Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda mavjud bo‘lgan me’yorlar,qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining o‘zlashtirilishi.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.0009765625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda
mavjud bo‘lgan me’yorlar,qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining
o‘zlashtirilishi.
REJA:
1. Ijtimoiy pedagogikaning tadqiqot ob’ekti va ijtimoiy pedagogika
rivojlanishi tarixidan.
2 . Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ish.
3 . 3.Ijtimoiylashuv – ijtimoiy-pedagogik jarayon .

Ijtimoiy pedagogikaning predmeti va ob’ekti
Ijtimoiy pedagogikaning boshqa fanlar aloqasi.
Falsafa va ijtimoiy pedagogika . Falsafa inson borlig’i masalalarini o’rtaga
qo’yadi va ularga javob topishga harakat qilib, dunyoqarashining umumlashgan
tizimini ishlab chiqadi. Ijtimoiy pedagogikaning “ ijtimoiy tarbiya falsafasi”
bo’limi inson va uning tarbiyasiga muayan qarashlardan kelib chiqadi va bu
qarashlarda har doim u yoki bu falsafiy asoslarni uchratsak bo’ladi.
Etika va ijtimoiy pedagogika . Etika axloqiy tasavvur va qarashlar
rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini, shuningdek, u tartibga solayotgan
axloqiy ong shakllarini va ularning axloqiy faoliyatini tahlil qiladi. Ijtimoiy
pedagogika etika shakllantirgan tamoyillardan foydalanadi, tarbiya usullari va
maqsadlarini ishlab chiqadi. Falsafa, ijtimoiy tarbiya nazariya va uslubiyatining
boshqa muammolarini o’rganadi.
Sotsiologiya va ijtimoiy pedagogika . Sotsiologiya-jamiyat, ijtimoiy
munosabatlar va ijtimoiy tarbiya uslubiyati rivoji faoliyat yuritishi, shakllanishi
qonuniyatlari haqidagi fan ijtimoiy tarbiya sotsiologiyasi ijtimoiylashuv
muammolarini o’rgana turib ijtimoiy bitimlar sohalarining birqator ma’lumotlari: “Ijtimoiy” tushunchasi (lotincha socialis – umumiy, jamoatchilik)
insonlarning birgalikdagi hayoti bilan bog’liq bo’lib, ularning muomala va bir-
biriga ta'sirining turli xil shakllari birlashtiradi.
Pеdagogikaning ham, ijtimoiy pеdagogikaning ham obyеkti- bu bola, biroq
o’rganish prеdmеtlari turlicha.
Pеdagogikaning o’rganish prеdmеti bolani tarbiyalash qonuniyatlari hisoblanadi,
Ijtimoiy pеdagogikaning prеdmеti esa bolani ijtimoiylashtirish qonuniyatlari
hisoblanadi. Ijtimoiy pеdagogika - shaxsni ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini o’rganish,
jamiyatning ijtimoiy muammolarini hal qilish maqsadida ijtimoiy pеdagogik
faoliyatning samarali usullari tеxnologiyalarini ishlab chiqish va ularni qo’llashga
qaratilgan pеdagogika sohasi ..

(yosh, shahar va qishloq, dam olish, ommaviy aloqalar, yoshlar, axloq, ta’lim,
jinoyatchilik, din, oila sotsiologiyasi)dan foydalanadi.

Etnografiya, etnopsixologiya va ijtimoiy pedagogika . Etnografiya xalqlarning
maishiy va madaniy xususiyatlarini o’rganadi. Etnopsixologiya insonlar
ruhiyatining etnik xususiyatlari, milliy xarakteri, milliy o’z-o’zini anglashning
shakllanishi qonuniyatlari, etnik steriotiplarini o’rganuvchi bilim sohasi. Ijtimoiy
tarbiya sotsiologiya va psixologiya inson hayotining yosh davrlarga bo’linishi,
etnik xususiyatlari haqidagi ma’lumotlar, etnosda u yoki bu yoshdagi yoki jinsdagi
insonlarning tutgan o’rnini belgilaydigan omillar ijtimoiylashuv va tarbiyaning
etnik va qonuniyatlari haqidagi ma’lumotlardan foydalanadi.
Ijtimoiy tarbiya nazariyasini ishlab chiqishda etnografiya va etnopsixologiya
ma’lumotlari ham inobatga olinadi. Etnik xususiyatlarni tarbiyaning aniq vazifa va
mazmunini aniqlashda, tarbiya tizimini tashkil qilishda inobatga olish lozim. SHu
bilan birga umuminsoniy tarbiya tamoyillariga mos tushadigan etnosda
shakllangan tarbiya usullaridan shu xalq doirasida ijtimoiy tarbiya tizimida
foylanish maqsadida muvofiqdir. Bundan tashqari ijtimoiylashuv va tarbiyaning
ba’zi bir etnik xususiyatlarini muayyan doirada jadallashtirish va o’rnini to’ldirish
ham lozimdir.
Ijtimoiy va yosh psixologiyasi hamda ijtimoiy pedagogika. ijtimoiy
psixologiya insonlarni ijtimoiy guruhlarga qo’shilishlari faktini keltirib chiquvchi
inson faoliyati va yurish-turish qonuniyatlari, shuningdek bu guruhlarning
psixologik ta’riflarini ham o’rganadi. YOsh psixologiyasi inson ruhiyati
dinamikasi va yosh xususiyatlari shuningdek shaxs rivojlanishining yoshga bog’liq
omillarini ham o’rganadi. Ijtimoiy pedagogika ijtimoiylashuv va viktimologiya
(jinoyatshunoslik) muammolarini o’rgana turib va ijtimoiy tarbiya uslubiyat va
psixologiyasini ishlab chiqa turib ijtimoiy va yosh psixologiyasi ma’lumotlaridan
foydalanadi.

Bola ijtimoiylashuvining asosiy institutlari
3-Ilova
O’zbek xalq pedagogikasining zamonaviy ijtimoiy g’oyalari.M A D A N DIN T A ’ L I MOILA
IJTIMOIY
INSTITUTLAR
Jamiyat o’zining qurilishiga ko’ra turli xildagi o’zaro bog’langan va o’zaro ta'sir etuvchi
ijtimoiy institutlarga ega. Ijtimoiy institut – insonlar jamiyatdagi hayotining tarixan
murakkab shaklda tashkil etilganligi va artibga solinganligini o’rganadi. Xuddi ana shular
orqali bola jamiyat m е 'yorlari va axloq qoidalarini o’zlashtiradi. Shunday ijtimoiy
institutlarni ijtimoiylashgan institut d е b nomlash mumkin va bularga oila, ta'lim,
madaniyat va din kabilar kiradi
Oila – ijtimoiylashishning y е takchi instituti, bu
orqali bola asosiy ijtimoiy bilimni egallaydi,
ahloqiy mohirlik va ko’nikmani oladi, ma'lum
baho va eng yuksak maqsad qilishni
o’zlashtiradi, hayotida nima k е rak bo’lsa shu
jamiyatdan oladi.

Sotsiologiya fani jamiyatning o`zini-o`zi anglashida qudratli vositadir. qaysi
jamiyatda sotsiologiya kuchliroq rivojlansa, bu mana shu jamiyatning o`zini
to`laroq anglayotgani alomatidir. Sotsiologiya fani inson xulq-atvorini
tushunishning aniq va favqulodda yorqin istiqbolini ochadi. Sotsioloyani o`rganar
ekanmiz, dunyoga o`zimiz berayotgan talqindan hayotimizni shakllantirayotgan
ijtimoiy ta'sirlarga nazar tashlash uchun yuqoriroq o`qtariladi.
Sotsiologiya fani jamiyat va undagi insonlararo, insonlar va ijtimoiy
institutlararo munosabatlar haqidagi fan sifatida pedagogika faniga juda katta
material tayyorlab beradi.
Jamiyat tarbiyasi bu ijtimoiy tarbiya deganidir. Ijtimoiy tarbiya muammolari
bilan esa ijtimoiy pedagogika (lat. Socium-jamiyat) shuqullanadi. Sotsiologiya-
insonning ijtimoiy turmushini o`rganish, guruh va jamiyatni o`rganishdir.
Ijtimoiy mavjudot bo`lgan odamlarning xulq-atvori- uning predmetidir.
Sotsiologiyaning faoliyat maydoni keng bo`lib, u ko`chada individlarning tasodifiy
to`qnashuvlaridan to global ijtimoiy jarayonlarni tadqiq qilishgacha bo`lgan
sohalarni qamrab oladi.
Sotsiologiya bizga o`zimiz haqimizda, o`zimiz yashayotgan jamiyat haqida,
shuningdek makon va zamonda bizdan uzoq bo`lgan jamiyatlar haqida bilim olish
imkonini beradi.
Sotsiologiya keyingi 2-3 asr davomida kishilik jamiyatida yuz bergan
o`zgarishlarni o`rganish asosida maydonga keldi. Hozirgi ijtimoiy dunyoning eng
muhim xususiyatlari orasida sanoatlashuv, urbanizatsiya va siyosiy tizimlarning
yangi tiplarini sanab o`tish mumkin.
Sotsiologiya boshqa fanlar bilan uzviy bog`langan. Barcha ijtimoiy fanlar
inson xudq- atvorini o`rganadi. Sotsiologiya antropologiya, tarix, iqtisod va
siyosatshunoslik orasidagi aloqalar muhimdir.
Ijtimoiy pedagogika O`zbekistonda ham, dunyodagi boshqa mamlakatlarda
ham uzoq va chuqur an'analarga ega. Shunga qaramay sobiq sovet tuzumi
davrida ijtimoiy pedagogika yutuqlari e'tiborga olinmadi. Mana shuning uchun
ham ijtimoiy pedagogika yangi soha sifatida faqat ijtimoiy- pedagogik

mutaxassislar davlat va jamoat organlari boshqarmalarinigina emas, balki
mutaxassislar tayyorlaydigan tizimni, shuningdek ijtimoiy-pedagogik
faoliyatning ilmiy-tadqiqot bazasini ham o`z ichiga oladi. Ijtimoiy pedagogikani
rivojlantirish va mazkur yo`nalishda mutaxassislar tayyorlash muhim ahamiyat
kasb etmoqda.
Ijtimoiy pedagogika yaqin kelajakda o`qituvchi yoki tibbiy xodim singari
ommaviy kasbga aylanadi, chunki ayrim odamning ijtimoiy kasalligini oldini
olish va ma'naviy-axloqiy og`ishini davolash «ijtimoiy epidemiya»ga qarshi
kurashga nisbatan ancha osondir.
Ijtimoiylashuv uzoq davom etadigan va juda murakkab jarayon. Bir
tomondan har qanday jamiyat o`z rivojlanish jarayonida ijtimoiy va axloqiy
qadriyatlar, ideallar, axloqiy me'yorlar va qoidalar tizimini ishlab chiqadi, har bir
bola yuqoridagi qoidalarni qabul qilib, o`rganib mazkur jamiyatda yashash, uning
to`laqonli a'zosi bo`lish imkoniga ega bo`ladi. Uning uchun jamiyat u yoki bu
shaklda shaxsga maqsadga muvofiq tarzda ta'sir ko`rsatadi, uni ta'lim va tarbiya
doirasida amalgi oshiradi. Ikkinchi tomondan, uning shakllanishiga turli g`oyalar,
ijtimoiy muhit ta'sir kqrsatadi. Uning uchun bunday yo`nalishlar, stixiyali ta'sirlar
yig`indisi har doim ham milliy mustaqillik manfaatlariga javob bermaydi. Jamiyat
o`z tuzilishiga yega turli xil o`zaro bir-biriga bog`liq va bir-biriga ta'sir etadigan
davlvt jamoat institutlariga ega bo`lib, ular ijtimoiy hayotni tashkil etish va
boshqarish shakllarini anglatadi. Odamlar bu ijtimoiy normalar ijtimoiy qoidalar
bilan munosabatga kirishadilar va uni o`rganadilar. Ammo turli xil ijtimoiy
institutlarning g`oyaviy tarbiyadagi roli bir xil emas. Ulardan biri bolaning
rivojlanishi va ijtimoiy tiklanishi uchun ularga tabiiy ta'sir ko`rsatsa, boshqasi
shaxsning shakllanishi uchun maqsadga muvofiq vazifani bajaradi. Bular
ijtimoiylashtirish institutlari nomini olib, ularning arkibiga oila, ta'lim, madaniyat
va din kabilar kiradi.
Oila ijtimoiy pedagogikaning asosiy instituti , oila vositasida odam asosiy
ijtimoiy bilimlarni o`rganadi, axloqiy maxorat va malakaga ega bo`ladi, xayoti
uchun zarur bo`lgan ma'lum qadriyat va makurani egallaydi. Bolalarning

muvaffaqqiyatli ijtimoiylashtirish uchun muhim ahamiyatga yega bo`lgan yana bir
institut-ta'lim muassasasidir. Odam uzluksiz ta'lim orqali jamiyatda tarkib topgan
qadriyatlar, boyliklar bilan munosabatda bo`ladi. Odam bilim olish jarayonida
faqat aqliy jihatdan rivojlanib qolmay, jamiyat hayotiga moslashadi.
Ijtimoiy pedagogika - bu pedagogik fanlarning muhim yo`nalishlaridan biri
bo`lib, uning tadqiqot ob'ekti shaxs bo`lib , u aniq manzilga ega. Ya'ni ijtimoiy
pedagogikaning ob'ekti jamiyatdagi barcha shaxslar emas, balki ijtimoiy qayotda
adashgan , odob-axloq me'yorlaridan oqishgan, ijtimoiy pedagogik yordamga
muxtoj shaxslar, shuningdek jamiyat a'zolarining ongini tarbiyalashdan iboratdir.
Ijtimoiy pedagogikaning predmeti esa-bolaning ijtimoiylashuvi jarayonidir.
Ijtimoiy pedagogika -bu shaxslarning ijtimoiylashuvi qamda ularga ijtimoiy
ta'lim va ijtimoiy tarbiya berish qonuniyatlarini o`rganuvchi pedagogika fani
tarmoqidir.
Shaxsning ijtimoiylashuvi esa - bu ma'lum jamiyatga mos bilimlar,
qadriyatlar, me'yorlar, hatti-harakatlar tizimidan iborat ijtimoiy hayotga kirisha
borish jarayonidir.
Ijtimoiy pedagogika tushunchasining mohiyati.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatidagi ta’rifi bir qator baxs-munozaralarga
sabab bo’lmoqda. Yaxshi ma’lumki, har qanday fan inson bilimi sohasi sifatida
nazariya va amaliyotning birligi sifatida faoliyat yuritadi. Bu ikki soha doimo bir-
birini to’ldirib kelishadi va voqelikning mukammallashuviga o’z ta’sirini
ko’rsatishadi. Demak, biz ijtimoiy pedagogikani ham fan va amaliy faoliyat
sohasi sifatida o’rganishimiz lozim. Bundan tashqari ijtimoiy pedagogika ko’pgina
boshqa fanlar (falsafa, matematika, biologiya) kabi o’quv fani bo’lib ham xizmat
qilishi mumkin.
O’zbekiston qadimiy tarix va pedagogik an’analarga ega davlat bo’lgani
uchun qadimdan ijtimoiy pedagogika fanining SHarq mutafakkirlari va diniy
arboblar asarlarida rivojlanishi asoslari mavjuddir. XIX asrda o’zbek
ma’rifatparvarlari, XX asrdagi novator pedagoglarning ijtimoiy tarbiya sohasidagi

faoliyati ijtimoiy bilimlar uchun boy materialni tashkil qiladi. Biroq ma’lum bir
davrda ijtimoiy pedagogikaning MDH hududidagi tadrijiy rivojlanishi to’xtatib
qo’shildi. bu ish avvaliga inqilobgacha bo’lgan davrda pedagogikadan voz kechish,
so’ngra ijtimoiy muammolarni ma’lum qilmaslik siyosati bilan amalga oshirilgan
bo’lsa, ana shu asosdan kelib chiqib, aytish mumkinki, ijtimoiy pedagogika ilmiy
nazariy bilimlar va ijtimoiy –pedagogik faoliyatini o’rganadi, keyinchalik unga
burjuaziya fani sifatida qaralgan. Ijtimoiy pedagogikaning tiklanishi faqatgina XX
asrning 90-yillarida ro’y berdi. Uning qayta “tug’ulishi” ijtimoiy pedagoglarning
zamonaviy sharoitlardagi faoliyatlarida, amaliyotda ijtimoiy pedagogika fanining
yutuqlaridan foydalanish zaruriyati tug’ilgani bilan izohlanadi. Bu yerda davlat va
jamiyatning faoliyat yuritishining yangi tamoyillari-bozor iqtisodiyoti, raqobat,
byudjetdan pul ajratishni kamaytirish, dunyo hamjamiyatiga kirish, iqtisodiy
holatning barqarorligi nazarda tutilmoqda. Shu bilan birga ijtimoiy hayotni
demokratiyalashtirish, jahon hamjamiyatiga kirish aholining kam ta’minlangan
qatlamlariga e’tiborni yanada kuchaytirishni talab qiladi. Biroq bundan avvalgi
davrning nazariya va amaliyotining tizimlashtirilmog’ini bu ikki soha bir-biridan
alohida ravishda rivojlanishiga sabab bo’ldi va ijtimoiy pedagogika fan sifatida
shakllanishiga ta’sirini ko’rsatdi. Natijada bugunda ilmning bu sohasini to’liq
qamrab oluvchi ta’rif mavjud emas.
Masalan, Yu.V.Vasilkova bu fanni “alohida shaxs va guruhni tarbiyalash va
o’qitish nazariya va amaliyoti” deb ta’kidlaydi 1
.
A.V.Mudrikning fikricha ijtimoiy pedagogika-“barcha yosh guruhlar va
ijtimoiy toifalarni ijtimoiy tarbiyasini o’rganuvchi pedagogikasi”dir 2
.
V.D.Semenov ijtimoiy pedagogika yoki muhit pedagogikasi fan yutuqlarini
birlashtiruvchi va ularni ijtimoiy-tarbiya amaliyotida amalga oshiradi 3
, deb
hisoblaydi.
1

2

3

I.Podlaso’yning “Pedagogika darsligida quyidagicha ta’rif mavjud: “ ijtimoiy
pedagogika-ijtimoiy muhitning shaxsni shakllantirishga va ijtimoiy tarbiya
muammolariga ta’siri qonuniyatlarini o’rnatuvchi fan” 4
.
Yu.N.Galaguzova ijtimoiy pedagogikaga uning ob’ekti va predmetini aniqlash
orqali ta’rif bermoqchi bo’lgan.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatidagi mohiyatini aniqlash uchun “fan”
tushunchasining o’zi inson faoliyatining ob’ektiv bilimlarni tizimlashtirish va
ishlab chiqishga qaratilgan faoliyati ekanligini ta’kidlash lozim. Tushunchaning
ilmiy mazmuniy jihatini o’rganish “ ijtimoiy pedagogika” atamasining o’ziga
e’tibor qaratishni talab qiladi. U ikki sohadan iborat bo’lib, ularni bitta sohaga
birlashtirib turadi. Bu birlashuv tasodifiy emas va fanda tabaqalashuv va
ixtisoslashuvning zamonaviy jarayonlariga bog’liq. Pedagogika fanida
tabaqalashuv va ixtisoslashuv jarayoni so’nggi paytlarda ancha kuchaydi. Ba’zi bir
ixtisoslashtirilgan sohalar-maktabgacha pedagogika, maktab pedagogikasi, maxsus
pedagogikasi, kasb-xunar pedagogikasi, tarix pedagogikasi mustaqil ilmiy
sohalarga aylanib bo’lishdi. Ularning qatoriga ijtimoiy pedagogikani ham kiritsak
bo’ladi.
Ijtimoiy pedagogikaning pedagogika singari ta’lim-tarbiya jarayoni jarayoni
va hodisalarini o’rganadi dalolat beradi. Biroq ularni muayyan o’ziga xos
yo’nalishlarda o’rganadi. Bu fanning o’ziga xos xususiyati “ ijtimoiy” so’zida
mujassamlashtiilgan.
“ Ijtimoiy” (lotinchada socialis -umumiy, ijtimoiy) tushunchasi ostida
odamlarning shakllari, ular o’zaro munosabatlarining turli shakllari bilan bog’liq
barcha narsa tushuniladi. Bu degani, agar pedagogika o’sib kelayotgan
avlodlarning ta’lim tarbiyasi haqidagi fan bo’lsa, ijtimoiy pedagogika ta’lim-
tarbiya jarayonlarida bolaning jamiyatdagi hayotga qo’shilishiga bog’liq
xodisalarni aloxida ajratadi. Bolaning jamiyatga “kirish” jarayoni, uning muayyan
ijtimoiy tajribani qo’lga kiritishi (bilim, qadriyat, yurish-turish qoidalari)
ijtimoiylashuv deyiladi.
4

Shunday qilib agar biz ijtimoiy pedagogika mohiyatini bu fanning ob’ekt va
predmetini qiyoslash orqali aniqlamoqchi bo’lsak quyidagi holat kelib chiqadi.
Pedagogikaning ham, ijtimoiy pedagogikaning ham ob’ekti- bu bola, biroq
o’rganish predmetlari turlicha. Pedagogikaning o’rganish predmeti bolani
tarbiyalash qonuniyatlari hisoblanadi, ijtimoiy pedagogikaning predmeti esa
bolani ijtimoiylashtirish qonuniyatlari hisoblanadi. SHuni ta’kidlash lozimki, bu
ikki fanlarning uzoq tarixiy aloqasiga qaramay natijada ularning o’ziga xos
vazifalari tufayli uzoqlashishi ro’y berdi. Umumiy pedagogikaning spetsifik
vazifasi ta’lim-tarbiyadir. Bola va bolalikni himoya qilish ijtimoiy pedagogning
asosiy kasbi hisoblanadi.
S h u sababli ijtimoiy pedagogika jamiyatni va ijtimoiy munosabatlarni
o’rganadi, insonlar bir-birlari bilan qanday muomalaga kirishishlarini ,nimaga bir
guruhga birlashishlarini va jamiyatning boshqa ijtimoiy masalalarini aniqlashga
harakat qiladi. Ijtimoiy pedagogika bu muammolarni biroz boshqacha tarzda,
uning ilmiy vazifalariga mos ravishda o’rganadi. SHu bilan birga o’z rivojlanishida
umumiy pedagogikadan ajralib chiqib, u kompleks xarakterga ega bo’ldi. Hozirda
uning nazariy va amaliy faoliyati sohasiga maktab va maktabdan tashqari
muassasalarda tarbiya va qayta tarbiya, bolalar uylari, qariyalar uylarida
yashovchilarga g’amxo’rlik, huquqbuzarlar bilan ishlash, kabilar kiradi. Ijtimoiy
pedagoglar faoliyatning turli sohalari: ekologiya, badiiy ijod, sog’lomlashtirish
sohalarida ixtisoslashishadi. Ijtimoiy pedagogning kompleks xarakteri uning
boshqa fanlar bilan munosabatida namoyon bo’ladi.
Falsafa va ijtimoiy pedagogika. Falsafa inson borlig’i masalalarini o’rtaga
qo’yadi va ularga javob topishga harakat qilib, dunyoqarashining umumlashgan
tizimini ishlab chiqadi. Ijtimoiy pedagogikaning “ ijtimoiy tarbiya falsafasi”
bo’limi inson va uning tarbiyasiga muayan qarashlardan kelib chiqadi va bu
qarashlarda har doim u yoki bu falsafiy asoslarni uchratsak bo’ladi.
Etika va ijtimoiy pedagogika. Etika axloqiy tasavvur va qarashlar
rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini, shuningdek, u tartibga solayotgan
axloqiy ong shakllarini va ularning axloqiy faoliyatini tahlil qiladi. Ijtimoiy

pedagogika etika shakllantirgan tamoyillardan foydalanadi, tarbiya usullari va
maqsadlarini ishlab chiqadi. Falsafa, ijtimoiy tarbiya nazariya va uslubiyatining
boshqa muammolarini o’rganadi.
Sotsiologiya va ijtimoiy pedagogika. Sotsiologiya-jamiyat, ijtimoiy
munosabatlar va ijtimoiy tarbiya uslubiyati rivoji faoliyat yuritishi, shakllanishi
qonuniyatlari haqidagi fan ijtimoiy tarbiya sotsiologiyasi ijtimoiylashuv
muammolarini o’rgana turib ijtimoiy bitimlar sohalarining birqator ma’lumotlari:
(yosh, shahar va qishloq, dam olish, ommaviy aloqalar, yoshlar, axloq, ta’lim,
jinoyatchilik, din, oila sotsiologiyasi)dan foydalanadi.
Etnografiya, etnopsixologiya va ijtimoiy pedagogika. Etnografiya xalqlarning
maishiy va madaniy xususiyatlarini o’rganadi. Etnopsixologiya insonlar
ruhiyatining etnik xususiyatlari, milliy xarakteri, milliy o’z-o’zini anglashning
shakllanishi qonuniyatlari, etnik steriotiplarini o’rganuvchi bilim sohasi. Ijtimoiy
tarbiya sotsiologiya va psixologiya inson hayotining yosh davrlarga bo’linishi,
etnik xususiyatlari haqidagi ma’lumotlar, etnosda u yoki bu yoshdagi yoki jinsdagi
insonlarning tutgan o’rnini belgilaydigan omillar ijtimoiylashuv va tarbiyaning
etnik va qonuniyatlari haqidagi ma’lumotlardan foydalanadi.
Ijtimoiy tarbiya nazariyasini ishlab chiqishda etnografiya va etnopsixologiya
ma’lumotlari ham inobatga olinadi. Etnik xususiyatlarni tarbiyaning aniq vazifa va
mazmunini aniqlashda, tarbiya tizimini tashkil qilishda inobatga olish lozim. SHu
bilan birga umuminsoniy tarbiya tamoyillariga mos tushadigan etnosda
shakllangan tarbiya usullaridan shu xalq doirasida ijtimoiy tarbiya tizimida
foylanish maqsadida muvofiqdir. Bundan tashqari ijtimoiylashuv va tarbiyaning
ba’zi bir etnik xususiyatlarini muayyan doirada jadallashtirish va o’rnini to’ldirish
ham lozimdir.
Ijtimoiy va yosh psixologiyasi hamda ijtimoiy pedagogika. ijtimoiy
psixologiya insonlarni ijtimoiy guruhlarga qo’shilishlari faktini keltirib chiquvchi
inson faoliyati va yurish-turish qonuniyatlari, shuningdek bu guruhlarning
psixologik ta’riflarini ham o’rganadi. YOsh psixologiyasi inson ruhiyati
dinamikasi va yosh xususiyatlari shuningdek shaxs rivojlanishining yoshga bog’liq

omillarini ham o’rganadi. Ijtimoiy pedagogika ijtimoiylashuv va viktimologiya
(jinoyatshunoslik) muammolarini o’rgana turib va ijtimoiy tarbiya uslubiyat va
psixologiyasini ishlab chiqa turib ijtimoiy va yosh psixologiyasi ma’lumotlaridan
foydalanadi.
SHunday qilib ijtimoiy pedagogika ilmiy tadqiqotlarning intizomiy sohasi
hisoblanadi. Uning asosi pedagogika, pedagogika tarixi, pedagogik usullar va
vositalar hisoblanadi. SHu bilan birga ijtimoiylashuv muammolari ijtimoiyogiya
tomonidan o’rganilganligi sababli ijtimoiy pedagogika ba’zi ijtimoiyogik
nazariya, usul va vositalardan ham foydalanadi. SHu bilan birga ijtimoiy
pedagogika o’zining nazariya, uslub, vosita va texnologiyalarini ham ishlab
chiqadi.
YUqorida bayon etilgan isbot dalillar asosida YU.N.Galaguzovaning ta’rifiga
juda yaqin turuvchi ijtimoiy pedagogikaning eng aniq ta’rifi quyidagicha:
ijtimoiy pedagogika-shaxsni ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini o’rganish,
jamiyatning ijtimoiy muammolarini hal qilish maqsadida ijtimoiy pedagogik
faoliyatning samaraliusullari texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni qo’llashga
qaratilgan pedagogika sohasi.
SHuningdek, ijtimoiy pedagogikaga bola ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini
o’rganadigan va mutaxassislarni ijtimoiy tarbiya va ta’lim usullari va
texnologiyasi bilan ta’minlaydigan fan sifatida ta’lif bersak ham bo’ladi
Ijtimoiy pedagogika amaliy faoliyat sohasi sifatida
Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ish XIX asrda yevropa va SHimoliy Amerikada
bo’lib o’tgan ijtimoiy-madaniy jarayonlar nafaqat ijtimoiy pedagogika balki “
ijtimoiy ish” deb nomlangan ijtimoiy faoliyat sohasining paydo bo’lishini
ta’minladi.
G’arbiy yevropa davlatlarida ayniqsa Germaniyada XX asr davomida ijtimoiy
pedagogika bilan bir qatorda ijtimoiy ish ham amaliy faoliyat sohasi sifatida
rivojlanadi, biroq ijtimoiy pedagoglar va ijtimoiy ishchilarning kasbiy
faoliyatlarida ko’p umumiy jihatlar bor. Ular bir kasbni anglatuvchi sinonim

so’zlardir. Bu mutaxassislar jamiyatda tarbiyaviy, axborot, hamkorlik, tashkiliy,
himoya, qo’llab-quvvatlovchi vazifalarni bajarishadi.
Ishchilarning bu toifalarini paydo bo’lishi aholining himoyalanmagan
qatlamlariga ijtimoiy yordam bera oladigan mutaxassislarda ehtiyoj tug’ilgani
bilan bog’liq.
Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishning rivojlanish tarixi juda yaqin.
Avvalambor ularni insonlarga munosabatning tarixiy-madaniy an’analari
birlashtiradi. “Mehribonlik”, “hayriya”, “yordam” tushunchalarining ham ijtimoiy
pedagogik ham ijtimoiy ishda qo’llanishi tasodif emas.
Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ish amaliy faoliyatining yaqinligi, bu ikki
ishchilar toifasining kengaytirish, ularning maqsadlarining yaqinlashuviga va bir-
birlarini to’ldirishlariga olib keldi. Turli davlat va nodavlat ta’lim muassasalarida-
masalan, bolalar bog’chalari, maktablarda hozirda ham ijtimoiy ishchilar va
ijtimoiy pedagoglar birgalikda ishlashlari mumkin. Biroq ulardan har biri o’z
majburiyatlariga ega.
Ularning farqlari quyidagilarda namoyon bo’ladi. Ular bilim sohasi sifatida turli
fanlardan kelib chiqishgan: ijtimoiy pedagogika-pedagogikadan, ijtimoiy ish esa
ijtimoiyogiyadan.
Amaliy faoliyatda ularning farqlari ijtimoiy pedagoglar o’z faoliyatlarida
pedagog faoliyatining nazariy va metodik asoslariga suyanganlarida, ijtimoiy
ishchilar esa asosan ijtimoiy nazariya va texnologiyalardan foydalanishlarida
namoyon bo’ladi. Bu ikki mutaxassisliklar shuningdek, faoliyat ob’ekti bo’yicha
ham farqlanadilar.
Ijtimoiy ish ob’ekti insonning me’yorida faoliyat yuritishiga xalaqit beruvchi
muammolarga ega shaxsdir. Muammolar har bir insonda butun hayoti davomida
yuzaga keladi. Ular psixologik, tibbiy, huquqiy, moddiy bo’lishi mumkin. Ular
ham insonga bog’liq bo’lmagan tashqi omillar(kasallik va boshqa)ga bog’liq
bo’lishi ham mumkin. Bu holatda ijtimoiy ish ob’ekti o’z muammolarini mustaqil
hal qilishga kuchi yetmaydigan va kasbiy yordamga muhtoj bo’lgan inson bo’ladi.

SHunday qilib ijtimoiy ish ob’ekti hayoti davomida ijtimoiy yordamga
muhtoj bo’lgan insondir. Ijtimoiy pedagogika ob’ekti esa bolaning ijtimoiy
sub’ektga aylanishiga kerak bo’ladigan yordamdir.
Ijtimoiy ishchi yordam ko’rsatayotgan inson mijoz deyiladi, ijtimoiy
pedagogikada odatda “go’dak” so’zi ishlatiladi.
“Ijtimoiy ish” insonning insonga insoniy munosabatini namoyon bo’lishini
bildiruvchi ibora. U hali qadim zamonlardayoq insonning diniy burchi,
ehtiyojmandlarga insoniy xizmatlar tizimi sifatida paydo bo’lgan. Biroq faqatgina
bizning asrimizga kelib ijtimoiy ish butun dunyoda maxsus tayyorgarlikni talab
qiluvchi kasb sifatida tan olinayapti.
Ijtimoiy faoliyat-insonning jamiyatga muvoffaqiyatli moslashuvini
osonlashtirish qaratilgan tizimli chora-tadbirlardir. U mehribonlik va shuncha
o’xshash faoliyat doirasidan nafaqat kundalik muammolarni hal qilishga yordam
berish, balki ehtiyojlarni qondirishga to’siq bo’ladigan muammolarni hal qilishga
yordam berish bilan ajralib turadi.
Davlat va jamoatchilik qo’llab-quvvatlaydigan tashkilotlar (tijorat va notijorat)
ko’rsatadigan yordam eng samaralidir. Ijtimoiy yordam ko’rsatma berish
jamiyatning yuqori madaniyati va taraqqiy etganligidan dalolat beradi. U butun
aholining hamdardligiga sabab bo’ladi. SHuning uchun ancha obro’ e’tiborga ega.
Biroq ijtimoiy ishchilarning maoshi yuqori emas va ijtimoiy tashkilotlarga ishga
kiruvchilar soni ham ko’p emas.
Ijtimoiy pedagog ishini ham ahloqiy burch ham kasb desak bo’ladi. Savol
paydo bo’ladi: ijtimoiy pedagog o’zi nima bilan shug’ullanadi?
Ijtimoiy ishning o’ziga xosligini tushunishda asosiy omil 1917 yilda Meri
Richmandning “ Ijtimoiy suhbat” kitobining chop etilishi bo’ldi. Bu mumtoz
asarda “YAxshi ijtimoiy ishchi odamlarni kambag’allikdan halos etish bilan
shug’ullanmaydi, u kambag’allikni umuman bartaraf etish uchunnima qilish
haqida o’ylaydi”,-deb yozilgan. Richmonddan keyin izlanish, tashhis, davolash
parofigmasi ijtimoiy ishda asosiy bo’ldi.

Ijtimoiy ishni metodologik asoslashga bag’ishlangan ilk yirik asarlardan birida
I.Karpf (1931 yil) o’z rivojlanishida tayanish lozim bo’lgan fanlarni sanab o’tgan:
biologiya, iqtisod, tibbiyot, psixiatriya, sotsiologiya, statistika, antropologiya,
pedagogika, ijtimoiy psixologiya. O’shandan buyon bu ro’yxat deyarli
o’zgarmadi.
Amaliy ijtimoiy ishchi atamasi 1970 dan buyon qo’llanilmoqda Avvallari bu
ishga turli ta’riflar berilgan: metodologiya nuqtai nazaridan-mijoz, guruh bilan
ishlash, yerning yo’naltirilganligi nuqtai nazaridan-bolalarni ijtimoiy ta’minlash,
oilaviy xizmatlar, tibbiy ijtimoiy ish, axloq tuzatish muassasalarida psixiatrik
ishlari, kambag’allar, nogironlar, aqliy ojizlar, aroqxo’rlar bilan ishlash. Bunaqa
tor ixtisoslashgan yondashuvlar bilan birga yanada kengroq yondashuvlar ham
shakllandi.
Ijtimoiy ishchilar keng doiradagi muammolar bilan to’qnash kelishadi . Bu
muammolarga aroqxo’rlik, mulkchilik huquqlarining buzilishi, bolalarga yomon
munosabat, oiladagi nizolar ruhiy va jismoniy kasalliklar, bezorilik, jamiyatdan
ajralib qolish, kabilarni kiritish mumkin. Muammolarni bunday tasniflash
mutaxassisga ularni yanada chuqurroq o’rganish imkonini berdi.
Hozirda amaliy ish sohalari quyidagilar hisoblanadi: oila, bolalarga yordam
berish, sog’liqni saqlash, turli kasb egalari bilan ijtimoiy ish olib borish, qariyalar,
ta’lim va axloq tuzatish muassasalari. Bu ixtisoslashuvga eng keng ta’rifdir. U
ishchi o’z sohasida unga yordam so’rab murojaat qilgan aholi toifalari haqida
zaruriy bilimlarga ega bo’lishini talab qiladi.
XX asrning 70-yillarida tizimli yoki bir butun yondashuv yetakchi
yondoshuvga aylandi. Unga muvofiq ijtimoiy ishchilardan bir sohaga
ixtisoslashuv mos, universallik turli usullarni uyg’unlashtira olish talab qilina
boshladi. Pedagogik, ijtimoiyogik, nazariyalarning ahamiyati oshdi. Birlashishga
ehtiyoj ijtimoiy ish tarkibida ham muhim o’zgarishlar ro’y berardi: metodik
madaniyat, ijtimoiy ishlarning aniq texnologiyasiga ehtiyoj tug’ildi. Tizimli
yondashuv yordamida ijtimoiy ishchilar bir vaqtning o’zida bir qancha inson
muammolarini hal qilishdi.

Butun dunyoda ijtimoiy xizmatlar ishchilari jiddiy o’qitilmoqda. U milliy
ta’lim tizimlarining o’ziga xos xususiyatlari aks etadi. U turli davlatlarda-Fransiya,
Germaniya, Italiya, Belgiya, Norvegiya, Daniya, SHvetsariya va YAponiyada katta
farqlarga ega.
Zamonaviy ijtimoiy pedagogika jiddiy ilmiy asosga asoslanadi. Ijtimoiy ishda
bilimlar zahirasiga oid sohada ishlangan va boshqa sohalardan
o’zlashtirishganlarning qo’shiluvidan iborat. Ijtimoiy ish falsafa, etika,
huquqshunoslik, sotsiologiya, psixologiyadan ko’p narsa olgan. SHaxs, ijtimoiy
guruhlarning yurish-turishi, oila muammolari, hokimiyat, qo’shnichilik va ijtimoiy
hayot, ijtimoiylashtirish, submadaniyat, stratifikatsiya va ijtimoiy qatlamlashish,
murakkab tuzilmalar va turli madaniy tizimlarning turlarini ijtimoiy ishchilar
psixologiya va ijtimoiyogiyadan o’zlashtirishdi. Biroq mizojlar va guruhlar bilan
amaliy ish olib borish metodikasi xal qiluvchi darajada pedagogika, psixologiya va
tibbiyot ta’siri ostida shakllanadi.
Bugungi kunda ijtimoiy ish ilmiy asoslangan bo’lishi lozimligini tushunish
kengayib bormoqda. Bu kasb bo’yicha o’tkazilayotgan ilmiy tadqiqotlarning
nufuzi oshib bormoqda, maxsus konferensiyalar o’tkazilmoqda va ularda
nazariyani amaliyotda yana samarali qo’llash masalasi muhokama qilinmoqda.
Xalqaro darajada ilg’or yutuqlar almashuvi ijtimoiy pedagogikaning dinamik
rivojlanishini ta’minlashi mumkin.
Ijtimoiy pedagogikaning sohalarilari va vazifalari.
Ijtimoiy pedagogika bilim sohasi sifatida bir nechta bo’limlardan iborat. Bu
bo’limlarda olingan bilimlar ijtimoiy tarbiyani ijtimoiy amaliyoti turlaridan biri
sifatida xarakterlashga va uni mukammallashtirish bo’yicha muayyan yondashuv
va tavsiyalarni berish imkonini yaratadi.
Ijtimoiy tarbiya falsafasi falsafa, etika, ijtimoiyogiya va pedagogika
to’qnashuvidan kelib chiqadi. Unda amaliy, uslubiy va dunyoqarashga oid
masalalar o’rganiladi. Xususan ijtimoiy tarbiya va uning vazifalari ta’rifi beriladi:
inson obrazini muayyan tushunish asosida rivojlanish, ijtimoiylashuv va tarbiya

nisbatiga umumiy yondashuvlar ishlab chiqiladi; ijtimoiy tarbiyaning qadriyat va
tamoyillari ishlab chiqiladi va boshqalar.
Ijtimoiy tarbiya ijtimoiyogiyasi ijtimoiylashuvni ijtimoiy tarbiya konteksti va
ijtimoiy tarbiyani ijtimoiylashuv tarkibi sifatida o’rganadi. Olingan bilimlar
ularning tarbiya solohiyatlaridan foydalanish, ijtimoiylashuv jarayonida inson
rivojiga ta’sir etish mumkin bo’lgan ijobiy ta’sirlarni kuchaytirish va salbiy ta’sirni
kamaytirishning usullari va yo’llarini izlab topish imkonini beradi. Umuman
olganda ijtimoiy tarbiya ijtimoiyogiyasi tomonidan o’zlashtirilgan bilimlar
jamiyat tarbiyaviy kuchlarini birlashtirish yo’llarini qidirishga asos bo’lishi
mumkin.
Ijtimoiy tarbiya nazariyasi ijtimoiy tarbiyaning faoliyat yuritishini tavsiflaydi,
tushuntiradi va bashorat qiladi. Ijtimoiy tarbiya darajasidan kelib chiqib, ijtimoiy
tarbiya ijtimoiyogiyasi ma’lumotlarini inobatga olib ijtimoiy tarbiya individual,
guruh, ijtimoiy sub’ektlari nima ekanligini va ular o’zaro qanday munosabatda
bo’lishlarini o’rganadi.
Ijtimoiy tarbiya psixologiyasi guruh va insonlarning ijtimoiy psixologik
tavsiflari, ularning turli yoshlardagi xususiyatlari asosida ijtimoiy tarbiya
sub’ektlarining o’zaro munosabati samaradorligining psixologik sharoitlarini
aniqlaydi.
Ijtimoiy tarbiya uslubiyati ijtimoiy tarbiyani maqsadga muvofiq tashkil
qilishning yangi usullarini ishlab chiqadi.
Ijtimoiy tarbiya menejmenti va iqtisodiyoti bir tomondan jamiyatning inson
mablag’iga ehtiyojini, boshqa tomondan ijtimoiy tarbiyani tashkil qilishda
foydalanishi mumkin bo’lgan jamiyatning iqtisodiy resurslarini tadqiq etadi.
Bundan tashqari bu bo’limda ijtimoiy tarbiya boshqaruvi ham ko’rib chiqiladi.
Ijtimoiy pedagogika fan sohasi sifatida bir qator vazifalarga ega.
A.V.Mudrin bu vazifalarni 3 guruhga ajratib ko’rsatadi: nazariy, insoniylikka oid
va amaliy.

Nazariy vazifa ijtimoiy pedagogik bilimlarni to’plab zamonaviy jamiyatda
o’rganayotgan jarayon va hodisalarining to’liq tasvirini tuzishga intilishida
namoyon bo’ladi.
Amaliy vazifalarga ijtimoiy pedagogikaning ijtimoiylashuviga tashkiliy-pedagogik
va psixologik yo’nalishlardagi ta’sirini samarali takomillashtirish ishlarini aniqlash
bilan bog’liq. Amaliy vazifalarga quyidagilar kiradi:
1)bola (o’smir) ongida yaxshilik, adolat, yaqinlariga, ijodga, o’zaro
tushunishga muhabbatni tarbiyalash;
2)inqirozdan mustaqil chiqib ketish maqsadini qo’yish, chiqish yo’llarini
aniqlash, atrofdagilar bilan muomala qilishni o’rganish, hayot mazmuni va
maqsadini aniqlash;
3) atrof-muhit, inson, uning jismoniy va ma’naviy xususiyatlari, jamiyatdagi
huquq va majburiyatlarini bilishga intilishni rivojlantirish;
4)g’urur, mustaqillik, o’ziga ishonch hissini rivojlantirish;
5)bola (o’smir)da insonlar bilan oila, maktab, tengdoshlari davrasida, ishda muomala
qilishga ishtiyoqni oshirish. Bunda ijtimoiy pedagogika o’z
tarbiyalanuvchilarining yosh xususiyatlarini bilishi zarur. SHuningdek, u bolaga
ijtimoiy munosabatlarning axloq va huquq normalariga suyangan holda insonlar,
shaxs va jamiyat o’rtasidagi nizolarni yechishga o’rgatishi kerak. Bu vazifalarni
yaxshilik qilish, o’z hayotini tashkil qilishni o’rgatish, o’ziga xosligi va iqtidorini
tashkil qilishga rivojlantirishda o’z aksini topadi.
Insonparvarlik vazifasisi shaxsning rivojlanishi uchun sharoitlar yaratib
beruvchi ijtimoiy pedagogik jarayonlarni mukammallashtirish uchun maqsadlarni
ishlab chiqishda o’z ifodasini topadi. Zamonaviy ijtimoiy pedagogikaning
insoniyligi bola va pedagog o’rtasidagi munosabatlarni qattiqqo’llik emas, o’zaro
tushunishga asoslanadi. Ijtimoiy pedagogning vazifasi bolaning jismoniy, axloqiy
va ma’naviy kuchlariga dalda berish, unda jamiyat qabul qilgan xislatlarni
tarbiyalashga yordam berishdan iborat.
YU.V.Vaselkova ijtimoiy pedagogikaning asosiy vazifalari sifatida tarbiyaviy,
ijtimoiyhuquqiy va ijtimoiyreabilitatsion umumlashmalarni ajratadi.

Tarbiyaviy vazifa bolani atrof muhitga qo’shilish, uning ijtimoiylashuv
jarayoni, o’quv va tarbiya jarayoniga ko’nikishini ko’zda tutadi.
Ijtimoiy- huquqiy vazifa davlatning bolalarga g’amxo’rligi, ularning huquqiy
himoyasini bildiradi.
Ijtimoiy reabilitatsion vazifa -nogiron, jismoniy va ruhiy nuqsonlarga ega
bolalar bilan tarbiyaviy va o’quv ishlarini olib borishdir. Bunda asosiy ijtimoiy
vazifalarni pedagog bajaradi.
SHu bilan birga u vazifalarning yanada kengroq tavsiflarini ham beradi:
1) falokatga uchragan bola(o’smir)larga yordam ko’rsatish. Inqirozdan chiqish
yo’llarini topish, qiyin vaqtda qo’llab-quvvatlash ham muhimdir;
2) bola(o’smir)ni, uning holatini, oila va maktabdagi munosabatlarini o’rganish;
3) bolani o’rab turgan va unga ta’sir qiluvchi turli ijtimoiy sohalardagi ijtimoiy
tarbiya holatining tahlili;
4) ijtimoiy pedagogning ijobiy tajribani tahlil qilish, tarqatish, targ’ib qilishga
qaratilish;
5) u bola(o’smir) faoliyatini o’z-o’zini tarbiyalash, o’z-o’zini o’qitish va o’z hayotini
mustaqil tashkil qilishni bilishga qaratishi ;
6) ijtimoiy pedagog bola (o’smir) muammolarini hal qiluvchi, uning inqirozi,
huquqlariga aloqador tashkilot, mutaxassislarni birlashtirish bilan ham
shug’ullanish;
7) ijtimoiy pedagogning vazifalaridan biri ijtimoiy tarbiyaning turli muammolarini
o’rganishni tashkil qilish, ijtimoiy pedagoglar faoliyatini tahlil qilishi lozim.
Ijtimoiylashuv tushunchasi
“Ijtimoiylashuv” so’zi dastlab siyosiy-iqtisodiyotdan kelib chiqqan. U siyosiy-
iqtisodiyotda yer, ishlab chiqarish vositalarining umumiylashuvi ma’nosini
anglatgan.
“Ijtimoiylashuv” atamasining muammoli deb bu atamani “Ijt__ nazariyasi” (1987)
kitobida hozirgiga yaqin ma’noda qo’llagan amerikalik sotsiolog F.G.Keddings
hisoblanadi. Uning zamonaviy ma’nosi-“ ijtimoiy tabiat yoki individ xarakterini
rivojlantirish, insonni ijtimoiy hayotga tayyorlashdir.

XX asr o’rtalarida ijtimoiylashuv inson rivojlanishini uning butun umri mobaynida
o’rganuvchi mustaqil ilmiy sohaga aylandi. Ijtimoiylashuvning turli
konsepsiyalarining tahlili uni shartli raivshda ikki asosiy yondoshuvga ajratish
imkonini beradi:
-sub’ektiv-ob’ektiv. Unda insonga jamiyat ta’sirining passiv iste’molchisi sifatida
qaraladi (E.Dyurkgeym, T.Parsons)
-sub’ektiv-sub’ektiv. Bunda ijtimoiylashuv jarayonida insonning faol o’rni, uning
hayotiy holatlarga ta’sir etish qobiliyati nazarda tutiladi.
Jamiyat va ijtimoiy moslashuv jarayonlarini tushunishning hozirgi talablariga
ikkinchi yondashuv ko’proq mos tushadi, chunki zamonaviy fanda ijtimoiylashuv
insonning madaniyatni o’zlashtirish jarayonidagi rivojlanish va o’zgarishi bilan
aniqlanadi.
Ijtimoiylashuv jarayoni Bolaning ijtimoiylashuvi xususan insonning
ijtimoiy moslashuvi uning hamma narsani egallashga bo’lgan ob’ektiv ehtiyoji
jarayonidapaydo bo’ladi. Biroq bu bilan uzviy ravishda bola boshqa bir ob’ektiv
ehtiyoj -o’ziga xosligini namoyon qilish hissi ham shakllanadi. Bola uni yuzaga
chiqarish uchun turli usul va vositalarni qidira boshlaydi va buning natijasida
uning individuallashuvi ro’y beradi. Bu hodisa shunda namoyon bo’ladiki,
shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega hislatlari individual, faqat shu shaxsga tegishli
tarzda namoyon bo’ladi, uning ijtimoiy yurish-turishi takrorlanmas jihatlarga ega
bo’ladi. SHunday qilib bolaning ijtimoiy rivojlanishi ikki o’zaro bog’liq
yo’nalishda olib boriladi: ijtimoiylashuv ( ijtimoiy madaniy tajriba madaniyatni
o’zlashtirish) va individuallashuv (mustaqillik, nisbiy o’ziga xoslikni qo’lga
kiritish). SHu tarzda ijtimoiylashuv tushunchasi zamonaviy fanda moslashuv
(birlashish) va individuallashuv jarayonlari bilan bog’liq ijtimoiylashuv
jarayonining mazmuni inson(bola)ning aniq bir jamiyat sharoitlariga
moslashuvidir. moslashuv sub’ekt va ijtimoiy muhit faolliklarining yaqinlashuv
jarayoni va natijasidir. (J.Pia Je, R.Mertoj).

Ijtimoiy moslashuv esa ijtimoiy muhit talablariga insonning munosabat
bildirishidir. SHunday qilib, ijtimoiylashuv (moslashuv) individning ijtimoiy
mavjudodga aylanish jarayoni va natijasidir.
Indivuallashuv insonning xali yoshligidayoq paydo bo’ladigan ob’ektiv ehtiyojlari
bilan bog’liq jamiyatdagi o’z-o’zini egallashdir. Bu ehtiyoj:
a) o’z qarashlariga ega bo’lish;
b) o’ziga xosliklariga ega bo’lish;
v) unga tegishli bo’lgan masalalarni hal qilish, uning o’z darajasini aniqlab
olishiga xalaqit beradigan hayotiy holatlarga qarshi turish xohishi sifatida
namoyon bo’ladi.
Agar shaxsning jamiyatga kirishida ijtimoiylashuv va individuaalashuv jarayonlari
o’rtasida tenglik yuzaga kelsa, insonning jamiyatga yaqinlashuvi ro’y beradi. SHu
bilan birga bu yerda shaxs va muhitning o’zaro ta’sir etish ham sodir bo’ladi.
SHunday qilib, muvaffaqqiyatli ijtimoiylashuv moslashuv va individuallashuv
o’rtasida muvozanat saqlangandagina amalga oshishi mumkin. Bu jarayon 3 asosiy
sohada amalga oshadi:
- faoliyat-turlarning kengayishi, uning shakl va vositalarini qo’lga kiritish, erkin
mo’ljal olish.
- muomala-muomala doirasini kengaytirish, uning mazmunini chuqurlashtirish,
xulq-atvor me’yorlarini o’zlashtirish.
- anglash-shaxsiy men obrazini faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida
shakllantirish, o’z ijtimoiy mansubligi va o’rnini anglash, o’ziga baho berishni
shakllantirish.
Ijtimoiylashuv vositalari. Inson ijtimoiylashuvi u yoki bu jamiyat ijtimoiy
qatlamlariga xos bo’lgan universal vositalar orqali amalga oshiriladi, ularga:
go’dakni emizish va g’amxo’rlik qilish usullari, maishiy va gigiyenik yurish-turish
qoidalari, insonni o’rab turuvchi moddiy madaniyat mahsulotlari, ma’naviy
madaniyat unsurlari(alladan boshlab ertaklargacha), muomala usuli va mazmuni,
shuningdek oilada jazolash va mukofotlash uslublari, insonning hayotiy

faoliyatidagi ko’p sonli munosabatlari-muloqot, o’yinlar, ma’naviy-amaliy
faoliyat, sport bilan shug’ullanish kiradi.
Har bir jamiyat, davlat, ijtimoiy guruh ijobiy va salbiy ta’qiqlar-man etish, ruxsat
berish, majburlash chora-tadbirlarini ishlab chiqshadi. Bu choralar yordamida
inson xulq-atvori shu jamiyatda qabul qilingan me’yoriy qadriyatlarga
moslashtiriladi.Bola ijtimoiylashuvining yetakchi vositalari muomala (ota-onalar,
tengdoshlar va boshqalar bilan) hamda faoliyat (o’yin, o’qish, ijod, sport)dir.
Psixologik-pedagogik tadqiqotlar jarayonida turli yosh davrlariga turli faoliyat
turlari mos kelishi aniqlangan.
Bolaning me’yorida rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri bu muomala.
Muomala va faoliyatning yetakchi turlariga nisbatan quyidagi yosh davrlari
qo’llaniladi::
-go’daklik davri-bevosita hissiy-ruhiy;
-go’daklikdan keyingi davr-predmetli faoliyat;
-maktabgacha davr-rolli o’yinlar;
-ilk maktab davri-o’quv faoliyati;
- o’smirlik davri-kasb ta’limi faoliyati;
-o’spirinlik davri-shaxsiy muloqot faoliyati.
Ijtimoiylashuv agentlari. Insonning voyaga yetishida, uning shakllanishi
jarayonida, u bevosita munosabatda bo’lgan kishilar muhim o’rin tutishadi. Ularni
ijtimoiy pedagogikaga oid adabiyotlarda ijtimoiylashuv agentlari deb ham
nomlanadi. Turli yosh davrlarida agentlarning tarkibi turli bo’ladi. Bolalar va
o’smirlar uchun ota-ona, aka-uka, opa-singillar, qarindoshlari, tengdoshlari,
qo’shnilar agent bo’lishlari mumkin. YOshlik davrig kelib agentlar qatoriga
turmush o’rtog’i, hamkasblari ham qo’shilishlari mumkin. Ijtimoiylashuvdagi
tutgan o’rinlariga, inson uchun qanchalik ahamiyatli ekanligiga qarab agentlar ham
farqlanadi: faol ta’sir etuvchi va faol ta’sir ko’rsatmaydigan.
Ijtimoiy himoya - keng ma noda — mamlakat aholisini ijtimoiy va moddiyʼ
muhofaza qilinishini ta minlaydigan va jamiyatda qaror topgan xuquqiy, iqtisodiy,
ʼ
ijtimoiy choratadbirlar majmui; tor ma -noda — davlat va jamiyatning yoshi,
ʼ

salomatligi holati, ijtimoiy ahvoli, tirikchilik vositalari bilan yetarli
ta minlanmagani tufayli yordamga, ko makka muhtoj fuqarolar to g risidagiʼ ʻ ʻ ʻ
g amxo rligi. Uning asosiy maqsadi aholi farovonligining to xtovsiz
ʻ ʻ ʻ
yaxshilanishini ta minlash, aholi qat-lamlarining ta lim, madaniyat, kasb malakasi,
ʼ ʼ
daromadlari jihatidan keskin tafovutlariga barham berish, jamiyat tomonidan
insonga munosib hayot darajasini va inson taraqqiyotini ta minlashga yordam
ʼ
berishdan ibo-rat. I.h.ning asosiy yo nalishlari: erkin ijtimoiyiqtisodiy faoliyat
ʻ
ko rsatishni ta minlash; ish bilan bandlik, kasb tanlash, o qish va bilim olish;
ʻ ʼ ʻ
daromadlarning kafolatlani-shi; har bir fuqaroning o z iqtisodiy faoliyatida
ʻ
daromadga ega bo lishi; is-te molchilar himoyasi, iste molchilar jamiyatlari;
ʻ ʼ ʼ
tovarlar va xizmatlar sifati, iste mol kafolatini ta minlash; aholiga tibbiy xizmat
ʼ ʼ
ko rsatish; ijtimoiy ta minot tizimi va aholining muhtoj, kam ta minlangan
ʻ ʼ ʼ
qismlariga pensiyalar, nafaqalar, turli xil imtiyozlar berish.

Adabiyotlar
1. Egamberdiyeva H.M. «Ijtimoiy pedagogika» (darslik) - T., 2009 y.
2. Mavlonova R. va boshkalar “Ijtimoiy pedagogika” (O’kuv kullanma) - T.,
2009 y.
3. Galaguzova M. A. Sotsialnaya pedagogika (Uchebnoye posobiya) - M.,
4. Xarlamov I.F. Pedagogika v voprosax i otvetax (Uchebnoye posobiya) -1.
Munavvarov A.K. Pedagogika (O’quv qullanma). - T., 1996 u.
5. Munavvarov A.K. Pedagogika(o`quv qo`llanma). - T., 1996 u.
6 .Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi (o`quv qo`llanma a). - T., 1994 u.
7. Yo‘ldoshev J. Ta’lim yangilanish yo‘lida (o`quv qo`llanma). - T., 2000 u.
8 . Podlasыy I L .Pedagogika. V 2x kn. (o`quv qo`llanma). - M., 2003 g.
9.Yu.Asadov, R.Musurmanov.O’smirlar deviant hatti-harakatning ijtimoiy
psixologik xususiyatlari T;-Sano-standart-2011

Mavzu: Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda mavjud bo‘lgan me’yorlar,qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining o‘zlashtirilishi. REJA: 1. Ijtimoiy pedagogikaning tadqiqot ob’ekti va ijtimoiy pedagogika rivojlanishi tarixidan. 2 . Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ish. 3 . 3.Ijtimoiylashuv – ijtimoiy-pedagogik jarayon .

Ijtimoiy pedagogikaning predmeti va ob’ekti Ijtimoiy pedagogikaning boshqa fanlar aloqasi. Falsafa va ijtimoiy pedagogika . Falsafa inson borlig’i masalalarini o’rtaga qo’yadi va ularga javob topishga harakat qilib, dunyoqarashining umumlashgan tizimini ishlab chiqadi. Ijtimoiy pedagogikaning “ ijtimoiy tarbiya falsafasi” bo’limi inson va uning tarbiyasiga muayan qarashlardan kelib chiqadi va bu qarashlarda har doim u yoki bu falsafiy asoslarni uchratsak bo’ladi. Etika va ijtimoiy pedagogika . Etika axloqiy tasavvur va qarashlar rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini, shuningdek, u tartibga solayotgan axloqiy ong shakllarini va ularning axloqiy faoliyatini tahlil qiladi. Ijtimoiy pedagogika etika shakllantirgan tamoyillardan foydalanadi, tarbiya usullari va maqsadlarini ishlab chiqadi. Falsafa, ijtimoiy tarbiya nazariya va uslubiyatining boshqa muammolarini o’rganadi. Sotsiologiya va ijtimoiy pedagogika . Sotsiologiya-jamiyat, ijtimoiy munosabatlar va ijtimoiy tarbiya uslubiyati rivoji faoliyat yuritishi, shakllanishi qonuniyatlari haqidagi fan ijtimoiy tarbiya sotsiologiyasi ijtimoiylashuv muammolarini o’rgana turib ijtimoiy bitimlar sohalarining birqator ma’lumotlari: “Ijtimoiy” tushunchasi (lotincha socialis – umumiy, jamoatchilik) insonlarning birgalikdagi hayoti bilan bog’liq bo’lib, ularning muomala va bir- biriga ta'sirining turli xil shakllari birlashtiradi. Pеdagogikaning ham, ijtimoiy pеdagogikaning ham obyеkti- bu bola, biroq o’rganish prеdmеtlari turlicha. Pеdagogikaning o’rganish prеdmеti bolani tarbiyalash qonuniyatlari hisoblanadi, Ijtimoiy pеdagogikaning prеdmеti esa bolani ijtimoiylashtirish qonuniyatlari hisoblanadi. Ijtimoiy pеdagogika - shaxsni ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini o’rganish, jamiyatning ijtimoiy muammolarini hal qilish maqsadida ijtimoiy pеdagogik faoliyatning samarali usullari tеxnologiyalarini ishlab chiqish va ularni qo’llashga qaratilgan pеdagogika sohasi ..

(yosh, shahar va qishloq, dam olish, ommaviy aloqalar, yoshlar, axloq, ta’lim, jinoyatchilik, din, oila sotsiologiyasi)dan foydalanadi. Etnografiya, etnopsixologiya va ijtimoiy pedagogika . Etnografiya xalqlarning maishiy va madaniy xususiyatlarini o’rganadi. Etnopsixologiya insonlar ruhiyatining etnik xususiyatlari, milliy xarakteri, milliy o’z-o’zini anglashning shakllanishi qonuniyatlari, etnik steriotiplarini o’rganuvchi bilim sohasi. Ijtimoiy tarbiya sotsiologiya va psixologiya inson hayotining yosh davrlarga bo’linishi, etnik xususiyatlari haqidagi ma’lumotlar, etnosda u yoki bu yoshdagi yoki jinsdagi insonlarning tutgan o’rnini belgilaydigan omillar ijtimoiylashuv va tarbiyaning etnik va qonuniyatlari haqidagi ma’lumotlardan foydalanadi. Ijtimoiy tarbiya nazariyasini ishlab chiqishda etnografiya va etnopsixologiya ma’lumotlari ham inobatga olinadi. Etnik xususiyatlarni tarbiyaning aniq vazifa va mazmunini aniqlashda, tarbiya tizimini tashkil qilishda inobatga olish lozim. SHu bilan birga umuminsoniy tarbiya tamoyillariga mos tushadigan etnosda shakllangan tarbiya usullaridan shu xalq doirasida ijtimoiy tarbiya tizimida foylanish maqsadida muvofiqdir. Bundan tashqari ijtimoiylashuv va tarbiyaning ba’zi bir etnik xususiyatlarini muayyan doirada jadallashtirish va o’rnini to’ldirish ham lozimdir. Ijtimoiy va yosh psixologiyasi hamda ijtimoiy pedagogika. ijtimoiy psixologiya insonlarni ijtimoiy guruhlarga qo’shilishlari faktini keltirib chiquvchi inson faoliyati va yurish-turish qonuniyatlari, shuningdek bu guruhlarning psixologik ta’riflarini ham o’rganadi. YOsh psixologiyasi inson ruhiyati dinamikasi va yosh xususiyatlari shuningdek shaxs rivojlanishining yoshga bog’liq omillarini ham o’rganadi. Ijtimoiy pedagogika ijtimoiylashuv va viktimologiya (jinoyatshunoslik) muammolarini o’rgana turib va ijtimoiy tarbiya uslubiyat va psixologiyasini ishlab chiqa turib ijtimoiy va yosh psixologiyasi ma’lumotlaridan foydalanadi.

Bola ijtimoiylashuvining asosiy institutlari 3-Ilova O’zbek xalq pedagogikasining zamonaviy ijtimoiy g’oyalari.M A D A N DIN T A ’ L I MOILA IJTIMOIY INSTITUTLAR Jamiyat o’zining qurilishiga ko’ra turli xildagi o’zaro bog’langan va o’zaro ta'sir etuvchi ijtimoiy institutlarga ega. Ijtimoiy institut – insonlar jamiyatdagi hayotining tarixan murakkab shaklda tashkil etilganligi va artibga solinganligini o’rganadi. Xuddi ana shular orqali bola jamiyat m е 'yorlari va axloq qoidalarini o’zlashtiradi. Shunday ijtimoiy institutlarni ijtimoiylashgan institut d е b nomlash mumkin va bularga oila, ta'lim, madaniyat va din kabilar kiradi Oila – ijtimoiylashishning y е takchi instituti, bu orqali bola asosiy ijtimoiy bilimni egallaydi, ahloqiy mohirlik va ko’nikmani oladi, ma'lum baho va eng yuksak maqsad qilishni o’zlashtiradi, hayotida nima k е rak bo’lsa shu jamiyatdan oladi.

Sotsiologiya fani jamiyatning o`zini-o`zi anglashida qudratli vositadir. qaysi jamiyatda sotsiologiya kuchliroq rivojlansa, bu mana shu jamiyatning o`zini to`laroq anglayotgani alomatidir. Sotsiologiya fani inson xulq-atvorini tushunishning aniq va favqulodda yorqin istiqbolini ochadi. Sotsioloyani o`rganar ekanmiz, dunyoga o`zimiz berayotgan talqindan hayotimizni shakllantirayotgan ijtimoiy ta'sirlarga nazar tashlash uchun yuqoriroq o`qtariladi. Sotsiologiya fani jamiyat va undagi insonlararo, insonlar va ijtimoiy institutlararo munosabatlar haqidagi fan sifatida pedagogika faniga juda katta material tayyorlab beradi. Jamiyat tarbiyasi bu ijtimoiy tarbiya deganidir. Ijtimoiy tarbiya muammolari bilan esa ijtimoiy pedagogika (lat. Socium-jamiyat) shuqullanadi. Sotsiologiya- insonning ijtimoiy turmushini o`rganish, guruh va jamiyatni o`rganishdir. Ijtimoiy mavjudot bo`lgan odamlarning xulq-atvori- uning predmetidir. Sotsiologiyaning faoliyat maydoni keng bo`lib, u ko`chada individlarning tasodifiy to`qnashuvlaridan to global ijtimoiy jarayonlarni tadqiq qilishgacha bo`lgan sohalarni qamrab oladi. Sotsiologiya bizga o`zimiz haqimizda, o`zimiz yashayotgan jamiyat haqida, shuningdek makon va zamonda bizdan uzoq bo`lgan jamiyatlar haqida bilim olish imkonini beradi. Sotsiologiya keyingi 2-3 asr davomida kishilik jamiyatida yuz bergan o`zgarishlarni o`rganish asosida maydonga keldi. Hozirgi ijtimoiy dunyoning eng muhim xususiyatlari orasida sanoatlashuv, urbanizatsiya va siyosiy tizimlarning yangi tiplarini sanab o`tish mumkin. Sotsiologiya boshqa fanlar bilan uzviy bog`langan. Barcha ijtimoiy fanlar inson xudq- atvorini o`rganadi. Sotsiologiya antropologiya, tarix, iqtisod va siyosatshunoslik orasidagi aloqalar muhimdir. Ijtimoiy pedagogika O`zbekistonda ham, dunyodagi boshqa mamlakatlarda ham uzoq va chuqur an'analarga ega. Shunga qaramay sobiq sovet tuzumi davrida ijtimoiy pedagogika yutuqlari e'tiborga olinmadi. Mana shuning uchun ham ijtimoiy pedagogika yangi soha sifatida faqat ijtimoiy- pedagogik

O'xshashlar

BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIDA MILLIY XULQ-ATVOR TUSHUNCHALARINI SHAKLLANTIRISH

Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonining mazmuni va mohiyati

Tarbiyaning umumiy metodlari, shakllari va vositalari

MILLIY TARBIYANING O’ZIGA XOSLIGI VA MAZMUNI. TARBIYA METODLARI.

Ijtimoiy pedagogik faoliyatning bolalarning moslashuv ko‘nikmalarini shakllantirishdagi o‘rni.