go‘shtdan emas, balki urg‘ochi pashshalar qo‘ygan tuxumdan rivojlanishini ta’kidladi. Olimlardan A.I. Oparin 1924 yili, Xoldeyn 1928 yili Yerda hayot qanday paydo bo‘lganligi haqida abiogen gipoteza yaratdilar. Oparin hayot paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi gipotezani yaratishda astrofizika, astroximiya, geologiya, bioximiya va boshqa fan yutuqlarini e’tiborga oldi. Akademik Oparin o‘z gipotezasida Yerdagi hayot boshqa planetalardan ko‘chib kelmaganligini, balki materiyaning milliard yillar davom etgan rivojlanishi natijasi ekanligini qayd qildi. Yaqin vaqtgacha hayotning eng qadimgi formalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar juda kam edi. Bunga asosiy sabab ana shu hayot formalari juda mayda va yumshoq tanali ekanligidir. Chunonchi, kembriy davrigacha bo‘lgan yer qatlamlarida faqat meduza, xilma-xil chuvalchanglar, qisman bulutlarning toshga aylangan nusxalari

O'xshashlar

Dunyoni etnik manzarasi
Etnik guruhlar va etnik jarayonlar
Etnik jarayonlar.
Etnik jarayonlar
OLAMNING TABIIY – ILMIY MANZARASI.