DEMOKRATIK JAMIYAT QURISHDA KUCHLI IJTIMOIY HIMOYA VA ADOLAT TAMOYILLARI REJA 1.Sharq mutaffakirlari ijtimoiy adolat to‘g‘risida. 2.Mustaqillik davrida adolat tushunchasining yangicha mazmuni. 3.O‘zbekistonda ijtimoiy himoyani amalga oshirish bosqichlari.

O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlarning muhim natijalaridan biri ijtimoiy himoya siyosatining demokratik jamiyatni barpo etishdagi o`rnini va ahamiyatining ortib borishi bilan belgilanmoqda. “Bugungi kunda ijtimoiy hayot sohasidagi salbiy holatlarni bartaraf etib, odamlar turmush darajasining keskin pasayib ketishiga yo‘l qo‘ymasdan, aholining himoyaga muhtoj qatlam va guruhlarini ijtimoiy muhofazasini ta’minlagan holda O‘zbekistonda ijtimoiy- siyosiy barqarorlikni va fuqarolar totuvligini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldik.” 1 Umuman, mustaqillik davrida odamlarimiz ongida ijtimoiy adolatning yangicha tushunchasining shakllanishi mamlakatimiz kelajagi va islohotlar muvaffaqiyati garoviga aylanmoqda. Adolatli jamiyat qurish haqidagi umuminsoniy orzular va qarashlarni yangi jamiyat barpo etish manfaatlariga bo‘ysundirish muhim amaliy masala bo‘lib turibdi. Biz barpo etayotgan jamiyat insonparvar bo‘lmog‘i zarur. Bunda demokratik modellarni ko‘r-ko‘rona ko‘chirib olmasdan, balki ilg‘or demokratik jamiyatlar tajribasini tanqidiy O‘rganish asosida fuqarolik jamiyatini qurish ehtiyojlariga xizmat qildirish talab etiladi. O‘zbekistonda islohotlar boshlangan dastlabki yillardayoq, kuchli ijtimoiy himoya tizimini yaratishdan maqsad, insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat, deb belgilangan edi. Mamlakat Birinchi Prezidenti I.A.Karimov «O‘zbekistonning o‘z yangilanish va taraqqiyot yo‘liga asos bo‘lgan eng muhim qoidalardan biri bozor iqtisodiyotiga o‘tishning barcha bosqichlarida oldindan kuchli ijtimoiy siyosatni o‘tkazishdir» 2 O‘zbekistonda ijtimoiy himoya tizimining xususiyatlari O‘zbekistonda islohotlar boshlangan dastlabki yillardayoq, kuchli ijtimoiy himoya tizimini yaratishdan maqsad, insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat, deb belgilangan edi. Mamlakat Birinchi Prezidenti I.A.Karimov «O‘zbekistonning o‘z yangilanish va taraqqiyot yo‘liga 1 аранг: Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Иккинчи ча и иq Қ қ қ Олий Мажлиснинг тў изинчи сессиясидаги (2002 йил 29-30август) маърузасида баён ққ этилган асосий вазифалар ва оидаларни кенг ёритиш бўйича ташкилий-маърифий қ тадбирлар Дастури. –Т.: Ўзбекистон, 2002. Б.10. 2 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий исти лол, и тисод, сиёсат, мафкура. Т.I. –Т.: қ қ Ўзбекистон. 322-б

asos bo‘lgan eng muhim qoidalardan biri bozor iqtisodiyotiga o‘tishning barcha bosqichlarida oldindan kuchli ijtimoiy siyosatni o‘tkazishdir» 3 Albatta, ijtimoiy himoya tizimining rivoji mamlakat iqtisodining ahvoliga to‘g‘ridan- to‘g‘ri bog‘liqdir. Avvalo, nodavlat sektorining muayyan darajada taraqqiy etishi, mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilar mavqeining mustahkamlanishi iqtisodiy rivojlanish uchun tayanch va asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa o‘z navbatida ijtimoiy siyosatning real amalga oshishi uchun zamin yaratadi, ijtimoiy himoya tizimining yanada takomillashib, zamon talabiga mos bo‘lib borishiga olib keladi. Bu hol O‘zbekiston ijtimoiy siyosatining tadrijiy shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Gap shundaki, ijtimoiy himoyaning davlat siyosatidagi O`rni g‘oyat muhimdir. Buning bir qancha sabablari bor. Birinchidan , O‘zbekiston agrar mamlakat bo‘lib, uning ko‘pgina hududlarida ishlab chiqarishning texnologiyalashuvi endigina oyoqqa turmoqda; Ikkinchidan , mamlakat aholisining 65% qishloqda yashaydi. Agrar sohaning yaxshi rivojlanmaganligi aholining bu qismi orasida himoyaga muhtoj oilalarning ko‘pligiga sababchi bo‘ladi. Bu esa O‘z navbatida ularni ijtimoiy himoyalash vazifasini qo‘yadi. Uchinchidan , mamlakat aholisi orasida yoshlar katta salmoqqa ega, bu esa yoshlarni ijtimoiy himoya tizimi orqali muhofaza qilishni talab etadi. Ijtimoiy adolatning mohiyati har bir shaxs o‘z qobiliyat va imkoniyatlarini namoyon qila olishi uchun to‘liq imkoniyatlar yaratish, bunda ularning farovon turmush kechirishlariga erishish jarayonida to‘liq namoyon bo‘ladi. Kishilarning jamiyatdan olayotgan ulushlari (ish haqi, daromadlari, mukofotlari, unvonu mansablari) ularning jamiyat rivojiga qo‘shayotgan hissalariga (mehnati, qobiliyati, zakovati, alohida xizmatlari, sarmoyasi va h.k.) mos kelishi Shuma’noda inson rivoji imkoniyatlariga bog‘liq. Albatta, inson faqat non bilan tirik emas. Inson taraqqiyotini hayot darajasigina emas, hayot sifati ham belgilaydi. Hayot sifati esa inson yashaydigan, 3 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий исти лол, и тисод, сиёсат, мафкура. Т.I. –Т.: қ қ Ўзбекистон. 322-б.

mehnat qiladigan va bo‘sh vaqtini O‘tkazadigan sohalarda shakllanadi Ijtimoiy infrastruktura inson hayotida kuchli ta’sirga ega. Sog‘liqni saqlash Shunday sohalardan biridir. Mustaqillikning dastlabki davridan boshlab Birinchi Prezidentimiz tashabbusi bilan «Sog‘lom avlod uchun» umumxalq harakati boshlangan edi. Sog‘lom va barkamol avlod uchun kurash mamlakatimizda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi va o‘zining natijalarini bera boshladi. Demokratik jamiyat qurishda ijtimoiy himoya, muhofaza va adolat tushunchalari (SHarq mutafakkirlarining ijtimoiy adolat va ijtimoiy himoya haqidagi g‘oyalari). Demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini ko‘rish davrida o‘tish jarayonini oqilona tashkil qilish inson manfaati asosiy o‘rinda turadi. O‘tish davrida amalga oshiriladigan asosiy vazifalar ijtimoiy himoya tizimini va ijtimoiy adolat tamoyillarini yuzaga chiqarish, uni jamiyat hayotida barqaror qilish maqsadlarini ham nazarda tutadi. Ijtimoiy himoya - ayrim ijtimoiy guruhlarga har tomonlama yordam berish uchun yo‘naltiriladigan davlat tadbirlari yig‘indisi. Ijtimoiy himoya iborasi keng ma’noda va tor ma’noda qo‘llaniladi. Keng ma’noda mamlakat aholisi ijtimoiy va moddiy muhofaza qilinishini ta’minlaydigan va jamiyatda qaror topgan huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy chora-tadbirlar majmui tushuniladi. Tor ma’noda esa, davlat va jamiyatning yoshi, salomatligi holati, ijtimoiy ahvoli, tirikchilik vositalari bilan etarli ta’minlanmagani tufayli yordamga, ko‘makka muhtoj fuqarolar to‘g‘risidagi g‘amxo‘rligidir. Masalan, konpensatsiya, turli yangiliklar. O‘zbekistonda ijtimoiy himoya tizimi mavjud iqtisodni, ijtimoiy vaziyatdan kelib chiqqan holda aholining moddiy va ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan qismini himoya qilishga qaratilgan iqtisodiy, huquqiy, ijtimoiy chora-tadbirlar majmuini qamrab oladi. Kuchli ijtimoiy siyosat O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘lining etakchi tamoyillaridan biridir. Ijtimoiy yordam – qariligi, sog‘ligi, ijtimoiy axvoli, tirikchilik uchun etarli vositalar bilan ta’minlanmagani tufayli yordamga muhtoj fuqarolar to‘g‘risida davlat va jamiyatning g‘amxo‘rliligiga ijtimoiy yordam deyiladi. Bu yordam pensiyalar, nafaqalar to‘lash, kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam

ko‘rsatish, 16 yoshgacha farzandi bo‘lgan, kam ta’minlangan oilalarga oylik nafaqa to‘lash, bemorlar va keksalarga xizmat ko‘rsatish, bolalarga g‘amxo‘rlik qilish ko‘rinishida amalga oshiriladi. Mehnatga layoqatsizlarni moddiy ta’minlashning qat’iy kafolatli tizimi ijtimoiy sug‘o`rta deyiladi. Bu tizim davlat tomonidan joriy etiladigan, nazorat qilinadigan va kafolatlanadigan keksalar, mehnatga layoqatsizlarni ta’minlash, yordam ko‘rsatish tizimidir. Ijtimoiy ta’minot – keksaygan, mehnatga layoqatsiz bo‘lgan fuqarolarga moddiy, tibbiy va ijtimoiy yordam ko‘rsatish bo‘yicha davlat tomonidan belgilangan ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar tizimi bo‘lib, ijtimoiy himoyaning muhim tarmog‘i hisoblanadi. Ijtimoiy ta’minot to‘g‘ridan- to‘g‘ri davlat byudjetidan ajratilgan mablag‘lar, homiylarning mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi. Pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar to‘lovlari ijtimoiy ta’minotning eng muhim turlari hisoblanadi 4 . Ijtimoiy himoyani amalga oshiradigan manbalar: I) davlat byudjeti, 2) ijtimoiy sug‘o`rta jamg‘armasi, 3) korxona va jamoat tashkilotlari mablag‘laridan tashkil topadi. 4) Aholini ijtimoiy himoya qilish masalalarini hal etish bo‘yicha xayriya jamg‘armalari ishtiroki ham mavjud. O‘z.Respublikasining 2010 yilgacha bo‘lgan davrga mo‘ljallangan ijtimoiy himoya tizimining yagona konsepsiyasi ishlab chiqildi. Unda respublikada mavjud bo‘lgan ijtimoiy himoya va ijtimoiy yordam tizimi, pensiya ta’minoti, bolalarga nafaqa, yolg‘iz kishilarga xizmat ko‘rsatish va boshqalar amalga oshirilishi belgilangan. Ijtimoiy himoya ob’ektiga: nogironlar, nafaqaxo‘rlar, yosh bolalar, boquvchisini yo‘qotgan oilalar, vaqtincha mehnat kobiliyatini yo‘qotganlar, o‘qituvchilar, talabalar va h.k.tashkil etadi. Shu boisdan ham 2007 yil “Ijtimoiy himoya yili” deb belgilanishida katta ma’no mavjud. Ijtimoiy adolat masalasi. Ijtimoiy adolat – jamiyatning demokratik rivojlanish darajasini, inson huquq va erkinliklariga rioya qilish normalarini, millat hayot tarzining axloqiy timsolini belgilovchi davlat siyosati, aholining ijtimoiy jihatdan kam ta’minlangan tabaqalari manfaatini ko‘zlab milliy boyliklarni 4 Жумаев Ш., Шодиев . Ижтимоий имоя – адолат мезони // Маърифат, 2007 йил 17 Ғ ҳ январь