FU Q ARO ERKINLIGI VA FAOLLIGINI TA’MINLASH- DEMOKRATIK JAMIYAT Q URISH OMILI. Reja 1. Fuqaro erkinligi va faolligi tushunchalari. 2. O‘zbekistonda inson huquqlarini himoya qilish asoslari. 3. Fuqarolarning siyosiy faolligini oshirish-demokratik jamiyat qurish omili. 4. Fuqarolarning siyosiy madaniyati va faolligi. 5. Inson huquq va erkinliklarini himoya qilishning demokratik institutlari.

Fuqaro erkinligi va faolligi tushunchalari. Bugungi kunda «fuqaro», «fuqarolik», «fuqarolik jamiyati», «fuqarolik mas’uliyati», «fuqaro huquqlari va erkinliklari» tushunchalari demokratik rivojlanishning zaruriy shartlaridan biriga aylanmoqda. Binobarin, demokratiya va fuqaro erkinligi hamda, uning faolligini ta’minlash masalalari dolzarb bo‘lib qolmoqda. Fuqarolik tushunchasi jamiyatning hozirgi davrigacha, ya’ni, huquqiy davlat tomon rivojlanishida katta yo‘lni bosib o‘tdi. U jamiyatning demokratik rivojlanishida qo‘lga kiritilgan ulkan yutuqlardan biri. Fuqarolik tushunchasi qadimiy Yunonistonda va Rimda mavjud bo‘lsada, asosan feodalizm inqirozga uchrab, jamiyatdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayot demokratiya va bozor munosabatlari zaminiga o‘ta boshlaganda, hozirgi shaklida paydo bo‘la boshladi va ilk bor «shaharlik» (fransuz «situayyan», inglizcha «sitezen», ruscha «gorojanin-grajdanin») degan ma’nolarni anglatgan. Mustaqillik e’lon qilingandan so‘ng, o‘zbek tilida o‘tmishdagi «grajdanlik» so‘zi o`rniga «fuqarolik» degan atama qabul qilindi. Mustaqillikning dastlabki davridayoq Birinchi Prezident I.A.Karimov mamlakatda inson erkinligini himoya qilish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylanganligini ta’kidlab, qo‘yidagi fikrni bildirgan edi: “YAngi Konstitutsiyamizning eng muhim mohiyati shundan iboratki, unda “Davlat organlar va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas’uldirlar” deyilgan, ya’ni fuqarolar manfaatining ustunligi qonuniy ravishda mustahkamlangan va kafolatlangan. Sobiq totalitar tuzum sharoitida bunday fikrni hech kim xayoliga ham keltira olmas edi. Bugun esa inson, uning hayoti, erki, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa huquq hamda erkinliklari borasida Konstitutsiyamiz Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining barcha asosiy g‘oya va qoidalarini o`ziga singdirgan” 1 Mustaqillik yillarida fuqaro erkinligi va uning faolligi masalasi demokratik jamiyat barpo etishning muhim shartlaridan biri sifatida e’tirof etila boshlandi. Shuo‘rinda, erkinlik tushunchasini aniqlash ham zarurdir. Negaki, fuqaro erkin 1 Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг у у ий кафолати.// Биздан озод ва обод Ватан ҳ қ қ олсин. – Т.: Ўзбекистон, 1994. –Б.187. қ

bo‘lgan taqdirdagina, jamiyat taraqqiyotga erishadi. Ijtimoiy-siyosiy fanlarda va falsafada individlar erkinligi va ular irodasining erkinligi bir-biriga o‘xshash tushunchalar deb qabul qilinadi. Buning asosiy sabablaridan biri, huquqning o‘zi odamlar erkinligining alohida shakli, ya’ni, ular irodasining erkinligi ekanligi bilan belgilanadi. Shu nuqtai nazardan «fuqaro erkinligi» tushunchasi ham politologik, ham huquqshunoslik fanlarining umumiy kategoriyalari sifatida o‘rganiladi. Demokratiya inson erkinligini qonunlar vositasida kafolatlaydi. Demak, demokratiyaning o‘zi ochiq muhokama, ijtimoiy ziddiyatlarni ifoda etish va bartaraf qilish usuli sifatida fuqarolik va siyosiy huquqlar deklaratsiyalarida qayd qilingan erkinliklarsiz mavjud bo‘la olmaydi. Bu yerda so‘z erkinligi va o‘z fikrini erkin ifodalash huquqi, erkin uyushmalar tuzish huquqi, hayot tarzini o‘zgartirish erkinligi va shaxsning xavfsizlikka bo‘lgan huquqi to‘g‘risida ketmoqda. Ushbu huquqlar demokratiyaning asl mohiyatini tashkil qilgani bois, ular himoya qilinishi kerak. Xulosa qilib aytganda, insoniyat borliqni va ijtimoiy hayotda erkinlikni ifodalashning huquqdan tashqari boshqa biron-bir shaklini hozirgacha kashf etmagan. Bu mantiqan ham, amalda ham mumkin emas. Odamlar o‘z tengligi darajasida erkindirlar va erkinligi darajasida tengdirlar. Hozirgi davr ijtimoiy–siyosiy fanlarida «inson» deganda yerda yashayotgan mavjudot turlaridan biri tushuniladi. Inson alohida olingan tur (Xomosapiens) vakilini ifodalovchi umumiy tushunchadir. Inson, umuman zotning yig‘iq obrazi sifatida bioijtimoiy mavjudot bo‘lib, u bir vaqtning o‘zida ham tabiatga, ham ijtimoiy hayotga mansubdir. Individ-inson zotining alohida olingan nusxasi, uning vakillaridan biri. Shaxs esa u yoki bu inson sifatida namoyon bo‘lib, u ma’lum va betakror individuallikka ega bo‘ladi. Individning jamiyatga kirish jarayonlari uning ijtimoiylashuvini ta’minlaydi. Ijtimoiy munosabatlarga kirishish natijasida individning jamiyatdagi qadriyatlar va me’yorlarni o‘zlashtirib borishi uchun zamin yaratiladi. Bu jihatdan yondashganda, u ijtimoiy ta’sir ob’ektidir. Shuningdek, individ ijtimoiylashuv oqibatida jamiyatdagi turli munosabalarda faollashadi va bunda u ijtimoiy munosabatlar sub’ekti sifatida harakatlanuvchi

shaxsga, sub’ktga, kuchga aylanadi. Insonning paydo bo‘lishi, uning jamiyatdagi o`rni va mohiyati doimo ijtimoiy fanlarning muhim va bahstalab sohalaridan biri bo‘lib keldi. Aristotel’ning ta’kidlashicha, «inson–tabiatan (mohiyatan) ijtimoiy» ekanligini ta’kidlash bilan birga, «umumiy ma’noda kimda-kim hokimiyat yuritish va bo‘ysunishga ta’lluqli bo‘lsa, o‘sha fuqarodir»; har bir davlat tuzumida fuqaroning mohiyati o‘zgaradi. Davlar tuzumining eng yaxshi turida kimda-kim ma’naviy qadriyatlar talablariga mos hayotni nazarda tutgan holda bo‘ysunish va hokimiyat yuritishni hoxlasa va unga qobil bo‘lsa ana o‘sha fuqarodir. Insonning mohiyatini dastlabki o‘rgangan olimlardan biri Xitoydagi Konfutsiy va uning izdoshlari edi. 298-238 yy yashagan Konfutsiyning izdoshi bo‘lgan olim Sen-szi shunday deb yozgan edi. «Tug‘ma xususiyatlar, bu-samoviy munosabatlar xosilidir. Ularga ta’lim yoki odamning o‘zini yaratuvchilik ijodi vositasida erishib bo‘lmaydi. Inson yovuz tabiatga ega. Insondagi ezgulik manfaatlar uchun orttirilgan fazilatdir. Hozirgi inson tug‘ilishidan boshlab foyda olishga intiladi. Bu shunga olib keladiki, kishilar o‘zaro raqobatlashadi va bir- birlariga yon bermaydilar. Shuning uchun ham tarbiya yo‘li bilan inson tabiatini o‘zgartirish, yaratilgan qoidalar asosida ta’lim berib, ularni adolatlilikka va ma’suliyatlilikka o‘rgatish lozim». Ko‘rinib turibdiki, insonning jamiyatga uyushishi yoki uning jamiyat a’zosiga aylanishi va faollashuvi uchun u ma’lum darajada tashqi ta’sirga va hayotdagi ijtimoiylashuvga ehtiyoj sezadi. Insonning muhim xususiyatlaridan biri-uning ijtimoiy mavjudot ekanligidir. Inson o‘zining ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida o‘zi kabi insonlar bilan birlashishga intiladi. Insonning ijtimoiylashuvi sun’iy harakter kasb etib, u shaxs sifatida boshqa insonlar o‘rtasidagi muhitdagina shakllana oladi. Agar u insoniy munosabatlardan holi bo‘lsa, o‘zidagi yovuzlik yoki hayvoniy tabiatida holos bo‘la olmaydi. Insondagi jamiyatga uyushishga intilishning tabiy tarzda kechishini Abu Nasr Farobiy quyidagicha ifodalaydi: «Har bir inson o‘z tabiati bilan Shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajada etuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muxtoj bo‘ladi. U bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi, ularga ega

bo‘lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi. Shu sababli yashash uchun zarur bo‘lgan, kishilarning bir-birlariga etkazib beruvchi va o‘zaro yordamlashuvi orqaligina odam o‘z tabiati bo‘yicha intilgan etuklikka erishuvi mumkin. Bunday jamoa a’zolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga yashash va etuklikka erishuv uchun zarur bo‘lgan narsalarni etkazib beradi. Shuning uchun inson shaxslari ko‘paydilar va erning aholi yashaydigan qismiga o‘rnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi» An’anaviy jamiyatlarda insonning yaratuvchilik ijodiy qobiliyati aicha chegaralandi. Chunki an’anaviy jamiyatlarda mehnatning tabiiy taqsimoti va ixtisoslashuvi adolat prinsiplariga asoslanmadi. Shuningdek, bu jamiyatlarda shaxslararo aloqalarning o‘ta tabaqalashuvi, o‘zaro harakatlar va munosabatlarning norasmiy muvofiqlashtirilishi, jamiyat a’zolarining bir-biriga tobelik, urug‘chilik va qon-qarindoshlik munosabatlari bilan bog‘liqligi natijasida shaxs erkinligi ham ta’minlinmadi. Boshqaruvdagi primitiv tizimlar imtiyozsiz jamiyat a’zolarining faolligini pasaytirib, bu holat shaxsning ijodiy faoliyat ko‘rsatish va fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga imkon bermas, natijada o‘zaro munosabatlar biqiq tarzda ro‘y berar edi. Zamonaviy jamiyatning paydo bo‘lishi bilan insonning ijtimoiy va siyosiy munosabatlardagi O`rni Yuksalib bordi. Bu jamiyatlarda O‘zaro munosabatlarning bir-biriga ta’sir etish darajasi va mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ro‘y berdi. Bu jarayonlarning sekinlik bilan Yuksak ta’lim va tajribaga, Shuningdek, Yuqori kasbiy malakaga asoslanishi, ijtimoiy munosabatlarning qonunlar,, me’yorlar, shartnomalar asosida muvofiqlashtirishning rasmiy tizimi yaratilishi zamonaviy jamiyatlarning xalqchil bo‘lishiga zamin yaratdi. Dinning davlat va boshqaruvdan ajratilishi, ijtimoiy institutlarning ko‘payishi va rivojlanishi kabi omillar natijasida insonlararo munosabatlar Yuksalib, siyosiy institutlarni nazorat etish, inson huquq va erkinliklarini himoya etish, jamiyatda tenglik o‘rnatish imkoniyatlari paydo bo‘ldi. XX asrga kelib takomillashgan va zamonaviy kishilik birliklarini fuqarolik jamiyati deb atash rusumga kirdi. Ma’lumki, inson o‘zining ijtimoiy mavjudot ekanligi va o‘zidan kelib chiqib,