logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. DEVIANT HULQ-ATVOR SOTSIOLOGIYASI

DEVIANT HULQ-ATVOR SOTSIOLOGIYASI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.9716796875 KB
Ko'chirib olish
MAVZU DEVIANT HULQ-ATVOR SOTSIOLOGIYASI Reja: 1. Deviant hulq – atvorning sotsiologik nazariyalari 2. Deviant hulq – atvor shakllari 3. Deviant hulq – atvor turlari. 4. Sotsial nazorat. 1. Deviant so’zi - lotincha “ deviatio ” so’zidan olingan bo’lib, chekinish, buzilish degan ma`noni anglatadi. Deviant xulq-atvor - mavjud jamiyatda o’rnatilgan axloq me`yorlariga mos kelmaydigan insoniy faoliyat yoki xatti- harakat , ijtimoiy xodisadir. Madaniy me`yorlarni buzuvchi har qanday hulq-atvor deviantlikdir. Deviantlik odatda ikki turga ajraladi. Birinchidan, jinoyat rasmiy qabul qilingan qonunlarni buzish bo’lib, u formal deviantlik deb ataladi. Bunga misol sifatida qaroqchilik, o’g’rilik, zo’rlash, qotillik, taxdid qilish va hokazolarni keltirish mumkin. Ikkinchi turdagi deviantlik qonunlarda rasman ko’zda tutlmagan noformal sotsial me`yorlarni buzish bo’lib, u norasmiy deviantlik deb ataladi. Masalan, jamoat joylarida burnini kovlash, qattiq tovushda o’qchish va kekirish, begonalarga besabab keskin tarzda yaqin turishga harakat qilish (to’g’ri ayrim madaniyatlarda)ni misol tariqasida ilgari surish mumkin. 1 Ma`lumki, zamonaviy G’arb sotsiologiyasida deviant xulq-atvorga turlicha qarashlar mavjud. Deviant xulq-atvorning eng ko’p tarqalgan va jamiyatda yaqqol namoyon bo’lish turi jinoyatchilik bo’lib, ijtimoiy me`yorning buzilishi sifatida ushbu xodisa fanda juda qadimdan o’rganilgan. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib. pozitivistik maktab shakllanishi bilan., jinoyatchilikni ham sababiylikda o’rganuvchi ta`limotlar paydo bo’la boshladi. Jumladan, italiyalik psixiatr CH.Lombrozo Italiya qamoqxonalaridagi 14 ming maxbus ustida tekshirish olib borib, “jinoyatchilar tug’ma bo’lishadi” degan xulosaga kelishadi. Uning shogirdi e .Ferri jinoyatchilik sotsiologiyasi asarida ushbu omilga qo’shimcha ravishda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy omillarni ham ko’rsatadi. Keyinchalik ushbu ta`limotlar turli tanqidlarga uchragan bo’lsada, hozirgi kungacha ham G’arb sotsiologiyasining ba`zi namoyondalari ushbu ta`limotning u yoki bu yo’nalishlarini rivojlantirib kelishmoqda. Ularning ta`limotlariga ko’ra ichki sekretsiya bezlari, aqliy rivojlanganlik darajasi, 1 Introduction to Sociology . Р.99 xromosomalarning tuzilishi va irsiy sabablar jinoyatchilik va shu kabilarni tug’ma yoki biologik omillarni shakllanishiga ta`sir qiladi Ushbu ta`limotlarga qarama-qarshi o’laroq, sotsiologiyada ijtimoiy me`yor buzish jarayonlarini to’la ijtimoiylikda tushuntiruvchi dastlabki ta`limot e .Dyurkgeymning anomiya g’oyasi edi. Bunga ko’ra eski me`yorlar va qadriyatlar mavjud munosabatlarga mos kelmay qolishi va yangiliklarining o’rnatilmaganligi natijasida individlar xulq-atvorini tartibga soluvchi qat`iy axloqning mavjud emasligi tushuniladi. R.Feris, Tiriak’yan, T.SHibutani va boshqalarning fikricha, deviant xulq- atvor sotsial buzilishilar natijasidir. Ijtimoiy ziddiyatlar ta`limotiga ko’ra, sotsial tizimda begona madaniyatga asoslangan madaniy xulq-atvor namunalari me`yor buzuvchi xulq-atvordir. Amerika sotsiologiyasida e .Saterlendning differentsial, katta o’rin tutuvchi ta`limotlardan biri aloqalar ta`limotidir. Bunga ko’ra, har qanday xulq-atvorga, shu jumladan me`yor buzuvchi xulq-atvorga ham u ham o’rganiladi, ya`ni mavjud jamiyat a`zolari tomonidan mazkur xulq-atvor me`yorlari boshqalarga o’rgatiladi. Fenomenologik sotsiologiya namoyondalarining e`tirof etishlaricha, sotsiologik taxlil “ yorliq yopishtirishga” asoslanishi kerak. Ularning fikricha, me`yor buzish sotsial baho va sanktsiya qo’llash natijasidir. Interaktsionizm nazariyasiga ko’ra, (vakillari Bekker G, D.Kitsus, K.Erikson va boshqalar ) xodisani salbiy va ijtimoiy xavfli deb baxolash nisbiy bo’lib, buni jamiyatdagi xukmron guruhlar belgilaydi. SHafqatsiz jamiyat himoyasiz insonni jinoyatchi qilib qo’yib, ezaveradi. Z.Freydning fikricha, inson xulq-atvorining asosida atrof-muhitni ongli baholash bilan ongsiz ishtiyoq orasida ziddiyat yotadi. Ongsizlik asosida esa insonga beshikdan to qabrgacha soyadek ergashib yuradigan, uning barcha fikr va istaklarini belgilaydigan jinsiy rag’bat- libido yotadi. Barcha atrofimizdagi voqea- hodisalarni jinsiy rag’bat belgilaydi. Inson ruhiyatidagi barcha jarayonlar hayot instinkti eros va o’lim instinkti-tanatos o’rtasidagi kurash natijasi bo’lib, har qanday xulq-atvor, jumladan noto’g’ri xulq-atvor ham, jinsiy rag’bat va yashash uchun kurash natijasidir. Deviant xulq-atvorga R.Merton ishlab chiqqan ta`limot zamonaviy sotsiologiyada etakchi o’rin tutadi . e .Dyurkgeymning anomiyasini rivojlantirib, Merton deviant xulq-atvorga quyidagicha ta`rif beradi; “ Deviant xulq-atvor jamiyatda e`lon qilingan qadriyatlar va rasmiy xulq-atvor standartlari bilan aholi xulq-atvori motivlari va mavjud imkoniyatlarning bir-biriga mos kelmay qolishi natijasidir ”. Jamiyatning rasmiy tuzilmalari tomonidan maqsadga erishishning turli guruhlar uchun turlicha imkoniyatlar yaratib berishi natijasi bo’lmish funktsional kamchiliklar maqsadga erishishga xizmat qiluvchi norasmiy tuzilmalarning tashkil bo’lishiga olib keladi. Maqsad va vositalarga turlicha munosabat quyidagi xulq-atvor turlariga olib kelishi mumkin. Deviantlik muammosiga sotsiologik jihatda qiziqish o’zida formal deviatsiyani o’lchash (jinoiy hulq-atvor statistikasi), shuningdek, jamiyatda deviantlikni vujudga kelishi va uni rolini tushuntirishga intiladigan turli xil nazariyalarni mujassamlashtiradi. 2 Strukturaviy-funktsional yondashuvga muvofiq, deviant hulq-atvor bir qator sabablari tufayli jamiyatda muhim rol o’ynaydi. Birinchidan, deviantlik nima ma`qul keladigan, nima esa noma`qul keladigan hulq-atvorni farq qilishga yordam beradi. Ma`lum bir ma`noda deviantlik odamlar nimani qilishlari mumkin, nimani esa qilishlari mumkin emasligini bilishlari uchun talab etiladi. Bu hodisa ma`lum bir ma`noda chegaralarni chizib beradi. Bu muhim funktsiya bo’lib, u kishilar amal qiladigan madaniy qadriyatlar, axloqiy me`yorlar vositachiligida namoyon bo’ladi. 3 Jamiyat a`zolarining hulq–atvorlar shu jamiyatda qabul qilingan axloqiy va huquqiy m`yorlarga muvofiq kelishi kishilarning farovon turmushlarini tashkil etishning muhim omillaridan bo’lib xizmat qiladi. SHuning uchun har qanday jamiyatda insonlarning nomaqbul hulq–atvorini pasaytirishga harakat qilinib 2 Introduction to Sociology . Р.100 3 Introduction to Sociology . Р.101 kelinadi. CHunki, bu holat ijtimoiy hayotning barcha sohalariga jiddiy salbiy ta`sir ko’rsatishi muqarrardir. Sotsiologik adabiyotlarda d eviant hulq – atvor (lotin tilida Deviatio – og’ish) tushunchasi orqali quyidagi holatlar tushiniladi: 1. Insonning mavjud jamiyatdagi rasmiy jihatdan qabul qilingan yoki qaror topgan me`yorlari, ya`ni «ruhiy sog’lomlik, huquqiy, madaniy yoki ahloq me`yorlari»ga mos kelmaydigan xatti – harakatlari, qilmishlari. 2. Mavjud jamiyatdagi rasmiy jihatdan qabul qilingan yoki qaror topgan me`yorlariga (standart va shablonlar) mos kelmaydigan tarzdagi inson xatti – harakatlarining ommaviy shaklda ifodalanishi, ijtimoiy hodisa. Birinchi holatda deviant hulq – atvor bevosita umumiy va yoshga oid psixologiya (ruhiyatshunoslik), pedagogika va psixiatriya predmeti sifatida o’rin tutadi. Ikkinchi holatda esa deviant hulq – atvor tushunchasi – sotsiologik va ijtimoiy psixologiya predmeti hisoblanadi. Demak, deviantlik madaniy me`yrlar buzilishi deb tan olinayapti. SHuning uchun deviantlik juda keng ma`noda iste`mol qilinadi. Deviantlikning bir kategoriyasi bo’lib, u jinoyat shaklida mavjud bo’ladi. Lekin, jinoyatni o’zi keng spektrni qamrab oladi, ya`ni yo’l harakati qoidalarini buzishdek kichik qoidabuzarlikdan tortib, fxishalik, jinsiy zurlash va xatto qotillikni ham ifodalaydi. 4 Deviant hulq–atvor ko’plab salbiy jihatlarni o’z ichiga qamrab olishi bilan tavsiflanib, diniy nuqtai nazardan bu holatlar «yovuzlik» ko’rinishida, tibbiyot nuqtai nazaridan «kasallik» simptomlari sifatida, huquqiy me`yorlar nuqtai nazaridan «noqonuniy» ko’rinishda va hatto ushbu hulq–atvor shaklini «me`yoriy bo’lmagan» ko’rinishda baholash kuzatiladi Hulq–atvordagi me`yordan og’ishlarni o’rganish jarayoni o’zining tarixiga egadir. Platon o’z davrida insonlarning turli xil hulq – atvorlarini izohlashga harakat qilgan. Rossiyalik olim YA.I.Gilinskiy tomonidan deviant hulq – atvorning madaniylashtirilgan jihati o’rganilib, « deviant hulq–atvor » tushunchasini fanga 4 Sociology / John J.Macionis. Р.194 kiritgan va hozirgi kunda bu atama «og’uvchi hulq – atvor» atamasi bilan bir xil ma`noda qo’llaniladi. Horijiy tadqiqotchilar – Dyurkgeym, Klages, Merton, Smelzer, SHibutani, SHuessler va boshqalar tomonidan deviant hulq–atvor ijtimoiy me`yorlar va kutilayotgan holatlar bilan mutanosiblik yoki nomutanosiblik asosida aniqlanishi ta`kidlanadi. O’z navbatida, ushbu jamiyat uchun kutilgan holatni qonitirmaydigan hulq – atvor bevosita deviant sifatida baholanadi. 2. Deviant, ya`ni me`yordan og’uvchi hulq–atvor insonning keng ko’lamdagi qilmishlarini o’z ichiga qamrab oladi. Og’ish holati va me`yorning buzilish xususiyatlaridan kelib chiqib uning uchta darajasini ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Ahloq va odob me`yorlaridan sezilarsiz darajadagi og’ishlar; xususiy deviant hulq atvor ; 2. Huquqiy me`yorlarning buzilishi, biroq bu holatda hulq – atvorning me`yoridan og’ish unchalik sezilarli darajada bo’lmasdan, jinoiy javobagarlikka tortish darajasida bo’lmagan holatda aks etadi, sotsiologiyada bu ko’rinish delikvent (no`maqul) hulq – atvor tushunchasi orqali ifodalanadi. 3. Huquqiy me`yorlarning jiddiy tarzda buzilishi jinoyatchilikka oid yoki kriminal hulq – atvor xisoblanadi. Ushbu ko’rinishda, jamiyatda omma tomonidan ma`qullanmaydigan barcha hulq – atvor me`yorlaridan og’ish holatlari deviant hulq – atvor sifatida belgilanadi. Deviant hulq – atvorning asosiy shakllari keng ma`noda YA.I.Gilinskiy va V.S.Afanas’ev tomonidan quyidagicha ko’rsatilgan: 1. Alkogolizm va mastlik; 2. Giyovhvandlikka ruju qo’yish; 3. Jinoyatchilik; 4. O’z joniga qasd qilish; 5. Fohishabozlik; 6. Besaqolbozlik 5 . Ayrim holatlarda deviant hulq – avtorga qimor o’yinlari, ruhiy buzilishlar, shuningdek jinoiy ishlar ham kiritiladi. Deviant hulq – atvorning barcha turdagi shakllarini umumiy ko’rinishda uchta guruhga ajratib chiqish mumkin: xususiy deviant, delikvent v a kriminal (jinoiy) hulq – atvor. Hozirgi kunda tadqiqotchilar orasida deviant hulq – atvor masalasiga qiziqishning ortishi kuzatilmoqda. Deviant hulq-atvorning ilmiy jihatdan o’rganilishi kriminologiya, psixopatologiya, sotsiologiya, ijtimoiy ish, pedagogika sohalarida amalga oshiriladi 6 . Deviant hulq–atvorni me`yorlar haqida tushunchaga ega bo’lmasdan turib aniqlash mumkin emas. Tibbiyotda me`yor – bu butunlay sog’lom insonni anglatadi; pedagogikada – barcha fan predmetlarini o’zlashtirishga ulguruvchi o’quvchini; ijtimoiy hayotda esa – jinoyatchilikning mavjud emasligini ifodalab beradi. Ushbu o’rinda psixologik jihatdan me`yorni ko’pchilik insonlarda mavjud bo’lgan, bir qator xususiyatlar yig’indisi sifatida, ya`ni hulq–atvor etaloni sifatida belgilash masalasi qiyin hisoblanadi. Ijtimoiy me`yor quyidagi holatlarni o’z ichiga oladi: 1.O’rtacha, barqaror va massadan chiqib ketmaslik holati; 2. Atrof – muhitga ko’proq moslashuvchanlik xususiyati. Ijtimoiy me`yor ma`lum bir aniq jamiyatning tarixiy rivojlanish jarayoni davomida qaror topgan choralar, chegaralar, ruxsat etilish intervali (erkin va majburiy) hulq – avtor asosidagi insonlar va ijtimoiy guruhlar va ijtimoiy tashkilotlarning faoliyatini ifodalab baradi. Biologik va fizik jarayonlarning tabiiy me`yorlari ijtimoiy me`yorlarlardan farq qilib, jamiyat faoliyati davomida insonlarning ob`ektiv xatti–harakatlari va bu holatlarning ongda adekvat va siqilgan tarzda aks etishi qonuniyatlari sifatida tarkib topadi. 5 Гилинский Я.И., Афанасьев В.С. Социология девиантного поведения (отклоняющегося) поведения: Учебное пособие. -СПб: Филиал института социогии РАН, 1993. 6 Ланцова Л.А., Шурупова М.Ф. Социологическая теория девиантного поведения // Социально- политический журнал. – 1993. - № 4. « Delinkvent hulq–atvor » tushunchasi huquqiy va ijtimoiy me`yorlarning etarlicha darajada keng spektrda buzilishlarini ifodalab beradi. Delinkvent hulq– atvor huquqiy me`yorlarni buzish nuqtai nazaridan jinoyat kodeksi bo’yicha jazoga tortilmaydigan holat bo’lib, kichik bezorilik, magazindan oziq–ovqat mahsulotlarini kam miqdorda o’g’irlash, og’ir tan jarohatlari etkazmagan holatda janjallashish, aldash va hakozolardan tashkil topadi. Kriminalogiyada bu holat yoshlar ommasiga tegishli (o’smirlik davrida) huquqbuzarlik sifatida tavsiflanadi, bu holat yoshlar orasida ayniqsa 12 yoshdan 20 yoshgacha oraliqda (ko’proq erkak jinsida) yoshlarning qonunbuzarlik darajasi yuqoriligi va sud, ma`muriy jazolashda yuqori darajada o’rin tutishini belgilab beradi. BMT tomonidan keltirilgan ma`lumotlarga ko’ra, barcha yoshlarning 30%ga yaqin qismi qandaydir qonunga hilof hisoblangan xatti– harakatlarda ishtirok etishi kuzatiladi, shuningdek 5% qismi jiddiy tarzdagi qonunbuzarlikka yo’l qo’yiladi 7 . Jinoyatchilikni qonun qanday tasniflaydi? Odatda jinoyat jinoiy qonunbuzarchilik va nojo’ya harakatlar bo’linadi. Ular orasidagi farq jinoyatning jiddiyligiga qarab belgilanadi. Jinsiy zurlash, qotillik kabilar o’ta jiddiy jtnoyat hisoblanishsa, nojo’ya harakatlar jiddiy bo’lmagan qonunbuzarchildik deb tan olingan va unga beriladigan jazo ham ancha engil hisoblanadi. Bunda jarimalar keng o’rin oladi. Og’ir jinoyatchilik darajalari turli davlatlarda turlicha belgilanadi. Jazoni o’tash maskanlarida maxbuslar ustidan texnik nazoratni keng joriy qilinishi ularning hulq-atvorini tashqi sotsial nazoratini ta`minladi. 8 A.I.Kravchenko tomonidan xususiy deviant va delinkvent hulq – atvorning o’zaro farqlanishi quyidagicha ifodalanadi: Deviant va delikvent hulq–atvor – bu me`yoriy hulq-atvordan og’ishning ikki shaklidir. Bunda birinchi shakl nisbatan kam ahamiyatga ega bo’lib, ikkinchisi absolyut va sezilarlidir. Masalan bu ko’rinishdagi guruhlashga ko’chada bezorilik bilan shug’ullanuvchi o’smirlar to’dasi navbatdagi qilmishni amalga oshirish davomida to’daning qandaydir bir a`zosini deviatsiya sifatida ishtirok etishdan mahrum qilishi mumkin. Bu 7 Добреньков в.И. , Кравченко А.И. социология: В 3 т. Т.3: Социальные институты и процессы. – М.: ИНФРА-М, 2000 г. – С. 462. 8 DianaKendall . SociologyinOurTimes: TheEssentials ,TenthEdition . Р.177 qilmishning o’zi militsiya va ushbu ko’chada yashovchi aholi tomonidan deviant hulq – atvor sifatida baholanadi. SHuni qayd qilib o’tish kerakki, Kravchenko tomonidan yozilgan me`yorlarga qarshi hisoblangan va shu sababli qonun orqali ta`qib qilinuvchi barcha qilmishlar, jumladan biz kriminal deb baholovchi xatti – harakatlar ham delikvent hulq – atvor guruhiga kiritiladi. Delinkvent hulq – atvor qilshmishlari ular bevosita qonun yo’li bilan ta`qib qilinishiga qaraganda keng ko’lamdagi spektrini o’z ichiga qamrab oladi. Ushbu ko’rinishda, hulq – atvorning ko’plab turli xil shakllari, xatto agar hulq – atvor o’ziga xos tarzdagi huquqiy me`yorlarga qarshi xususiyatlarga ega bo’lmasada, ijtimoiy jazoga mahkum qilinishi yoki tahqirlanishi mumkin, bu ko’rinishdagi hulq – atvor shakllariga misol sifatida so’kish va haqoratlar, «ahmoqona to’da»ga qo’shilish, odatga aylanmagan tarzdagi mastlik holatlari kabilarni ko’rsatib o’tish mumkin. Deviant hulq – atvor bo’yicha tadqiqotlarda ko’pgina holatlarda guruh tarkibiga turli xildagi ko’plab hulq – atvor shakllari – giyohvand moddalarni qabul qilishga ruju qo’yishdan futbol musobaqasida bezorilik qilishgacha va xatto sehrgarlik, jodugarlik bilan shug’ullanish kabilar ham kiritilib, bu hulq–atvor shakllariga deviantlik yoki delinkventlik yorlig’i yopishtiriladi. Deviant sotsiologiyasi ushbu ko’rinishda, hulq – atvorning an`anaviy kriminologiyada qonun yo’li bilan ta`qib qilinishga qaraganda nisbatan keng ko’lamdagi, bir jinsli bo’lmagan kategoriyalarini tadqiqot ob`ekti sifatida qabul qiladi. SHuningdek, kriminal hulq–atvorga nisbatan alohida to’xtalib o’tish talab qilinadi. Jinoyatchilikka nisbatan munosabatda umumiy qabul qilingan qarashlardan biri sifatida – bu shunchaki yomon insonlardan iboratligi, ularga nisbatan yagona munosabat – bu ularni jazolashdan iborat deb bilish bilan bog’liq hisoblanadi. Insonlar ayrim holatlarda bir parcha non o’g’irlaganlik uchun aybdorni osgan, boshqa holatlarda jazo tariqasida esa o’g’ri tamg’asi kuydirib bosilgan yoki qulog’i kesib olingan. Biroq, bu ko’rinishdagi qat`iy qattiqo’l tartibdagi jazolashlar ish bermagan: jazo usullaridan majruhlik ortganiga qaramasdan jinoyachilik yuzlab yillar davomida avj olgan va yuqori darajada saqlanishi kuzatiladi. Saudiya Arabistoni va boshqa ayrim musulmon mamlakatlarida o’g’irlik jinoyati hozirgi kunda ham aybdorning qo’lini kesish orqali jazolanadi, ayrim boshqa turdagi qonunbuzarlik holatlari esa o’lim jazosi bilan jazolanadi. Bunda o’lim jazosi ommaviy tarzda amalga oshiriladi, ko’pincha holatlarda jazo ijro etilayotganda jamiyatning barcha a`zolari ishtirok etishi ta`minlanadi. Biroq bu ko’rinishdagi amaliyotning natijalari ham huddi o’rta asarlar Evropasida kuzatilgani kabi qayd qilinadi. Bu ko’rinishdagi qishloq hayoti asosidagi musulmon jamiyatlarida, masalan qotillik darajasi juda yuqori ko’rsatkichlarga egaligi bilan tavsiflanadi. SHuningdek, bu turdagi jamiyatlarda xatto ko’pgina qotilliklar statistik ma`lumotlar ro’yxatiga tushirilmaydi va ular shunchaki umumqabul qilingan urf – odatlar asosida izohlanadi. Jabr chekuvchilarning ko’pchiligi ayollardan iborat bo’lib, ular ko’pgina holatlarda o’z erlari, aka – ukalari yoki otalari tomonidan «bevafo» sifatida an`anaviy urf – odatlarga ko’ra o’ldirilishi qayd qilinadi, xatto ayrim holatlarda oiladan tashqarida begona erkak bilan suhbatlashish holatlari ham qattiq jazolanadi. Bunday ko’rinishdagi jamiyatlarda jinoyat uchun zo’ravonlik asosidagi jazo qo’llanilishi avtoritar ijtimoiy struktura me`yorlariga mos keladi va shuningdek jamiyat ichidagi guruhlar o’rtasidagi urf – odatlarga binoan to’siqlar mavjudligi bilan ham izohlanadi. 3. Deviant (og’uvchanlik) hulq–atvor asosiy shakllarining namoyon bo’lishida mastlik va alkogolizm alohida o’rin tutadi, shuningdek fohishabozik, o’z joniga qasd qilishga olib keluvchi hulq – atvor, jinsiy kasalliklar zaminida shakllanuvchi deviant hulq–atvor, qonunbuzarlik va giyohvandlik keng tarqalishi kuzatiladi. Quyida ularga batafsil to’xtalib o’tamiz. Alkogolizm – spirtli ichimliklarga patologik holatda ruju qo’yishdan iborat bo’lib, o’z navbatida bu holat shaxsning ijtimoiy – axloqiy jihatdan degradatsiyasiga olib keladi. Mastlik – bu alkagolni me`yoridan ortiq iste`mol qilish bilan bog’liq holat hisoblanib, o’z navbatida bu holat shaxsning salomatligiga jiddiy havf tug’diradi, uning ijtimoiy moslashuvchanlik xususiyatini izdan chiqaradi. Rossiyalik sotsiologlar tomonidan amalga oshirilgan tanlama tadqiqotlar natijalari ko’rsatishicha, yirik ishlab chiqarish korxonalarida 99% erkaklar va 97% ayollar alkagol iste`mol qilishi qayd qilingan. Ko’pgina holatlarda alkagol iste`mol qilish motivlari sifatida: shunchaki ko’ngilhushlik, yaqin muhitning ta`siri, an`analarga sodiq qolish, sanalarni bayram sifatida nishonlash, er–xotinlik va oilaviy munosabatlardagi kelishmovchiliklar, ishdagi omadsizliklar ko’rsatib o’tiladi 9 . Fohishabozlik (lotincha prostitution – bo’lg’amoq, tahqirlanmoq). Olimlar tomonidan fohishabozlikka tegishli quyidagi asosiy belgilar ajratib ko’rsatiladi: 1. Mashg’ulot turi – mijozlarning jinsiy mayllarini qondirish; 2. Mashg’ulot tavsifi – turli xildagi shaxslar bilan jinsiy aloqa shakllarida tizimli tarzdagi fikrlashlar, hissiyotlarsiz ko’ngilhushlik va mijozlarning jinsiy ehtiyojlarini xohlagan yo’l bilan qondirishga yo’nalitirilgan xatti – harakatlar; 3. Mashg’ulot motivi – pul yoki moddiy qimmataho buyumlar bilan taqdirlash ko’rinishida oldindan rag’batlantirish, rozilik, bu holat fohishabozlikning mavjudligida asosiy yoki qo’shimcha manbalar hisoblanadi. Fohishabozlikning sabablari sifatida boshqa ko’plab ijtimoiy hulq- atvordagi og’ishlar singari ijtimoiy–iqtisodiy va ma`naviy–ahloqiy omillar ajratib ko’rsatiladi. Biroq, o’ziga xos sabablar ham mavjud hisoblanadi. Maslan, fohishabozikning yana bir boshqa sababi sifatida atrof muhitda fohishabozlikning rivojlanganligi ko’rsatiladi. Bu holatda qo’shmachilar, «tungi kapalaklar»ni saqlovchi muassasa egalari va boshqalar fohishalar bilan munosabalarda o’zlarining muloqot me`yorlarini o’rnatadi va ularni o’zlarining «qonun, ko’rsatmalar»iga bo’ysinishga majbur qiladi. Ko’pgina ekspertlar tomonidan qayd qilinishicha, fohishabozlik muammosidan qochib qutilishning iloji yo’q, bu holat ko’payishga bo’lgan intilish kuchli namoyon bo’luvchi fiziologik ehtiyoj hisoblanadi. Fohishabozlik – bu 9 Социальные отклонения – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Юрид. лит. 1989, - С. 65.. shunday ijtimoiy muammoki, uni jinoyachilik, alkogolizm va boshqa deviant hulq– atvor turlari bilan bir qatorda hisoblash mumkin. O’z joniga qasd qilishga olib keluvchi hulq–atvor.O’z joniga qasd qilish – bu ongli ravishdao’zini yashashdan mahrum qilish yoki o’z joniga qasd qilishga urinishdan iborat hisoblanadi. O’z joniga qasd qilish bu o’z–o’zini yo’q qilishga qaratilgan hulq–atvor bo’lib, bundan tashqari uni alkogolizm, giyohvand moddalarni qabul qilishga ruju qo’yish, davolanishni rad etish, mast holatda transport vositasini boshqarish, ongli ravishda urush va janjallarda ishtirok etish ko’rinishidagi deviant hulq–atvor guruhi tarkibiga kiritiladi. O’z joniga qasd qilishga olib keluvchi hulq–atvor o’smirlarda ko’pgina holatlarda hayot tajribasiga ega bo’lmaslik va kelajak hayotini aniqlay olmaslik bilan izohlanadi. Aftidan bu sabablar bilan birgalikda alohida o’ziga xos sabablar ham mavjudligi ko’rsatiladi. Quyidagi sabablar keng tarqalgan:  Atrofida yaqin kishini yo’qotish yoki muhabbat hissining yuqori darajada his qilinishi;  O’zining munosibligiga bo’lgan ishonchsizlik hissi;  CHegaraga etish darajasida adashish (yo’ldan ozish);  Alkogolizm ta`sirida mastlik va psixotrop moddalar qabul qilish oqibatida shaxsning himoya mexanizmlarining buzilishi;  Toksikomaniya va giyohvandlik;  O’z joniga qasd qilgan yuqori nufuzli shaxsga taqlid qilish;  O’tkir tajovuz, qo’rqinch shaklidagi affekt yoki frustratsiya holati, bunda odam o’z hulq – atvori ustidan nazorat qilish hissini yo’qotadi. O’z joniga qasd qilishga olib keluvchi hulq–atvor sabablarini aniqlashda uning motivlari va unga olib keluvchi aniq shart–sharoitlar holatlarini oydinlashtirish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Motiv va sabablarni aniqlash ma`lumotlarning kamligi sababli har doim ham samarali amalga oshirilmaydi. Ijtimoiy muhit oiladagi, mehnat joyidagi yoki o’quv jamoasidagi mikroiqlim bilan tavsiflanib, shuningdek ijtimoiy muhit, ijtimoiy haqiqatning qayd qilinishi, moddiy ta`minot va boshqa ob`ektiv holatlar inson tomonidan uni ko’p holatlarda o’zgartirishning iloji bo’lmagan– inson hulq–atvoriga ta`sir ko’rsatuvchi jihatlar bilan belgilanadi 10 . Giyohvandlik –bu kasallik hisoblanib, giyohvand moddalarga bog’liq holatda jismoniy yoki ruhiy qaramlik bilan namoyon bo’ladi, unga rad etib bo’lmas darajada bog’lanish va oqibatda organizmning jismoniy va ruhiy inqiroziga olib keladi. Giyohvandlik ijtimoiy oqibatlarga ega hisoblanadi. Jinoiy elementlar sifatida – giyohvandlikda pulga oson erishish ko’rsatib o’tiladi. Giyohvandlikka ruju qo’yish o’lim darajasining, ayniqsa yoshlar orasida darajasi ortishiga olib keladi va shuningdek bir butun somatik va ruhiy kasalliklar «guldastasi» yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Giyohvandlik zamirida jinoyatlarga qo’l uriladi, ushbu ko’rinishda «tobelik, qumsash» holatidagi giyohvand giyohvandlik moddasini qumsagan holatda har qanday jinoyatga qo’l urishga tayyor turadi. Giyohvandlikka ruju qo’yish shaxsning bir qator jinoyatlarga – o’g’irlik, talonchilik, bosqinchilik kabilarga qo’l urishi fonida namoyon bo’ladi. Giyohvandlik avlodga salbiy ta`sir ko’rsatadi. Bunda bolalar jiddiy jismoniy va ruhiy nuqsonlar bilan tug’iladi, o’z navbatida bu holat oilaning barbod bo’lishiga olib keladi. Giyohvand shaxs sifatida inqirozga yuz tutadi, shuningdek giyohvand moddalarga tobelik oqibatida uning ma`naviy me`yorlarga zid bo’lgan xatti – harakatlarga moyilligi ortadi. Giyohvandlikning ruhiy jihatdan sub`ektiv sabablaridan biri – turli xil sharoitlarga bog’liq holatda hayotdan qoniqmaslik hisoblanadi, jumladan shaxs hayotidagi qiyinchiliklar, ijtimoiy–madaniy muhitning etishmovchiligi, bo’sh vaqtni ko’ngilli o’tkazishning tashkil qilinmaganligi, ijtimoiy nohaqlik, turmush sharoitlari qoniqtirilmaganligi, o’qish yoki ishdagi omadsizliklar, odamlardan ko’ngli qolish kabilar ko’rsatib o’tiladi. Giyohvandlik – yoshlar kasalligi sifatida qayd qilinadi. U ijtimoiy hayotda me`yoriy holatda eng kuchsiz, irodasiz yoshlarni o’z domiga tortib ketadi. Uning mamlakat kelajagidagi havfi ham aynan ushbu holat bilan belgilanadi. Butun 10 П.Д. Павленок. Ижтимоий иш асослари . – М.,1998. – С. 274. dunyoda giyohvand moddalar iste`mol qiluvchilar orasida 30 yoshgacha bo’lgan yoshlar etakchilik qilishi qayd qilingan. Bu muhit orasida giyohvandlikning o’sishi jadalligi eng yuqori darajada namoyon bo’ladi. Hozirgi kunda giyohvandlikka ruju qo’yuvchilar orasida o’rtacha yosh 13 yoshni tashkil qilishi uning jiddiy muammoligini anglatadi. Giyohvandlikning turlari orasida toksikomaniya rivojlanishi qayd qilinadi. Keng tarqalgan giyohvandlik moddalari ro’yxati tarkibiga quyidagilar kiritiladi: 1. Morfiy va geroin – opium alkaloidlari; 2. Barbituratlar deb nomlanuvchi uxlatuvchi moddalar guruhi; 3. Gashish (nasha, marixuana); 4. Asab tizimini qo’zg’atuvchi ta`sirga ega stimullovchi moddalar; 5. Kokain – koka o’simligi alkaloidi; 4. «Ijtimoiy nazorat» atamasi ilmiy sohaga Frantsiyalik sotsiolog va sotsial psixolog Gabriel Tard tomonidan kiritilgan. U bu atamani kriminal hulq – atvorni tuzatishda muhim vosita sifatida ta`kidlaydi va uning yordamida jinoyatchilarni «me`yoriy» jamiyat hayotiga qaytarish mumkinligini ta`kidlaydi. Navbatdagi tadqiqotlarida Tard tomonidan ijtimoiy nazorat tushunchasi ijtimoiylashuv jarayonida muhim omil sifatida ko’rsatib o’tiladi. Qayd qilib o’tish kerakki, bir qator G’arb sotsiologlari tomonidan ijtimoiy nazorat masalasi deviant hulq–atvor ustida ishlash va uning ayniqsa tajavuzkor shakllari namoyon bo’lishi sharoitida bu masalani hal qilishga katta e`tibor qaratilgan. Ijtimoiy nazorat nazariyasining kengaytirilgan shakli amerikalik sotsiologlar – e.Ross va R.Park tomonidan ishlab chiqilgan. Ross tomonidan bir tomondan ijtimoiy barqarorlikni ta`minlashga erishish usullarini qidirish va o’rganishga qaratilgan tadqiqotlar olib borilgan bo’lsa, ikkinchi tomondan esa u individual erkinlik masalasini ilgari suradi. U eng avvalo ijtimoiy qadriyatlarning internalizatsiyasi sharoitida ichki ma`naviy va ijtimoiy nazorat talab qilinishini ta`kidlaydi. Biroq, bir vaqtning o’zida barcha tashqi siyosiy nazoratning ortib boruvchi ahamiyatini ham tan oladi va maqsadga yo’naltirilgan tarbiya, din, jamoatchilik fikri, ijtimoiy va huquqiy cheklashlar ko’rinishidagi holatlarga tayanishni yoritib beradi. E.Ross bo’yicha ijtimoiy tartib uzoq tarixiy rivojlanish jarayoni mahsuloti sifatida yuzaga kelib, faqatgina xususiylikka (eng avvalo – shaxsiy) bo’lgan umum hurmat asosidagina ushbu holatga erishish mumkinligi ta`kidlanadi. Robert Park « CHikago maktabi» asoschilaridan biri hisoblanib, «mumtoz» ijtimoiy–ekologik nazariya muallifi sifatida tanilgan, u jamiyat «nazorat va kelishuvlar» asosida mavjud deb hisoblagan. U ijtimoiy nazoratni juda muhim vosita sifatida, inson tabiati va ijtimoiy kuchlar o’rtasidagi munosabatlarni aniqlashni ta`minlovchi o’rnida tavsiflagan. Bunda Park tomonidan ijtimoiy nazoratning uchta shakli ajratib ko’rsatiladi: 1. Elementar, asosan majburiy choralar; 2. Jamoatchilik fikri; 3. Ijtimoiy institu t lar faoliyati. Tolkott Parsons o’zining «Ijtimoiy tizim» asarida ijtimoiy nazoratni tavsiflab, uning yordamida deviant hulq–atvorni neytrallovchi sanktsiyalarni qabul qilish mumkinligini qayd qiladi, ushbu asosda ijtimoy barqarorlikka erishish mumkinligini ko’rsatib o’tadi. U ijtimoiy nazoratni amalga oshirishda uchta asosiy usulni ajratib ko’rsatadi: 1. Alohidalash, bu usulning mohiyati shundaki, deviant hulq–atvor egasi bilan jamiyatning boshqa a`zolari o’rtasida to’siq qo’yish, uni qayta tarbiyalash va tuzatishga hech qanday urinishlarni amalga oshirimaslik ko’zda tutiladi. 2. Ajratish – deviantning boshqa jamiyat a`zolari bilan munosabatlarini chegaralash, lekin to’liq xolatda emas, bu ko’rinishdagi yondashuv deviantning qayta tarbiyalanishi va uning tuzalishidan keyin jamiyatga qaytarilishi masalasini qarab chiqadi, ya`ni deviant jamiyatda mavjud me`yorlarga amal qilishga tayyor bo’lgan holatda u jamiyatga qaytariladi. 3. Reabilitatsiya – bunda deviant me`yoriy hayotga qaytarilishga tayyorlanadi va jamiyatda o’zining rolini to’g’ri holatda bajarishga moslashtirilishi jarayoni ko’zda tutiladi. Sotsial nazorat o’zi nima? Jamiyat hayoti faqat hulq-atvorni muvofiqlashtiruvchi me`yorlar va qonunlardan tashkil topmaydi.Bundan tashqari jamiyat kishilar hulq-atvorini nazorat qiluvchi turli xil mexanizmlariga egadir. Jumladan, sotsial nazorat tizimli amaliyot hisoblanib, u sotsial guruhlar tomonidan deviatsiyani vujudga kelishi to’siq sifatida ishlab chiqiladi. Sotsial nazorat mexanizmlar ichki va tashqi bo’lishi mumkin. Ichki sotsial nazorat sotsializatsiya jarayoni asosida amalga oshiriladi: kishilar sotsial me`yorlar va qadriyatlarni o’zlashtirib boradilar, ularda esa kishilar o’zlarini qanday tutishlari lozimligi aks etadi va keyin kiishilar o’z kundalik hayotlarida ularga tayanadilar. Bundan farqli o’laroq, tashqi sotsial nazorat o’zida negativ sanktsiyalarni qo’llashlikni namoyon qiladi va ayrim hulq-atvor turlarini ta`qiqlashni kuzda tutadi. Zamonaviy jamiyatda janoyatga qarshi kurashuvchi adolatli sud, politsiya va turmalar tashqi sotsial nazoratning asosiy mexanizmi bo’lib gavdalanishadi. 11 Ijtimoiy nazorat turi tarkibiga asosiy sakkizta komponent kiritiladi: 1. Individual ta`sir , bu holat individning atrof – muhit, ijtimoiy muhit bilan faol munosabatlari davomida shakllanadi – bu ishlab chiqarish, anglash va moslashish ko’rinishidagi xohlagan aktlardan tashkil topgan. 2. Baholashlarning ijtimoiy shkalasi , bu holat ob`ektiv mavjudlikdan kelib chiqqan holatda belgilanib, jamiyatda bu holat atrofdagi ijtimoiy muhit ta`siri reaktsiyalarida aks etadi. 3. Kategoriyalashtirish , bu holat ijtimoiy baholash shkalasining funktsiya bajarishi davomida qaror topadi va ma`lum bir aniqlikdagi baholash kategoriyalarida u yoki bu individual xatti – harakatlarga tegishli hisoblanadi (nisbatan ko’proq umumiy ko’rinishda – ijtimoiy muvofiqlik yoki rad etilish). 4. Ommaviy o’zlikni anglash tavsifi , aynan ushbu holatdan o’z navbatida xohlagan individual harakatlarning kategoriyalanishi kelib chiqadi, jumladan jamoatchilik tomonidan o’z – o’zini baholash va ijtimoiy guruh tomonidan vaziyatning baholanishi ta`sir ko’rsatadi (ijtimoiy pertseptsiya). 11 Diana Kendall Sociology in Our Times: The Essentials , Tenth Edition. Р .166-167 5. Ijtimoiy harakatlar tarkibi va tavsifi, bu ijobiy yoki salbiy sanktsiyalar funktsiyasini bajaradi, bevosita jamoatchilikning o’zligini anglash holati bilan bog’liq hisoblanadi. 6. Baholashlarning individual shkalasi , bu holat ichki qadriyatlar, ideallar, hayotiy manfaatlar va individning intilishlari tizimi xosilasi sifatida namoyon bo’ladi. 7. Individning o’z-o’zini kategoriyalashi doirasida harakatlarning ijtimoiy natijalari kelib chiqadi (rolni qabul qilish, o’z – o’zini identifikatsiyalash, ya`ni o’zini ma`lum bir shaxslar guruhiga mansubligini aniqlash), bu individual baholash shkalasining funktsiyasidan kelib chiqadi. 8. Indiviual ong tavsifi , bu holat individning o’z-o’zini kategoriyalashidan kelib chiqadi, bu holat asosida individning navbatdagi faoliyati, ijtimoiy baholash harakatlari reaktsiyalari amalga oshadi. Ushbu ko’rinishda, ijtimoiy nazoratning mavjudligi muhim vositasi tezkor tarzda amalga oshirilish vositasi sifatida ijtimoiy sanktsiyalar , ijtimoiy rol talablari yuzaga chiqadi. Jamiyatda mavjud bo’lgan ijtimoiy sanktsiyalar jamiyat a`zolarining ularning ijtimoiy roliga bog’liq holatda qayd qilingan holatlarni bajarishini ta`minlashiga yo’naltiriladi. U yoki bu jamiyat hayoti sohalarini nazorat qiluvchi qoidalar va me`yorlar, tamoyillarga asoslanuvchi xohlagan institutlar odatda o’z tarkibiga ushbu institutlar qamrab oluvchi individlarning qoida va tartiblarga rioya qilishi yoki bajarmasligi bo’yicha tegishli sanktsiyalarni o’z ichiga oladi. Ayrim sotsiologlar ta`kidlashicha, jamiyat internalizatsiya orqali ijtimoiy omillar sanktsiyalarining xususiy hulq – atvorni nazorat qilish natijasida, rag’batlantirish yoki jazolashlar ko’rinishidagi funktsiyasi sababli mavjud hisoblanadi. Sanktsiyalarning tipologiyasi tanlangan tizim xosil qiluvchi belgilarga bog’liq hisoblanadi. eng avvalo bunda ijobiy sanktsiyalar – jamiyat va guruhlar uchun ma`qul topilgan xatti – harakatlarning qo’llab - quvatlanishi, kengaytirilishini rag’batlantirish va salbiy sanktsiyalar – institutsional bo’lmagan, maqsadga muvofiq topilmagan xatti – harakatlarning, turli xil deviant hulq – atvor holatlarining jazolanishi yoki cheklanishi qayd qilinadi. Bundan tashqari, santsiyalarni rasmiy – rasmiy shaxslar yoki organlar tomonidan amalga oshiriluvchi, buning uchun ma`xsus jamiyatlar tashkl qilingan va yozma manbalarda qayd qilingan sanktsiyalar, shuningdek rasmiy bo’lmagan – qo’llab– quvatlash yoki rag’batlantiriluvchi, og’zaki (yoki og’zaki bo’lmagan shakllarda) norasmiy shaxslar, odatda atrof muhitdagilar tomonidan qayd qilinishi amalga oshiriluvchi sanktsiyalar ajratib ko’rsatiladi. Ushbu ko’rinishda, ijtimoiy nazoratning mohiyati shundaki, jamiyat va uning turli xil ommaviy strukturasi o’z a`zolarining konformizm ko’rinishida mustaxkamlanishini ko’zda tutib, «ijtimoiy ma`qullangan» hulq – atvor shakllarini madaniylashtirish, shuningdek ijtimoiy me`yorlar oqimida deviant turdagi hulq – atvorni kuzatish amalga oshiriladi Adabiyotlar ro’yxati 1. Richard T.Shatfer. Sosiology in modules.New York. 2013 2. Margaret Andersen., Hovard F. Taylor. Sosiology.New York. 2013 3. Diana Kendall, Sociology in Our Times: The Essentials, Tenth Edition. Cengage Learning 2016. USA. 4. Joan FerranteSociology: A Global Perspective, Ninth Edition . Cengage Learning 201 5 . USA. 5. Frolov S.S. Obshaya sotsiologiya. // Uchebni k. Moskva.: «Prospekt». 2012 6. Toshenko J.T. Sotsiologiya . // Uchebni k. Moskva.: «YUNITI». 2012

MAVZU DEVIANT HULQ-ATVOR SOTSIOLOGIYASI Reja: 1. Deviant hulq – atvorning sotsiologik nazariyalari 2. Deviant hulq – atvor shakllari 3. Deviant hulq – atvor turlari. 4. Sotsial nazorat.

1. Deviant so’zi - lotincha “ deviatio ” so’zidan olingan bo’lib, chekinish, buzilish degan ma`noni anglatadi. Deviant xulq-atvor - mavjud jamiyatda o’rnatilgan axloq me`yorlariga mos kelmaydigan insoniy faoliyat yoki xatti- harakat , ijtimoiy xodisadir. Madaniy me`yorlarni buzuvchi har qanday hulq-atvor deviantlikdir. Deviantlik odatda ikki turga ajraladi. Birinchidan, jinoyat rasmiy qabul qilingan qonunlarni buzish bo’lib, u formal deviantlik deb ataladi. Bunga misol sifatida qaroqchilik, o’g’rilik, zo’rlash, qotillik, taxdid qilish va hokazolarni keltirish mumkin. Ikkinchi turdagi deviantlik qonunlarda rasman ko’zda tutlmagan noformal sotsial me`yorlarni buzish bo’lib, u norasmiy deviantlik deb ataladi. Masalan, jamoat joylarida burnini kovlash, qattiq tovushda o’qchish va kekirish, begonalarga besabab keskin tarzda yaqin turishga harakat qilish (to’g’ri ayrim madaniyatlarda)ni misol tariqasida ilgari surish mumkin. 1 Ma`lumki, zamonaviy G’arb sotsiologiyasida deviant xulq-atvorga turlicha qarashlar mavjud. Deviant xulq-atvorning eng ko’p tarqalgan va jamiyatda yaqqol namoyon bo’lish turi jinoyatchilik bo’lib, ijtimoiy me`yorning buzilishi sifatida ushbu xodisa fanda juda qadimdan o’rganilgan. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib. pozitivistik maktab shakllanishi bilan., jinoyatchilikni ham sababiylikda o’rganuvchi ta`limotlar paydo bo’la boshladi. Jumladan, italiyalik psixiatr CH.Lombrozo Italiya qamoqxonalaridagi 14 ming maxbus ustida tekshirish olib borib, “jinoyatchilar tug’ma bo’lishadi” degan xulosaga kelishadi. Uning shogirdi e .Ferri jinoyatchilik sotsiologiyasi asarida ushbu omilga qo’shimcha ravishda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy omillarni ham ko’rsatadi. Keyinchalik ushbu ta`limotlar turli tanqidlarga uchragan bo’lsada, hozirgi kungacha ham G’arb sotsiologiyasining ba`zi namoyondalari ushbu ta`limotning u yoki bu yo’nalishlarini rivojlantirib kelishmoqda. Ularning ta`limotlariga ko’ra ichki sekretsiya bezlari, aqliy rivojlanganlik darajasi, 1 Introduction to Sociology . Р.99

xromosomalarning tuzilishi va irsiy sabablar jinoyatchilik va shu kabilarni tug’ma yoki biologik omillarni shakllanishiga ta`sir qiladi Ushbu ta`limotlarga qarama-qarshi o’laroq, sotsiologiyada ijtimoiy me`yor buzish jarayonlarini to’la ijtimoiylikda tushuntiruvchi dastlabki ta`limot e .Dyurkgeymning anomiya g’oyasi edi. Bunga ko’ra eski me`yorlar va qadriyatlar mavjud munosabatlarga mos kelmay qolishi va yangiliklarining o’rnatilmaganligi natijasida individlar xulq-atvorini tartibga soluvchi qat`iy axloqning mavjud emasligi tushuniladi. R.Feris, Tiriak’yan, T.SHibutani va boshqalarning fikricha, deviant xulq- atvor sotsial buzilishilar natijasidir. Ijtimoiy ziddiyatlar ta`limotiga ko’ra, sotsial tizimda begona madaniyatga asoslangan madaniy xulq-atvor namunalari me`yor buzuvchi xulq-atvordir. Amerika sotsiologiyasida e .Saterlendning differentsial, katta o’rin tutuvchi ta`limotlardan biri aloqalar ta`limotidir. Bunga ko’ra, har qanday xulq-atvorga, shu jumladan me`yor buzuvchi xulq-atvorga ham u ham o’rganiladi, ya`ni mavjud jamiyat a`zolari tomonidan mazkur xulq-atvor me`yorlari boshqalarga o’rgatiladi. Fenomenologik sotsiologiya namoyondalarining e`tirof etishlaricha, sotsiologik taxlil “ yorliq yopishtirishga” asoslanishi kerak. Ularning fikricha, me`yor buzish sotsial baho va sanktsiya qo’llash natijasidir. Interaktsionizm nazariyasiga ko’ra, (vakillari Bekker G, D.Kitsus, K.Erikson va boshqalar ) xodisani salbiy va ijtimoiy xavfli deb baxolash nisbiy bo’lib, buni jamiyatdagi xukmron guruhlar belgilaydi. SHafqatsiz jamiyat himoyasiz insonni jinoyatchi qilib qo’yib, ezaveradi. Z.Freydning fikricha, inson xulq-atvorining asosida atrof-muhitni ongli baholash bilan ongsiz ishtiyoq orasida ziddiyat yotadi. Ongsizlik asosida esa insonga beshikdan to qabrgacha soyadek ergashib yuradigan, uning barcha fikr va istaklarini belgilaydigan jinsiy rag’bat- libido yotadi. Barcha atrofimizdagi voqea- hodisalarni jinsiy rag’bat belgilaydi. Inson ruhiyatidagi barcha jarayonlar hayot instinkti eros va o’lim instinkti-tanatos o’rtasidagi kurash natijasi bo’lib, har

qanday xulq-atvor, jumladan noto’g’ri xulq-atvor ham, jinsiy rag’bat va yashash uchun kurash natijasidir. Deviant xulq-atvorga R.Merton ishlab chiqqan ta`limot zamonaviy sotsiologiyada etakchi o’rin tutadi . e .Dyurkgeymning anomiyasini rivojlantirib, Merton deviant xulq-atvorga quyidagicha ta`rif beradi; “ Deviant xulq-atvor jamiyatda e`lon qilingan qadriyatlar va rasmiy xulq-atvor standartlari bilan aholi xulq-atvori motivlari va mavjud imkoniyatlarning bir-biriga mos kelmay qolishi natijasidir ”. Jamiyatning rasmiy tuzilmalari tomonidan maqsadga erishishning turli guruhlar uchun turlicha imkoniyatlar yaratib berishi natijasi bo’lmish funktsional kamchiliklar maqsadga erishishga xizmat qiluvchi norasmiy tuzilmalarning tashkil bo’lishiga olib keladi. Maqsad va vositalarga turlicha munosabat quyidagi xulq-atvor turlariga olib kelishi mumkin. Deviantlik muammosiga sotsiologik jihatda qiziqish o’zida formal deviatsiyani o’lchash (jinoiy hulq-atvor statistikasi), shuningdek, jamiyatda deviantlikni vujudga kelishi va uni rolini tushuntirishga intiladigan turli xil nazariyalarni mujassamlashtiradi. 2 Strukturaviy-funktsional yondashuvga muvofiq, deviant hulq-atvor bir qator sabablari tufayli jamiyatda muhim rol o’ynaydi. Birinchidan, deviantlik nima ma`qul keladigan, nima esa noma`qul keladigan hulq-atvorni farq qilishga yordam beradi. Ma`lum bir ma`noda deviantlik odamlar nimani qilishlari mumkin, nimani esa qilishlari mumkin emasligini bilishlari uchun talab etiladi. Bu hodisa ma`lum bir ma`noda chegaralarni chizib beradi. Bu muhim funktsiya bo’lib, u kishilar amal qiladigan madaniy qadriyatlar, axloqiy me`yorlar vositachiligida namoyon bo’ladi. 3 Jamiyat a`zolarining hulq–atvorlar shu jamiyatda qabul qilingan axloqiy va huquqiy m`yorlarga muvofiq kelishi kishilarning farovon turmushlarini tashkil etishning muhim omillaridan bo’lib xizmat qiladi. SHuning uchun har qanday jamiyatda insonlarning nomaqbul hulq–atvorini pasaytirishga harakat qilinib 2 Introduction to Sociology . Р.100 3 Introduction to Sociology . Р.101

kelinadi. CHunki, bu holat ijtimoiy hayotning barcha sohalariga jiddiy salbiy ta`sir ko’rsatishi muqarrardir. Sotsiologik adabiyotlarda d eviant hulq – atvor (lotin tilida Deviatio – og’ish) tushunchasi orqali quyidagi holatlar tushiniladi: 1. Insonning mavjud jamiyatdagi rasmiy jihatdan qabul qilingan yoki qaror topgan me`yorlari, ya`ni «ruhiy sog’lomlik, huquqiy, madaniy yoki ahloq me`yorlari»ga mos kelmaydigan xatti – harakatlari, qilmishlari. 2. Mavjud jamiyatdagi rasmiy jihatdan qabul qilingan yoki qaror topgan me`yorlariga (standart va shablonlar) mos kelmaydigan tarzdagi inson xatti – harakatlarining ommaviy shaklda ifodalanishi, ijtimoiy hodisa. Birinchi holatda deviant hulq – atvor bevosita umumiy va yoshga oid psixologiya (ruhiyatshunoslik), pedagogika va psixiatriya predmeti sifatida o’rin tutadi. Ikkinchi holatda esa deviant hulq – atvor tushunchasi – sotsiologik va ijtimoiy psixologiya predmeti hisoblanadi. Demak, deviantlik madaniy me`yrlar buzilishi deb tan olinayapti. SHuning uchun deviantlik juda keng ma`noda iste`mol qilinadi. Deviantlikning bir kategoriyasi bo’lib, u jinoyat shaklida mavjud bo’ladi. Lekin, jinoyatni o’zi keng spektrni qamrab oladi, ya`ni yo’l harakati qoidalarini buzishdek kichik qoidabuzarlikdan tortib, fxishalik, jinsiy zurlash va xatto qotillikni ham ifodalaydi. 4 Deviant hulq–atvor ko’plab salbiy jihatlarni o’z ichiga qamrab olishi bilan tavsiflanib, diniy nuqtai nazardan bu holatlar «yovuzlik» ko’rinishida, tibbiyot nuqtai nazaridan «kasallik» simptomlari sifatida, huquqiy me`yorlar nuqtai nazaridan «noqonuniy» ko’rinishda va hatto ushbu hulq–atvor shaklini «me`yoriy bo’lmagan» ko’rinishda baholash kuzatiladi Hulq–atvordagi me`yordan og’ishlarni o’rganish jarayoni o’zining tarixiga egadir. Platon o’z davrida insonlarning turli xil hulq – atvorlarini izohlashga harakat qilgan. Rossiyalik olim YA.I.Gilinskiy tomonidan deviant hulq – atvorning madaniylashtirilgan jihati o’rganilib, « deviant hulq–atvor » tushunchasini fanga 4 Sociology / John J.Macionis. Р.194

O'xshashlar

Sotsiologiya strukturasi . Sotsiologiya fanlar tizimida
Deviant xulq-atvorning kelib chiqish sabablari.
BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIDA MILLIY XULQ-ATVOR TUSHUNCHALARINI SHAKLLANTIRISH
Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda mavjud bo‘lgan me’yorlar,qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining o‘zlashtirilishi.
Ijtimoiy pedagogika fan va amaliy faoliyat sohasi sifatida. Ijtimoiyllashuv-ijtimoiy-pedagogik jarayon (2-Modul