logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Didaktika pedagogik ta’lim nazariyasi. O`qitish jarayoni yaxlit tizim sifatida. Ta’lim mazmuni.

Didaktika pedagogik ta’lim nazariyasi. O`qitish jarayoni yaxlit tizim sifatida. Ta’lim mazmuni.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

241.7568359375 KB
Ko'chirib olish
Didaktika pedagogik ta’lim nazariyasi. O`qitish jarayoni yaxlit tizim sifatida. Ta’lim mazmuni. Reja: 1. Ta’lim nazariyasi (didaktika)-pedagogika fanining tarkibiy qismi sifatida. 2. Didaktika, uning asosiy kategoriyalari. 3. Didaktika nazariya (konsepsiya)lar va ularning falsafiy asoslari. 4. Ta’lim paradigmalari. Ta’lim prinsiplari. 5. Ta’lim mazmuni, davlat ta’lim standartlari. 6. “O‘qitish metodlari” va “usullari” tushunchalarining mohiyati. O‘qitish metodlarining tasnifi . O’qitish metodlariga qo’yilidigan pedagogik talablar va ularni guruhlash. 7. Ta’lim olganlikni tashxis etish . O’quvchilarning bilim, ko’nikma, malakalarini hisobga olish va baholash. 8. Ta’limni tashkil etish shakllari va turlari. O`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalarini tashxis etish. Pedagogika fani ta’lim va tarbiya jarayonini ularning yaxlitligi va birligi asosida o’rganadi. Ikki faoliyatning har birining mohiyatini aniq bayon etish uchun didaktika (ta’lim nazariyasi) va tarbiya nazariyasini ajratib ko’rsatadilar. Hozirgi davrda didaktika o’qitishning mazmuni, metodlari va tashkiliy shakllarini ilmiy asoslab beruvchi pedagogika sohasi sifatida tushuniladi. Umumiy didaktikadan tashqari xususiy didaktikalar yoki alohida fanlar bo’yicha ta’lim metodikasi deb ataluvchi didaktikalar ham mavjud. Ularning mazmuni ta’limning ma’lum bosqichlarida u yoki bu fanlarni o’rganish va ta’lim berishning nazariy asoslarini belgilaydi. Har bir o’qituvchi didaktika asoslarini puxta bilishi va ularga tayangan holda faoliyatni tashkil etishi zarur. Didaktika predmetini aniqlash bo’yicha turli qarashlar ilgari surilgan. Qarashlarning turlicha bo’lishi didaktikaning metodologik kategoriyalarini aniq ajratilmaganligi bilan bog’liq. Ko’pchilik olimlar ta’lim obekti deb o’qitish jarayonining maqsadi, mazmuni, qonuniyatlari, metodlari va tamoyillarini ko’rsatadilar. Didaktika ta’limni ijtimoiy tajriba berish vositasi sifatida e’tirof etadi. Ta’lim yordamida yoshlarni hayotga tayyorlash amalga oshiriladi. Ta’limiy faoliyatni tashkil etishda o’qituvchi — o’quvchi, o’quvchi — o’quv materiali, o’quvchi — boshqa o’quvchilar o’rtasidagi munosabatlar yuzaga keladi. Pedagogik adabiyotlarda ulardan qaysi biri didaktika uchun asosiy hisoblanishi kerakligi borasida ham turli fikrlar keltiriladi hamda o’quvchining o’quv materialiga bo’lgan munosabati, ya’ni, bilimlarni o’rganish munosabatini asosiy deb e’tirof etuvchi qarashlar soni nisbatan ko’p. Darhaqiqat, o’qish, o’rganish ta’lim jarayonining ajralmas xususiyatidir. Ta’limga psixologiya nuqtayi nazaridan yondashilsa, ushbu munosabatning ustuvorligiga shubha qolmaydi. Biroq, ta’limga pedagogik, ya’ni, ijtimoiy tajribani berish, o’igatish nuqtayi nazaridan qaralsa faoliyat uchun asosiy sanaluvchi munosabat — ikki shaxs (o’quvchi va o’qituvchi) o’rtasidagi munosabatlar etakchi o’rin egallashi lozim ekanligi anglanadi. Didaktika predmetining mohiyatini ochishga xizmat qiluvchi yana bir qarash ta’lim-tarbiya jarayonini yaxlit o’rganish zarurligini ilgari suradi. Ta’limning tarbiyaviy vazifalari o’quvchining bilimni o’zlashtirishlarini ta’minlabgina qolmay, shaxs xususiyati, uning rivojlanishi, ma’lum ma’naviy-axloqiy sifatlarni o’zlashtirishi, fe’l-atvori, xulqini tarbiyalash uchun zarur shart-sharoitni yaratishdan iborat. Didaktikaga ta’limning mazmunli va jarayonli jihatlarini birgalikda o’rganish xosdir. Amaliyotni qayta tashkil etish va takomillashtirish masalalarini nazarda tutgan holda didaktika ta’limni faqatgina o’rganish obvekti sifatidagina emas, balki ilmiy asoslangan loyihalashtirish obekti sifatida qaraydi. Umumiy didaktikaning predmeti dars o’tish (o’qituvchi faoliyati) va bilim olish (o’quvchining o’rganish faoliyati)ning o’zaro bog’liqligi va aloqadorligi hjsoblanadi. Didaktikaning vazifalari quyidagilardan iborat: - ta’lim jarayonlari va ularni amalga oshirish shartlarini ta’riflash va tushuntirish; - ta’lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ya’ni, ta’lim tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish; - ta’lim jarayon uchun xos bo’lgan umumiy qonuniyatlarni aniqlash, omillarini tahlil qilish va ta’riflash. Didaktika nazariy va bir vaqtning o’zida me`yoriy-amaliy fan. Daktikaning ilmiv-nazariv vazifasi ta’limning mavjud jarayonlarini o’rganish, uning turli jihatlari o’rtasidagi bog’liqliklar, ularning mohiyatini ochib berish, rivojlanish tendensiyalari va kelajagini aniqlashdan iboratdir. O’zlashtirilgan nazariy bilimlar ta’lim amaliyotini yo’naltirish, ta’limni jamiyat tomonidan qo’yilayotgan ijtimoiy talablarga muvofiq takomillashtirishga imkon beradi. Ta’lim mazmunini anglab olish, ta’lim tamoyillari, ta’lim metod va vositalarini qo’llash me`yorlarini aniqlash asosida didaktika amaliy-me’yoriy hamda tashkiliy-texnologik vazifani bajaradi. 3. Ta’lim jarayonining mohiyati. O’qitish va o’rganish jarayonlari tavsifi, o’quv jarayonida ularning o’zaro bog’liqligi. Insonning faoliyatida o’qitish har doim juda muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Ta’lim tasodifiy, intiutiv xususiyatga ega bo’lganda ham va asosan tasodifan axborotlarni berish hamda taqlid qilishdan iborat bo’lganda ham shunday bo’lgan; keyinchalik ham, ta’lim maqsadga muvofiq muntazam va rejalashtirilgan jarayonga aylanganda, maktab paydo bo’lganida ham shunday bo’lgan. Biroq uzoq vaqt davomida ta’limni nazariy tahlil qilish va o’rganish ishlari olib borilmadi, shuning uchun o’z nazariyasiga ega bo’lmadi. Faqatgina XVII asr bu sohada muhim o’zgarishlar olib keldi: aynan o’sha paytda ta’lim alohida nom oldi va tarixda birinchi didaktik faoliyatning ilmiy asoslangan tizimiga asos solindi. Didaktika (ta’lim nazariyasi : yunoncha «didaktikos» «o’rgatuvchi», «didasko» esa — «o’rganuvchi» ma’nosini bildiradi) ta’limning nazariy jihatlari (ta’lim jarayonining mohiyati, tamoyillari, qonuniyatlari, o’qituvchi va o’quvchi faoliyati mazmuni, ta’lim maqsadi, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta’lim jarayonini takomillashtirish yo’llari va hokazo muammolar)ni o’rganuvchi fan. Bu tushunchani buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592— 1670- yillar) «Buyuk didaktika» (1657-yil) nomli mashhur asarida tilga oladi. Komenskiy «didaktika bu faqat ta’limgina emas, balki tarbiyalash ham», deb ta’kidlaydi. Mazkur asarda olim ta’lim nazariyasining muhim masalalari:pta’lim mazmuni, ta’limning ko’rgazmaliligi, ketma-ketligi kabi tamoyillari, sinf-dars tizimi borasida so’z yuritadi. Lekin birinchi bo’lib nemis olimi Ratke tomonidan ilmiy nazariya sifatida kiritiladi. Didaktika, uning asosiy kategoriyalari. Didaktikaning asosiy kategoriyalari va didaktik tus hunchalar tizimi. Muayyan fanga xos bo’lgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy taraqqiyot jarayonida to’plangan bilimlar aks etadi. Mavjud ilmiy tushunchalar ikki asosiy guruhga ajratiladi: 1) falsafiy tushunchalar; 2) xususiy ilmiy, ya’ni, muayyan fangagina xos bo’lgan tushunchalar. Didaktika uchun «umumiy va alohida», «mohiyati va hodisa», «qarama- qarshilik», «bog’liqlik» kabi falsafiy tushunchalar ham muhim ahamiyatga ega. Didaktikada qo’llaniladigan umumiy-ilmiy tushunchalar orasida «tizim», «tuzilma», «vazifa», «element» kabilar alohida o’rin tutadi. Pedagogikaga xos didaktik tushunchalar sirasiga quyidagilar kiradi: 1) ta’lim — o’quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o’stirish va dunyoqarashlarini tarbiyalashga yo’naltirilgan jarayon; 2) dars — bevosita o’qituvchi rahbarligida muayyan o’quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy shakli; 3) bilim olish — idrok etish, o’rganish, mashq qilish va muayyan tajriba asosida xulq-atvor hamda faoliyat ko’nikma, malakalarining mustahkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni; 4) ta’lim jarayoni — o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida tashkil etiluvchi hamda ilmiy bilimlarni o’zlashtirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayon. 5) o’quv fani — ta’lim muassasalarida o’qitilishi yo’lga qo’yilgan hamda o’zida muayyan fan sohasi bo’yicha umumiy yoki mutaxassislik bilim asoslarini jamlagan manba. 6) ta’lim mazmuni — davlat ta’lim standartlari asosida belgilab berilgan hamda ma’lum sharoitda muayyan fanlar bo’yicha o’zlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy bilimlar mohiyati. Didaktikada «idrok etish», «o’zlashtirish», «mahorat», «rivojlanish» va boshqalar (psixologiya) hamda «boshqarish», «qayta aloqa» (kibernetika) kabi fturdosh fanlarga xos bo’lgan tushunchalar ham qo’llaniladi. Didaktikaning tushunchali-terminologik tizimi muntazam yangilanib va to’ldirilib borilmoqda. Didaktikaning asosiy kategorivalari quyidagilardan iborat: dars, bilim olish, ta’lim, bilim, ko’nikma, malaka, ta’lim maqsadi, ta’lim mazmuni, ta’lim jarayoni, ta’lim jarayonini tashkil etish, ta’lim turlari, shakllari, metodlari va vositalari, ta’lim natijasi. So’nggi paytlarda asosiy didaktik kategoriyalar sirasiga ta’limning didaktik tizimi va ta’lim texnologiyasi kabi tushunchalarni ham kiritish taklifi ilgari surilmoqda. 1) bilim — shaxsning ongida tushunchalar, sxemalar, ma’lum obrazlar ko’rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar majmui; 2) bilim olish — idrok etish, o’rganish, mashq qilish va muayyan tajriba asosida xulq-atvor hamda faoliyat ko’nikma, malakalarining mustahkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni; 3) ko’nikma — olingan bilimlarga asoslanib qo’yilgan vazifalar va shartlarga binoan bajariladigan harakatlar yig’indisi; 4) malaka — ongli xatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi; 5) ta’lim — o’quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o’stirish va dunyoqarashlarini tarbiyalashga yo’naltirilgan jarayon; 6) ta’lim metodlari — ta’lim jarayonida qo’llanilib, uning samarasini ta’minlovchi usullar majmui; 7) ta’lim mazmuni — shaxsning aqliy va jismoniy qobiliyatini har tomonlama rivojlantirish, dunyoqarashi, odobi, xulqi, ijtimoiy hayot ta mehnatga tayyorlik darajasini shakllantirish jarayonining mohiyati; 8) ta’lim vositalari - ta’lim samaradorligini ta’minlovchi obektiv (darslik, o’quv qo’llanmalari, o’quv qurollari, xarita, diagramma, plakat, rasm, chizma, dioproektor, magnitafon, videomagnitafon, uskuna, televizor, radio, komputer va boshqalar) va subektiv (o’qituvchining nutqi, namunasi, muayyan shaxs hayoti va faoliyatiga oid misollar va hokazolar) omillar; 9) ta’lim jarayoni — o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida tashkil etiluvchi hamda ilmiy bilimlarni o’zlashtirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayon; 10) ta’lim mazmuni — davlat ta’lim standartlari asosida belgilab berilgan hamda ma’lum sharoitda muayyan fanlar bo’yicha o’zlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy bilimlar mohiyati; 11) ta’lim maqsadi (o’qish, bilim olish maqsadi) — ta’limning aniq yo’nalishini belgilab beruvchi etakchi g’oya; 12) ta’lim natijasi (ta’lim mahsuli) — ta’lim yakunining mohiyatini qayd etuvchi tushuncha; o’quv jarayonining oqibati; belgilangan maqsadni amalga oshirish darajasi; 13) ta’limni boshqarish — ta’lim muassasalarining faoliyatini yo’lga qo’yish, boshqarish, nazorat qilish hamda istiqbollarini belgilash; 14) ta’lim tizimi — yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish yo’lida davlat tamoyillari asosida faoliyat yuritayotgan barcha turdagi o’quv-tarbiya muassasalari majmui. Didaktika nazariya (konsepsiya)lar va ularning falsafiy asoslari. Didaktik nazariya (konsepsiya)lar va ularning falsafiy asoslari. Ta’lim jarayoni psixologik-pedagogik konsepsiyalar (ular aksariyat hollarda didaktik tizimlar ham deb ataladi) asosida tashkil etiladi. Didaktik tizim (yunoncha «systema» — yaxlit qismlardan tashkil to’gan, birlashtirish) — ma’lum mezonlari asosida ta’lim jarayonining yaxlit holatini belgilash, ajratib ko’rsatish demakdir. U ta’limning maqsadi, tamoyillari, mazmuni, shakli, metod va vositalarining birligi asosida tashkil etilgan tuzilmalarning ichki yaxlitligini ifodalaydi. Tadqiqotchilar mavjud didaktik konsepsiya (tizim)larni umumlashtirib quyidagi guruhlarga ajratadilar: 1) an’anaviy; 2) progressiv; 3) zamonaviy. Ta’lim nazariyasida Ya.A.Komenskiy, I.Pestallotsi va I.Gerbartlarning didaktik konsepsiyalari muhim ahamiyatga ega. An’anaviy didaktik tizim ning yaratilishi nemis faylasufi, psixolog va pedagog I.F.Gerbart (1776-1841 yillar) nomi bilan bog’liq. U Ya.A.Komenskiyning sinf- dars an’anaviy tizimini tanqidiy nuqtayi nazardan qayta asoslab, etika va psixologiyaning nazariy yutuqlariga tayangan holda ta’lim tizimini yaratdi. I.F.Gerbart ta’lim tizimining asosiy belgisi quyidagilardan iborat: o’quvchilarning intellektual rivojlanishini ta’minlash maktabning asosiy vazifasi; bolani tarbiyalash esa oilaning vazifasidir. Progressiv (pedosentrik) tizim bolaning bilim olishida faoliyatining asosiy rol o’ynashini e’tirof etadi. Mazkur tizim asosini D.Dyui tizimi, G.Kershteynning mehnat maktabi, V.Lay nazariyalari tashkil etadi. Zamonaviy didaktik tizim . XX asming 50-yillarida psixolog va pedagog B.Skinner qismlarga bo’lingan axborotlarni etkazish, bu jarayonni muntazam nazorat qilish asosida materialni o’zlashtirishda samaradorlikka erishish g’oyasini ilgari suradi. Mazkur g’oya keyinchalik dasturiy ta’lim deb ataladi. Keyinchalik N.Krauder nazorat natijalariga qarab o’quvchiga mustaqil ishlash uchun turli materiallarni taklif etadigan tarmoqlashtirilgan dastur lami yaratdi. D.Dyuining nazariy g’oyalari muammoli ta’limning asosi bo’lib qoldi. Bugungi kunda muammoli ta’lim deb nomlanuvchi, ushbu g’oya o’qituvchi rahbarligi ostida muammoli vaziyatni yaratish va ularni hal etishda o’quvchilarning faollik va mustaqilliklarini ta’minlashga erishishni nazarda tutadi. Muammoli ta’limning vazifasi fan o’rganish jarayonini rag’batlashtirish, o’quvchilarda fikrlash, tadqiqotchilik ko’nikmalarini shakllantirishdan iboratdir. L.V.Zankovning (1901-1977 yillar) rivojlantiruvchi ta’lim konseptsiyasi XX asrning 50-yillarida keng tarqaldi. Uning g’oyalarini amalga oshirish ta’lim jarayoniga insonparvarlik g’oyasini singdirish, shaxsni barkamol rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga imkon beradi. Psixolog L.S.Vigotskiy (1896-1934 yillar) tomonidan 30-yillarda ilgari surilgan «Yaqin rivojlanish zonasi» g’oyasi ham muhim ahamiyatga ega. Unga ko’ra bola kattalar yordamida bilim olib, o’zi mustaqil bajara olmagan ishlarni bajara boshlaydi. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonunida ta’lim va tarbiyani insonparvarlik, demokratik g’oyalarga muvofiq tashkil etilishi e’tirof etilgan. Ta’limni insonparvarlashtirish ta’lim jarayonida o’quvchi shaxsini hurmat qilish, uning sha’ni, obro’si, qadr-qimmatini poymol etmaslik, mavjud iste’dodini rivojlantirishni nazarda tutadi. Demokratlashtirish esa pedagogik jarayonda rasmiyatchilikka yo’l qo’ymaslik, ta’lim dasturlarini tanlashda o’quvchilarning fikrlarini inobatga olishni ifodalaydi. Respublika uzluksiz ta’lim tizimi ijtimoiy buyurtmani bajarishga xizmat qiladi, barkamol shaxs va etuk mutaxassisni tarbiyalash vazifasini bajaradi. 5. Didaktik jarayonning qonuniyatlari. Pedagogika fanida didaktika o’qitish va ta’lim nazariyasi demakdir. Didaktika o’qitishning qonuniyatlarini o’rganib, u «nimani o’rgatish» va «qanday o’rgatish» degan savollarga javob beradi. Barcha ta’lim muassasalarida o’qitish, avvalo, o’quvchilarning aqliy rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli ham didaktika barkamol shaxsni rivojlantirishning ajralmas qismi bo’lgan aqliy tarbiya mohiyatini ochib beradi. Didaktika hamma predmetlar uchun harakterli bo’lgan o’quv jarayonining umumiy qonuniyatlarini ochib beradi. Bilim - insoniyatning umumlashtirilgan tajribasi. Bilim - borliqdagi narsa va hodisalarni, tabiat va jamiyat qonunlarini anglab etish mahsulidir. Didaktikaning bahs mavzusi o’qituvchi va o’quvchi faoliyatini, ularning vazifalarini, ular o’rtasidagi munosabatlarni o’quv jarayonining ishtirokchilari sifatida qarab chiqish hisoblanadi. O’qitish jarayonining mohiyati bilish jarayonining qarama-qarshiligidadir. O’qitish jarayoni deganda o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirishga, ularning rivojlanishi va tarbiyasiga qaratilgan umumiy maqsadni amalga oshirish uchun o’qituvchi va o’quvchilarnnng birgalikdagi murakkab mehnati jarayoni tushuniladi. Didaktika pedagogikaning bir qismi sifatida - umumiy didaktika va metodika, xususiy didaktikaga ajratib o’rganiladi. Umumiy didaktika murakkab nazariy va amaliy muammolarni hal etadi hamda o’qitish jarayonining qonuniyatlarini ochib beradi, ta’limning mazmunini belgilaydi, samarali o’qitish metodlari va ularni yo’lga qo’yish shakllarini ishlab chiqadi, hozirgi zamon texnika vositalaridan ta’lim jarayonida unumli foydalanish va boshqa masalalarni hal etishni maqsad qilib qo’yadi. Turli ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarda o’qitishning vazifalari va xarakteriga nisbatan o’ziga xos qarashlar yuzaga kelgan. Bu esa mavjud jamiyatga xos bo’lgan mahlum o’quv jarayonining tiplari yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Masalan: a) dogmatik tipi; b) tushuntiruvchi tipi; v) tadqiqot-muammoli tipi. O’quv jarayonining dogmatik tipi - quruq yodlash xarakteriga ega. Tushuntirish tipi. O’quvchi, avvalo, materialni tushunsin, keyin yodlab olsin. O’quv jarayonining takomillashgan bu tipi bilimlarni egallashda dogmatizmning yo’qotilishiga sababchi bo’ldi. O’tgan asrning 30-50-yillarida bizning maktablarga o’quv jarayoni tushuntiruvchi o’qitish tipi mustahkam kirib bordi. Lekin bu tipning ham o’ziga xos kamchiliklari bor edi. Hozirgi sharoitda har bir odamning mehnati ijodiy xarakter kasb etib borayotgani sababli o’qitishning tushuntiruvchi tipida egallangan bilimlar kamlik qilar edi. Shuning uchun ham keyinchalik umumta’lim maktablarida o’qitishning tadqiqot-muammoli tipi keng joriy etib borilmoqda. Muammoli o’qitish o’quvchilarda bilish jarayonini mustaqil va ijodiy, izlanadigan tarzda yo’lga qo’yishni taqozo etadi. Umuman olib qaralganda, ta’lim jarayonining asosiy maqsadi yosh avlodni ilmiy bilimlar, hayotiy zarur ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish ekan, avvalo, biz ana shu tushunchalarning o’zini anglab etishimiz zarur bo’ladi. Ilmiy bilimlarni egallash muayyan dalillarni, turmushdagi predmetlararo o’zaro bog’lanishlarni, biri ikkinchisini taqozo etishini idrok etish, faxmlash, ularni izohlay olish, mustahkam o’zlashtira olish va xulosalar chiqara olish demakdir. Ko’nikma mehnat qilish yo’llari va usullarini bilib olish, o’z bilimlarini amalda qo’llay olish demakdir. Malaka avtomatlashgan ko’nikmadir. Ta’lim ikki tomonlama jarayondir (o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi faoliyatga asoslangan jarayon hamda o’qitish va o’qish jarayonlaridan iborat). O’qitish, bu - o’qituvchining o’quvchilarga bilim, ko’nikma va malaka berish, yangi haqiqatlarni ocha bilishga qodir bo’lgan ijodiy, mantiqiy tafakkurni tarbiyalash jarayonidir. O’qish esa o’quvchilarning o’qituvchi tomonidan berilgan bilimlarini, ko’nikmalarini o’zlashtirishlari, shu orqali o’zlarida bilish qobiliyatini, fikrlash va harakatlarni tarkib toptirish jarayonidan iborat. Bu ikkilasi faol, bir-birlarini taqozo etadigan jarayonlar hisoblanadi. 6. Bilish jarayonining dialektikasi. Bilish jarayoni - o’qitish jarayonining metodologik asosi O’qitish jarayonining metodologik asosini bilish nazariyasi tashkil etadi. Bu nazariya bilimni obektiv dunyoning inson ongidagi passiv tasviri, shunchaki akslanishi emas, balki uni faol jarayon sifatida qarab chiqish demakdir. Bilimda obektiv dunyodagi hodisa, jarayonlar o’z aksini topgan bo’lib, bular sababiy va qonuniy o’zaro bog’langan bo’ladi. Bilish obektiv dunyoning inson ongidagi in’ikosidir. Bir qator tadqiqotchilar, pedagog va psixologlar dialektik-materialistik metodologiyaga tayangan holda o’qitish jarayonini dunyoqarashning shakllanishi (E.I.Monaszon, N.A.Menchinskaya va b.q.), pedagogik jarayonda tarixiy mantiqiy bog’liqlikning ahamiyati (F.F.Korolev, Z.I.Ravkin va b.q.), asosiy didaktik tushunchalarning har tomonlama metodologik tahlili (E.I.Monaszon, V.E.Gmurman va b.q.) nuqtai nazaridan qarab chiqdilar. Didaktikaning nazariy tadqiqiga L.V.Zankov (so’z va ko’rgazmalilikning bog’liqligi, ta’limning rivojlantiruvchi tahsirini kuchaytirish), S.G.Sha’ovalenko (o’qitish metodlariga turlicha yondashuv), K.P.Yagodovskiy (tadqiqot metodlari) va b.q.lar o’zlarining samarali hissalarini qo’shdilar. Bilish nazariyasining birligi to’g’risidagi qoidaga amal qilgan tadqiqotchilar shuni tasdiqlab berdilarki, ta’lim jarayoni bilish jarayonining o’ziga xos sharoitda sodir bo’ladigan turli-tuman faoliyatlar ko’rinishidir. O’quv jarayonida yangilik yaratish, ixtiro qilish talab qilinmaydi, balki tayyor bilimlarni ijodiy o’zlashtirish yo’lga qo’yiladi. Ushbu jarayon zamirida olimlar tomonidan uzoq yillar davomida olib borilgan tadqiqotlar natijalarini tezkor bilish jarayoni yotadi. Bilimlarning juda ko’plab ko’rinishlari o’quvchilar tomonidan, bevosita o’rganilmaydi, balki o’qituvchi yordamida tezkor bilish yo’llaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Haqiqatga etishish o’ta murakkab dialektik jarayondir. Dialektikasiz bilishning o’zi, uning rivojlanishi bo’lmaydi. Bilishda jarayonlarning bog’liqligi, Ya’ni ichki butunlik va ular elementlarining o’zaro bog’liqligi mavjud. Lekin bilish dialektik asi ning mohiyat i, eng avvalo, uning ichki qarama-qarshiligidadir. Dunyodagi barcha jarayonlar bilish shartlarida, ularning ichki harakatida, o’z-o’zining harakatida, barcha ziddiyatlarning o’zaro bog’liqligidadir. Shuningdek, bilish o’zgaruvchanlikda, rivojlanishda, uzluksizlikda, sakrovchan, doimo bir ko’rinishdan ikkinchi ko’rinishga o’tib turishda namoyon bo’ladi. Bilish tafakkurning obektga doimiy to’xtovsiz yaqinlashuvidir. Tabiatning inson ongidagi inhikosini «o’lik», «abstrakt», harakatsiz, qarshiliksiz bir narsa deb emas, balki doimiy rivojlanishdagi, doimiy qarama- qarshilikdagi va uni hal etishdagi jarayon deb bilish kerak. Shuning uchun ham biz, yuqoridagi metodologik asosga tayanib, ilmiy haqiqatlarni o’quvchilar tomonidan o’zlashtirish qanday kechayotganligini, o’quvchi o’zlashtirishniig qaysi bosqichida turganligini, bilish jarayonida ularning harakatidagi ziddiyatlar nimadan iboratligini aniqlashimiz zarur. Psixologlar va didaktikashunoslar tomonidan isbotlanishicha, o’quvchi shaxsiy tajribasi va ilmiy bilimlar o’rtasidagi, bilish vazifalarini aniqlash zaruriyati bilan uni hal etish imkoniyatlari o’rtasidagi qarama-qarshiliklarda jonli bilish jarayoni yotadi. Bunda o’quvchi butun imkoniyatlarni (intellektual tajribani) ishga solib, bu ziddiyatdan chiqib ketishga harakat qiladi. Eng muhimi, bizning vazifamiz shu masalani hal etishda uchraydigan ziddiyatlarni izlab topish, aniqlash, so’ng shu qarama-qarshiliklarni hal etish imkoniyatlarini, yo’llarini, shartlarini ochib berishdan; o’quvchilarning faol bilish jarayonini tashkil etishga undovchi ichki intilish, ehtiyojni yuzaga keltiruvchi qo’zg’atuvchi vositalarni izlab topishdan iborat. Xuddi shu qo’zg’atuvchi o’qitish jarayonini harakatga keltiruvchi kuch bo’lib maydonga chiqadi. O’qitish jarayonini harakatlantiruvchi asosiy qarama-qarshiliklar doimiy murakkablashib, qiyinlashib borayotgan talablar bilan o’quvchilar imkoniyatlari (bilim darajasi, rivojlanganligi, motivlar, usullarni egallash darajasi) o’rtasidagi ziddiyatlardir. Bu qarama-qarshilik o’zini mazmun (bilim, ko’nikma)da , qo’zg’atuvchi usullar va operatsiyalar (bilish usullari)da namoyon etadi. Bu qarama-qarshiliklar quyidagilardir: 1. O’quvchilarning oldingi bilimlari darajasi bilan yangi bilimlar o’rtasidagi; 2. Bilimlar bilan uni qo’llash o’rtasidagi; 3. Yangi qo’yilayotgan talablar bilan oldin o’quvchilarda mavjud bo’lgan bilish va o’qitishga munosabat o’rtasidagi; 4. Yangi bilish vazifalarini hal etish uchun ilgari surilayotgan metodlar bilan oldin egallangan eski bilish usullari, yo’llari o’rtasidagi ziddiyatlar. Har qanday bilish amaliy jarayonda ro’y beradi, chunki amaliyot nazariy bilishdan yuqoridir, ya’ni u faqat umumiylik qiymatiga ega bo’libgina qolmay, balki bevosita voqelik qiymatiga ham egadir. Jonli muloqotdan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga - haqiqatni bilishning, obektiv reallikni bilishning dialektik yo’li mana shu. Sezish ongning tashqi dunyo bilan bevosita bog’lanishidir, tashqi ta’sir energiyasining ong faktiga aylanish jarayonidir. Idrok voqelikdagi mavjud narsa va hodisalarning inson ongida yaxlit holicha aks etishidir. Tasavvur sezgi va idrok qoldirgan iz bo’lib, u bosh miya po’stlog’ining plastikligi tufayli odam ongida uzoq vaqt saqlanib qoladi. 7. Ta’lim yo’nalishining rivojlanishi. Ta’lim paradigmalari. Zamonaviy pedagogikada ta’lim paradigma (modeli)lari. Pedagogik paradigma (yunoncha «paradeigma» — misol, namuna) — pedagogika fani rivojining ma’lum bosqichida ta’limiy va tarbiyaviy muammolarni hal etish namunasi (modeli, standarti) sifatida ilmiy pedagogik hamjamiyat tomonidan eptirof etilgan nazariy hamda metodologik ko’rsatmalar to’plami bo’lib, u ta’limning konseptual modeli sifatida qo’llaniladi. Bugungi kunda ta’limning quyidagi paradigmalari keng tarqalgan: 1. An’anaviy - konservativ paradigma (bilim paradigmasi). 2. Ratsionalistik (bixevioristik) paradigma. 3. Fenomenologik (gumanistik) paradigma. 4. Texnokratik paradigma. 5. Ezoterik paradigma. Ayni vaqtda ta’lim paradigmalarini belgilashga nisbatan uch xil yondashuv mavjud: 1. Qadriyatli (aksiologik) yondashuv — madaniyat inson hayotining mazmuni sifatida tushuniladi. 2. Faoliyatli yondashuv asosan madaniyat moddiy va ma’naviy boyliklarini yaratishga yo’naltirilgan faoliyatning sinalgan usullari sifatida talqin etiladi. 3. Shaxsiy yondashuv — madaniyat muayyan shaxs timsolida namoyon bo’ladi. Madaniyatga nisbatan turli yondashuvlarning mavjudligi bir qator paradigmalarning yaratilishiga zamin yaratadi. Har bir paradigma muayyan ta’limiy muammolarni hal etishga yo’naltiriladi. Xususan: - ijtimoiy institut sifatida o’quv muassasalarining vazifalari; - ta’limning samarali tizimi; - o’quv yurtlari oldida turgan eng muhim, ustuvor masala; - ta’limning ijtimoiy ahamiyatli maqsadlari; - muayyan bilim, ko’nikma va malakalarning qimmatli hisoblanishi. Ayni vaqtda quyidagi paradigmalar mavjud: 1. Bilim olishning an’anaviy paradigmasi (J.Majo, L.Kro, J.Ka’el va boshqalar) Unga ko’ra ta’limning asosiy maqsadi — «Bilim, qanchalik qiyin bo’lmasin bilim olish». An’anaviy paradigma maktabning maqsadi yosh avlodga individual rivojlanishi hamda ijtimoiy tartibni saqlab qolishga yordam beruvchi madaniy meroslarning muhim elementlari — bilim, ko’nikma va malakalar, ilg’or g’oyalar va qadriyatlami saqlab qolish hamda ularni yoshlarga etkazish muhim ekanligini yoritadi. Bilim olish paradigmasining asosiy maqsadi: ta’lim olish, taraqqiyot va madaniyatning eng muhim elementlarini avloddan-avlodga etkazish. 2.Ratsionalistik (bixevioristik) paradigma (P.Blum, R.Gane, B.Skinner va boshqalar). Ratsionalistik paradigma diqqat markazida ta’lim mazmuni emas, balki o’quvchilar tomonidan turli bilimlarning o’zlashtirilishini ta’minlovchi samarali usullari yotadi. Ta’limning ratsionalistik modeli asosini B.Skinnerning ijtimoiy injeneriya bixevioristik (inglizcha behavior — xulqi) konsepsiyasi tashkil qiladi. Maktabning maqsadi — o’quvchilarda g’arb madaniyati ijtimoiy qoidalari, talablari va ko’zlagan maqsadlariga mos keladigan moslashtiruvchi «xulqiy repertuar»ni shakllantirishdir. Shu bilan bir vaqtda, «xulqi» atamasi bilan «insonga xos hamma ta’sirlanishlar — uning fikrlari, sezgi va harakatlari» ifodalanadi (R.Tayler). Bunda ta’limning asosiy metodlari, o’rgatish, trening, test sinovlari, individual ta’lim, tuzatishlari bo’lib qoladi. Buning oqibatida, ta’limninggina emas, balki dars berishning ham ijodiy xarakterini aniqlash muammosi muhokama qilinmaydi. P.Blum barcha o’quvchilar faqat o’zlashtiribgina qolmay, balki muvaffaqiyatli o’qishlari mumkin deb hisoblaydi. O’quvchining optimal qobiliyatlari ma’lum sharoitlarda, o’quvchiga ta’lim berish natijasi uning sur’ati bilan aniqlanadi. Olimning fikricha, ta’lim oluvchilarning 95 foizi ta’lim muddatlariga bo’lgan cheklashlar olib tashlanganda o’quv kursining butun mazmunini o’zlashtirib olishga qodirlar. Ana shu nuqtayi nazardan o’quvchilar tomonidan bilimlarning muvaffaqiyatli o’zlashtirishini ta’minlovchi metodika ishlab chiqiladi, uning mohiyati quyidagichadir: 1. Butun sinf yoki kurs uchun to’la o’zlashtirish etaloni, mezonini aniq belgilab olish asosida, o’qituvchi ta’lim yakunida erishilishi kerak bo’lgan aniq natijalarning ro’yxati va unga muvofiq keluvchi testlarni tuzadi. 2. O’quv birliklari, ya’ni, o’quv materiallarining yaxlit bo’limlari ko’rsatiladi, ularni o’zlashtirish natijalari aniqlanadi, yakuniy bahoga ta’sir ko’rsatmaydigan navbatdagi testlar tuziladi. Bu testlarning vazifalari — tuzatish, korreksiyalashdan iborat. 3. To’la o’zlashtirishga yo’naltirilgan har bir o’quv kurs materiallarini o’zlashtirish darajasini baholash uchun test sinovlarini o’tkazish. Bu o’rinda har bir o’quvchiga baho va ta’lim maqsadlarining ahamiyatini tushuntirish muhim. Predmetlarni bo’sh va o’rtacha o’zlashtiruvchi o’quvchilarning qobiliyatlarini jadal rivojlantirish P.Blum konsepsiyasining asosiy mazmunini tashkil etadi. Turli mamlakatlarning (Avstriya, Belgiya, AQSh va boshqalar) ta’lim tizimlari tajribasi ratsionalistik (bixevioristik) paradigma g’oyalariga muvofiq ish ko’rilganda 70 % o’quvchilar yuqori natijalarni qayd etganliklarini ko’rsatadi. Yuqorida qayd etilgan ta’lim yo’nalishlari o’zida insonparvarlik g’oyalarini ifoda etmagan, ular bola dunyoqarashining rivojlanishi, shaxsning rivojlanishida shaxslararo munosabatlarning muhim o’rin tutishini nazarda tutmaydi. 3. Gumanistik (fenomenologik) paradigmaga ko’ra (A.Maslov, A.Kombs, K.Rodjers, L.S.Vigotskiy va boshqalar) ta’lim oluvchi erkin shaxs, ijtimoiy munosabatlar subekti sifatida o’ziga xos rivojlanish imkoniyatlariga ega. Ular bolani rivojlantirish maqsadida uni shaxslararo munosabatlar jarayoniga yo’naltiradi. Ta’limning fenomenologik (fenomen yunoncha «phainomenon» — hisoblangan, ya’ni, mashhur, alohida nodir odam) modeli o’quvchilarning individual-psixologik xususiyatlarini hisobga olib, ularning talab va qiziqishlariga hurmat bilan munosabatda bo’lishni ko’zda tutadi. Uning vakillari o’quvchini nodir shaxs deb hisoblaydilar. Gumanistik paradigma doirasida faoliyat olib boruvchi har bir ta’lim tizimi ijodiy rivojlanadi va o’quvchi hamda o’qituvchining erkinligi va ijodkorligini yoqlaydi. Gumanistik paradigma g’oyalari 1991-yildan keyin respublika uzluksiz ta’lim tizimiga joriy etila boshlandi. Paradigmaning diqqat markazida o’quvchining barkamol rivojlanishi, uning intellektual ehtiyojlari, «erkin fikrlaydigan shaxsni tarbiyalash» masalasining ijobiy hal etilishi yotadi. Ayni vaqtda, respublika ta’lim muassasalarida quyidagi g’oyalarga amal qilinmoqda: «Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashga o’rganmasa, berilgan ta’lim samarasi past bo’lishi muqarrar. ... Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir» 1 . Ezoterik paradigma (yunoncha «esoterikos» ichki, sirli, yashirin, faqatgina biluvchilar uchun mo’ljallangan insonning dunyo bilan o’zaro aloqalari yuksak darajalarini aks ettiradi). Modelning mohiyati haqiqat abadiy va o’zgarmas, doimiy ekanligini ta’kidlashdan iborat. Paradigma tarafdorlari haqiqatni bilib bo’lmasligi, unga faqatgina fahmlash asosida erishish mumkinligini ta’kidlaydilar. Pedagogik faoliyatning oliy maqsadi koinot bilan muloqot, o’quvchining tabiiy kuchlarini ozod etish va rivojlantirishdan iborat. Shu bilan biiga, o’qituvchining himoyalash vazifasi muhimdir, u o’quvchining mavjud imkoniyatlarini uni ma’naviy, jismoniy, psixik jihatdan rivojlantirishga yo’naltiradi. Ilmiy-texnik, texnokratik paradigma ning asosiy maqsadi amaliyotni takomillashtirish asosida ta’lim oluvchilarga «aniq» ilmiy bilimlarni berish va ularning o’zlashtirilishini ta’minlashdir. Bilim kuchdir, shu bois shaxs qimmati uning o’rganish, bilim olish, imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shaxs muayyan (o’rtacha, standartlashtirilgan) bilim yoki xulq-atvor egasi bo’lsagina qadriyat sifatida e’tirof etiladi degan g’oya ushbu paradigmaning asosini tashkil etadi. So’nggi yillarda noinstitutsional paradigma rivojlana boshladi. U ta’limni ijtimoiy institutlar, ya’ni, maktab va oliy ta’lim muassasalaridan tashqarida tashkil etish g’oyasini ilgari suradi. Bu ta’lim «tabiatda» — Internet, «ochiq maktablar» — komputerlar vositasida ta’lim dasturlariga (masofadan o’qitish) muvofiq o’qitish samarali deya hisoblaydi. Ta’lim mazmuni. Davlat ta’lim standartlari Ta’lim o‘quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularning bilish qobiliyatlarini o ‘stiris h, ularning amaliy ko‘nikma, malakalari va dunyoqarashini shakllantirishga yo'naltirilgah jarayon bo’lib, ushbu tushuncha negizida shaxsning tanqidiy fikrlashi, yaratishi, boiiiqda sodir bo‘layotgan hodisalami o‘zaro aloqadorlik nuqtayi nazaridan baholay olishi ham aks etadi. Ta’lim tushunchasi, shuningdek, ajdodlar tomonidan to‘plangan ijtimoiy ahamiyatli tajribalarning avlodlarga doimiy uzatilishini ta’minlovchi tizimli jarayoni ham sanaladi.. Shaxsni iitimoivlashtirish uni jamiyat tomonidan tan olingan xulq- atvor me’yorlari, bilim hamda qadriyatlar tizimini o‘zlashtirishdan iborat ijtimoiy hayotga jalb etish jarayonidir. Ta’lim mazmuni tizimlashtirilgan bilim, ko'nikma va malakalar, qarashlar, ishonchlar to'plami, o‘quv- tarbiyaviy ishlarni tashkil etish natijasida erishilgan amaliy tayyorgarlikning ma’lum darajasi bilan belgilanadi. Ta’lim mazmunining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo'lgan bilim lar muhim ijtimoiy qadriyat ham sanalad i. Individning ijtimoiylashishi, odamning sotsium (ijtimoiy muhit)ga kirishiga yordam beradi. 0‘tgan asrda ta’lim mazmunini siyosiylashtirishga, urinishga qaratilgan harakatlaming yuzaga kelganligi uning mazmunini belgilashda ekstensiv vondashish (miqdoriv — sonini ko‘paytirish) yetakchi o‘rin egalladi. Natijada ta’lim mazmuni o‘quv fanlari sonining doimiy ortib borish hisobiga kengaytirildi, ta’lim jarayonida tayyor bilimlarni berish asosida, o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga e’tibor qaratilib, o‘quvchi shaxsini rivojlantirish masalasi o‘z yechimini topmadi. So’niggi yillarda, ta’limni insonparvarlashtirish yoMida, ta’lim mazmunini aniqlashda shaxsga- vo‘naltirilgan yondashuv asosiy o‘rinni egallay boshladi. Bunday yondashish V.V.Krayevskiy, I.Ya.Lerner, M.N.Skatkin (Rossiya); M.Ochilov, N.N.Azizxo‘jayeva, N.Sayidahmedov, F.R.Yuzlikayev (O‘zbekiston)larning ishlarida o‘z aksini topdi. Masalan, V.V.Krayevskiy, I.Ya. Lerner ta’lim mazmuni deganda shaxsni har tomonlama rivojlantirishni ta’minlovchi pedagogik bilim, ko‘nikma va malakalar to‘plami, ijodiy faoliyat tajribasi hamda emotsional- irodaviy munosabat tajribasini tushunadilar. Bunday yondashuv shaxsning ta’lim olish, ma’naviy, madaniy va hayotiy talab-ehtiyojlarini qondirish, rivojlanayotgan shaxsga nisbatan samimiy munosabatda bo‘lishi ta’lim mazmunini erkin tanlash imkonini beradi. An’anaviy pedagogika deyarli faqat odamning ijtimoiy mohiyatini tan olganligi bois, ta’limning maqsadi insonning jamiyat a’zosi sifatida rivojlanishi, unda ijtimoiy ahamiyatli sifatlarining shakllanishi hisoblanadi. Mustaqillik yillarida, O‘zbekiston Respublikasida ta’lim jamiyat va davlatning ma’naviy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy rivojlanishi asosi deb e’lon qilindi. Ta’limning maqsadi mustaqil fikrlaydigan, ma’naviy- axloqiy jihatdan yetuk, har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limning umumiy vazifalari quyidagilardan iborat: — aholi milliy-madaniy ehtiyojlarini qoniqtirish, jismoniy va ma’naviy sog‘lom avlodni tarbiyalash; - o‘quvchilar tomonidan ijtimoiy va ishlab chiqarish talablari bilan belgilanadigan bilimlar tizimini o‘zlashtirilishini ta’minlash; . - ularda ilmiy dunyoqarash, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy madaniyat, ijodiy, erkin fikrlash ko‘n,ikmalarini shakllantirish, ularning mustaqil bilimlarini oshirib borishi — yoshlarda Vatanga muhabbat, vatanparvarlik, fuqarolik dunyoqarashi; insoniy qadr-qimmat, demokratik o'zini boshqarishda ishtirok etish, shuningdek, o‘z harakatlari uchun javobgarligini yuzaga keltirish. Ana shu umumiy vazifalar bir qator alohida masalalardan iborat bo‘ladi. Ular o‘quv fanlari mazmunida uyg‘unlashtiriladi. Ta’lim turlari va ko‘rinishlari. Yevropa va Sharq, Osiyo va Amerika mamlakatlarida ta’lim turlari tarixiy taraqqiyot natijasida yuzaga kelgan. Birinchi mifologik ta’lim bo‘lib, unda dunyoning mohiyati ertak, afsona, doston, qissa hamda qo‘shiqlar shaklida o‘rganilgan. Keyingi tarixiy turi sxolastik ta’lim bo‘lgan. Uning mohiyatiga ko‘ra ta’limda matn madaniyati va yer, osmon haqidagi bilimlar so‘z bilan ifodalanib, xotira va irodani mashq qildirish asosida yosh avlodga inson udligi va u tomonidan tashkil etiladigan faoliyat mazmuni haqida lar berilgan, savodxonlik va nutq madaniyatiga o‘rgatilgan. Ta’limning uchinchi tarixiy turi — ma’rifatparvarlik bo‘lib, u an’anaviy bilimlar yaratilgan davrda yuzaga kelgan. XX asrdan boshlab esa turli ta’lim paradigma (model)lari, turlari va ko‘rinishlarining rivojlanish jarayoni kuzatildi. Bugungi kunda asoslariga ko‘ra ta’limning quyidagi turlari, ko‘rinishlari mavjud:  ilmiy bilimlarni o‘zlashtirilishi turi va sifatiga ko‘ra;  ustuvor mazmuniga ko’ra;  ijtimoiy faoliyatlarni egallashi turi va mahoratiga ko‘ra;  madaniy qadriyatlarni o‘zlashtirishiga ko‘ra;  kishilik jamiyatinirig madaniy qadriyatlarni o‘zlashtirish ko‘lamiga ko‘ra;  milliy, yevropa, xalqaro, global ta’lim va boshqalar;  ta’lim tizimi turiga ko‘ra (universitet, akademik, litsey, gimnaziya ta’limi va boshqalar);  ta’lim mazmuni yo‘nalishining ustuvorligiga ko‘ra (formal va moddiy, ilmiy va elementar, gumanitar va tabiiy fanlar, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar, oliy va boshqalar);  ta’lim darajasiga ko‘ra (boshlang‘ich, to‘liqsiz o‘rta, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar, oliy ta’lim). Ta’limning tarixiy xususiyatlari. Ta’lim mazmuni tarixiy xususiyatga ega, chunki u jamiyat rivojining u yoki bu bosqichida ustuvor o‘rin tutuvchi ijtimoiy maqsad va vazifalar bilan belgilanadi. Bu ta’lim mazmunining ijtimoiy hayot, ishlab chiqarish va ilmiy bilimlarning rivojlanish darajasi talablari ta’siri ostida o‘zgarib borishini anglatadi. Ta’lim ijtimoiy hodisa sifatida odamlarning bilimlarni o‘zlashtirishga bo‘lgan prag’latik (amaliy) ehtiyojlari negizida shakllangan va u odamlarga hayot faoliyatlarini yo‘lga qo‘yish uchun zarur. Bilimlarni to‘plash va chuqurlashtirish, jamiyat madaniyatining o‘sib borishi bilim tomonidan tashkil etiluvchi funksiyalari ko’lamini oshishini ta’minlaydi. Mazkur yondashuvlar (prag’latik va madaniy) kishilik jamiyatining turli bosqichlarida ta’lim mazmuni yo‘nalishlarini belgilab keladi. O‘rta asrda, Yaqin va 0‘rta Sharqda diniy o‘quv muassasalari — madrasalar ta’lim va fan markazlari bo’lgan. 0‘zbekistonlik, Rossiyalik va chet el sharqshunos tadqiqotchilari tomonidan madrasa turidagi o‘quv muassasalari aynan Markaziy Osiyoda yuzaga kelgani va shu yerdan boshqa mamlakatlarga tarqalgani isbotlangan. Somoniylar davrida (X asr) faqat Samarqandning o‘zida 20 ga yaqin madrasalar mavjud bo’lgan. Abu Ali ibn Sino (980—1037) o‘zining «Donishnoma» («Bilimlar kitobi») nomli asarida mazkur madrasalarda faqat musulmonchilikka oid bilimlar berilibgina qolmay, balki dunyoviy ilmlar ham o‘rganilganligi, ilmiy tadqiqotlar olib borilganligi, ularning negizida ilmiy maktablarning yuzaga kelganiigi qayd etiladi. O‘z davrida madrasalarda o‘qitilishi yo’lga qo‘yilgan fanlarni Abu Ali ibn Sino quyidagi tizimlar bo‘yicha ajratadi: odob (xulq etikasi), astronomiya, tibbiyotshunoslik, til va uning grammatikasi, fiqh (musulmon qonunchiligi). Alloma tomonidan taklif etilgan tarbiya turlari esa quyidagilardan iborat: 1) aqliy tarbiya; 2) jismoniy sog’lomlashtirish; 3) estetik tarbiya; 4) ma’naviy tarbiya; 5) hunarga o‘rgatish. Abu Ali ibn Sino tomonidan taklif etilgan tarbiya turlari Markaziy Osiyoda, Uyg‘onish davrida (IX— X asr) ta’limning insonparvarlik va shaxsning barkamol rivojlanishi borasidagi g'oyalarga asoslangan edi deyishga imkon beradi. Sharqdagi Uyg‘onish davri Sharq mutafakkirlari - Muahammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylar o‘zlarining ta’limiy qarashlarida birinchi o‘ringa inson shaxsini qo‘yadilar hamda bolalarni har tomonlama, jismoniy va estetik kamolotga erishish lari, shuningdek, tillarni bilishlarini zarur deb hisoblaydilar. Aqliy ta’limni tashkil etuvchi fanlar sirasiga matematika, astronomiya, mexanika va tabiatshunoslik kabi tabiiy- ilmiy fanlarni kiritadilar. Allomalar bolaga hurmat bilan munosabatda boMish g‘oyasini ilgari suradilar, sxolastik o'qitish va qat’iy intizomga qarshi chiqadilar. Ularning fikricha, o‘qish bolada bilimlarga qiziqishni uyg'otishi kerak. Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bekning (1394-1449 yillar) Samarqanddagi faoliyati XIV - XV asrlarda madrasalarning fanlar rivojini ta’minlovchi markazlari vazifasini bajarganligini ko‘rsatadi. Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek Samarqandning hukmdori boMishi bilan birga astronom, matematik va tarixchi sifatida mashhurbo‘lgan. Shuningdek, allomaning mohir pedagog ham bo‘lgan!igini tarixiy dalillar qayd etadi. Chunonchi, alloma ko‘plab iste’dodli yoshlami tarbiyalagan. U odamlar, ayniqsa yoshlarning ilmiy bilimlarni o‘rganishlariga katta ahamiyat bergan. Alloma o‘z davlatida ta’lim sohasida jiddiy islohotlarni tashkil etdi. U madrasalarni davlat ta’minotiga o‘tkazdi, mudarris (o‘qituvchi)larga oylik ish haqi belgilagan, shogird (talaba)larga stipendiya ajratgan. Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek madrasa o‘quv rejasiga quyidagi fanlar: arab tili, adabiyot, Qur’on, Hadis, ritorika, mantiq, falsafa, fiqh (qonunchilik), metafizika, matematika, astronomiya, tibbiyot, geografiya, tarix kabi fanlarni kiritadi. Mutafakkir tomonidan barpo etilgan hamda o‘zi bevosita ta’lim bergan madrasalarda o‘qish quyidagi bosqichlardan iborat bo‘lgan: 1. «Anda» (kichik) — o‘qish muddati 2 yil. 2. «Aust» (o‘rta) — o‘qish muddati 3 yil. 3. «A’lo» (oliy) — o‘qish muddati 3 yil. Bunday yondashuvda, bugungi kun nuqtayi nazaridan aytganda bakalavriat va magistratura ko‘zga tashlanadi. Ayni vaqtda ular o‘rta asr yevropa universitetlari uchun ham xos bo’lgan. Buyuk iste’dod egasi sifatida alloma o‘z davridan bir necha asrlarga o‘zib ketgan. Deyarli 600 yil avval Muhammad Tarag'ay Ulug‘bek quyidagi aksiomani ilgari surgan: bilim olishga intilish davlat ravnaqiga yo'l demakdir. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning hozirgi tajribasi mazkur fikrni to'la tasdiqlaydi. Yevropa uyg‘onish davri (XIV—XVI asrlar) ma’rifatparvarlari XVIII—XIX asrlarda ham shaxsning barkamol rivojlanishi g‘oyalarini ilgari surganlar. Misol uchun, Italiya ma’rifatparvari V. De Feltrc (XV asr) «Quvonch maktabi»ni tashkil etadi. Bu maktabda bolaga erkin jismoniy va aqliy rivojlanish imkoni berilgan. J.J.Russoning erkin tarbiya nazariyasi, I.G.Pestalotsining odamni faol hayotiy faoliyatga jalb etish yo‘li bilan uni rivojlantirish haqidagi g‘oyasi XX asr pedagogikasining rivojiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Ta’lim nazariya (konseptsiya)lari mazmuni. An’anaviy pedagogikada formal va moddiv ta’lim nazariyasi keng tanilgan. Bu nazariyalarning mohiyati nima va o‘rta ta’lim mazmuniga qanday ta’sir etadi? Formal ta’lim nazarivasiga Djon Lokk (XVII asr), Pestalotsi, Kant va Gerbart (XVIII—XIX asrlar) asos solganlar. XVIII asrning oxirlarida didaktik formalizm nazariyasi (konsepsiyasi) vujudga keldi (bu nom D. Shmit va A.A.Nemeyerning «Printsipo’ vospitaniya i obucheniya» asarida tilga olinadi). Konsepsiya tarafdorlari ta’limni o'quvchilarning iqtidori va qiziqishlarini rivojlantiruvchi vositasi sifatida e’tirof etadilar. Keyinchalik bu ta’limot formal ta’lim nazariyasi sifatida shakllantirildi. Didaktik formalizm tarafdorlarining asosiy g‘oyasi qadimiy olim Geraklit tomonidan aytilgan (ko‘p bilim aqlni kuchaytirmaydi) fikrlariga asoslanadi. Keyinchalik bu g'oyani I.Kant va I.G.Pestalotsilar rivojlantirishdi. Ular o‘qitishning asosli maqsadi, eng avvalo, o‘quvchining iqtidorini rivojlantirish’ o‘quvchining to‘g‘ri tafakkur yuritishini kuchaytirish bo‘lishi shart deb hisoblaydilar. Ushbu nazariya tarafdorlari falsafiy ratsionalizm (lotinchada «rationaits» — aqlli)ga tayanadilar va bilim manbayi aqldir, bilim faqat aqlning mustaqilligida tug‘iladi, shu bois ta’lim o'quvchilarning ma’lum bilimlarni egallab olishlari emas, balki ularning aqlini o‘stirish, ya’ni, analiz, sintez, mantiqiy fikrlash layoqatlarini rivojlantirish kabi vazifani hal etishi zarur deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, fikrlashni rivojlantirish vositasi tillar, ayniqsa, qadimiy yunon va lotin tili, shuningdek, matematikani o'rganish lozim. Formal ta’lim elementlaridan hozirgi kunda ham foydalaniladi. Angliyadagi grammatik maktablarda, ushbu nazariya g'oyalari asosida ish ko‘riladi. XVII asr oxiri — XIX asr boshlarida moddiv ta’lim nazariyasi jadal rivojlandi. Nazariyaning paydo bo‘lishiga sanoat va uning ilmiy-texnik asoslari rivojlanishi asos bo‘lib xizmat qildi. Binobarin, sanoatning jadal rivojlanishi tabiiy fan, texnik va amaliy tayyorgarlikka ega bo’lgan odamlarni tayyorlash masalasini kun tartibiga olib chiqdi. Pedagogika tarixida bu nazariya (konsepsiya) didaktik materializm nazariyasi sifatida ham mashhurdir. Ushbu nazariya tarafdorlari (ularni «ensiklopedistlar» deb ham ataganlar), xususan, ingliz shoiri va tarixchisi Dj.Milton, nemis pedagogi N.B.Besedovlar maktabning asosiy maqsadi o'quvchilarga bilimlar berish deb hisoblaganlar hamda o‘zlari o'qitadigan fanga iloji boricha ko‘proq materiallarni kiritishga intilganlar. Maktab ta’limi mazmunini shakllantirishga bunday yondashishning samarasi kam bo‘lib chiqdi, chunki o‘quvchilarga juda ko‘p axborotlar beriladi. Natijada axborotlar qisman va yuzaki o‘zlashtiriladi. Bu nazariyaning boshqa tarafdorlari empirizm g ‘oyalarini ilgari suradilar (lotincha «empiria» — tajriba). Faylasuf-empiristlar, xususan ingliz faylasufi G.Spenser (1820-1903 yillar) bilish tajriba chegarasidan chiqa olmaydi va bilim manbayi faqat tajriba hisoblanadi, deya ta’kidlaydilar. Bundan quyidagi pedagogik xulosalar chiqariladi: o‘quvchilarni asosan tabiiy-ilmiy bilimlar bilan qurollantirish kerak, ta’lim materiallarini tanlash uchun esa hayotga, kelajakda o‘quvchilarning amaliy faoliyatlari uchun zarur bo’lgan bilimlarga murojaat qilish kerak. Moddiy ta’lim nazariyasi real vo‘nalish deb ataluvchi maktab ta’limi asosini tashkil etadi. Masalan, XIX asr oxirlari XX asr boshlarida Rossiya va Turkistonda real gimnaziya va real bilim yurtlarida o‘qitish qadimgi va g‘arbiy Yevropa tillarini o‘rganishga emas, balki tabiiy-ilmiy fanlar (matematika, fizika, ximiya va boshqalar) hamda amaliy xususiyatli fanlarni o‘zlashtirishga asoslangan. Formal va moddiy ta’lim nazariyalarini K.D.Ushinskiy va A.Avloniylar juda asosli tanqid qiladilar. K.D.Ushinskiy bilimlarni o‘zlashtirishdan uzoq bo’lgan formal deb ataluvchi rivojlanish o‘ylab topilgan yolg‘on deb aytadi. Har bir fan biror-bir boshqa narsa bilan emas, balki o‘zining mazmuni bilan rivojlantirishini ta’kidlaydi. Shunday ekan, maktab faqatgina rivojlantiribgina qolmay, balki ularning keyingi faoliyatlarida foydali bo’ladigan bilimlarni ham berishi kerak. 0‘zbek pedagogi Abdulla Avloniy ham (1878— 1934- yillar) ana shunday fikrni bildirgan. U o‘zining «Turkiy guliston yoxud axloq» nomli asarida «... bilim bizning aqlimizni va bizning xotiramizni qilich kabi o'tkir qiladi. Bilim, fanni egallash taraqqiyot yo’lida bizning ilgari qadam tashlashimiz shartidir Bilimsiz odam bu mevasiz daraxtga o'xshaydi» deb yozadi. Shu bilan bir vaqtda A. Avloniy fanni o'zlashtirishga faqatgina xayoliy amaliyoti uchun utilitar (foydali) yaroqliligi nuqtayi nazaridan yondashish mumkin emas deb hisoblaydi. U hayot bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog’liq bo’lmagan bilimlar ham bor va ular amaliy bilimlardan kam bo’lmagan ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Misol uchun qadimgi tarixdan amaliy faoliyatda foydalanib boMmaydi, lekin uni o‘rganish kerak va foydalidir: uni (tarixni) bilish o‘quvchilarning bilimlarini kengaytiradi, dunyoqarashini shakllantiradi. XX asr boshlarida, chet el va ayniqsa amerika pedagogikasida maktab ta’limi masalalari bo‘yicha prag’matik (vunoncha «prag’ma» — harakat, amaliyot) g‘oyasi keng tarqaldi. Pedagogikada mashhur prag’matizm tarafdori Djon Dyun (1859—1952-yillar) maktab ta’limining o‘z konsepsiyasini yaratishga ko‘p urindi. Bu yo‘nalishlar vakillari (Dj.Dyui, G.Kershenshteyner) o'qitish bu o‘quvchining «tajribasini qayta tashkil etish» uzluksiz jarayoni deb hisoblaydilar. O‘qitishni Dyun kundalik hayotdan olingan amaliy masalalarni hal etishga oid bolalar faoliyatini tashkil etish sifatida tushunadi. Bu nazariyaning asosiy boshlang‘ich qoidalari quyidagilardan iborat deb hisoblangan: «Oldindan tuzilgan o‘quv kurslari kerak emas», «O‘qitish materiallarini bolaning tajribasidan olish kerak», «Bola o‘qitishning sifati kabi miqdorini ham belgilashi kerak», «Bajarish yordamida o‘qitish — maktabda asosiy metod». Shunday qilib, Dyun maktabda ta’lim va alohida fanlar aniq belgilangan mazmuni zarurligini rad etadi, ilmiy ta’limni tan olmaydi va o‘qishni tor hamda o‘quvchilarning qiziqishlariga asoslangan praktitsizmidan iborat deb hisoblaydi. Mazkur nazariya asosida uning izdoshi Uilyam Kilpatrik 20-yillarda « o‘qitishning loyihali tizimi » (yoki loyihalar metodi) ni ishlab chiqdi, uning mazmuni o‘z qiziqishlaridan kelib chiqib bolalar o‘qituvchi bilan birga qandaydir amaliy masalaning yechimini loyihalashtirishlaridan iborat. Misol uchun, o‘yinchoq uychaning qurilishi amaliy faoliyatga kiritiladi va uning davomida til, matematika, boshqa fanlar bo‘yicha u yoki bu ma’lumotlarni bilib oladilar. Bu nazariya ommaviy maktabda ta’lim darajasini pasaytirishi mumkinligini tushunish qiyin emas. Amerikalik pedagoglar I.Adler, Dj.Brunner va boshqalar Dyun nazariyasi amerika maktablari rivojlanishini ortga tortganini aytadilar va ta’limni modernizatsiyalashtirish hamda takomillashtirish yo‘llarini izlaydilar. Ko‘plab pedagoglar — A.Disterveg, K.D.Ushinskiy, M.Behbudiy va A.Avloniylar maktab ta’limiga taalluqli ko‘plab qimmatli g'oyalarni ilgari surganlar. Ular xalq maktablari, yangi usulli maktabda ta’lim darajasini oshirish, tabiiy-ilmiy fanlar va gumanitar fanlar birligi tarafdori edilar. Bugungi kunda turli ta’lim konsepsiyalari mavjud. Konsepsiyalardan biri ta’lim mazmunini ta’lim muassasalarida o‘rganiladigan fanning pedagogik moslashtirilgan asoslari sifatida talqin qiladilar. Bu yerda shaxsning ijodga qobiliyati, erkin tanlashni amalga oshira bilishi, odamlarga haqqoniy munosabatlarda bo'lishi kabi sifatlari chetda qolib ketadi. Ushbu yondashish o‘quvchilarni fan va ishlab chiqarishga jalb etishga qaratilgan, lekin demokratik jamiyatda mustaqil hayotga yo‘naltirishga emas. Amalda odam bu yerda ishlab chiqarish omili sifatida ishtirok etadi (avtoritarizm). Boshqa bir konsepsiya ta’lim mazmunini o‘quvchi o‘zlashtirishi kerak bo’lgan bilim, ko'nikma va malakalar majmui sifatida qaraydi. Bu konsepsiya mualliflari bilim va malakalarni egallab olish odamga zamonaviy jamiyatda mos ravishda hayot kechirishga imkon beradi deb hisoblaydilar. Odamdan faqatgina u bilishi va bajara olishini talab etish yetarli. Bunday holatda ta’limga talablar ham quyidagicha bo’ladi: o‘sib kelayotgan avlodga ona tili. matematika, fizika va boshqa fanlar bo‘yicha bilim va malakalar berish zarur. Milliy umumiy o‘rta ta’lim maktabi hozirgi zamon sharoitlarida rivojlanishi uchun bu yetarli emas. Jamiyatning o‘quvchilardan faqat ma’lum o‘quv fanlari mazmunini emas, balki ularda iroda kuchi, o‘z harakatlari uchun, jamiyat va mamlakat taqdiri uchun mas’uliyatli, atrof-muhitni himoya qilish; millatchilik va diniy aqidaparastlikka yoM qo‘ymaslik va shu kabi sifatlarni rivojlantirishni talab etadi. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» (I997)da zamonaviy ta’lim mazmuni ijodiy, mustaqil fikrlovchi demokratik jamiyat fuqarosini shakllantirish vazifalariga mos kelishi kerak deb yozib qo‘yilgan. Rossiya ta’lim akademiyasi (RAO) haqiqiy a’zosi V.V.Krayevskiy tomonidan ilgari surilgan konsepsiyada qayd etilishicha, ta’limning asosiy ijtimoiy vazifasi ajdodlar tomonidan to‘plagan tajribalarni avlodlarga uzatish hisoblanadi. Mazkur konsepsiya mazmunida ta’lim mazmuni quyidagi to‘i1ta tashkiliy elementlardan iborat bo’ladi: — idrok etish faoliyatini amalga oshirish usullari qayd etilgan shaklidagi idrok etish faoliyati (bilimlar); — amaliy faoliyatni amalga oshirish usullari shaklida qayd etilgan amaliv faoliyat tajribasi (ko'nikma va malakalar); — muammoli vaziyatlar, nostandart vaziyatlarda yangi masalalarni hal etish shaklida (ijodiv faoliyat tajribasi); — atrof-muhitga, bir-biriga, emotsional qadriyatli munosabatlar tajribasi. ya’ni, emotsional, axloqiy, estetik tarbiyalash. Mazkur elementlar o‘zaro bog’liq va bir-biriga asoslangandir. Mamlakatlar bilimlarsiz boMishi mumkin emas. Odamning ijodiy faoliyati bilimlar va ko‘nikmalar mazmunli ma’lum materialida amalga oshiriladi. Ma’naviy-axloqiy tarbiyalilik odam yashaydigan jamiyatning xulq, ko‘nikma va malakalarini egallab olganligini ko‘zda tutadi. Ijtimoiy tajribaning bu elementlarini o‘zlashtirish odamga jamiyatda muvaffaqiyatli yashash, yaxshi bajaruvchi bo‘lish bilan birga mustaqil harakat qilish, jamiyatni o‘zgartira olish, ijtimoiy taraqqiyotga o‘z hissasini qo‘sha olishga imkon beradi. Shuning uchun umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi birinchi navbatda hayotga tayyorlaydi, ikkinchidan inson ushbu tartibga o‘z hissasini qo‘shish, hatto uni qayta tuzishga ham qodir bo‘ladi. Akademik V.V.Krayevskiyning konsepsiyasi o‘qituvchini o‘quvchilar ongida umuminsoniy va milliy qadriyatlar tizimi, odamlarga insonparvarlik munosabatini shakllantirish, erkin fikrlovchi, barkamol rivojlangan shaxsni shakllantirishga qaratilgan maxsus faoliyatga yo‘naltiradi. Ta’lim qoidalari - o‘qituvchining darsdagi faoliyatini va o‘quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o‘zlashtirishini, tegishli ko‘nikma va malakalar, dunyoqarash, mafkura hosil qilishning asosiy qonun va yo‘l - yo‘riqlarini o‘z ichiga oladi. Ta’lim qoidalari o‘qitishning, o‘rgatishning eng muhim masalalarini nazariy jihatdan hal qilishning asosiy qonuniyatlaridir. Dars jarayonida o‘quvchilarning bilish ehtiyoji va sharoitlar o‘quv jarayonining xarakterini, maqsadi, vazifalari, mazmuni, shakllari, usullari va vositalarini belgilab beradi. O‘qituvchi ta’lim jarayonining qoidalari, qonuniyatlarini qancha ilmiy asosda bilsa, uning samarasi shuncha yuqori bo‘ladi. Ta’lim qoidalarini ham nazariy bilish, hamda amalda qo‘llay bilish juda muhim. SHuning uchun o‘qituvchi ta’lim qoidalarini bilishi shart. CHunki, o‘qituvchi ta’lim qoidalarini bilmasdan turib ta’limning maqsad va vazifalarini amalga oshira olmaydi. Ta’lim qoidalari deb , barkamol inson ta’lim - tarbiyasi ni ng maqsad va vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan o‘qish va o‘qitish jarayonining umumiy yo‘nalishi, o‘quvchilar tomonidan ilmiy bilimlar, ko‘nikmalar hosil qilishning asosiy qonun va qoidalarining yig‘indisiga aytiladi. Sodda etib aytganda ta’limning samarali natijalarini ta’minlaydigan qoidalar majmuini tushunamiz. Pedagogika fanida olimlar, buyuk pedagoglar tomonidan asoslangan va yaratilgan pedagogik adabiyotlarda didaktik qoidalar turlicha guruhlanmoqda. Ana shularga asoslanib ta’lim qoidalarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. 1. Ta’limning ongli, faollik va mustaqillilik. 2. Ta’limning ilmiy, izchil va muntazam bo‘lishi. 3. Ta’limda nazariyaning amaliyot bilan birligi. 4. Ta’lim va tarbiyaning birligi. 5. Ta’limda ko‘rsatmalilik. 6. Ta’limni tushunarli, puxta va mustahkam o‘zlashtirish. 7. Ta’limda o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish hamda ta’limning mos bo‘lish va hokazo qoidalari mavjud. Ularning har biriga alohida to‘xtalamiz. Ta’limda onglilik, faollik va mustaqillik qoidasi. Maktab ta’limi tizimida onglilik, faollik, mustaqillilik qoidalari muhim ahamiyatga ega. Ta’lim jarayonining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan sinf o‘quvchilarning faolligiga bog‘liq. “Tarbiyachi shuni unitmasligi kerakki, o‘quvchilarini qiziqtirmasdan, ularni quriq majburiyat va zo‘rlash yo‘li bilangina o‘qitishdan hech qanday natija chiqmaydi qoidasi ilgari suringan. Biroq bu o‘rinda o‘quvchilar faoliyatini o‘qituvchi tomonidan bayon qilinayotgan tayyor va yaxlit o‘quv materialini faolsiz tinglovchi harakterdagi faoliyat deb tushunish yarmaydi. Ta’limda o‘quvchilarning tafakkurini aktivlashtirish ularning mustaqilligini taraqqiy ettirishga yordam beradi, mustaqil ishlarining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi esa ularning fikr qilish faoliyatlarini o‘stiradi va takomillashtiradi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilar faolligi, dastavval ularning aktiv faoliyati - tafakkur qilish faoliyatidir. Materiallarning o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi ularning fikr qilish faoliyatiga ta’sir qilish jarayonida yuzaga keladi. SHunga asosan ta’limni ongli o‘zlashtirish prinsipi bir tomondan o‘quvchilarning mustaqil, aktiv fikr qilishlarini nazarda tutsa, ikkinchi tomonidan ularning mustaqillik va faolligini takomillashtirib borishni o‘z ichiga oladi. O‘quvchilar faolligi ta’lim jarayonidagi emas, balki o‘zlashtirilgan ilmiy bilim, hosil qilingan ko‘nikma va malakalarni hayotga qo‘llay olish faoliyatini ham o‘z ichiga oladi. Tafakkur qilish fikrlash operatsiyalarida, ya’ni taqqoslash, analiz, sintez qilish, abstraksiya va umumlashtirishda ko‘rinadi. Ongli o‘zlashtirish prinsipi. ta’lim jarayonida o‘quvchilarning mustaqil olib boradigan ishlari bilan bevosita bog‘liqdir. O‘qish jarayonida mustaqil ishlar: kitob, gazeta, jurnal materiallari, spavochniklar, tablitsalar, kartalar ustida ishlash, tabiiy fanlar ya’ni matematika, fizika, biologiya bo‘yicha mustaqil amaliy ishlar va laboratoriya mashg‘ulotlari o‘tkazish muhum ahamiyat kasb etadi. Ta’limning ilmiy, tizimli va izchil bo‘lish qoidasi. Maktabda o‘quvchilarga beriladigan bilimlar, hozirgi zamon bilimlar darajasida bo‘lishi, o‘quvchilarga ularni ma’lum tizimda berishni talab qiladi. A.R.Beruniy Bilish cheksiz, uzluksiz davom etadigan jarayon, ta’lim jarayonida o‘quvchidarga muayyan ilmiy bilimlar berish, ularni yangi - yangi bilimlar olishga undosh kerak deb xisoblagan. A.N.Farobiy “Inson hayvonlardan aqli bilan ajralib turadi. Inson aqli bilan atrofni o‘rab turgan dunyoni anglaydi, buyum va hodisalarga ilmiy baho beradi”, - degan. “Dunyoda ilmdan boshqa najot yo‘q va bo‘lmag‘ay”- degan Imom Al Buxoriy Maktab ta’lim - tarbiya jarayonining hamma zvenosida izchillik katta ahamiyatga egadir. Kundalik ta’lim jarayoni ham, sinf va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar ham izchillaik prinsipiga amal qilingan taqdirdagina, kutilgan natijani berishi mumkin. Maktab o‘quv fanlari tizimi bir qancha didaktik qoidalarga asoslanadi. Bu didaktika qoidalarda, birinchidan, umumiy ta’lim maktablarida o‘qitilayotgan fanlarni ma’lum fan tizimi bilan o‘zaro mustahkam, ilmiy bog‘liq. Ikkinchidan fanlar asosida o‘quvchilarning bilish qobiliyatlari hamda ijodiy qobiliyatlarini taraqqiy ettirish nazarda tutiladi. SHunga ko‘ra tizimlilik qoidasi o‘rganilgan fan asoslari va o‘rganilayotgan fan asoslari bilan egallagan ko‘nikma va malakalar bir - birlarining davomi bo‘lmog‘i kerak. Bu bog‘lanish predmetlar o‘rtasida ham tizimlilikning bo‘lishini talab qiladi. Ta’limda nazariyaning amaliyot bilan birligi qoidasi. Bu qoida ta’limning ilmiylik qoidasi bilan mustahkam bog‘langandir. Ishga yarab qolsa ilming bir muddat, YAna oshirmoqqa aylagil shiddat, - degan M.Ulug‘bek. O‘quvchilar bilim bilan qurollanar ekan, ilmning amaliy ehtiyoj tufayli bo‘lganini, ishlab chiqaruvchi kuchlarining qanday taraqqiy etganini, texnika va iqtisod sohasidagi yangiliklar, ilmning borgan sari rivojlantira borishni, ilm esa o‘z navbatida hayotni yaxshilishga yordam berishini biladilar. Ilmning rivojlanishida tajribaning roli kattadir. Ilmiy nazariyalarning haqqoniyligi amaliyotda sanaladi: uni tajriba yo tasdiqlaydi yo inkor qiladi. Mana bu nazariya bilan tajriba o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni o‘quvchilar ilm asoslarini o‘rganish jarayonida fahmlab olishlari lozim. Ulug‘lik gapda emas boshdan - oyoq, yarti ish ham yuzta gapdan yaxshiroq degan Abdulqosim Firdavsiy. O‘quvchilar tomonidan matematika, fizika, biologiya, ximiya, astromiya va boshqa tabiiy fanlardan o‘zlashtirilgan nazariy bilim, hosil qilingan ko‘nikma va malakalar o‘quv - tajriba kabineti va laboratoriyalari, tajriba er uchastkalari va ishlab chiqarish mehnati jarayonida qo‘llaniladi. Sa’diy SHeroziyning fikricha:” Ikki toifa odam behuda ishlab, behuda harakat qilgan bo‘ladi: biri mulk yig‘ib foydalanmagan va ikkinchisi esa ilm olib, amal qilmagan odam. Harchand o‘qibsan, bilimdonsan, Agar amal qilmasang, nodonsan. Ta’lim va tarbiyaning birligi qoidasi. “Ta’lim bilan tarbiya bir - biri bilan bog‘liq bir butun jarayon ekanligini ta’kidlaydi, A.Avloniy. U yana dars va tarbiya orasida bir oz farq bo‘lsa ham, ikkisi bir - biridan ayrilmaydurgan, birining vujudi biriga bog‘langan jon ila tan kabidir”. Maktabda o‘quvchi yolg‘iz bilim, ko‘nikma va malakalarni egallabgina qolmaydi, balki har jihatdan mukammal tarbiyalanadi. Maktab o‘quv fanlarining har bir mavzu va temachalar ham shubhasiz tarbiyalovchi harakterga ega. SHunga ko‘ra, maktab ta’limi umuman har qaysi dars jarayoni alohida ikki muhim vazifani: 1. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarni yangi - yangi ilmiy bilimlar bilan qurollanadi. 2. O‘zlashtirilgan ilmiy bilimlar asosida o‘quvchilarda dunyoqarash va ma’naviy - axloqiy tirbiya tarkib topishini o‘z ichiga oladi. Ta’lim va tarbiyaning birligi: a) o‘zlashtirilayotgan ilmiy bilimlar orqali o‘quvchilarda ilmiy materiallistik asosda dunyoqarash tarkib toptirish; b) ta’limda o‘quvchilarga muayyan ma’naviy - axloqiy sifat normallarini singdirish; v) o‘quvchilarning aqliy kamoloti hamda bilish qobiliyatlarini yanada rivojlantirib borishni nazarda tutadi. O‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash tarkib toptirish murakkab va ko‘p qirrali jarayonidir. Maktab ta’limida tabiiy fanlarni - matematika, fizika, ximiya, biologiya va astronomiya kabi fanlarni o‘zlashtirish orqali dialektik materializm asosida dunyoqarashlar tarkib topadi. “Xotirada dalili bor hamma narsalarni yaxshiroq, tezroq va o‘ngay eslab qoladi” degan A.R.Beruniy. “Birdaniga ko‘p sezgilar yordamida idrok etish mumkin bo‘lgan narsalarni iloji boricha bir necha sezgilar ishtirokida idrok etish lozim”, deb ko‘rsatgan YA.A. Komenskiy. Mashhur pedagog K.D.Ushinskiyning quyidagi fikri ta’limda qimmatlidir. “Siz bolaga qandaydir bir nechta noma’lum so‘zni o‘rgating, u bu so‘zlarni bilib olguncha uzoq vaqt ketadi va behuda bosh qotiradi, lekin suratlar vositasida o‘rgatilganda, yigirma so‘zni o‘quvchi hash-pash deguncha o‘rganib oladi”. Ko‘rsatmalilik qoidasi ta’limning etakchi qonun - qoidalarini ham amalga oshirishda juda muhim didaktik masalalarni o‘z ichiga oladi, ayniqsa: 1. Bayon qilayotgan temaning harakteriga mos keladigan ko‘rsatma materiallardan to‘g‘ri foydalanish. 2. Ta’limda qo‘llaniliyotgan ko‘rsatma materiallar o‘quvchilarning yaqqol va kokret obrazli idrok qilishini ta’minlashi. 3. Ko‘rsatma materiallar orqali o‘quvchilar ob’ektiv borliqdagi narsa, xodisa va voqealar bilan, ularning xususiyati, belgilari va bir - biri bilan bog‘lanish vositalari bilan tanishadilar. 4. Ko‘rsatma materiallarining ko‘rsatmali bo‘lishi ilmiy bilimlarni mustahkamlashini ta’minlab qolmay, o‘quvchilar diqqatining barqarorligini oshiradi, ijodiy tashabbuslarining rivojlanishiga yordam beradi. Ko‘rsatma qurollar o‘tilayotgan mavzuning hajmi, harakteri, mazmuni va sinf o‘quvchilarining saviyasiga qarab xilma - xil bo‘lishi mumkin. Maktabda qo‘llaniladigan ko‘rsatma materiallarni ikki guruhga ajratish mumkin. 1. Buyum va narsalarni aslicha tabiiy holicha ko‘rsatuvchi materiallar: o‘simliklar, hayvonlar, gerbariylar. 2. Tasviriy ko‘rgazma qurollar: rasm, surat, fotosurat, kinofilm, diafilm. a) Simvolik tasvirlanishni ko‘rsatuvchi materiallar: geografiya va tarix qartalari. b) Sxematik materiallar: sxema, tablitsa, diagramma. O‘qituvchining ta’limni muammoli tashkil etishda ko‘rsatmalarining o‘rni va amaliy ahamiyati beqiyosdir. Ammo ba’zi o‘qituvchilar ta’limda ko‘rsatmalilikdan foydalanishda nuqsonlarga yo‘l qo‘yishadi. Masalan, tayyorlangan ko‘rsatmali qurollardan aniq ta’limiy maqsadni nazarda tutmaydi. YOki ko‘rsatiladigan rasm sxema va boshqa tasviriy materiallar kichkina barcha o‘quvchilar yaxshi ko‘rib idrok qila olishmaydi. SHuning uchun ko‘rsatmali materiallar chiroyli, chizmalari aniq va o‘quvchilarning bilish qobiliyatlarini rivojlantirishga hamda ta’limni muammoli o‘zlashtirishga amaliy yordam bermog‘i darkor. Darsda ta’limning ko‘rsatmali tashkil etilishi o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilayotgan materiallarning qiziqarli, tez va ongli o‘zlashtirishga hamda mustaqilligini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Bilimni puxta va mustahkam o‘zlashtirish qoidasi. A.R.Beruniy o‘qitish jarayonida bolalarga tushunarli bo‘lmagan so‘zlarni quruq yodlashga asoslangan ta’limni qattiq qoraliydi. Puxta o‘zlashtirishning harakterli belgisi bilimni mustahkam esga (xotirada) saqlab qolinishdadir. Puxta o‘zlashtirish uchun qaytarish (takrorlash) va mashq g‘oyat katta ahamiyatga ega. Qaytarishda faqat ilgari o‘zlashtirilgan materiallargina esga tushurilmay, o‘zlashtirgan bilimlarning noaniq, tumanli bo‘lib qolgan tomonlari oydinlashadi va to‘ldiriladi. O‘tilgan materialni qaytarish-xotirada qayta tiklash bir necha yo‘l bilan olib boriladi. Qaytarishning ahamiyati haqida A.R.Beruniy “Bilim takrorlash va qaytarish mevasidir”. Qaytarish turlari darsning qaysi bosqichida qo‘llanishi mumkinligi va o‘tilayotgan mavzuning harakteriga bog‘liqdir. O‘tilgan mavzularni asosiy va markaziy masalalar yuzasidan qaytarishning ahamiyati katta. Odatda bunday takrorlashlar bir qancha mayda temachalarni o‘tib bo‘lgach, temachalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlash, umumlashtirish maqsadida qaytariladi. Kudalik takrorlash. Har kuni har bir dars yuzasidan olib boriladigan takrorlashdir. Takrorlashning ikkinchi turi maxsus takrorlashdir. Odatda bunday takrorlash katta temalarni o‘tib bo‘lgach, shuningdek, ma’lum bir chorak ichida o‘tilgan materiallar yuzasidan olib boriladi. Maxsus takrorlashning keng tarqalgan turi o‘quv yili oxirida alohida ajratilgan soatlarda o‘tkaziladi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini xisobga olish va tushunarli qilib o‘qitish qoidasi. Ta’lim jarayonida har bir sinf o‘quvchilariga xos umumiy xususiyatlarni ham shu sinfdagi har qaysi o‘quvchining individual xususiyatini xisobga olgan holda ish ko‘rish muhim didaktik ahamiyatga egadir. Ibn Sino, Beruniy o‘qitish jarayonida bo‘lgan tushunarli bo‘lmagan so‘zlarni quruq yodlashga asoslangan ta’limni qattiq qoralaydi. Beruniy yozadi: “Tushunish yodlashdan yaxshiroq va afzaldir”. Beruniy pedagogik g‘oyalaridan eng muhimi bilimni puxta va mustahkam egallash zarurligidir. “Bilimning shunday bo‘lishi kerakki, u yalang‘ochligingda ham o‘zingda qolsin, bilimingni hammomdagi qo‘llik ham yuvolmasin”. Bilimlarning o‘quvchilarga tushunarli bo‘lishi ta’limda samarador bo‘lish uchun Beruniy quyidagilarga amal qilishni tavsiya etadi: - sezgi organlarning ma’lumotlariga ko‘ra... bilishni davom ettirish; - fanni o‘rganayotganda fikrlash, xotiralab esga olish zarur; - o‘rganiyotgan ilmlarni to‘la bilib olish uchun, o‘sha ilmni tashkil etib turgan elementlarini puxta o‘rganib chiqish; - bilishda oddiydan murakkabga, ma’lumdan noma’lumga, yaqindan uzoqqa, osondan qiyinga, dalillardan xulosalarga qarab borish; - uzoq o‘tmishga oid bilimlarni o‘rganishda shu ilm, fan tarixini o‘rganish; - hodisalarni, fan asoslarini bir-birlariga taqqoslashtirib, solishtirib har tomonlama chog‘ishtirb o‘rganish va h.k. O‘quvchilarga ta’lim berishda bayon qilinayotgan bilim bolalarga tushunarli bo‘lish kerak. SHu bilimlarning tushunarli bo‘lishi uchun ularning yosh va individual xususiyatlari hisobga olinadi. Ana shuning uchun ham yangi bilimlarni bayon qilish, o‘tilgan materialni mustahkamlash, uyga vazifa toptirish ham, mustaqil ish va qo‘shimcha mashg‘ulotlar o‘tkazish paytida bolalarning yosh va individual xususiyatlarga amal qilinadi. O‘qitishning bolalarga tushunarli bo‘lishi qoidasida ta’limning ikki tomoniga e’tibor beriladi. 1. O‘quv materiallarining harakteri-mazmuni va hajmi shu sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlariga mos bo‘lishi. 2. Sinf uchun belgilangan bilim hajmi shu sinf o‘quvchilarining saviyalariga mos bo‘lishi. Darsda berilayotgan bilimlarning bolalar tomonidan puxta o‘qib olinishga erishish uchun mustahkam rejaga amal qilinishi, mazmuni va hajmi to‘g‘ri belgilangan bo‘lishi, materiallardan lo‘nda xulosalar chiqarishi materiallarning ishonchli bo‘lishi uchun fakt, misol, dalillar keltirish – ko‘rsatmali qurollardan foydalanish, nutqning ravon va tushunarli bo‘lishi, materiallarning turmush bilan, o‘quvchilarning shaxsiy tajribalari bilan bog‘lab olib borish talab qilinadi. Ta’limni tushunarli bo‘lish qoidasi o‘quv ishlarini osonlashtirib, soddalashtirib yuborishni rad etadi. Mashhur pedagog Burxoniddin Zarnudjiy “O‘quvchiga ta’lim yo‘lida qo‘llanma” asarida “Har biringiz muruvvatni egallashga hayrixohlik bilan intiling, biroq bulardan eng dolzarbi, bu - kishilarda bilimlarni takrorlashdir. Sen bilimlarni faqat mana shu olti holatda, o‘zlashtirishining zarur bo‘ladi”. Bular: aql - farosatlilik, kuchli istak, chidamlilik, ozgina eyimlik va ichimlik, o‘qituvchi ta’limi va bilim olish uchun etarli vaqt. Klassik pedagogik namoyondalar ta’limning o‘quvchilarga mos bo‘lishi yuzasidan bir qator qoidalarni ishlab chiqqanlar. Ular “didaktik qoidalar” deb yuritiladi: 1. Osondan qiyinga qarab borish. 2. Ma’lumdan noma’lumga borish. 3. Soddadan murakkabga borish. 4. YAqindan uzoqqa qarab borish. Ya.A.Komenskiy mazkur qoidaga ta’raf berib bunday deb yozgan edi: “O‘quv materiallarini shunday taqsimlab chiqish lozimki, avval bola juda yaqin va aniq narsalarni, so‘ngra uncha uzoq bo‘lmagan narsalarni, keyin uzoqroq va nihoyat, eng uzoq narsalarni bilib olsin”. Zamonaviy darslikka muammoli vaziyatlarni yuzaga keltiruvchi savollar, masalalar va topshiriqlarni kiritish orqali talabalarda zaruriy bilimni mustaqil izlash va topishga ehtiyoj hamda qiziqish uyg’otishi lozim. Zamonaviy darslik quyidagi asosiy funktsiyalarni bajarishi kerak: 1. Axborotni uzutish funktsiyasi. Bu funktsiya talaba muayyan fan bo’yicha egallashi majburiy bo’lgan bilim va ko’nikmalar mazmunini qamrab olinishini ta’minlaydi. 2. Muvofiqlashtiruvchi funktsiya. Darslikning bu funktsiyasi o’quv materialini loyihalash jarayonida boshqa o’quv manbalarida keltirilgan materiallarni o’rganish, ular orasidagi uzviylikni ta’minlash, talabalarga axborot oqimini tez o’zlashtirish va olgan bilimlarni chuqurlashtirish hamda amaliy faoliyat jarayonida qo’llash yo’llarini topishni qamrab oladi. 3. Tizimlovchi funktsiya. O’quv fani mazmunini tizimlangan shaklda qat’iy ketma – ketlikda oddiydan murakkabga qarab bayon qilinishini ta’minlaydi. Darslikning ushbu funktsiyasi, birinchidan, o’quv materiali kasbiy faoliyatga bog’liq bo’lgan asosiy nazariy bilim, amaliy ko’nikma va malakalarni o’zida qamrab olishi; ikkinchidan, darislikda biron – bir faoliyatni bajarish ketma – ketligining ta’minlanishi; uchinchidan, darslikda alohida arakatlar va jarayonlarni bajarishga talabalarning individual ehtiyojlariga yo’naltirilgan amaliy topshiriqlar berilishi; to’rtinchidan, o’quv materiallari o’zida reproduktiv faoliyat usullarini va unga mos holda produktiv jihatlarni o’zida qamrob olishi; beshinchidan, tushunchalar va terminlar aniq bir tartibda saqlanishini ta’minlashi kerak. 4. Mutaxassislikka yo’naltirilganlik funktsiyasi. Darslikning mazmuni talabaning mutaxassislik bo’yicha ishlab chiqarish va mehnat jarayonlari, ob’ektlari, texnika va texnologiyalari to’g’risidagi asosiy fundamental tushuncha va bilimga ega bo’lishini ta’minlashi hamda kelajakda ularga tayanib yangi ma’lumotlarni mustaqil tahlil qilish va o’zlashtirish ko’nikmalarini shakllantirishga qaratilishi kerak. 5. Didaktik funktsiyasi. Talabalarning qobiliyati va ehtiyojiga mos ravishda o’quv materiallarini mustaqil o’zlashtirishga hamda asosiy mazmunini ajratish, tahlil qilish, umumlashtirish va xulosalash ko’nikmalarini shakllantirish uchun xizmat qiladi. 6. O’zlashtirgan bilimlarni mustahkamlash va o’z – o’zini nazorat qilish funktsiyasi. Talabaning o’qituvchi rahbarligida yoki mustaqil tarzda darslikdagi nazorat savollari, test materiallaridan foydalanib, o’z bilimini tekshirishi hamda ularga tayangan holda amaliy mashg’ulotlarni bajara olish kabi faoliyatlarga ko’maklashishdan iborat. 7. Mustaqil bilim olishga qiziqtirish va ijodkorlikka undovchi funktsiyasi. Ushbu funktsiya talabalarga mustaqil tarzda ta’lim olishga bo’lgan ishtiyoq, ehtiyoj va zaruriyatni uyg’otishi, qiziqtirishi, etishmaydigan bilimlarni mustaqil tarzda to’ldirishga yordam berishga yo’naltirilgan. 8. Rivojlantiruvchi – tarbiyalovchi funktsiya. Ushbu funktsiya o’quv materiallari asosida shaxsning vatani va xalqiga e’tiqodi, ma’naviy – insoniy xislatlar: Vatanparvarlik, mehnatsevarlik kabi ijobiy xislatlarning faol shakllanishiga ko’mak berishdan iborat. 1-sxemadagi zamonaviy darslik modeliga muvofiq darslik ikki qismdan iborat bo’ladi va quyidagii asosiy komponentlarni o’z ichiga oladi: Birinchi qismida bosma shakli kitob ko’rinishida nashr etiladi va uning oxiriga ikki qismga tegishli komponentlar elektron shaklda disketada biriktiriladi. Davlat ta’lim standarti. Ta’lim mazmunining rivojlanishida kro’‘zgn tashlanayotgan zamonaviy tendensiyalaridan biri uni standartlashtirish (davlat miqyosida yagona qoidalar va talablar o‘rnatilishi) hisoblanadi. Standartlashtirishda quyidagi ikki omil muhim ahamiyatga ega: 1) turli ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan yoshlarning umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar bilimlar hajmining bir xillik darajasini ta’minlovchi mamlakatda yagona pedagogik muhitni yaratish zarurligi; 2) 0‘zbekistonning jahon hamjamiyati tizimiga kirishi natijasida xalqaro ta’lim amaliyotida umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi mazmunini rivojlanishi tendensiyalarining hisobga olinishi. Davlat ta’lim standarti: 1) ta’lim olish shaklidan qat’iy nazar bitiruvchilar erishishlari kerak bo'lgan ta’lim darajasini belgilovchi asosiy hujjat; 2) o‘quv fani bo‘yicha yakuniy ta’limning yakuniy natijalarini belgilovchi asosiy hujjat; 3) ta’lim dasturlari mazmunining minimumi, o'quvchilar tomonidan bajariladigan o‘quv ishlarining maksimal hajmi, shuningdek, bitiruvchi- larning tayyorgarlik darajalariga qo‘yiluvchi talablarni belgilaydi. 0‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni bilan bir qatorda ta’lim standarti asosiy me’yoriy hujjat hisoblanadi. «Standart» ingliz tilidan tarjima qilinganda «me’yor», «namuna», «andoza», «model» ma’nolarini anglatadi. Standart yordamida, respublika miqyosidagi turli ta’lim muassasalarida ta’limning barqarorlik darajasini ta’minlashga erishiladi, o‘quv ishlari normativlari moslashtiriladi, o‘quvchilarning bilimlarini baholash mezonlari ishlab chiqiladi. O'quvchi davlat tomonidan belgilangan ta’lim standarti bilan cheklanishi mumkin, yoki bilimlarni yanada chuqurroq egallab olish maqsadida mustaqil shug‘ullanish imkoniyatiga ega. Uning uchun qiyin bo’lgan yoki qiziqarli bo‘lmagan fanni o‘rganishda o‘quvchiga standartga kiritilgan normativ minimum bilan cheklanish imkoniyati beriladi. Ushbu holatda, o'quvchi o‘ziga mos keladigan ta’lim yoMini anglagan holda va mustaqil tanlab, o‘z qiziqishlari, istagi, qobiliyatlari va intilishlarini amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shakli va mazmuni bo‘yicha tushunarli ifoda etilgan standart talablari oldindan o'quvchilarga va ularning ota- onalariga vetkaziladi. Ta’limni standartlashtirish dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, mukammal ravishda o‘quv rejalari va dasturlarini ishlab chiqish, ta’limning ma’lum darajasini belgilash bilan amalga oshiriladi. Ammo «standart» termini o‘zi ta’limga nisbatan yaqin davrlardan qo‘llanila boshlangan. Davlat ta’lim standartlari ta’lim sifatini oshirishga imkon beradi. Ular ta’lim mazmuni minimal hajmini qayd etish va ta’lim darajasining quyi chegarasini belgilab beradi. Ta’lim standartini kiritishdan avval bunday majburiy qoidalar mavjud emas edi. 0‘zlashtirishning aniq belgilangan chegaralari yo'qligi XX asrning 80- yillarida ko‘pchilik bitiruvchilarning haqiqiy bilim darajalari juda past bo‘lishiga olib keldi. Davlat ta’lim standartlarini yaratish bo‘yicha ishlar O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni (1992 yil) qabul qilingandan keyin boshlandi. Mazkur hujjatning 6-bandida jahon ta’limi amaliyoti me’yorlariga mos keluvchi davlat ta’lim standartlarini yaratish zarurligi ta’kidlab o‘tiladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida (1997 yil) O‘zbekiston Respublikasining yangi tahriridagi «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni qabul qilingandan so‘ng ta’lim dasturlari yangi avlodi yaratildi. Jahon amaliyoti tajribasi asosida yaratilgan ta’lim standartlari har bir fan bo‘yicha o‘zlashtirilishi zarur bo‘Igan bilimlarning minimal darajasini belgilashga imkon berdi. Davlat ta’lim standartlari tarkibiy tuzilishiga ko‘ra quyidagilardan iboratdir: 1. Ta’limning yangi yoki aniqlashtirilgan maqsadlari, fanning o‘rganish obyektlari va asosiy mazmunli yo‘nalishlari ko‘zda tutiladigan o‘quv fanining umumiy ta’rifi. 2. O'quv fanining mazmuni, tayanch (invariant) darajasini tasvirlash. 3. Ta’limning majburiy natijalarini ifodalash, ya’ni o‘quvchilarning o‘quv tayyorgarliklari zarur bo’lgan minimal darajasiga talablar. 4. Bilim, ko‘nikma va malakalarga qo‘yiluvchi talablar, bu ularning majburiy tayyorgarliklari darajasining «oMchamidir», ya’ni, tekshirish ishlari, testlar va alohida topshiriqlarni bajarishlariga qarab o‘quvchilar tomonidan talablarning majburiy darajasiga erishilganligi haqida fikr yuritish mumkin bo’ladi. “O‘qitish metodlari” va “usullari” tushunchalarining mohiyati. O‘qitish metodlarining tasnifi Keng ma’noda metod yunoncha " Metodost " so’zidan olingan bo’lib, "y o’ l", "usul", ”ish uslubi” degan ma’noni anglatadi. Qo’llaniladigan (o’qitish) "metod" - termini kishilarning o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishish, ma’lum ob’yektni o’zlashtirish borasidagi nazariy va amaliy faoliyatlari usullarini anglatadi. O’qitish metodi deganda ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning kutilgan maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi usullari tushuniladi. Ba`zi didaktik metodistlar ta`lim metodlarini o`quvchilarni bilmaslikdan bilishga borish yo`li, ayrim olimlar esa, ularni o`qituvchi va o`quvchi faoliyatini o`zaro bog’lovchi metodlar, deb qarashadi. Ta`lim metodlarini o`quv ishlari majmui, shuningdek, ta`lim mazmuni shaklida qarash g’oyasi ham bor. Bu qarashlarning qay biri asosida ta`lim metodlarining mohiyati, o`quv-tarbiya jarayonidagi funksiyalarini batafsilroq tasavvur etish mumkin? Didaktikada hali ham eng munozarali muammolardan biri ta`lim metodlari tasnifi masalasidir. Ularni ta`lim manbalari, didaktik vazifalar, mantiqiy fikrlash shakllariga qarab tasnif etish moyilligi mavjud. Ta`lim metodlarini ta sn if e ti sh da s hu yo `n al is hl ar da n q ay bi ri ma `q ul ? Y ok i t a’ li m me to dl ar in i tasnif etishning boshqa mezonlari ham mavjudmi? Adabiyotlarda «o`qitish metodlari», «o`qish metodlari» kabi terminlar qo`llanadi. Shunday bo`lgach, «ta`lim metodlari» iborasini ishlatishga ehtiyoj bormi? Metod termini yunonchadan tarjima qilinganda ma`lum bir maqsadga erishish yo`li, faoliyat usuli ma`nolarini anglatadi. Ta`lim metodi deganda ta`lim jarayonida o`qituvchi va o`quvchilarning kutilgan maqsadga erishishga qaratilgan hamkorlikdagi faoliyat usullari tushuniladi. Ularga ko`ra ta`lim mazmunini o`zlashtirishga mos faoliyat tanlanadi. Ta`lim metodlari o`quv-tarbiya jarayonining tarkibiy qismi bo`lib, ularsiz ta`lim maqsadi, vazifalarini amalga oshirish, o`quv materiallari mazmunini o`zlashtirish mumkin emas. Ta`lim metodlari ham o`quv materiali mazmuniga, binobarin, bolalarning ma`lumoti, taraqiyoti, tarbiyasiga, shuningdek, o`qitish, o` qi sh fa ol iy at la ri ni ng bi r- bi ri ga ki ri sh uv i v a s hu as os da o` za ro ta`sirning yuzaga chiqishiga yo`nalgan. Ta`lim metodi vositasida o`qituvchi va o`quvchining faoliyati o`zaro muvofiqlashadi. Ta`lim metodi-o`qituvchi va o`quvchilarning ma`lumot mazmuniga yo`nalgan faoliyatini tartibga solish yo`lidir. Ta`lim metodlari tarkiban o`qitish metodlari va o`qish metodlaridan iborat. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida: "Zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuterlashtirish va kompyuterlar tarmoqlari negizida ta’lim jarayonini axborot bilan ta’minlash rivojlanib boradi. Ta’lim jarayonida ommaviy axborot vositalarining maqsadi oshib boradi, televideniya va radioning ta’lim dasturlari intellektuallashuvi ta’minlanadi", deb ta’kidlangan. Amaliy fazilatlar va amaliy san’at (kasb - hunar)lar va ularni bajarishga odatlantirish masalaga kelganda, bu odatda ikki yo’l bilan hosil qilinadi: bularda birinchisi - qanoatbaxsh so’zlar, chorlovchi, ilhomlantiruvchi so’zlar yordamida odat hosil qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g’ayrat, qasd-intilish- harakatga aylantiriladi. Ikkinchi (usul) yo’l - majbur etish yo’li, bu usul gapga ko’nmovchi qaysar shaharliklar va boshqa sahroyi xalqlarga nisbatan ishtiladi. Chunki ular o’z istaklaricha so’z bilan g’ayratga kirishadiganlardan emas, deb ta’kidlagan A.H.Forobiy. Yu.K.Babinskiy tahriri ostida nashr qilingan «Hozirgi zamon umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qitish metodlari» (1990 yil) kitobida o’qitish metodlari quyidagicha turkumlanadi. 1. O’qitishning og’zaki metodlari. 2. O’qitishning ko’rgazmali metodlari. 3. O’qitishning muammoli - izlanishlar va reproduktiv metodlari. 4. O’qitishning mantiqiy metodlari : induktiv, deduktiv va asoslash mantiqiy metodlari. 5. O’quvchilarning o’quv faoliyatlarini rag’batlantirish va asoslash metodlari: a) Bilimga bo’lgan qiziqishni shakllantarish metodlari. b) Bilim berishdagi burch va mas’uliyatni rag’batlantirish metodlari. 6. O’qitishdagi nazorat va o’z - o’zini nazorat qilish metodlari: a) Og’zaki va yozma nazorat metodlari. b) O’quvchilarning tayyorgarliklarini laboratoriya va amaliy yo’llari bilan nazorat qilish metodlari. c) Mashina vositasida nazorat qilish metodlari. d) O’z - o’zini nazorat qilish metodlari va h.k. Ya.A.Komenskiy "O’qitish metodlarining o’chi bolada qiziqish uyg’otishi uchun uni jonli qiziqarli qilish zarur, o’qitish har qancha jiddiy ish bo’lsa ham, darsni do’stona, qiziqarli vaziyatda, suhbat, musobaqa, topshiriqlarni topshirish shaklida yoki hikoya va masala shaklida o’tish lozim". O’qitish metodi san’at darajasiga ko’tarilishi uchun uni shunday puxta asoslarga qo’yish kerak, “o’qitish hech og’ishmay olg’a qadam tashlasin va o’z natijalarida aldanmasin” - deb yozgandi. I.G.Pestalossi metodik tanlashda bolaning o’z ichki tabiatini hisobga olgan holda tabiatning adabiy qonunlariga asoslanishi kerak deb hisoblaydi. "Faqat bitta metod, ya’ni tabiatning abadiy qonunlariga to’la asoslanadigan metodgina yaxshidir". A.Disterveg o’qitishning ikki asosiy metodini bayon qiluvchi va o’stiruvchi metodlarini ajratadi: “Tashqi tomondan farq ikki metod mavjuddir. Biri shundan iboratki, unda o’quvchilarga predmet aytib beriladi: ikkinchisi shundan iboratki, unda o’quvchilar predmetning o’zini yaratishga va shu bilan bir qatorda o’qitishning dogmatik va o’stiruvchi (evristik) metodlarini yaratishga majbur qiladi”. U ta’lim metodlariga taaluqli ikki qoidani, ya’ni: "Metod tanlashda predmet xususiyati bilan hisoblashmoq kerak" va ”O’qitish metodi o’qituvchi shaxsining o’zi bilan bog’langan", - degan qoidalarni ifodalaydi. O’qitish metodlariga qo’yilidigan pedagogik talablar va ularni guruhlash. Hozir o’qitish metodlarining samaradorligini oshirish eng dolzarb masalalardan biridir.O’qitish metodlarining muvaffaqiyati, samarasi, natijasi ko’proq, o’quvchilar faoliyatining faolligi va mustaqilligini tarkib toptirishga ko’p jihatdan bog’liq. Bu yo’l o’qitish metodlarini takomillashtirishning eng samarali shaklidir. Metod shunday vaqtda samarali bo’lishi mumkinki, o’qituvchi darsda shunday vaziyat, sharoit yaratishi kerakki, ularning mustaqilligini oshirish bilan birga, olayotgan bilimlarni o’zlashtirishda va fikrlashga o’rgatishi zarur. O’qitish metodlarini takomillashtirish o’quvchi shaxsini, uning dunyoqarashiga, uning pedagogik-psixologik, metodik va maxsus ilmiy jihatidan tayyorgarligiga bog’liq. Ana shunday omillar o’qitish metodlarining samaradorligini oshirish omilllari hisoblanadi. Yaxshi tayyorgarlik ko’rgan o’qituvchida ma’lum tanlangan metodlarning ustunligini ko’rinadi. Tayyorgarligi kam o’qituvchida buning aksi bo’lishi mumkin. Maktab ta’lim tizimida o’qitish metodlari bilan birga "metodik usul" va "vosita"lar ham ishlatiladi. Usul - metodning bir qismi bo’lagidir. Masalan, o’quvchining bilimini yozma tekshirish metodiga xatolarni tuzatish usuli kiradi. Vosita - ma’lum bo’lgan yordamchi o’quv materiali - asbob, qurol va apparatlardan foydalanishdir. O’qitish metodlari dars xarakteriga qarab turli - tuman bo’lishi mumkin. Lekin har bir fanni o’qitishda o’ziga xos umumiy talablarni hisobga olishi kerak. Masalan, fizika, ximiya, biologiya fanlarini laboratoriya mashg’ulotisiz o’qitish mumkin bo’lmaganidek, matematika, ona tili grammatikasini mashq qilmay, misol va masalalar yechmay turib kutilgan maqsadga erishib bo’lmaydi. Aksincha tarix, geografiya darslarida misol va masalalar yechishga hech qanday zaruriyat yo’q. Ta’lim jarayonida xilma-xil ta’lim vositalaridan foydalaniladi. Ularni foydalanish maqsadi nutqai nazaridan bir qancha guruhlarga ajratish mumkin: 1. Ko‘rgazmali qurollar 2. Ta’lim ashyolari (daftar, ruchka, parta,doska, bo‘r va hokazo). 3. Ta’limning texnik vositalari (audio, video universal ham ovoz li ham tasvirli). 4. O‘quv xonalari. Ta’lim usul va vositalarini tanlash me’yorlari. O‘qituvchi ta’limning usul va vositalari arsenalidan o‘z fao liyatida samara beradiganlaridan foydalaniladi, albatta. Buning uchun u ta’lim jarayonining ko‘p qirrali va o‘qitayotgan predmetining o‘ziga xos tomonlarini hisobga olishi lozim. Shu bilan birga usul va vositalarni samarali tanlash va foydalanishning uslubiy shart-sha roitlari, me’yorlariga amal qilgan holda faoliyat ko‘rsatadi. 1. Har bir darsda qo‘llaniladigan ta’lim usuli va vositasi o‘sha predmetning asosi fanning tadqiqoti usullaridan kelib tanla nadi. 2. Mashg‘ulotlarda usul va vositalar majmuidan foydalaniladi. 3. O‘quvchilarning yosh va bilish imkoniyatlarini mos tushadigan usul va vositalaridan foydalaniladi. 4. O‘qituvchining pedagogik mahorati, tajribalik darajasiga bog‘liq. O’qitish metodlariga quyidagi pedagogik talablar qo’yiladi: 1. Tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirilishga qaratilishi. 2. Metodning ilmiyligi. 3. Metodning ommabopligi, metod o’quvchilar rivojlanishining psixologik - pedagogik imkoniyatlariga muvofiq bo’lishi. 4. O’quv materialini mustahkam egallashga qaratilganligi. 5. O’z ishida ilg’or metodlarni muntazam o’rganish, boshqalar tajribasidan foydalanish zarurligidan iborat. 6. O’qitish metodlari o’quvchilarning yosh xususiyatlariga va ularning samarali o’zlashtira olishlariga imkon berishi. 7. O’qitish metodlari butun sinf o’quvchilar faolligi va mustaqilligini oshirishga qaratilmog’i kerak va h.k. Maktablarda qo’llanilayotgan o’qitish metodlari xilma - xil bo’lib, ularning keng tarqalganlari quyidagilar: 1. O’quv materiallarini og’zaki bayon qilish metodi. O’quv materialini og’zaki bayon qilish metodi maktab ta’limi tizimida eng ko’p qo’llaniladigan metodlardan biri bo’lib, uni hamma fanlardan, hamma sinflarda qo’llash mumkin. Bu metodda o’qituvchi bilimlarni to’g’ridan - to’g’ri jonli nutqi bilan bayon qiladi va o’quvchilar esa idrok qilishi bilan xarakterlanadi. Hikoya, suhbat, ma`ruza ta`limning bilimlarni og’zaki bayon qilish metodlari sanaladi. Bu metodlar evristik suhbatni hisobga olmaganda, asosan, o`quvchilarning xotirasiga mo`ljallab tashkil etiladi, tuzilish jihatidan ularning tarkibi bir xil: o`qituvchi tushuntiradi, bolalar tinglaydi. Hikoya qilish - o’qituvchi tomonidan yangi o’tilayotgan mavzuga doir hodisa va voqealarning yaxlit qismlarga bo’lib, izchil bayon qilinishidir. Hikoya qilish davomida o’quvchilar faolligini oshirish, diqqatini bir yerga to’plash, ularning voqea ustida fikr yuritish va almashinishlariga erishishi uchun ayrim savollar berib borish ko’rsatma materiallardan foydalanish kerak. Hikoya qilishning muvaffaqiyatli bo’lishi o’qituvchi nutqining ravonligi, tushunarli va emotsional bo’lishiga bog’liq. Hikoyaning bir necha xil turi mavjud: kirish hikoyasi- o`quv materialini o`rganishga bolalarni tayyorlash maqsadida o`tkaziladi. Kirish hikoyasi badiiy asarlar bilan tanishtirish, yangi mavzuga oid omillarni eslash, ularni dastlabki tahlil etish bilan daxldor metoddir; bayon shaklidagi hikoya- yangi o`quv materialini bevosita idrok etish bilan aloqador metodi sanaladi. Bayon shaklidagi hikoyada o`qituvchi o`quv materiali m a zm un i n i t ur l i ch a ay t a di , u ni ng a so si y va i kk i n ch i dar aj al i hususiyatlarini izohlaydi; yakunlovchi hikoya-undan darsning oxirida o`rganilgan mavzuga yakun yasash maqsadida foydalaniladi. Tushuntirish - o’qitishning o’qituvchi tomonidan o’tilayotgan mavzuning mazmunini xarakterlaydigan tushuncha, qonun va qoidalarning bayon qilinishidir. O’quvchi ma’lum bir fanning biror mavzusiga doir qonun- qoidalarni qanchalik asosli ekanligini faktlar, misol va masalalar yechish bilan isbotlab beradi. Ma’ruza - Ma`ruza o`rta umumta`lim maktablarining yuqori sinflarida, kollejlarda, oliy o`quv yurtlarda foydalaniladigan ta`lim metodi bo`lib, unda o`zaro ta`sir o`qituvchining bayoni va bolalarning tinglashi, ayrim omillar, asosiy g’oya va bog’lanishlarni yozib olish shaklida amal qiladi. Ma`ruza uchun vaqt bolalarning tayyorgarlik darajasi, o`quv materiali xajmiga ko`ra belgilanadi. Ma`ruza jarayonida o`quvchilarning faolligi, tashabbuskorligini oshirish maqsadida o`qituvchi o`z nutqini ko`rgazmali qurol, muammo va topshiriqlar bilan uyg’unlashtiradi. O`quv materialiga oid iboralarga izoh berish, ayrim o`rinlarda o`quvchilarning o`zlariga xulosa chiqarishni taklif etish talabalarning o`quv-biluv faoliyatining samarasini oshiradi. Suhbat – bu metod ko’p qo’llaniladigan samarali metodlardan biridir. Bu metod savol – javob metodi deb ham yuritiladi. Chunki dars jarayonida savollar bilan butun sinfga murojaat qiladi, o’quvchilar javob qaytaradilar. O’qituvchi tomonidan berilayotgan ta’lim mazmuni hajmi va shakliga bog’liq. Suhbat o`qituvchi o`quvchining o`zaro ta`siri dialog shaklidagi ta`lim metodidir. Unda mavzu mazmuniga xos, atroflicha o`ylangan, bir-biriga bog’liq savollarni qo`yish va savollarga javob izlash hamda javob qaytarish yo`llari bilan o`qituvchi va o`quvchi faoliyati o`zaro muvofiqlashadi. Suhbat mohiyati jihatidan ikki turli bo`ladi: evristik suhbat; katoxezistik suhbat. evristik suhbat o`quvchilarning tafakkuriga mo`ljallangan metod bo`lib, unda o`zaro ta`sir o`qituvchi savollari bolalarning javoblari shaklida amal qiladi. evristik suhbat uzoq tarixga ega bo`lib, undan qadimgi Gretsiyada Suqrot mohirona foydalangan. U hozirgi ilmiy-didaktik tadqiqotlarda «izlanish suhbati» ham deb yuritaladi. Evristik suhbatning qator ijobiy tomonlari mavjud; ijodiy yo`l bilan o`quv materialini o`rganish; o`zlashtirishning individual harakter kasb etishi. Katoxezistik suhbat o`quvchilarning xotirasiga, binobarin, qayta esga tushirish faoliyatiga mo`ljallab o`tkaziladi. O`tkazish maqsadiga ko`ra katoxezistik suhbatning quyidagicha turlari mavjud: Yakunlash suhbati. Bunday suhbatda mashg’ulotda qilingan ishlar bo`yicha umumiy va yakuniy xulosa chiqariladi. Mustahkamlash suhbati-yangi mavzu tushuntirilgandan keyin o`tkaziladi, so`ngra yangi mavzu intelektual va amaliy topshiriqlar bajariladi. Takrorlash suhbati ikki yoki undan ortiq mavzu bo`yicha o`tkaziladi. Takrorlash yo`li bilan malakalar takomillashtiriladi. Umumlashtiruvchi suhbat katta bo`lim o`tilgandan so`ng, o`quv boshida, oxirida tashkil etiladi. Kirish suhbati yangi mavzuni o`rganishdan oldin o`tkaziladi. Nazorat suhbat i bilimlarni sinab ko`rish maqsadida tashkil etiladi. 2. Mustaqil ishlar metodlari Mustaqil ishlar ta`limning barcha bosqichlarida o`tkaziladigan, o`qituvchining bevosita ishtirokisiz, ammo uning ko`rsatmalari, rahbarligida bajariladigan intelektual va amaliy topshiriqlardir. Hozirgi paytda mustaqil ishlarning quyidagi turlaridan foydalaniladi. Darslik va kitob bilan ishlash metodi . Bu metod ham maktabda muhim o’rin tutadi. Kitobsiz undan foydalanish madaniyatiga ega bo’lmay turib, fan-texnika sirlarini egallab bo’lmaydi. O’quv amaliyoti bilan ishlash psixik jarayonni o’z ichiga oladi. O’qitish jarayonida o’qituvchining bayon qilayotgan bilimlarini o’quvchilar faqatgina eshitib qolmasdan, shu bilan birga uni kitob matnidan ko’rib, ongli idrok qilishi muhim rol tutadi. Darslik va kitob bilan ishlash metodi ikki shaklda olib boriladi: 1. Dars jarayonida darslik va o’quv adabiyoti bilan ishlash; 2. Sinf va maktabdan tashqari darslik va o’quv adabiyoti bilan mustaqil ishlash. Darslikdagi qoidalar va ta`riflar ustida mustaqil ishlash: darslikdagi qoida va ta`rifni o`qish va ularga oid omillarni ajratish; o`qituvchi topshirig’iga ko`ra to`plangan omillarni tahlil etish va xulosa chiqarish; darslikning ayrim sahifalarini tanlab o`qish va shu bilimlardan amaliyotda foydalanish yo`lllari to`g’risida qisqacha xisobot tayyorlash; qoida, ta`riflarni mantiqiy qismlarga ajratish va terminlarga qo`shimcha adabiyotlardan o`rganilgan mavzu doirasida material to`plash; ma`ruza, hikoya, suhbat paytida o`qituvchi chiqargan xulosalarni darslikdagi qoida, ta`riflarni solishtirish. Darslikdagi amaliy materiallar ustida mustaqil ishlash: darslikdagi mashq, misol va masalalar variantlarni o`zaro musobaqalashib bajarish; darslikdagi amaliy materiallar asosida turli diagramma, jadval, chizmalar tayyorlash; laboratoriya mashg’ulotlarini o`tkazish rejasini tuzish. Mashg’ulotlarda turli mustaqil ishlarni bajarish bolalarda mustaqillikni tarbiyalaydi. Mustaqillik esa shaxsiy sifat hisoblanadi. Mustaqil ishlash metodlaridan foydalanishda qator qoidalarga rioya qilinadi; o`quvchilarni mustaqil ishlashga tayyorlash; mustaqil ishlarning tushunarli bo`lishi; mustaqil ish uchun yetarli vaqt ajratish; mustaqil ish natijasini tekshirish. 1. Namoyish qilish va illyustrasiya o’quvchilar tomonidan materiallarni aniq obrazlar orqali bevosita idrok etish jihatidan muhim ahamiyatga ega. O’quvchilar o’rganayotgan buyum va hodisalarni konkret va aniq tasavvur etgan taqdirdagina ularning olgan bilimlari chuqur va puxta bo’ladi. Ko`rgazmalilik didaktikada eng asosiy qoida bo`lib, uning yordamida ko`ruv o`quvi va tafakkur o`zaro uyg’unlashadi. Ko`rgazmali metodlarn ing quyidagicha turlari mavjud: -Illyustratsiya metodi og’zaki bayon qila turib, rasmlar, chizmalar, jadvallar, doskadagi yozuvlarga diqatni tortish. Demonstratsiya metodi-kinoapparat, LETI kabi texnik vositalar asosida, shuningdek, televizor ko`rsatuvlaridan, videotasvirdardan foydalanib, turli tasvirlarni namoyish qiladi. T a b i i y k o ` r g a z m a l a r - n a r s a l a r n i n g o ` z i , p r e d m e t l a r , t u r l i jonivorlarning mulyajlarini ko`rsatish. Ko`rgazmali metodlar e shitish va ko`rishni o`zaro uyg’unlashtirish vositasi hisoblanadi. Shu tufayli ulardan bilimlarni og’zaki bayon qilish metodlari bilan yonma-yon foydalansh ta`limning samaradorligini oshiradi. Ta’limda namoyish qilish metodi keng qo’llaniladi. Bu metoddan darsda ko’pincha fizika, ximiya, biologiya fanlariga alohida tabiiy narsa va buyum ko’rsatiladi. Ta’lim jarayonida namoyish qilish metodidan foydalanish juda ko’p jihatdan namoyish qilish materiallarining xarakteriga, mazmuniga, shakli va hajmiga bog’liqdir. Ko’rsatma materiallari o’z mazmuni va xarakteriga ko’ra 2 turga bo’linadi: 1. Tabiiy ko’rsatmali materiallar: o’simlik, hayvonlar, foydali qazilmalar, ularning kolleksiyalari va boshqalar. 2. Tasviriy ko’rsatma materiallar. Tasviriy ko’rsatma materiallari ham mazmuni va tizimi shakliga qarab 2 turga bo’linadi. a) Buyum, narsa, hodisa va voqealarning tasvirini ifodalovchi rasmlar-rasm, surat, fotosurot, diafilm, kinofilm va h.k. b) Buyum, narsa, hodisa va voqealarning biror shartli belgisi orqali simvolik yoki grafik materiallar – geografiya va tarix kartalari va chizmalar, jadvallar va boshqalar. Illyustratsiya - og’zaki bayon qila turib, rasmlar, chizmalar, jadvallar, doskadagi yozuvlarga di q qatni tortish. Demonstratsiya metodi-kinoapparat, LETI kabi texnik vositalar asosida, shuningdek, televizor ko`rsatuvlaridan, videotasvirdardan foydalanib, turli tasvirlarni namoyish qiladi. Namoyish qilish va illyustrasiya metodlar e shitish va ko`rishni o`zaro uyg’unlashtirish vositasi hisoblanadi. Shu tufayli ulardan bilimlarni og’zaki bayon qilish metodlari bilan yonma-yon foydalansh ta`limning samaradorligini oshiradi. 2. Ekskursiya metodi O’quvchilar tomonidan o’rganilayotgan buyum va hodisalarni jonli kuzatib, idrok etish yo’li bilan ilm asoslarini egallashga ekskursiya metodi deyiladi. Sa’diyning “Guliston” asarida “safarning foydasi ko’pdir: bag’ri diling ochiladi, foyda topasan, ajoyibotlarni ko’rasan, g’oyibotlarni eshitasan, shaharlarni tomosha qilasan, do’stlar bilan suhbatda bo’lasan, bilim orttirasan, molu-mulk, davlatingni ko’paytirasan, do’stlaringni yaqindan tanib, taqdirni imtihon qilasan” deyilgan. Ekskursiya zavodlarga, fabrika, qo’shma korxona kabilarda o’tkaziladi. Ekskursiya o’tkazishda bir qancha talablarga amal qilish lozim. Ekskursiya to’rt yo’nalishda bo’lmog’i lozim: 1. Tabiatni kuzatish va o’rganish maqsadida; 2. Sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga doir; 3. Ijtimoiy va maishiy mazmundagi; 4. San’at va adabiyot materiallari bilan tanishishga oid ekskursiyalar. Ekskursiya quyidagi tartibda olib boriladi: 1. Ekskursiya haqida ekskursovodning muqaddama suhbati; 2. Marshrut bo’yicha ob’yektni kuzatish; 3. Ekskursiya davomida yoki oxirida zarur materiallarni to’plash. 3. Mashq metodi- quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Og’zaki, yozma mashq va grafik ishlari metodi. 2. Amaliy, laboratoriya mashg’uloti metodi. 3. Tajriba yer uchastkasida mashg’ulot. 4. Muammoli o’qitish metodi. Bu metodlar muhim ahamiyatga ega bo’lib, hamma sinflarda, o’quv fanlari bo’yicha keng qo’llaniladi. Mashq metodi o’quvchilar o’zlashtirgan bilim hosil qilingan ko’nikmalarni mustahkamlash va ularni hayotda qo’llay olish qobiliyatini o’rgatish maqsadida tashkil etiladi. O’quvchilar mustaqil ishlarning xususiyatlari va mazmuniga qarab og’zaki, yozma, grafik va amaliy turlarda olib boriladi: 1. og’zaki mashq; 2. yozma mashq; 3. grafik ishlar (metod); 4. amaliy ishlari. Yozma ishlar: ona tili va adabiyot, matematika, shuningdek, tarix va geografiya fanlarini o’qitishda qo’llaniladi. O’quvchilarning yozma mashqlari asosan ko’chirib olish, bayon, yozma ish qog’ozlari, matematikadan misol va masalalar yechish kabilardan iborat. Grafik ishlar: yozma ishlar jumlasiga kirib, o’quvchilarning o’zlashtirgan yoki o’zlashtirmagan, bilimlarni ongli va mustahkam esda saqlab qolishlariga hamda shu sohada ko’nikma, malakalar hosil qilishlariga yordam beradi. O’quvchilarning grafik ishlari quyidagilarni o’z ichiga oladi: rasm chizish (yoki asliga qarab chizish), geografiya va tarix fanlaridan unchalik murakkab bo’lmagan kartalar chizish, chizma va sxemalar chizish, jadval, diagramma va grafiklar, plakat, albom, stendlar tayyorlash va boshqalar. Grafik ishlarni o’quvchilar bajarganda, o’qituvchilar kamchiliklarni o’z vaqtida ko’rsatishlari kerak. Laboratoriya mashg’ulotlari metodi. Laboratoriya ishlari deb o’quvchilar tomonidan maktab sharoitida narsa va hodisalarni maxsus jihozlar vositasida (mikroskop, o’lchov asboblari, tajriba jihozlari va shuningdek kabilarda) bevosita o’rganishga aytiladi. Bu metod asosan V-IX sinflarda fizika, ximiya, biologiya va tabiiy geografiya fanlarini o’qitishda qo’llaniladi. Laboratoriya mashg’ulotlari maxsus jihozlangan laboratoriya, kabinet hamda tegishli apparat, mikroskop, lupa, kolba, o’lchov asboblari yordamida oddiy sinf xonalarida, maktablarning yer uchastkalarida olib boriladi. Laboratoriya mashg’ulotlari o’qituvchi tomonidan ilgari bayon qilingan materiallarni aniqlash, isbot qilish va mustahkamlash maqsadida olib boriladi. Yuqori sinflarda yangi bilimlarni berishda ham ishlatish mumkin. Laboratoriya darsi mashg’ulotlari ko’pincha 3 turda bo’ladi: 1. Kuzatish; 2. Tajriba yoki eksperiment o’tkazish; 3. Tegishli asbob-uskunalar yordamida, vositada ma’lum obyektni o’lchab, ko’rishda ishlatiladi. Laboratoriya mashg’ulotlari xarakteriga qarab turli tipda tashkil qilinadi: 1. Sinf o’quvchilari bilan frontal ravishda olib boriladigan mashg’ulotlar. 2. Sinf o’quvchisining alohida-alohida olib boriladigan tajriba mashg’ulotlari. Amaliy ishlar metodi – umumiy o’rta ta’lim maktablarida texnika va mehnat malakalari bilan qurollantirish maqsadida amaliy ishlar olib boriladi. Fizika, ximiya, biologiya, chizmachilik fanlari o’quvchilarga texnika ta’limini berishda muhim rol o’ynaydi. Texnik ta’limi o’quvchilardan bevosita ishlab chiqarishning dastlabki mehnat ko’nikmalari bilan qurollanishni ham talab qiladi. Shuning uchun ham umumiy o’rta ta’lim maktablarining V-IX sinflarida o’quv ustaxonasi va tajriba yer uchastkasida bir qancha amaliy tajriba ishlari olib boriladi. Masalan: yog’och va materiallar bilan ishlash. Yuqori sinflarda maktab yer uchastkasida amaliy tajriba olib boriladi. Amaliy mashg’ulotlarni olib borishda shu mashg’ulotlarning xarakteriga qarab xilma-xil metod va usullar qo’llaniladi. Amaliy ishlar oxirida o’qituvchi o’quvchilar ishini tekshiradi, baholaydi, amaliy ishlarga yakun yasaydi. Tajriba yer uchastkasida amaliy mashg’ulotlar. O’quvchilarning amaliy tajriba mashg’ulotlari maktab jonli burchagi va tajriba yer uchastkasida olib boriladi. Amaliy ishlar o’quv fanlari, fizika, ximiya, biologiya, tabiatni o’rganish darslarida ilmiy bilimlar asosida olib boriladi. Maktab yer uchastkasidagi ishlarni asosan o’quvchilar jamoalari amalga oshiradi. Maktab yer uchastkasida asosan ish turi ekin maydonlarini haydash, ekish, o’g’itlash, sug’orish kabilar hamda otaliq tashkilotlari ish uchastkalarida, parrandachilik, sut-tovar fermalarida ham o’tkazishlari mumkin. «Tarbiyachi o’z shogirdlarining mustaqil ishlashiga ko’proq imkoniyat yaratib bermog’i lozim. O’quvchini tayyor xulosalar bilan qurollantirishdan ko’ra uning o’ziga to’g’ri xulosalar chiqarishni o’rgatmog’i lozim», - deb ta’kidlagan K.D.Ushinskiy. Shveysariya pedagogi I.G.Pestolojka: «Mening o’quvchilarim yangilikni mendan olmaydi: ular bu yangilikni o’zlari kashf etadilar. Mening asosiy vazifam-ularni o’zlarini namoyish etishga, mustaqil g’oyalarini rivojlantirishga yordam berishdan iborat» degan. Muammoli o’qitish. Maktabda ta’limning muammoli o’qitishsiz tasavuur etish mushkul. Uning asosiy maqsadi o’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish orqali bilish qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat. Har qaysi fanni o’qitishda muammoli ta’lim shu fanning o’ziga xos xususiyat va mazmunidan kelib chiqib tashkil etiladi. Muammoli ta’limda muammoli vaziyatni yuzaga keltirish, o’quvchilarni mazkur vaziyatni qidirib topishga, ixtiro qilishga o’rgatishni vazifa qilib oladi. Albatta, o’qituvchi yo’naltiruvchi shaxs hisoblanadi. Bunda o’quvchilarning o’zlari mavjud bo’lgan bilimlarga tayanib ish tutadi. Eng muhimi o’quvchilarni mantiqiy fikrlashga va ularni amalda qo’llashga o’rgatadi Muammoli izlanish turidagi metodlar o`quvchilarning tafakkuriga, binobarin, ularning ijodiy faoliyatiga yo`nalgan ta`lim metodidir. Bu metodlar asosida o`quv-tarbiya ishlari tashkil etilganda o`qituvchi va o`quvchilarning o`zaro ta`siri quyidagicha umumiy ko`rinishga ega bo`ladi. O`qituvchi faoliyati O`quvchi faoliyati - turli topshiriqlar muammoli asosida holat yaratish ; - muammoni hal etishga oid farazlarni aytishni taklif etish; - farazlardan mosini muammoni bajarishga tatbiq etish , so’rash; - xulosalar chiqarishga ko`maklashish; - chiqarilgan xulosalarni amaliyotga tatbiq etish yo`lla rini ko`rsatish - m uammoli holatda ishtirok e tish va muammoni qabu l qilish ; - farazlarni aytish; - tanlangan farazni muammon i bajarilishiga tatbiq etish; - xulosalar chiqarish; - xulosalarni amaliyotga tad biq etish . Muammoli izlanish metodlari ham maktab tajribasida sof holda qo`llanilmaydi. Muammolarni qo`yish, ularni izohlashda suhbat, hikoyadan ham foydalaniladi. Shuningdek, ma`ruza o`qib turgan paytda turli o`quv t o p s h i r i q l a r i , m u a m m o l a r h a m h a l e t i l a d i . K o ` r g a z m a l i q u r o l l a r vositasida bolalarga eksperimental (sinov) topshiriqlar beriladi. Ana s hularga ko`ra muammoli-izlanish metodlarining quyidagi turlari farqlanadi. Muammoli hikoya o`rganilayotgan mavzu doirasida hikoya boshida, hi ko ya d av om id a, h ik oy a ox ir id a bo la la r o ld ig a m ua mm ol ar qo `y ib , ularning mavzuga qiziqishlarini oshirish yo`lidir. Muammoli ma`ruza: ma`ruzadan oldin o`quvchilarni mavzuga qiziqtirish maqsadida yoki ma`ruza oxirida o`quvchilar oldiga muammolar qo`yish yo`li bilan ta`lim maqsadiga erishishdir. 4. Didaktik o`yin metodi. K e y i n g i y i l l a r d a i l g ’ o r o ` q i t u v c h i l a r t a j r i b a s i d a d i d a k t i k o`yinlardan ta`lim metodlari sifatida foydalanish odat tusini olib bormoqda. Didaktik o`yinlarning samaradorligi shundaki, ular vositasida o`quv-tarbiya ishlari hayotga yaqinlashtiriladi, shuningdek, ularning har birida bilimlarni og’zaki bayon etish, ko`rgazmali, amaliy metodlarning e lementlari qo`llaniladi. Shu hususiyatlariga ko`ra didaktik o`yinlar sintetik harakterga ega. Ularning quyidagicha turlari mavjud: Simulyativ o`yin-ta`limni hayotda bo`lib o`tgan i ijtimoiy v o q e a l a r g a t e n g l a s h t i r i s h , u l a r n i q i y o s i y t a r z d a t a s h k i l e t i s h v a boshqarish metodidir. Bu o`yindan tarix, geografiya darslarida unumli foydalaniladi; bir o`qituvchi Amir Temur, boshqasi Boyazid, qolganlari sarkardalar, askarlar rolida ishtirok etadi, shu yo`l bilan ta`lim bo`lib o`tgan tarixiy voqeaga qiyoslab tashkil etiladi. Simulyativ o`yinlarning bir ko`rinishi insenirovka (rollarga ajratib o`qish) metodidir. Boshlang’ich sinflarda badiiy matnlar, yuqori sinflarda badiiy asarlarni rollarga ajratib o`qitish an`anasi maktablarimiz tajribasida uzoq tarixga ega. Adabiyot o`qituvchilari «Tuya bilan bo`taloq» asarini o`qitganda bir o`quvchi yozuvchi, ikkinchi o`quvchi tuya, uchinchisi esa bo`taloq so`zlarini o`qib ishtirok etishadi. Situativ o`yinlar ham asta-sekin maktab tajribasida o`z o`rnini olib bormoqda. Mehmon kutish, kasalni davolash, harid qilish kabi turli haetiy vaziyatlar mohiyatidan kelib chiqib, ta`limni tashkil etish va boshqarish situativ o`yinlar sirasiga kiradi. Ta’lim olganlikni tashxis etish . O’quvchilarning bilim, ko’nikma, malakalarini hisobga olish va baholash Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati . Tashxisning mohiyati haqida gapirishdan oldin tashxisni umumiy yondashuv hamda tashxislashni amaliy pedagogik faoliyat jarayoni sifatida farqlab olaylik. Tashxis – bu didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilash demak. Tashxissiz didaktik jarayonni samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun optimal natijalarga erishish mumkin emas. Ta’lim olganlikni tashxislash orqali erishilgan natijalar va ta’lim olganlik ajratib olinadi. SHuningdek, ta’lim olganlik tashxislash vaqtida belgilangan maqsadni amalga oshirish darajasi sifatida ham qaraladi. Didaktik tashxislashning maqsadi o‘o‘quv jarayonida kechadigan barcha jihatlarni uning mahsuli bilan bog‘liq holda, o‘z vaqtida aniqlash, baholash va tahlil qilishdan iborat. Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, tashxis ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini an’anaviy tekshirishga nisbatan kengroq va chuqurroq ma’no kasb etadi. Ta’limni baholash yoki tekshirish faqat natijalarni qayd etadi, biroq ularning kelib chiqishini izohlamaydi. Tashxis natijalarni ularga erishish yo‘llari va vositalari, usullari bilan aloqadorlikda baholaydi, ta’lim mahsulining shakllanish jarayonlari va bosqichlarni aniqlaydi.Tashxislash nazorat, tekshirish, baholash, statistik ma’lumotlar to‘plash, ularni tahlil qilish, dinamika, tendensiyalarni aniqlash, voqealarning keyingi rivojini taxminlashni o‘z ichiga oladi. O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish, baholash tashxislashning zaruriy tarkibiy qismlari sanaladi. Ular pedagogik texnologiyaning ancha qadimiy usullaridir. Nazorat va baholash maktab amaliyoti rivojining doimiy hamroxi bo‘lib kelgan. S h unga qaramay, bugun ham baholashning mazmuni, texnologiyalari haqida qizg‘in munozaralar davom etmoqda. Avval bo‘lgani kabi pedagoglar baho nimani qayd etishi lozimligini aniqlashga urinmoqdalar. Ular baho nimani ko‘rsatishi lozimligi: ta’lim oluvchi o‘zlashtirishning qat’iy belgilovchisi sifat ko‘rsatkichi bo‘lishi kerakmi, yo aksincha, u yoki bu ta’lim tizimining ustunligi va kamchiliklarining ko‘rsatkichi bo‘lishi kerakmi degan Tashxislash Nazorat Ma’lumotlrni tahlil qilish Dinamik a Tekshirish Baholash Statistic ma’lumotlarni to’plash Voqelikning keying rivojini taxmin qilishTendensiyalarni aniqlash Tashxislashning asosiy tarkibiy qismlari masalada bahslashib kelmoqda. Ta’limni baholashda ziddiyatli qarashlarning tug‘ilishini buyuk pedagog Ya.A.Komenskiy ham ta’kidlab o‘tgan edi. U pedagoglarni o‘zlari ega bo‘lgan baholash huquqidan aql bilan foydalanishga chaqirgan. Ta’lim oluvchilarga nisbatan nazoratning ob’ektiv bo‘lishiga erishish didaktik tizimlarning asosida yotadi. Olimlarning ta’kidlashicha, demokratlashgan ta’lim tizimida yuzaki (formal) nazorat bo‘lmasligi lozim . Didaktik nazorat o‘qitishning o‘ziga xos metodi sifatida aniq ifodalangan ta’lim beruvchi, rivojlantiruvchi yo‘nalganlikga ega bo‘lishi, o‘z-o‘zini nazorat qilish bilan birlashishi, eng avvalo, ta’lim oluvchining o‘zi uchun zarur va foydali bo‘lishi lozim. Ta’lim tizimini demokratlashtirish bilim, ko‘nikma va malakalarni nazorat va baholashdan emas, balki baho yordamida o‘qishga undashning eskirgan shakllaridan voz kechishni talab qiladi. O‘quvchilarning o‘quv mehnatini rag‘batlantirishning yangi usullarini izlash, ta’lim va tarbiya sohasida kuch to‘plab borayotgan shaxsiy foyda tamoyili yangicha yondashuvlarni belgilab beradi. Tashxislash tizimida baho rag‘batlantirish vositasi sifatida bir qator afzalliklarga ega bo‘ladi. Birinchi navbatda, baholovchi fikrlar (ballar) qo‘llanishi mumkin bo‘lgan tashxislash natijalari shaxsning o‘z darajasini belgilashga ko‘maklashadi, bu esa raqobatli ta’lim sharoitlarini yaratishda muhim omil sanaladi. Ta’lim (shuningdek, nazorat)ning ixtiyoriyligi tamoyili bilan boyitilgan baho o‘tmishda ko‘plab o‘quvchilar uchun majburiy ta’limning zaruriy vositasidan shaxsiy reyting – insonning jamiyatdagi mavqei ko‘rsatkichini tadrijiy aniqlash usuliga aylanadi. Ta’lim jarayonida nazorat va hisobga olish, ularning vazifalari . Ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismlaridan biri - nazorat va hisobga olishdir. Bu tushunchalar o‘ziga xos mohiyat va xususiyatlarga ega. O‘qituvchi nazorat va hisobga olishni to‘g‘ri tashkil etsa, ta’lim jarayonining samaradorligi ortadi. Buning uchun o‘qituvchi o‘quvchining o‘quv materiallarini o‘zlashtirish darajasini aniqlab borishi lozim. Nazorat (ta’lim jarayonida) ta’lim oluvchining bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash, o‘lchash va baholash jarayonini anglatadi. Aniqlash va o‘lchash esa tekshirish deb ataladi. Tekshirish – nazoratning tarkibiy qismi bo‘lib, uning asosiy didaktik vazifasi o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida aks aloqani ta’minlash, pedagog tomonidan o‘quv materialini o‘zlashtirish haqida ob’ektiv axborot olinishi xamda bilimlardagi kamchilik va nuqsonlarni o‘z vaqtida aniqlashdir. Tekshirishning maqsadi nafaqat o‘quvchining bilim darajasi, sifati, balki uning o‘quv mehnati hajmini ham aniqlashdan iborat. O‘quvchilarning bilim va malakalarini tekshirish quyida ko‘rsatilgan mantiqiy ketma-ketlikda olib borilishi kerak: Tekshirish tizimidagi birinchi bo‘g‘in ta’lim oluvchilarning bilim darajasini oldindan aniqlash hisoblanadi. Odatda, u o‘quv yili boshida o‘quvchilar tomonidan avvalgi o‘quv yilida o‘zlashtirilgan bilimlari darajasini aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Bu kabi tekshirish, shuningdek, o‘quv yilining o‘rtasida yangi bo‘lim (kurs)ni o‘rganishga kirishilganda ham o‘tkazilishi mumkin va o‘rinli bo‘ladi. Bilimlarni tekshirishning ikkinchi bo‘g‘ini h ar bir mavzuni o‘zlashtirish jarayonidagi joriy tekshirishdir . Joriy tekshirish ta’lim oluvchilar tomonidan o‘quv dasturida belgilangan ayrim alohida elementlarni o‘zlashtirish darajasini tashxislash imkonini beradi. Mazkur tekshirishning asosiy vazifasi o‘rgatishdir. Bunday tekshirishning shakl va metodlari turlicha bo‘lib, ular o‘quv materiali mazmuni, murakkabligi, o‘quvchilarning yoshi va tayyorgarligi, ta’lim bosqichi va maqsadlari, muayyan pedagogik sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi. Takroriy tekshirish bilim, ko‘nikma va malakalarni tekshirishning uchinchi bo‘g‘ini sanalib, joriy tekshirish kabi mavzuli bo‘lishi mumkin. YAngi mavzuni o‘rganish bilan birga o‘quvchilar avval o‘rganilganlarni takrorlaydilar. Takroriy tekshirish bilimlarni mustahkamlashga ko‘maklashadi, biroq o‘quv ishlari bosqichini tavsiflash, bilimlarni o‘zlashtirish mus-tahkamligi darajasini tashxislash imkonini bermaydi. Ushbu tekshirish tashxisning boshqa turlari va metodlari bilan birga qo‘llanilsagina kutilgan samarani beradi. Tizimning to‘rtinchi bo‘g‘ini o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini yaxlit bo‘lim yoki kursning alohida mavzusi bo‘yicha davriy tekshirish h isoblanadi. Mazkur tekshirishning maqsadi – kursning turli qismlarida o‘rganilgan o‘quv materialining strukturaviy elementlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni o‘zlashtirish sifatini tashxislash. Davriy tekshirishning asosiy vazifasi – tizimlashtirish va umumlashtirish. Tekshirishni tashkil etishda beshinchi bo‘g‘in ta’lim oluvchilarning, ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarini yakuniy tekshirish va hisobga olishdir . O‘zlashtirishning yakuniy hisobi har bir chorak va o‘quv yili oxirida o‘tkaziladi. U olingan baholarni qo‘shib, o‘rtacha arifmetik ballni mexanik tarzda chiqarishdangina iborat bo‘lmasligi lozim. Bu, avvalo, mazkur bosqichda belgilangan maqsadga muvofiq tarzda amaldagi ta’lim olganlik darajasi (sifati)ni tashxislashdir. Tekshirishdan tashqari nazorat o‘z ichiga baholashni (jarayon sifatida) va bahoni (natija sifatida) ham oladi. Baholash deb bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘quv dasturida ko‘rsatilgan etalon (ko‘rstakich, qolip, o‘lchagich)lar bilan solishtirishni aytamiz. Baho deb baholashning ball shaklida ko‘rsatilgan son jihatdan o‘lchamiga aytiladi. O‘zlashtirish tabellari, sinf, guruh jurnallari, reyting daftarchalari va shu kabilarda baholar shartli belgilar, kod signallari, xotiralash belgilari va xokazolar baho ko‘rinishida qayd etiladi. O‘quvchining o‘zlashtirish darajasini baholash uchun nazorat yakunlari (natijalari) asos bo‘ladi. Bunda o‘quvchilar ishining ham sifat, ham miqdor ko‘rsatkichlari hisobga olinadi. Miqdor ko‘rsatkichlari ko‘proq ballar yoki foizlarda, sifat ko‘rsatkichlari esa a’lo, yaxshi, qoniqarli va hokazo baholovchi fikrlar yordamida qayd etiladi. Har bir baholovchi fikrga oldindan kelishilgan (belgilangan) ball, ko‘rsatkich (masalan, o‘rin – 1, 2, 3, 4 va xokazo) tayinlanadi. Bunda baho o‘lchash va hisoblashlar natijasida olinadigan son emas, balki baholovchi fikrga yuklangan ma’no ekanini unutmaslik muhim. Baholarni son sifatida qo‘llashga berilib ketishning oldini olish uchun bir qator mamlakatlarda baholar harfli (A, V, S, D va xokazo) ifodaga ega. Bahoni amalda egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar bilan davlat ta’lim standartiga ko‘ra o‘zlashtirilishi belgilangan bilim, ko‘nikma va malakalar umumiy hajmi o‘rtasidagi nisbat sifatida tushunish (ta’riflash)dan ta’lim darajasining miqdoriy mazmuni kelib chiqadi. O‘zlashtirish (ta’lim samaradorligi) ko‘rsatkichi B-AT*100% nisbat asosida hi-soblanadi. Bunda: B – O‘zlashtirish (ta’lim samaradorligi) bahosi; A – amalda o‘zlashtirilgan bilim va malakalarning hajmi; T– o‘zlashtirish uchun taklif etilgan bilim va malakalarning to‘liq hajmi. Ko‘rinib turibdiki, o‘zlashtirish ko‘rsatkichi (baho) bu o‘rinda 100% – axborotni to‘liq o‘zlashtirish va 0% – uning umuman mavjud emasligi o‘rtasida bo‘ladi. Ma’lumki, baholash funksiyasi ta’lim darajasini qayd etish bilangina cheklanmaydi. Baho – pedagog ixtiyoridagi o‘qishni, ijobiy motivatsiyani rag‘batlantirishning va shaxsga ta’sir ko‘rsatishning yagona vositasi. Aynan xolis (ob’ektiv) baholash ta’sirida, o‘quvchilarda adekvat o‘z-o‘zini baholash, shaxsiy muvaffaqiyatlarga tanqidiy munosabat yuzaga keladi. SHu bois bahoning ahamiyati, vazifalarining xilma-xilligi o‘quvchilar o‘quv faoliyatining barcha jihatlarini aks ettiradigan va ularni aniqlashni ta’-minlaydigan ko‘rsatkichlarni izlab topishni talab etadi. O‘qituvchi o‘qitish bilan bir vaqtda o‘quvchilarning o‘rganilayotgan mavzuni qanday qilib idrok etishini, esda saqlashga harakat qilishini va uni amalda qo‘llash malakalarini egallashini hisobga olib borishi kerak. H isobga olish – bu o‘qitishning muayyan bir davrida o‘quvchilar va o‘qituvchi faoliyatini umumlashtirib xulosalash. Hisobga olish natijasida o‘qituvchi ham, o‘quvchi ham o‘zlarining keyingi bajaradigan ishlarining shaklini va mazmunini belgilaydi. O‘zlashtirishni hisobga olish o‘quvchilarning bilish faoliyatini rag‘batlantirib, ma’lum bir harakatlarni bajarish uchun uning irodasini tarbiyalaydi. SHuningdek, o‘zlashtirishni hisobga olish o‘qituvchining faoliyatini ham tashkil etadi. O‘qitish metodlari va shakllarining tabora takomillashuvi natijasida baho o‘qituvchining pedagogik mahorati ko‘rsatkichiga aylanmoqda va o‘qituvchining o‘z malakasini oshirib borishida muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda. To‘g‘ri tashkil etilgan hisobga olish natijasida o‘qituvchi o‘quvchilarning o‘zlashtirishini aniq baholay oladi, ularning o‘z bilimlarini takomillashtirishga intilishini yuzaga keltiradi, aqliy va ahloqiy rivojlanishiga ta’sir etadi. O‘quvchilarning o‘zlashtirish natijalarini hisobga olishda quyidagilarga e’tiborni qaratish lozim: 1) O‘quv dasturi asosida mavzu va bo‘limni o‘rganishda o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini har tomonlama nazorat qilish; 2) Har bir yakunlangan mavzu bo‘yicha o‘quvchilarning faoliyati to‘g‘risida to‘liq xulosa chiqarish; 3) O‘rtacha arifmetik ma’lumotlarga tayanibgina o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini baholamaslik; 4) O‘quvchilarning mavjud bilimlariga aniq, batafsil ma’lumot (tavsif) berish uchun ularning bir necha o‘quv yilidagi statistik o‘zlashtirish ma’lumotlarga asoslanib tahlil etish. Demak, o‘zlashtirishni nazorat qilish va hisobga olish nazorat, o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirish vazifalarini bajaradi. Nazorat qilish vazifasi o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash va baholashdan iborat. Bu o‘quv materiallarini o‘rganishning keyingi bosqichiga o‘tish imkoniyatlarini aniqlashtiradi hamda o‘qituvchining o‘quv metodlarini va usullarini to‘g‘ri tanlaganini nazorat qiladi. Nazorat qilish vazifasi o‘quv materiallarini o‘rganishning maqbul yo‘llarini topish bilan bog‘liqdir. O‘qitish vazifasi o‘quvchilarning bilimini tekshirishda aniq ko‘rinadi. YAngi mavzuni mustahkamlash jarayonida yoki uy vazifalarini tekshirishda o‘quvchilarning o‘tilgan mavzuni takrorlashga, ular uchun tushunarsiz bo‘lgan ma’lumotlarni bilib olishlariga imkon tug‘iladi. CHunki guruhdagi boshqa o‘quvchilar javob berayotgan o‘quvchining fikrlarini diqqat bilan tinglashadi va avval egallangan bilimlarni mustahkamlab, qo‘shimcha ma’lu-motlar bilan boyitishadi. O‘rtoqlarining javoblariga qo‘shimcha qilishga yoki echilmay qolgan savollarga javob berishga shaylanish orqali o‘rganilgan mavzuni aniqlashtirishga harakat qiladi. Nazoratning tarbiyalash vazifasi shundan iboratki, o‘quvchilar tekshirishga tayyor bo‘lish uchun darslarni o‘z vaqtida tayyorlaydilar, bo‘sh vaqtlaridan unumli foydalanishga harakat qiladilar, intizomga o‘rganadilar. SHuningdek, tekshirish va baholash o‘quvchining o‘z bilimlari va qobiliyatlarini o‘zi mustaqil aniqlashiga ham yordam beradi. O‘zidagi kamchiliklarni ko‘ra olishga va uni tugatish yo‘llarini izlashga ko‘maklashadi. Lekin o‘quvchining bilimini baholashda o‘qituvchi nohaqlikka yo‘l qo‘ysa, o‘quvchi bilan o‘qituvchi o‘rtasida ziddiyat kelib chiqadi. Uy vazifalarining esa haddan ziyod ko‘p bo‘lishi ham o‘quvchilarning yuzaki dars tayyorlashiga olib keladi. Eng asosiysi, o‘zlashtirishni hisobga olish, shaxsning ijobiy fazilatlarini shakllantirish, yaxshi o‘qishga xohish uyg‘otish, o‘quv ishlariga vijdonan yondashish, javob berishga tayyorlanishda mustaqil bo‘lish hamda bilish faoliyatini chuqurlashtirishga qaratilmog‘i lozim. Agar nazoratning o‘qitish va tarbiyalash vazifalari to‘g‘ri amalga oshirilsa, shaxsning tafakkurini rivojlantirishga, xis-tuyg‘ulari va axloqiy sifatlarini tarbiyalashga imkon tug‘iladi. Bu esa o‘z-o‘zidan nazoratning rivojlantiruvchi vazifasi sanaladi. Ta’lim olganlikni nazorat qilish va tashxislash tamoyillari . Pedagogikada o‘quvchilarning ta’lim olganligini tashxislash va nazorat qilish tamoyillarining tizimi ishlab chiqilgan. Ulardan eng muhimlari xolislik (ob’ektivlik), tizimlilik (sistemalilik), ko‘rgazmalilik (oshkoralik) sanaladi. Xolislik (ob’ektivlik) tashxis testlari (topshiriqlari, savollari), tashxis jarayoni mazmunining ilmiy asoslanganligi, pedagogning barcha ta’lim oluvchilarga do‘stona munosabati hamda bilim, malakalarni baholashning aniq ko‘rinishda belgilangan mezonlaridan iborat. Amalda tashxisning xolisligi qo‘yilgan baholar nazorat metodlari va vositalaridan, tashxis o‘tkazgan o‘qituvchidan qat’iy nazar xamma vaqt mos kelishini anglatadi. Tizimlilik (sistemalilik) tamoyilining talabi shundan iboratki, tashxislash nazoratini ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida – bilimlarni boshlang‘ich idrok etishdan to amalda qo‘llashgacha bo‘lgan bosqichlarida olib borish kerak.Tizimlilik barcha ta’lim oluvchilar o‘quv muassasida bo‘lgan birinchi kundan boshlab oxirigacha muntazam tashxisga jalb etilishini anglatadi. Ta’lim oluvchining bilimi va egallashi lozim bo‘lgan barcha ji-hatlarni ishonchli tekshirish uchun ta’lim nazoratini tez-tez o‘tkazish kerak. Tizimlilik tamoyili tashxis o‘tkazishga bir butun yondashuvni talab etadi-ki, bunda nazorat, tekshirish, baholashning turli shakllari, metodlari, vositalari uzviy o‘zaro bog‘liqlikda va birlikda qo‘llaniladi, bir maqsadga xizmat qiladi. Bu kabi yondashuv tashxisning ayrim metodlari va vositalarini mutloqlashtirishga yo‘l qo‘ymaydi. Ko‘rgazmalilik (oshkoralik) tamoyili avvalo barcha ta’lim oluvchilarni aynan bir xil mezonlar bo‘yicha ochiq sinovdan o‘tkazishni anglatadi. Tashxis jarayonida belgilanadigan har bir o‘quvchi reytingi ko‘rgazmali, qiyosiy xarakterga ega. Oshkoralik tamoyili, shuningdek, baholarni e’lon qilish va motivatsiyalashni talab etadi. Baho mo‘ljal (orientir) bo‘lib, ta’lim oluvchilar unga muvofiq o‘zlariga qo‘yiladigan talablar va pedagogning xolisligi haqida fikr yuritadi. Tamoyilni amalga oshirishning zarur sharti tashxislash natijalarini e’lon qilish, ularni manfaatdor shaxslar ishtirokida muhokama va tahlil qilish, nuqsonlarni tugatishning istiqbolli rejalarini tuzish hisoblanadi. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilish turlari, shakl va metodlari. Hozirgi davr pedagogik amaliyotida o‘quvchilar o‘quv faoliyatini nazorat qilishning qo‘yidagi turlaridan foydalaniladi: - joriy nazorat; - oraliq nazorat; - yakuniy nazorat. Joriy nazorat o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarning har bir o‘quv ishini muntazam nazorat qilishni hamda ularning o‘rganilgan mavzularni o‘zlashtirish bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini tekshirishni o‘z ichiga oladi. Bilim darajasini tekshirish fanning har bir mavzusi bo‘yicha kundalik ballar qo‘yib borishni nazarda tutadi. Joriy nazorat o‘qituvchini har bir o‘quvchining o‘quv faoliyati bo‘yicha tezkor ma’lumotlar bilan ta’minlaydi, o‘qitish jarayonini boshqarishda yaxshi natija beradi, o‘zlashtirmagan o‘quvchilarni o‘z vaqtida aniqlaydi, o‘zlashtirmaslikni bartaraf etish bo‘yicha choralar belgilaydi. Oraliq nazorat - bu o‘quvchilar tomonidan mazkur fanning muayyan bob yoki bo‘limlarining o‘zlashtirilganini tekshirish. Oraliq nazoratni o‘qituvchi dars jadvali asosida darsda o‘quv materialining o‘ziga xos xususiyatini hisobga olgan xolda o‘tkazadi. Oraliq nazorat o‘tkazishdan oldin o‘quvchilar ogohlantiriladi. Har bir oraliq tekshirish alohida- alohida shkala asosida baholanadi. Y a kuniy nazorat – choraklik, yarim yillik, yillik va davlat attestatsiyasi sinovlari singari turlarga bo‘linadi. YAkuniy nazorat og‘zaki, yozma, test hamda amaliy topshiriqlarni bajarish metodlari asosida o‘tkaziladi. Nazoratning shakli o‘quv ishini tashkil etish shakliga bog‘liq bo‘ladi. O‘qituvchi uni mavzudan kelib chiqib tanlaydi. Nazoratning asosiy besh shakli mavjud: - nazoratning ommaviy (frontal) shakli da o‘qituvchi o‘quvchilarga materialning ma’lum bir hajmi bo‘yicha savol beradi, o‘quvchilar unga qisqa javob qaytaradi. Mazkur so‘rash ko‘pchilik o‘quvchini nazorat qilishni ta’minlaydi va butun guruhni faollashtiradi. Ammo bu nazoratni o‘quvchilarning bilim darajasini har tomonlama aniqlash uchun qo‘llab bo‘lmaydi. - nazoratning guruhli shakli da o‘quvchilarning ma’lum bir qismi nazorat qilinadi. O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilar guruhiga vazifa beriladi va uni shu guruh bajaradi. Lekin masalani hal qilishda boshqa o‘quvchilar ham qatnashishi mumkin. Guruh ishlayotgan paytda qolgan o‘quvchilar bo‘sh qolmaydi, ular o‘rtoqlarining bajargan ishlarini baholash uchun o‘z ustilarida ishlab o‘tiradi. - nazoratning individual shaklidan har bir o‘quvchining bilim, ko‘nikma va malakasi bilan mukammal tanishish uchun foydalaniladi. Nazoratning bu shaklida,odatda o‘quvchilar javob berish uchun sinf taxtasi oldiga chaqiriladi. - nazoratning kombinatsiyalangan (biriktirilgan)shakli individual nazoratni ommaviy va guruhli shakllar bilan birlashtirishni taqozo etadi. Bu nazoratni hajmi katta mavzularni barcha o‘quvchilardan so‘rash kerak bo‘lgan vaqtda foydalanadi. Har bir o‘quvchiga alohida topshiriq beriladi va bir vaqtda birnecha o‘quvchini tekshirish mumkin bo‘ladi. - O‘ z-o‘zini nazorat qilish shakli ta’lim jarayonida ichki aks aloqaning bo‘lishini ta’minlaydi. Nazoratning bu shakli psixologik mezonlarga asoslanadi. Uning samaradorligi o‘qituvchining kasbiy mahoratiga bog‘liq bo‘ladi. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilish metodlari quyidagilar: og‘zaki tekshirish, yozma tekshirish, amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish, uy vazifalarini tekshirish . Og‘zaki tekshirish. Bu metod bilimlarni nazorat qilish va baholashning ancha keng tarqalgan an’anaviy usullaridan biridir. Og‘zaki tekshirishning mohiyati shunda ko‘rinadiki, o‘qituvchi o‘quvchilarga o‘rganilgan mavzuning mazmunidan kelib chiqib, savollar beradi va ularni javob berishga undaydi. Ana shu tarzda ularning o‘zlashtirish darajasini aniqlaydi. Og‘zaki tekshirish o‘quvchilarning bilimlarini tekshirishni savol-javob usuli asosida amalga oshiriladi. Ushbu usul ayrim hollarda suhbat usuli deb ham ataladi. Og‘zaki tekshirishda o‘qituvchi o‘rganilayotgan mavzuni alohida qismlarga ajratadi va ularni har biridan o‘quvchilarga savollar beradi. Biroq o‘quvchilarning nutqini o‘stirish hamda ularning chuqur va mustahkam bilimga ega bo‘lishlari uchun ulardan shu yoki oldingi mavzuni butunlay esga tushirishni talab qilish mumkin. YOzma tekshirish – o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish va baholashning eng samarali usullaridan biri bo‘lib, ular-ning ijodiy qobiliyatlarini baholash imkonini beradi. Mazkur usulning mohiyati shundaki, o‘qituvchi alohida mavzu yoki o‘quv dasturining ma’lum bo‘limini o‘tib bo‘lganidan so‘ng oz vaqtning ichida barcha o‘quvchilarni tekshirishi mumkin. YOzma tekshirish nazorat ishi, insho, bayon, diktant va b. yordamida olib boriladi. Ammo o‘qituvi va o‘quvchi o‘rtasida bevosita aloqaning yo‘qligi sababli uning fikrlashini kuzatish imkoni bo‘lmaydi. Amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish. Bajarilayotgan amaliy harakatlar (sport, mehnat harakatlari)ning to‘g‘riligini kuzatish yoki olingan natijalarga tayanishdan iborat bo‘lishi mumkin. Amaliy tekshirish tabiiy-matematik sikldagi fanlardan o‘quvchilarning o‘zlashtirishini xisobga olishda keng foydalaniladi. Bu usul yordamida o‘quvchilarning olgan bilimlarini amaliyotda qo‘llay olish malakasi aniqlanadi. Uy vazifalarini tekshirish . O‘quvchilarning o‘zlashtirishini nazorat qilish uchun ularning uyga berilgan vazifalarni bajarishini tekshirish katta ahamiyatga ega. Uy vazifalarini tekshirish o‘qituvchiga o‘quvchilarning o‘quv ishiga bo‘lgan munosabatini, o‘rganilgan materialni qanchalik egallaganligini, uy vazifalarini bajarishdagi mustaqillik darajasini aniqlashga imkon beradi. Ma’lumki, bugun ta’lim tizimida reyting nazoratidan keng foydalanilmoqda. Reyting deganda baholash, tartibga keltirish, klassifikatsiyalash, bironta hodisani oldindan belgilangan shkala bo‘yicha baholash tushuniladi. Reyting nazorati o‘quvchining ma’lum bir fandan reytingini aniqlaydi. S h kalalash – aniq jarayonlarni raqamlar tizimi yordamida modellashtirish.. Reyting nazoratida o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilishning yuqorida keltirilgan metodlari bilan birga test usulidan ham samarali foydalanilmoqda. Test so‘rovidan nafaqat o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash, balki 1993 yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasida abiturientlarni oliy o‘quv yurtlariga tanlov asosida qabul qilish jarayonida ham samarali foydalanib kelinmoqda. Test – aniq maqsad asosida, muayyan holat darajasini sifat va miqdoriy ko‘rsatkichlarda belgilashga imkon beruvchi sinov vositasi. Pedagogik amaliyotda testning bir qator afzalliklari ko‘zga tashlanadi. Ular quyidagilardir: 1) nazorat uchun vaqtning kam sarflanishi; 2) nazariy va amaliy bilim darajasini ob’ektiv sharoitda aniqlash imkonining mavjudligi; 3) bir vaqtning o‘zida ko‘p sonli o‘quvchilar bilan nazoratni tashkil etish mumkinligi; 4) bilim natijalarining o‘qituvchi tomonidan qisqa muddatda tekshirilishi; 5) barcha o‘quvchilarga bir xil murakkablikdagi savollar berilib, ular uchun bir xil sharoitning yaratilishi. Ta’lim tizimi uzluksiz ravishda islohotlarni amalga oshirishni talab etadigan sohadir. Ta’lim tizimida isloxotlarni amalga oshirish jarayonida o‘qituvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish va baholash ham yangicha mazmun kasb etdi. Davlat ta’lim standartlarining ishlab chiqilganligi, yangi o‘quv dasturining amaliyotga joriy etilganligi, erkin va mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalashga nisbatan yuqori talabning qo‘yilayotganligi, ta’lim amaliyotiga pedagogik texnologiyalar olib kirilayotganligi, o‘quvchilarni kasbga muvaffaqiyatli yo‘llash maqsadida psixologik va pedagogik diagnostika barcha turdagi ta’lim muassasalarida keng ko‘lamda amalga oshirilayotganligi kabi holatlar ko‘zga tashlanayotgan bir vaqtda o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini eng samarali shakl, metod va vositalar yordamida nazorat qilish hamda baholash muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilar bilimini baholashning besh balli tizimining eskirganligi va zamon talablariga javob bera olmagani uchun uni reyting tizimi asosida baholash uslubi bilan almashtirish davr taqozasiga aylandi. SHu o‘rinda «qanday sabablarga ko‘ra besh balli baholash mezoni o‘zini oqlamadi?» degan savolga javob berish o‘rinlidir: Birinchidan, O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» ta’limni dekmokratik va insonparvarlik tamoyillari asosida rivojlantirishni nazarda tutadi. Besh balli baholash tizimi qattiqo‘llikni, o‘qituvchining mustabidligi hamda uning ta’lim jarayonida yakka hukmronligini ta’minlashga xizmat qilib kelgan. Demak, ushbu jarayonda talab va amaldagi holat bir-biriga muvofiq kelmaydi. Ikkinchidan, baholash mezoni o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida ixtiloflarni keltirib chiqarishga emas, aksincha, o‘zaro faol hamkorlik, bir-birini tushuna olishlari uchun xizmat qilishi lozim. Uchinchidan, baholash mezoni faqatgina o‘quvchilar tomonidan bilim, ko‘nikma va malakalarning o‘zlashtirilish darajasini nazorat qilish uchungina emas, balki ta’limni tashxis etishning faol ko‘makchisiga aylanishi zarur. Baholashning besh balli tizimi birdan beshgacha farqlanuvchi dastlabki baholar qo‘yish tartibini bildirib, mohiyati esa baholarning o‘rtasidan kelib chiqqan holda choraklik (yillik) o‘zlashtirish natijalarini aniqlash tartibidan iborat. Masalan, o‘quvchi biror o‘quv fanidan uchta nazorat ishini 3, 4 va 5 ga bajargan, joriy nazorat bo‘yicha ham shunday natijalarni qayd etgan bo‘lsa, unga chorak uchun «4» baho qo‘yiladi. Bu esa joriy, oraliq va yakuniy nazorat paytida yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan o‘quvchining ijobiy baholanishi o‘rniga, chorak yoki yil oxirida muayyan mavzudan «5» bahoga berilgan javoblarining mutlaqo inobatga olmasligiga sabab bo‘ladi.. Reyting tizimida o‘zlashtirish natijasi nazoratning ko‘rsatilgan barcha shakllardan o‘tish jarayonida to‘plangan ballarni qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi. Har bir nazorat turi uchun 10 balldan taqsimlanganda (o‘quv fani uchun 100 ball hisobida) unga 7, 5, 8, 7 ball qo‘yilsa, o‘quvchining chorak yoki yarim yillik uchun to‘plagan bali 27 ballni tashkil etadi, bu esa 55 foizdan kam, shuning uchun u etarlicha reyting balini to‘plamaguncha va barcha nazorat shaklidan o‘tmagancha attestatsiya qilinmaydi. Demak, reyting ti-zimi olingan baho bilan egallangan bilim o‘rtasida tafovut kelib chiqishining oldini oladi. Reyting tizimi yana bir qator afzalliklarga ega, chunonchi: - ta’lim jarayonida baholash tizimi imkoniyatlarini kengaytirish; - o‘quvchi bilimini eng adolatli mezonlar yordamida aniqlash; - ta’limni standartlashtirish jarayoni uchun zarur imkoniyatlarni ochib berish; - ta’lim standartlarida ko‘zda tutilgan o‘quv dasturiga kirgan majburiy ixtiyoriy mavzularning to‘laligicha o‘zlashtirilishi; - o‘quvchilarda o‘z ustida mustaqil ishlash intilish, erkin fikr yuritish, bilimlarni egallashga nisbatan izchil yondashuv yuzaga keladi; - o‘quvchilarda yomon baho olishga bo‘lgan qo‘rquv yo‘qolib, uning o‘rniga bilimlarni ixtiyoriy o‘zlashtirish, mavjud kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etish yo‘lida mustaqil ishlash imkoniyati yaratiladi. Boshqacha aytganda, qo‘rquv o‘rniga intilish, rejalashtirish, harakat qilishga ehtiyoj tug‘iladi, o‘rganishga nisbatan qiziqish ortadi. O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholash mezonlari . O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholash mezonlari hamma vaqt bahstalab mavzu bo‘lib kelgan. CHunki u turli adabiyotlarda turlicha yoritilgan. Biroq mavjud qarashlarni umumlashtirib aytish mumkinki, o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholash mezonlari har bir fanning maqsad va vazifalariga, shuningdek, sinf (guruh)dagi o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga tayangan holda belgilanadi. SHuningdek, baholash mezonlarini ishlab chiqishda o‘quvchilarning og‘zaki javob berishlari, ko‘nikma va malakalariga alohida- alohida yondashiladi. Masalan, ximiya darsidan baholash mezonlariga o‘quvchilarning og‘zaki javoblari, amaliy topshiriqlarni bajara olishlari va amalda mavjud bilimlarini namoyish eta olishlari inobatga olinadi. Buni «4» baho misolida aniqlashtiramiz . Og‘zaki javob berishda «4» baho qo‘yiladi, agar: a) o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan to‘g‘ri javoblar bersa; b) material mantiqiy ketma-ketlikda aniq bayon etilsa; v)o‘qituvchi talabi bilan tuzatilgan ikki-uchta unchalik ahamiyatga ega bo‘lmagan xatolarga yoki ba’zi to‘liq bo‘lmagan javoblarga yo‘l qo‘ysa. Yozma topshiriqni bajarishda «4» baho qo‘yiladi, agar: a)masalani echishda va izohlashda muhim xato bo‘lmasa; b)topshiriqni bajarish va izohlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lmagan bir-ikki xatoga yo‘l qo‘yilsa yoki bitta izohning mohiyati ochib berilmagan bo‘lsa. Amaliy bilimlarni namoyish etishda «4» baho qo‘yiladi, agar: a)ishni to‘liq, muhim xatolarsiz bajarsa, natija chiqara olsa; b)ishni bajarishda, tajribani tugallashda ikki-uch muhim bo‘lmagan xatolarga yo‘l qo‘ysa. Y u qoridagilardan kelib chiqib shunday xulosa chiqarish mumkin: 5»baho qo‘yiladi, agar: a) o‘quvchi dasturdagi materialni to‘liq o‘zlashtirib olgan bo‘lsa; b) o‘rganilgan mavzu bo‘yicha asosiy fikrlarni ochib bera olsa; v) egallangan bilimlarni amalda erkin qo‘llay olsa; g) o‘rganilgan mavzuni bayon qilishda, yozma ishlarda xatolarga yo‘l qo‘ymasdan, ma’lumotlarni tushuntirib bera olsa. «4»baho qo‘yiladi, agar: a) o‘quvchi o‘rganilgan mavzuning mohiyatini bilsa; b) o‘qituvchining savollariga qiynalmasdan javob bera olsa; v) egallangan bilimlarni amaliyotda qo‘llay olsa; g) og‘zaki javob berishda jiddiy xatolarga yo‘l qo‘ymasdan, o‘qituvchining qo‘shimcha savollari bilan xatolarini to‘g‘rilay olsa hamda yozma ishda uncha jiddiy bo‘lmagan xatoga yo‘l qo‘ysa qo‘yiladi. «3»baho yiladi, agar: a) o‘quvchi o‘rganilgan mavzuni o‘zlashtirgan, lekin mustaqil tushuntirib berishda o‘qituvchining aniqlashtiruvchi savollariga ehtiyoj sezsa; b) savollarning mantiqiy tuzuilishini o‘zgartirib berganda, javob berishga qiynalsa; v) yozma ishda xatolari bor bo‘lsa. «2» baho qo‘yiladi, agar: a) o‘quvchi o‘rganilgan mavzu haqida tushunchaga ega, biroq mavzuni o‘zlashtirmagan, b) yozma ishda qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘ysa qo‘yiladi. Ta’lim ni tashkil etish haqida tushuncha .Ta’lim shakllarining tarixan paydo bo’lishi. Ta`limning tashkiliy shakllari o`quvchilar miqdori, o`quv ishlarini o`tkazish o`rni, vaqti, hamda o`qitish va o`qish faoliyatlarining amal qilishiga ko`ra bir- biridan farq qiladi. Ta`lim yakka bir o`quvchi bilan o`tkazilsa, individual ta`lim sanaladi. Ta`lim o`quvchilarning qiziqishi, qobiliyati, tayyorgarlik darajasini hisobga olib alohida-alohida o`quvchilar jamoalari bilan tashkil etilsa, guruhlar asosida o`qitish deb yuritiladi. Umumsinf ishi esa sinf jamoasiga mo`ljallanadi. Sinf-dars tizimi oldindan belgilangan xona, rejim asosida olib borilsa, ta`limning ayrim turlari, masalan, ekskursiya, maktabdan tashqari joyda tashkil etiladi. Ta`limning tashkiliy shakllarini atroflicha o`rganish ularning ta`lim metodlari, vositalari bilan taq q oslashni taq o zo etadi. Ta`lim metod, vositalarini belgilashda yosh xususiyatlari, o`quv materiallarning mazmuni, murakkabligi, qiyinligi hisobga olinsa, ta`limning tashkiliy shakllarini tanlashda uning yaqin didaktik maqsadlari, vazifalariga tayaniladi. Ta`lim metodlari, vositalari aynan olingan sharoitda qanday o`qitiladi, degan savolga javob berish imkoniyatini bersa, ta`limning tashkiliy shakllari qanday qilib, qaerda, qachon o`qitiladi degan savollarga javob tanlashni ta`minlaydi. Binobarin, ta`limning tashkiliy shakllari mazmun va hajm jihatdan keng kategoriya bo`lib, ular ta`lim metodlari vositalaridan quyidagicha farq qiladi. Ta`lim metodlari, vositalaridan ta`limning tashkiliy shakllarida foydalaniladi, ta`lim prinsiplari bevosita o`quv-tarbiya jarayonida amalga oshiriladi. Shu jihatdan qaraganda, ta`limning tashkiliy shakllari ta`lim metodlaridan foydalanish, ta`lim prinsiplarini amalga oshirish obyekti-muhiti sanaladi. Ta`limning tashkiliy shakllari o`qituvchi va o`quvchining o`zaro ta`sirini tartibga tushirish omili bo`lib, ularga ko`ra ta`lim bosqichma-bosqich harakat qiladi. Masalan, bolalarga biror o`quv materiallini o`rgatmoqchi bo`lsak, quyidagi bosqichlarga rioya qilinadi; o`rganilgan qoidalarni turli o`quv sharoitlariga tatbiq etish. Ta`limning tashkiliy shakllariga ko`ra bolalarning individual, guruh va jamoa ishlari nisbati aniqlanadi, ulardan maqsadga muvofiq foydalanish, individual, guruh va jamoa ishlarini optimal qo`shib olib borish o`lchovlari belgilanadi. Ta`limning tashkiliy shakllari asosida bolalarning o`quv-biluv faoliyati tashkil etiladi, boshqariladi, nazorat qilinadi. Ko`rinadiki, ma`lumot mazmunini o`zlashtirish bevosita ta`limning tashkiliy shakllari bilan ham aloqadordir. O`qitish va o`qish faoliyati o`zaro ta`sirining belgilangan tartibda ma`lum o`rin hamda vaqtda amalga oshishiga ta`limning tashkiliy shakllari deyiladi. Ta`limning ilk tashkiliy shakllari. Individual ta`lim o`quv - tarbiya jarayonining eng qadimiy tashkiliy shakli bo`lib, u dastavval antik Gretsiyada paydo bo`lgan edi. O`qituvchi bir o`quvchi bilan ishlab, ta`limni bevosita tashkil etgan, boshqargan, nazorat qilgan. O`qituvchi matnlarni o`qib bergan yoki bolalarning o`zlariga o`qitib, so`zlatgan. qoida va ta`riflarni yodlash, jismoniy mashqlarni bajarish, muzika asboblarida u yoki bu kuyni ijro etish yo`llari bilan bolalar hayot, san`at, notiqlik, jismoniy madaniyatga oid bilimlarni o`zlashtirishgan. Keyinchalik individual ta`lim bilan yonma-yon guruhlar asosida o`qitish tajribasi ham qo`llana boshlagan. O`rta asrlarga kelib, qoidalarni yodlash, bir xil tipdagi mashqlarni bajarish, og`zaki savol-javob, shuningdek, ta`limning yuqori pog`onalarida ma`ruza, munozara ta`limning yyetakchi usullariga aylana boshlagan. Individual ta`limni o`qituvchi o`z uyida o`tkazgan yoki o`quvchining uyida tashkil etgan. Individual-guruh asosidagi ta`limda esa o`qituvchi bir guruh bola bilan ishlagan: bir xonaga turli yoshdagi, turli tayyorgarlikka ega bo`lgan bolalar to`plangan, o`qituvchi bolalar bilan individual ishlab har bir o`quvchidan o`rganilgan mavzuni so`rab, yangi materialni tushuntirgan, so`ngra bolalarga individual topshiriq bergan. Guruhdagi barcha o`quvchi bilan alohida-alohida ishlash s hu yo`sinda davom ettirilgan. Mashg`ulotlar qat`iy rejim dastur asosida o`tkazilmagan. O`quvchi kunning istalgan paytida maktabga kelgan. Dasturlarning yo`qligi ma`lumot mazmunini o`zlashtirish jarayonini tashkil etish, boshqarish, nazorat etishda turli chalkashliklarga olib keladi. Ta`limning individual-guruh shakllari sinf -d ars tizimi asoslangun ch a davom etdi. Sinf-dars tizimi. O`rta asrning oxiriga kelib aloqalar kuchaydi, savdo va sanoat jadal sur`atlar bilan o`sdi. Natijada turli fanlar rivojlandi, dunyoviy bilimlarga ehtiyoj oshdi. Bu, o`z navbatida, maktab ta`limini yanada takomillashtirishni taqozo qilardi. Ana shunday tarixiy sharoitda buyuk chex pedagogi Y.A.Komenskiy slavyan maktablari tajribasini o`rganib, sinf-dars tizimini asosladi. Sinf-dars tizimi jamoa asosida o`qitishga asoslangan bo`lib, unda yoshlari teng, bir xil tayyorgarlikka ega o`quvchilar bir sinfga doimiy birlashtirilgan. Har bir sinf o`ziga xos dastur darsliklar bilan ishlagan. Ta`limning yyetakchi tashkiliy shakli sifatida darsdan foydalanilgan. Har bir darsda ma`lum o`quv predmetiga oid o`quv materiallari o`rganilgan. Y.A.Komenskiyning fikricha, sinf-dars tizimi quyidagi qoidalar asosida tashkil etilishi zarur: 1) mashg`ulotlarni qat`iy tartib asosida o`tkazish (eng yaxshi mashg`ulot ertalabki o`qishdir); 2) har bir o`quv predmetiga oid alohida mashg`ulotlarni tashkil etish (maktabda qat`i tartib-intizom bo`lishi shart; sinf o`quvchilarining barchasi bir paytda faqat bir o`quv predmetini o`rganishi zarur); 3) bolalarga oldin umumiy ma`lumot berish kerak (o`quv materiallarini shunday taqsimlash lozimki, unda oldingi mashg`ulotda o`rganilgan bilim, keyingi mashg`ulotda yana rivojlansin); 4) sinf mashg`ulotlari oldindan aniq belgilanishi kerak (vaqt, shu vaqt ichida bajariladigan ishlar shunday taqsimlansinki, unda biror narsa e`tibordan chetda qolmasin); 5) bolalar o`z sinflariga mo`ljallangan (kitoblarni mashg`ulotga olib kelishsin, kitoblar bolalar uchun donishmandlik manbai sifatida xizmat qilsin); 6) ma`lumot berish yoshlikdan boshlansin (har bir o`quv predmeti uchun alohida o`qituvchi bo`lsin); 7) bolalarda o`qishga, bilimlarga qizkish havasni uyg`otish asosiy shartlardan biri (ta`lim metodlari o`qish jarayonidagi qiyinchiliklarini kamaytirsin); 8) har bir fan qisqartirilgan, tushunarli qoidalar asosida o`rganilsin (qoidalar juda ko`p misollar vositasida isbotlansin); 9) o`qituvchi va o`quvchilar bir tilda so`zlashishsin (isbotlar, tushuntirishlar, izohlar bolalar tushunadigan tilda olib borilsin); 10) o`quvchilarga ularning yoshiga mos o`quv predmetlari o`rgatilsin (bolaning aqliy taraqqiyotiga mos kelmaydigan bilimlar o`rgatilmasin). Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, yangi ijtimoiy munosabatlarning paydo bo`lishi va ijtimoiy-gumanitar bilimlarga ehtiyojni o`z paytida payqagan Y.A.Komenskiy sinf-dars tizimini asosladi. Sinf-dars tizimi o`z vaqtida yaratilgan bo`lsa-da, u maktablar amaliyotidan juda syokinlik bilan o`rin ola boshladi. Eski o`zbek maktabi tarixining yetuk tadqiqotchisi Y.A.Abdullayevning uqtirishicha, sinf-dars tizimi O`rta Osiyo maktablariga XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida rus-tuzem maktablari orqali kirib kela boshladi. Bell-Lankaster tizimi. Sinf-dars tizimiga ko`ra , har bir sinfda 50-60 o`quvchi o`qirdi. Bunda yoshlarni o`qitish ancha qimmatga tushurdi. Bolalarga umumiy elementar ma`lumot berish (ularni o`qiy oladigan, yoza biladigan, hisoblay oladigan qilish) va bir o`qituvchi rahbarligida imkoniyati yetguncha ko`proq o`quvchini to`plash ehtiyoji tug`ilda. Shu ehtiyojga ko`ra XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida Anglyada Bell-Lankaster tizimi paydo bo`ldi. Uning asoschisi ruhoniy A.Bell, o`qituvchi D.Lankaster lar edi. Bell-Lankaster tizimiga ko`ra , katta xonada (zalda) 600 tagacha o`quvchi to`planardi. Barcha o`quvchiga bitta o`qituvchi dars berardi. Kichik o`quvchilarni o`qish, yozish, hisoblashga o`rgatish katta yoshli, puxta tayyorgarlikka ega bolalarga topshiriladi. Monitorlar-o`qituvchi tayyorlagan katta yoshli ilg`or o`quvchilar o`zlaridan yosh bolalarga rahbarlik qilar edi: ularning o`qishi, yozishi, hisoblashi, matnlarni yodlashi ustidan nazorat qilishardi. Bell-Lankaster tizimi manifaktura faoliyatiga o`xshab tashkil etilardi: uch harfni tanigan o`quvchi bilganlarini kichikroq o`quvchilarga o`rgatardi. B unday maktablar oz xarj etib, elementar bilimlarnigina bolalarga bera olardi. Bell- Lankaster tizimining eng zaif tomoni o`quvchilarda mustaqil aqliy faoliyatning juda bo`sh rivojlanishida edi. Shu tafayli u o`zini pedagogik amaliyotda oqlay olmadi. Dalton-reja tizimi. Dalton-reja tizimi (uni dalton-laboratoriya rejasi ham deb atashadi) mashhur pedagoglar D.Dyui, E. Dyui xayrixohligi, qo`llab quvvatlashi oqibatida AQSHda Yelena Parkxerst tomonidan asoslangan edi. Dalton-shaharning nomi. Dalton-reja tizimiga ko`ra har bir o`quvchi o`zining imkoniyatiga yarasha individual o`qirdi. Da r slarda har bir o`quvchining kuchi etadigan mustaqil ish asosida bolalarning o`quv ishlari tashkil etilardi. O`quvchilarning o`zlashtirishini nazorat etish uch xil kartochka asosida olib borilgan: instruktorning laboratoriya kartochkasi; o`quvchining shaxsiy individual hisob-kitob kartochkasi; sinfning hisob-kitob kartochkasi. Instruktorning labor a toriya kartochkasida o`rganiladigan o`quv predmeti, sinf o`quvchilarining ismi familiyasi, o`quv haftalariga bo`lingan ish dasturi qayd etilgan. I ndividual kartochkada bola u yoki bu o`quv predmeti bo`yicha o`zi bajargan ishlarni qayd etgan. Sinf kartochkasida esa barcha o`quvchilar o`quv predmetlari bo`yicha erishgan yutuqlar hisobga olingan. Dalton -reja tizimi sovet pedagogikasida 20-yillarda ma`lum o`zgartirishlar bilan brigada-laboratoriya metodi termini bilan qo`llana boshlandi. “Brigada” termini orqali ta`limning jamoa xarakteri, ”Laboratoriya” termini vositasida esa o`quvchilarning ta`lim jarayonidagi mustaqilligi e`tirof etildi. Brigada-laboratoriya metodi o`quv-tarbiya ishlarini jamoa asosida tashkil etish hamda bolalarning mustaqilligini ta`minlash g`oyalariga asoslangan bo`lib, u quyidagicha tashkil etilardi: 1) sinf o`quvchilarining umumiy ishlashi bolalar o`qituvchi topshiriqlari bilan tanishadi; 2) jamoa bo`lib guruhlar brigada, zvenolarda topshiriqlarni bajarish; 3) mavzu yoki berilgan topshiriqlar ustida o`quvchilarning individual ishlari; 4) umumsinf, guruh brigada, zveno individual ishlar bo`yicha hisob berish; 5) bundan keyin qilinadigan ishlar bo`yicha ko`rsatmalar olish. Qator sinflar tizimi. Q ator sinflar yoki mangeym tizimining asoschisi Yozef Anton Zikkinger (1858-1930) edi. Y.A.Zikkingerning fikricha, o`quvchilar aqliy taraqqiyotining har xil darajada bo`lishi jamoa asosidagi o`qitishning eng asosiy kamchiligidir. Bir xil yoshdagi, lyokin taraqqiyot darajasi turlicha bo`lgan o`quvchilarni bir jamoaga to`plab o`qitish ta`limni tashkil etish, unga rahbarlik qilishni murakkablashtiradi. Bu kamchilikni yo`qotish uchun bolalarni layoqati, qobiliyati, o`zlashtirish darajasiga qarab turli qator sinflarga ajratmoq zarur. Y.A.Zikkinger shu tezisga asoslanib, bir xil yoshdagi o`quvchilarni to`rt qator-har xil sinflarga birlashtirishni taklif etgan edi: asosiy sinflar-o`rtacha qobiliyatga ega o`quvchilar sinfi; qobiliyatlari kam taraqqiy etgan o`quvchilar sinfi-sinf o`quvchilarining barchasi maktabni tugatishi shart emas; yordamchi sinflar-aqlan zaif bolalar sinfi; chet tillar sinfida eng qobiliyatli bolalar o`qishadi, ular yuqori sinflarda kollej va oliy o`quv yurtlarida o`qishni davom ettirishadi. Har bir qator sinfda o`qish muddati ham turlicha belgilangan asosiy sinflarda o`quvchilar 8 yil, ikkinchi (qobiliyatlari kam taraqqiy etgan) va uchinchi (aqlan zaif) qator sinflarda to`rt yil, qobiliyatli bolalar sinfida esa 6 yil o`qishgan. Har bir qator sinfda o`quv - tarbiya ishlari alohida dastur, darslik, tartib asosida o`tkazil gan . O`quvchilarning qobiliyati, layoqati, taraqqiyot darajasiga ko`ra mashg`ulotlar tashkil etiladi. Tramp rejasi. O`tgan XX asrning 60-yillarida sinfning jamoa va bolalarning individual ishlarini o`zaro qo`shib olib borish g`oyasi asosida ta`limni tashkil etish masalasini amerikalik pedagog Loyd Tramp ishlab chiqqan. L.Trampning fikricha, maktablarda umumta`lim berish uchun 100-150 o`quvchiga mo`ljallangan guruhlar tashkil etilishi lozim. Bunda ta`lim uchun ajratilgan vaqtning 40 foizi miqdorida ish turli texnik vositalar yordamida nazariy materialni o`rganishga ajratiladi. Keyin o`quvchilar kichik guruhlarga 10 yoki 15 kishidan bo`linadi. Buning uchun 20 foiz vaqt ajratiladi. Shu vaqt mobaynida ma`ruza paytida tinglangan, informatsiyalar tahlil etiladi, savol-javob o`tkaziladi, o`rganilgan materiallar oldin o`tilgan mavzular bilan solishtiriladi, ularni farqlari ajratiladi. Keyin har bir o`quvchi uchun alohida mustaqil ish topshiriladi. O`quv jarayoni uchun ajratilgan vaqtning 40 foizi doirasida bolalar mustaqil ishlab, turli intellektual ishlarni bajarishadi. Ta`limning tashkiliy shakllari o`quvchilar miqdori va ta`limni amalga oshirish o`rniga ko`ra tasnif etiladi. O`quvchilar miqdoriga ko`ra ta`limning tashkiliy shakllari. O`quvchilar miqdoriga q arab ta`limning 3 ta tashkiliy shakli ajratiladi: individual, guruh, jamoa. Individual ta`lim genetik jihatdan eng qadimiy bo`lib, undan antik davrda ta`limning y yetakchi shakli sifatida foydalanilgan. Individual ta`limda o`qituvchi bir o`quvchi bilan ishlaydi o`quv materiali tushuntirilib, uning o`zlashtirilishini sinab ko`rish uchun savol-javob tashkil etiladi; o`quv topshiriqlarini berib, ularning bajarilishi bevosita zudlik bilan tekshiriladi. Individual ta`limda o`zlashtirish individual xarakterga ega bo`lib, o`quv materialini o`zlashtirish sur`atu bolaning o`ziga xos xususiyatlari, layoqati, qobiliyatiga moslashtiriladi. O`qituvchi o`quvchining tayyorgarlik darajasi, ishlash sur`atini hisobga olib, o`z faoliyatini bolaning faoliyatiga muvofiqlashtiradi. Bu ta`limning samaradorligiga ijobiy ta`sir etadi. Ammo qator ijobiy xususiyatlariga qaramasdan, individual ta`limning salbiy tomonlari ham talaygina: avvalo, individual ta`lim qimmatga tushadi; o`quvchi o`z tengdoshlari bilan hamkorlik qila olmaydi. Binobarin, bolalarda jamoada ishlash, yashashga oid odatlar shakllanmaydi. Jamoada ishlay olish, tashkilotchilik esa rivojlangan jamiyat a`zolari uchun eng zaruriy shaxsiy sifatlardir. Ojiz tomonlari mavjudligiga qaramasdan, individual ta`limdan voz kechib bo`lmaydi. Undan hozir konservatoriyalarda yuqori malakali san`at xodimlarini tayyorlashda, repititorlik xizmatida (o`zlashtirishda orqada qolayotgan bolalarga) individual yordam tashkil etish, ayrim qobiliyatli balalarga ota-onasining xohishiga ko`ra u yoki bu o`quv predmetlaridan murakkablashtirilgan dasturlar asosida alohida mashg`ulotlar tashkil etishda foydalaniladi. Shuningdek, o`quvchi o`z tashabbusi bilan mustaqil kitob mutolaa qilganda, darslik muallifi o`quvchiga bilvosita rahbarlik qiladi. Guruh asosida ta`lim berish . Sinf jamoasini balalarning tayyorgarlik darajasi, o`zlashtirishi, ishlash sur`ati asosida kichik guruhlarga ajratib o`qitish pedagogik amaliyot erishgan eng keyingi yutuqlardandir. Guruhlarga ajratib o`qitishning asosida o`quvchilarning individual xususiyatlari yo tadi. Bolalarni individual xususiyatlariga ko`ra turli kichik guruhlarga birlashtirish, har bir guruhga mos ta`lim metodlari, vositalarini tanlash yo`li bilan o`quv-tarbiya ishlarini tashkil etishga guruhlarga ajratib o`qitish deyiladi. Kichik guruhlar ikki turda bo`ladi: geterogen guruhlar – bu qiziqishi, layoqati, tayyorgarligi birbiridan farq qiladigan o`quvchilarning kichik jamoasi; gamogen guruhlar – qiziqishi, layoqati, tayyorgarlik darajasi nisbatan o`zaro yaqin bo`lgan o`quvchilarning kichik jamoasi. Differensial ta`lim asosida gamogen guruhlar yotadi. Ta`limni guruhlar asosida tashkil etishning qator shartlari mavjud: o`quvchilarning har birining individual xususiyatlarini, ishlash sur`ati, qobiliyatlarini mufassal o`rganish; o`quvchilarda mustaqil ishlash ko`nikmalarini, o`quv predmetlariga oid faktlarni tahlil eta bilish layoqatlarini tarbiyalash; bolalarda o`quv ishlariga oid malakalarni (vaqtdan foydalanish, darslik va qo`shimcha adabiyotlar ustida ishlash, masala va misollarni, mashqlarni bajarish, test to`plami ustida ishlash) shuningdek, aqliy faoliyat usullarini (tahlil va sintez qilish, induktiv va deduktiv xulosalar chiqarish, taqqoslash, bilimlarni bir sharoitdan ikkinchi sharoitga ko`chira bilish) rivojlantirish, o`quvchilarning kichik guruhlari doimiy bo`lishini ta`minlash; guruh o`quvchilari o`rtasida hamkorlik, o`zaro yordamni tashkil etish; guruhlarda bajarilgan ishlar, ularning mazmunini yagona maqsadga – o`quv materiallarini atroflicha, to`liq o`zlashtirishga bo`ysundirish; guruhlarga mo`ljallangan ishlarga yetarli vaqt ajratish, ularning natijasini jamoa bo`lib muhokama qilish, umumiy xulosalar chiqarish; guruhlar bo`yicha ish qilganda bolalarning shaxsiga, shaxsiy sha`niga zid hodisalarni imkoniyati etguncha chegaralash. Bular guruhlar asosida ta`limni o`tkazishning samaradorligiga ijobiy ta`sir qiladi. Jamoa ta`limi. Jamoa ta`limi o`quvchilarning barchasiga mo`ljallangan umumsinf ishidir. Jamoa ta`limi quyidagi xususiyatlari bilan umumsinf ishi sanaladi: barcha o`quvchilar uchun bir xil o`quv materiali tanlanadi, bir xil murakkablikdagi va qiyinlikdagi o`quv topshiriqlaridan foydalaniladi; ta`lim tempi o`rtacha tezlikda ishlaydigan o`quvchilarga mo`ljallanadi; ta`lim natijasi saylanma (tanlab) tekshiriladi. Jamoa ta`limi xususiyatlari keyingi bobda kengroq bayon etiladi. O`tkazish o`rniga ko`ra ta`lim tashkiliy shakllari. Ta`limni tashkil etish, boshqarish o`rniga ko`ra uning quyidagi tashkiliy shakllari farqlanadi: ta`limning maktab doirasida tashkil etiladigan shakllari, ta`limning maktabdan tashqarida o`tkaziladigan shakllari. Ta`limning maktab doirasida o`tkaziladigan shakllari. Ta`limning maktab doirasida o`tkaziladigan turlari qatoriga sinf-dars mashg`ulotlari, laboratoriya ishlari, ishlab chiqarish ustaxonalarida ishlash, to`garak mashg`ulotlari, fakul`tativlar, o`quv anjumanlari, sinov va imtihonlar, konsultatsiyalar, qo`shimcha mashg`ulotlar, seminar mashg`ulotlari kiradi. Sinf-dars mashg`ulotlari hozirgi o`quv yurtlarida, o`rta maktab, litsey kollejlarda ta`limning yyetakchi shakli sanaladi. Dars doimiy o`quvchilar jamoasi, dastur va darsliklar asosida qat`iy tartib va oldindan belgilangan o`rinda o`tkaziladi. Har bir dars uchun o`quvchilarning yoshi, o`quv predmetlari xususiyatlariga qarab 30, 45, 80 daqiqadan vaqt ajratiladi. Dars o`qituvchi va o`quvchilar hamkorligida tashkil etiladi. Laboratoriya mashg`ulotlarida bolalar turli o`quv predmetlari bo`yicha tajribalar, turli qurilmalar yordamida sinov ishlari o`tkazishadi. O`quv predmetlarining barchasi bo`yicha laboratoriya mashg`ulotlari o`tkazish imkoniyati mavjud: masalan, ona tilidan turli asboblar vositasida tovush kuchi, tembri, balandligi, nutqni ohang xususiyatlari bo`yicha tajribalar o`tkazish mumkin, geografiyadan esa kontr karta, globus bilan ishlab, u yoki bu shaharning koordinatalarini belgilashga oid ishlarni o`tkazish ta`limning samaradorligini oshiradi. H ozirgi paytda laboratoriya mashg`ulotlari ko`pincha kimyo, fizika, biologiya fanlari bo`yicha tashkil etiladi. Laboratoriya mashg`ulotlari didaktik adabiyotlarda praktikum – amaliy dars deb ham yuritiladi. Amaliy darslarda o`quvchilar guruhlarga ajralishadi, turli eksperimental topshiriqlarni bajarishadi. Amaliy – eksperimental topshiriqlarni bajarishga uzoq vaqt ajratiladi. O`quvchilar 10 - 16 soat mobaynida turli tajribalar o`tkazishadi, natijalarni to`plab, xulosalar chiqarishadi. Shuningdek, qisqa muddatga (1-2 soatga) mo`ljallangan amaliy mashg`ulotlar ham o`tkaziladi. Seminar mashg`ulotlari nazariy muammolarni faol o`rganish shakli hisoblanadi. Umumta`lim maktablarida, litsey, kasb-hunar kollejlarida o`tkaziladigan seminar mashg`ulotlari oliy o`quv yurtlari uchun tayyorgarlik bosqichi hisoblanadi. O`rta umumta`lim maktablarida seminar mashg`ulotlari quyidagicha o`tkaziladi: seminar mashg`ulotlari uchun mavzu tanlanadi; mavzu bo`yicha qilinadigan reja, ko`rsatmalar beriladi; reja bandlari uchun asosiy va qo`shimcha ma`ruzachilar ajratiladi; seminar mashg`ulotiga tayyorgarlik ko`rish uchun yetarli vaqt (ikki, hatto undan ko`proq hafta) ajratiladi; seminarga oid chizmalar, jadvallar, modellar, diagrammalar tushuntiriladi; seminar o`tkaziladigan kungacha konsultatsiyalar – maslahatlar berib boriladi; seminar bo`yicha o`tkaziladigan tajribalar o`qituvchilar yordamida sinab ko`riladi. Seminarga sinf o`quvchilarining barchasi tayyorgarlik ko`rishadi. Seminar mavzusi, uning hajmiga qarab o`quv soatlari ajratiladi. Odatda uni o`tkazishda ikki soat vaqt beriladi. Seminarning oxirida o`qituvchi yakunlovchi suhbat o`tkazib, kelgusi seminarda qilinadigan ishlarni belgilaydi. O`quvchilarning qobiliyati, o`z qiziqishlari va xohishlari bo`yicha tanlashiga ko`ra u yoki bu o`quv predmetini, uning bulimlarini chuqurlashtirib o`rganishga fakultativ mashg`ulot deyiladi. Fakultativ mashg`ulot o`quvchilar guruhiga mo`ljallangan, ularning bilish faoliyatini, mustaqilligini ta`minlashga yo`nalgan differensial ta`limdir. Hozirgi maktab tajribasida fakultativ mashg`ulotlar 7-sinfdan boshlanadi. Ular maxsus dasturlar asosida o`tkaziladi. Har bir o`quvchi fakultativ mashg`ulotni ixtiyoriy tanlaydi. Unda ma`ruza va amaliy ishlar qo`shib olib boriladi. Ta`limning maktabdan tashqari shakllari. Ta`limning maktabdan tashqari shakllari xilma-xil bo`lib, ular orasida uy vazifalari, ekskursiyalar alohida qimmatga ega. Uy ishlari sinfda bajarilgan ishlarning tabiiy davomi bo`lib, ular o`quvchilarda mustaqillikni tarbiyalashning yyetakchi shakli sanaladi. Hozirgi didaktik adabiyotlarda uy vazifalarini tashkil etishning normativ chegaralari belgilangan: 1 - sinfda 1 soat, 2 - sinfda 1,5 soat, 3 – 4 – sinflarda 2 soat, 5 - 6 - sinflarda 2,5 soat, 7- sinfda 3soat, 8 – 9 - sinflarda 4 soat. Uy vazifalari o`qituvchining bevosita ishtirokisiz, ammo uning ko`rsatmalariga ko`ra bajariladigan amaliy va nazariy topshiriqlardir. Uy vazifalari quyidagi pedagogik talablar asosida tashkil etiladi:  -o`quvchilarda uy vazifalarini bajarishga ishtiyoq, havas, qiziqishlarni oshirish. Buning uchun uy vazifasining maqsadi, ahamiyati tushuntiriladi, sinfda va uyda bajariladigan ishlar o`rtasida vorislik o`rnatiladi;  - uy vazifalarini bajarishga javobgarlik hissini tarbiyalash. Uy vazifalarining bajarilishini nazorat etish, bolalarni rag`batlantirish, eng yaxshi bajarilgan uy ishlarini numuna qilib ko`rsatish yo`llari bilan bolalarda uy vazifalarini bajarishga javobgarlik hissi tarbiyalanadi;  - uy vazifalarining tushunarli li gini ta`minlash. Uy vazifalari bolalarning kuchi ye tadigan bo`lishi shart. Har bir uy vazifasini bajarish uchun y etarli miqdorda maslahatlar berish;  -uy vazifalarini asta-syokin murakkablashtirib borish, ularning optimal qiyinligini ta`minlash;  -uy vazifalari turlarini o`zgartirib turish. Bir xil uy topshiriqlari (masalan, grammatik mashqlarni bajarish, misol va masalalarni echish) o`quvchilarning o`quv predmetlariga qiziqishlarni susaytiradi;  - o`quvchilarni uy vazifalar i ni bajarishga tayyorlash. Buning uchun uy vazifasini bajarish maqsadi tushuntiriladi, zarur ko`rsatmalar beriladi;  - uy vazifasini bajarish uchun gigi y enik talablarga javob beradigan sharoit yaratish. O`quvchilarda kuzatish, fakt to`plash va ularni tahlil qilishga oid ko`nikmalarni rivojlantirishda o`quv ekskursiyasini ahamiyati nihoyatda katta. O`quv ekskursiyalari o`quv dasturlarida ko`zda tutilgan bo`lib, u yoki bu o`quv predmeti uchun ajratilgan vaqt doirasida o`tkaziladi. ekskursiya o`rganilgan nazariy bilimlarni amaliyotda kuzatish ta`limni hayot, ijtimoiy ishlab chiqarish bilan bog`lanishning yetakchi shakli sanaladi. ekskursiyaning tarbiyaviy ahamiyati ham katta: uning vositasida bolalarda jamoatchilik, vatanparvarlik, estetik tarbiya amalga oshiriladi. O`quv ekskursiyalari to`rt tomonlama tasnif etiladi: o`quv predmetlariga ko`ra; ajratilgan vaqtga ko`ra; ta`lim jarayonidagi o`rniga ko`ra; tarkibiga ko`ra. O`quv predmetlariga ko`ra ekskursiyaning quyidagicha turlari farqlanadi: ona tilidan lingvistik ekskursiya; tarixdn tarixiy obidalarga tarixiy ekskursiya; fizika va ximiyadan zavod, fabrikalarga ekskursiya; tabiatshunoslikdan tabiatga ekskursiya. Ta`lim jarayonidagi o`rniga ko`ra ekskursiyaning quyidagicha turlari ajratiladi: kirish ekskursiyalari – o`quv predmeti yoki uning biror bo`limini o`rganishdan oldin o`tkaziladi. Uning yordamida shu bulim, o`quv predmetiga oid faktlar to`planadi; joriy ekskursiya – o`quv predmetini, uning biror bo`limini o`rganish bilan aloqador ekskursiya. ekskursiyaning bu turi o`quv predmetiga oid katta mavzu, bo`limlarni o`rganish bilan parallel` o`tkaziladi; yakunlovchi ekskursiya – o`quv predmeti to`liq o`rganilgandan keyin tashkil etiladi. Tarkiban ekskursiyaning ikki turi ajratiladi: bir o`quv predmetiga (masalan, faqat adabiyotga) oid ekskursiya kompleks ekskursiya– bir qancha o`quv predmetiga oid (masalan, tabiatga) ekskursiya. B unday ekskursiya materiallari geografiya, biologiya, fizika kabi qator o`quv predmetlari bo`yicha to`planadi. Ajratilgan vaqtga ko`ra ekskursiyaning ikki turi farqlanadi: qisqa muddatli ekskursiya – masalan, biologiyadan “Gulning tuzilishi” mavzusini o`tishdan oldin maktab bog`iga qisqa muddatli ekskursiya o`tkazish, yerga tushgan gullarni to`plash, dars paytida ulardan jonli material sifatida foydalaniladi; uzoq muddatli ekskursiyalarga bir kun, hatto o`quv haftasi ajratilishi mumkin. Dars - ta’limni tashkil etish asosiy shakli. Dars ta’lim jarayonining yaxlitligi nuqtai nazaridan ta’limning asosiy tashkiliy usuli hisoblanadi. Unda sinf-dars tizimining xususiyatlari aks etadi, unda o‘quvchilarni ommaviy qamrab olish, tashkiliy tartib va o‘quv ishlarining muntazamligi ta’minlanadi. Dars iqtisodiy jihatdan foydalidir. O‘quvchilar hamda sinf jamoasining individual xususiyatlarini bilishi o‘qituvchi uchun har bir o‘quvchi faoliyatiga rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatishga imkon beradi. Dars doirasida ommaviy, guruhli va individual ta’lim shakllarini birlashtirish imkoniyati uning rad etib bo‘lmaydigan ustunligi hisoblanadi. Sinf - deganda, yoshi va bilim darajasi bir xil bo’lgan o’quvchilar guruhi tushuniladi. Dars - aniq maqsadni ko’zlab belgilangan vaqtda bir xil yoshdagi o’quvchi, yoshlar bilan o’qituvchi rahbarligida olib boriladigan mashg’ulotlardir. Dars - o’z oldiga qo’yilgan aniq maqsad va tugal mazmundan iborat. Dars bevosita o‘qituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomida muayyan o‘quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy shakli sanaladi. Darsda har bir o‘quvchi xususiyatlarini hisobga olish, barcha o‘quvchilarning mashg‘ulot jarayonida o‘rganilayotgan fan asoslarini egallab olishlari, ularning idrok etish qobiliyatlari va ma’naviy-axloqiy sifatlarini tarbiyalash hamda rivojlantirish uchun qulay sharoitlarni yaratiladi. Dars ta’limning boshqa shakllaridan farq qiluvchi o‘ziga xos belgilarga ega, chunonchi: o‘quvchilarning doimiy guruhi, o‘quvchilar faoliyatiga ularning har biri xususiyatlarini hisobga olish bilan rahbarlik qilish, o‘rganilayotgan fan asoslarini bevosita darsda egallab olish (bu belgilari darsning faqat mazmunini emas, balki o‘z xususiyatini ham aks ettiradi). Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab bo‘lishi mumkin. Bu o‘quv materialining mazmuni, darsning didaktik maqsadi, o‘quvchilar va jamoa sifatida sinfning xususiyatlariga bog‘liq.. Darsning maqsadi, mazmuni, hajmi ta’lim standartlari asosida belgilanadi. Dars o’quv ishlarining asosiy tashkiliy shakli ekan, bu jarayonda quyidagilarga amal qilinishi lozim: - Har bir sinfda o’quvchilarni yoshi va bilim darajasi bir xil bo’lishi lozim. - Dars qat’iy jadval bo’yicha belgilangan muddatda olib borilishi kerak. - Dars o’qituvchi rahbarligida butun sinf bilan va alohida o’quvchilar bilan ishlash shaklida olib boriladi. - Dars, o’quv fanining xarakteri, o’qitilayotgan materialning mazmuniga qarab turli usullar va vositalarda olib boriladi hamda ta’lim tizimining bir qismi sifatida tugallangan bilim beradi, navbatdagi bilimlarni o’zlashtirmoq uchun zamin yaratadi. Shuni unutmaslik kerakki, ta’lim ishlari darsdan tashqari ham to’garak, ekskursiyalar shaklida olib boriladi. Dars oldiga qanday talablar qo’yiladi? Ularning mohiyati nimadan iborat? Har bir dars oldiga quyidagi talablar qo’yiladi: a) tarbiyaviy talab, b) didaktik talab, v) tashkiliy talab. Darsga qo’yilgan didaktik talablar sirasiga quyidagilar kiradi: 1.Har bir dars aniq maqsadni ko’zlagan holda puxta rejalashtirilmog’i lozim. Bu jarayonda o’qituvchi darsning ta’limiy va tarbiyaviy maqsadini belgilaydi. Dars bosqichlarini, ya’ni qanday tamomlash, ko’rgazmali materiallardan foydalanish kabilarni oldindan hal qilib oladi. 2.Har bir dars aniq g’oyaviy mafkurafiy izlanishga ega bo’lishi lozim. O’qituvchi esa ulardan tarbiyaviy maqsadda foydalanmog’i lozim. 3.Har bir dars maktabning, ijtimoiy muhitning imkoniyatini hisobga olgan holda amaliyot bilan bog’lanmog’i, ko’rsatmali vositalar bilan jihozlanmog’i lozim. 4.Har bir dars xarakteriga mos usul, uslub va vositalardan samarali foydalangan holda tashkil etilishi lozim. 5.Dars uchun ajratilgan soat va daqiqalarni tejash va unumli foydalanish darkor. 6.Dars jarayonida o’qituvchi va o’quvchi faol munosabatda bo’lishi lozim, o’quvchi-talaba passiv tinglovchiga aylanmasligi lozim. 7.Mashg’ulotlar butun sinf bilan va har bir o’quvchi bilan, ularning shaxsiy xususiyatlarini e’tiborga olgan holda olib borilishi kerak. 8.O’qitilayotgan mavzuni mazmuniga bog’liq holda mustaqil yurtimizdagi o’zgarishlardan talabalarni xabardor qilish. 9.Darsda prezidentimizning ta’lim sohasidagi fikrlari, yurtimiz kelajagi bo’lgan yoshlarimizga, farzandlarimizga qarata qilgan murojaatlaridan o’z o’rnida foydalanish. Dars bilim va ko’nikma, malakalar bilan o’quvchilarni qurollantirishda asosiy rol o’ynaydi. Shu sababli o’quv mashg’ulotlariga ajratilgan vaqtning asosiy qismi dars o’tish uchun sarflanadi.D a r s g a q o ` y ila n t a r b i y a v iy t a l a b la r : D a r s d a o’rg a n i la d ig a n o’q u v m a te r ia lla r i b o ’y i c h a ta r b iy a v i y x u l o s a la r c h iq a r is h N a z a r i y b ili m la r a s o s i d a il m iy D u n y o q a r a s h n i s h a k lla n ti r is h B o la l a r d a o’q i s h g a o i d ij o b i y m o tiv - la r n i u y g ’o tis h , b i li s h , o’q i s h - o’rg a n is h g a h a v a s , is h t iy o q , q iz iq is h n i s h a k l la n tir i s h D a r s ja r a y o n id a p e d a g o g ik ta k t q o id a la r ig a r io y a q ilis h 2-9.chizma Darsga qo’yilgan tashkiliy talablar: 1. Dars uchun puxta o’ylangan konspekt yoki reja tuzish; 2. Darsning logikasiga (dars etaplarining o’zaro bog’liqligi, darsda amalga oshiriladigan ishlar; o’quv topshiriqlarining o’zaro aloqadorligiga) rioya qilish; 3. Dars tempini o’quvchilarning tayyorgarligiga moslashtirish; 4. Dars uchun ajratilgan vaqtdan ratsional foydalanish; 5. Darsda ongli intizomni tashkil etish. Dars tiplari nima, ular qanday tiplarga ajratiladi? Dars turlari - darsning maqsadi va mazmuni, o’quvchining yosh xususiyatiga qarab, darsning tuzilishi har xil bo’ladi. Endi biz darsning yanada ravshanroq ko’rsatib berish maqsadida darsni turlarga ajratamiz, saralaymiz va ularni tuzilishi bilan tanishamiz. Dars qanday tiplarga ajratiladi? Ular quyidagilarga ajratiladi. 1.Darslarning asosiy maqsad va mazmuniga qarab turlariga bo’lish. 2.Darslarni o’qitish jarayonining analiziga qarab turlarga bo’lish. 3.Darslarni tuzilishiga qarab turlarga bo’lish. Dasrlarni turlarga ajratishda birinchi qoida eng ob’ektiv va ma’quldir. Darsning mazmuni dasturda ko’rsatilgan bo’ladi. Darslarni saralash dars tuzilishini bilishimizga o’rganishimizga yordam beradi. Ta’lim tizimida tajribadan o’tgan dars turlari quyidagilardan iborat.Dars turlari Dars turlari Yangi bilimlarni bayon qilish darsi Yangi bilimlarni bayon qilish darsi O ’quv m ateriallarini mustahkam - lash darsi O ’quv m ateriallarini mustahkam - lash darsi Takrorlash va bilimlarni umumlash - tirish darslari Takrorlash va bilimlarni umumlash - tirish darslari Dars jarayoni - da pedagogik takt qoidalariga rioya qilish Dars jarayoni - da pedagogik takt qoidalariga rioya qilish Dars turlari uyg ’unlash - gan (aralash ) darslar . Dars turlari uyg ’unlash - gan (aralash ) darslar . Zamonaviy didaktikada dars quyidagi turlari ajratib ko‘rsatilgan: - aralash darslar; - yangi ma’lumotlar, aniq hodisalar bilan tanishish bo‘yicha yoki umumlashtirishlarni anglab etish va o‘zlashtirish maqsadiga ega darslar; - bilimlarini mustahkamlash va takrorlash darslari; - o‘rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish asosiy maqsadiga ega darslar; - malaka va ko‘nikmalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari; - bilimlarni tekshirish va tekshirish ishlarini o‘rganish darsi; - o‘z tuzilishi bo‘yicha oddiy bo‘lgan, ya’ni bitta asosiy didaktik maqsadga ega bo‘lgan dars turlari (o‘rta va katta sinflarda qo‘llash uchun mos keladi). Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar yoshlarini hisobga olib o‘quv ishlari turli xillaridan foydalanishga, yangi bilimlarni berishni avval ilgari o‘rganilganni mustahkamlash, takrorlash bilan birga olib borishga to‘g‘ri keladi. Hatto tekshirish darslari ham bu erda ko‘pincha ishlar boshqa turlarini o‘z ichiga oladi: materialni og‘zaki etkazish. qiziqarli hikoyani o‘qish. Darsning aynan mana shu turi aralash (kombinatsiyalashgan ), yoki murakkab tuzilishli deb ataladi. Kombinatsiyalashgan darsning taxminiy tuzilishi: uy vazifalarini tekshirish va o‘quvchilar bilan savol-javob, yangi materialni o‘rganish, o‘zlashtirishini dastlabki tekshirish, mashq misollari davomida yangi bilimlarini mustahkamlash, ilgari o‘rganilganlarni suhbat ko‘rinishida takrorlash, o‘quvchilar bilimlarini tekshirish va baholash, uyga vazifa berish. O‘quvchilarning yangi materiallar bilan tanishish darsi yoki yangi bilimlarni berish (o‘rganish) darsi nisbatan keng doiradagi savollarni o‘z ichiga olgan va uni o‘rganishga ko‘p vaqtini talab qiluvchi, o‘quvchilarga tanish bo‘lmagan yangi material uning mazmuni bo‘lgan ta’lim jarayoni. Bunday darslarda uning mazmuni, aniq maqsadi va o‘quvchilarning mustaqil ish bajarishga tayyorgarliklariga qarab, ba’zi hollarda yangi materialni o‘zi bayon etadi. Boshqa hollarda esa – o‘qituvchi rahbarligi ostida o‘quvchilarning mustaqil ishlari olib boriladi, uchinchi holda – unisi ham bunisidan ham foydalaniladi. YAngi material bilan tanishish darsining tuzilishi: yangi materialni o‘rganish uchun asos bo‘lgan avvalgi materialni takrorlash. O‘qituvchining yangi materialni va darslik bilan ishlashni tushuntirishi, bilimlarni tushunishlarini tekshirish va dastlabki mustahkamlash, uyga vazifa berish. Bilimlarni mustahkamlash darslarida o‘quv ishining asosiy mazmuni ilgari o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish maqsadida ularni ikkinchi bor tushunib olish hisoblanadi. O‘quvchilar o‘z bilimlarini yangi manbalar bo‘yicha anglab oladilar va chuqurlashtiradilar yoki ularga ma’lum bo‘lgan qoidaga yangi masalalar echadilar, ilgari olgan bilimlarini og‘zaki va yozma takrorlaydilar yoki ilgari o‘rganganlarini yanada chuqurroq va mustahkam o‘zlashtirish maqsadida ulardan alohida masalalar bo‘yicha axborot beradilar. Tuzilishi bo‘yicha bunday darslar quyidagi bosqichlardan o‘tishni ko‘zda tutadi: uy vazifasini tekshirish, og‘zaki va yozma mashqlarni bajarish, topshiriqni bajarishni tekshirish, uyga vazifa berish. Ko‘nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari bilimlarni mustahkamlash darslari bilan bog‘liqdir. Bu jarayon bir necha maxsus darslar jarayonida amalga oshiriladi. Boshqa darslarda yangi mavzularni o‘rganishda davom ettiriladi. SHu bilan birga avvaliga mashqni bajarish ishlari bolalar tomonidan o‘qituvchi yordamida va ular topshiriqni qanday tushunganlarini daslab jiddiy tekshirish bilan bajarilsa, keyinchalik esa qaerda qanday qoida qo‘llanilishini o‘quvchilarning o‘zlari belgilaydilar. Ular turli vaziyatlarda malaka va ko‘nikmalarini qo‘llash, shu jumladan, hayotiy amaliyotida qo‘llashni o‘zlashtirib olishlari kerak. Umumlashtiruvchi darslari (bilimlarini umumlashtirish va tizimlashtirishlar) ilgari o‘tilgan materialdan eng muhim savollari qayta takrorlanadigan va tizimlashtiriladigan, o‘quvchilar bilimlarida mavjud kamchiliklari to‘ldiriladigan va o‘rganilayotgan kursning muhim g‘oyalari ochib beriladigan darslar hisoblanadi. Umumlashtiruvchi darslar mavzu, bo‘lim va o‘quv kurslarining yakunida o‘tkaziladi. Kirish va yakunlash darsning tarkibiy elementi hisoblanadi. Takrorlash va umumlashtirishning o‘zi hikoya, qisqacha xabarlar, darslikni o‘qib berish yoki o‘qituvchining o‘quvchilar bilan suhbatlashishi shaklida o‘tkazilishi mumkin. Tekshirish (nazorat) darslari o‘qituvchiga o‘quvchilarning ma’lum sohadagi bilim, malaka va ko‘nikmalari shakllanganlik darajasi, o‘quv materialini egallashdagi kamchiliklarni aniqlash, shuningdek, navbatdagi topshiriqlarning bajarish yo‘llarini belgilab olishga yordam beradi. Tekshirish darslari o‘quvchidan ushbu mavzu bo‘yicha uning hamma bilim, ko‘nikma va malakalarini qo‘llashini talab etadi. Tekshirish og‘zaki hamda yozma shaklda ham amalga oshirilishi mumkin. Y u qorida ifodalangan hamma darslarning majburiy elementi tashkiliy va yakuniy bosqich hisoblanadi. Tashkiliy bosqich maqsadlarni qo‘yish va ularni o‘quvchilar tomonidan qabul qilish sharoitlari ta’minlash, ish sharoitini yaratish, o‘quv faoliyati motivlarini dolzarblashtirish va materialni idrok etish, anglash, eslab qolish yuzasidan beriladigan ko‘rsatmalarni shakllantirishni ko‘zda tutadi. Darsga yakun yasash bosqichida maqsadlarga erishish qayd etiladi, ularga erishishda barcha yoki yakka o‘quvchilarning alohida ishtiroki belgilanadi, ishlari baholanadi va istiqbollari belgilanadi. Ta’limning tashkiliy shakli sifatida dars dinamik hodisadir. U pedagogik jarayonning yaxlitligini ta’minlaydi va ta’limiy-tarbiyaviy-rivojlantirish vazifalarini ijobiy echimini topishga imkon beradi. Dars rivojlanishining asosiy tendensiyalari darsga bo‘lgan talablarda o‘zining aniq ifodasini topadi. Zamonaviy darslar quyidagi talablarga javob bera olishi lozim: - fanning ilg‘or yutuqlari, pedagogik texnologiyalardan foydalanish, darsni o‘quv-tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etish; - darsda barcha didaktik tamoyil va qoidalarning optimal nisbatlarini ta’minlash; - o‘quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talablarini hisobga olish asosida ular tomonidan bilimlarning puxta o‘zlashtirilishi uchun zarur sharoitlarni yaratish; - o‘quvchilar anglab etadigan fanlararo bog‘liqliklarni o‘rnatish; - ilgari o‘rganilgan bilim va malakalari, shuningdek, o‘quvchilarning rivojlanish darajasiga tayanish; - shaxsning har tomonlama rivojlantirishni motivatsiyalash va faollashtirish; - o‘quv-tarbiyaviy faoliyat barcha bosqichlarining mantiqiyligi va emotsionalligi; - pedagogik vositalardan samarali foydalanish; - zarur bilim, ko‘nikma va malakalar, fikrlash va faoliyat ratsional usullarini shakllantirish; - mavjud bilimlarni doimo boyitib borish ehtiyojini yuzaga keltirish; - har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxis va taxmin qilish. Har bir dars quyidagi uchta asosiy maqsadga erishishga yo‘naltiriladi: o‘qitish, tarbiyalash, rivojlantirish . Ana shularni hisobga olib darsga umumiy talablar didaktik, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi talablarda aniq ifodalanadi. Didaktik (yoki ta’lim)iy talablarga har bir darsning ta’lim vazifalarini aniq belgilash, darsni axborotlar bilan boyitish, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni hisobga olish bilan mazmunini optimallashtirish, idrok etish eng yangi texnologiyalarini kiritish, turli xildagi shakli, metodlari va ko‘rinishlaridan mos ravishda foydalanish, dars tuzilishini shakllantirishga ijodiy yondoshish, jamoaviy faoliyat usullari bilan birga o‘quvchilar mustaqil faoliyatlarini turli shakllaridan birga foydalanish, operativ qayta aloqani ta’minlash, amaliy nazorat va boshqaruvni amalga oshirish, ilmiy mo‘ljal va darsni mahorat bilan o‘tkazishni ta’minlash kabilar kiradi. Darsga nisbatan qo‘yiladigan tarbiyaviy talablar o‘quv materialining tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash, darsdagi faoliyat, aniq erishilishi mumkin bo‘lgan tarbiyaviy maqsadlarni shakllantirish va qo‘yish, faqat o‘quv ishlari maqsadlari va mazmunidan tabiiy ravishda kelib chiqadigan tarbiyaviy masalalarni belgilash, o‘quvchilarni umuminsoniy qadriyatlarda tarbiyalash, hayotiy muhim sifatlar (tirishqoqlik, tartiblilik, mas’uliyatlilik, intizomlilik, mustaqillik, ish bajarishga qobiliyatlilik, e’tiborlilik, halollik va boshqalar)ni shakllantirish, o‘quvchilarga diqqat-e’tiborli munosabatda bo‘lib, pedagogik odob talablariga amal qilish, o‘quvchilar bilan hamkorlik va ularning muvaffaqiyat qozonishlaridan manfaatdor bo‘lishdan iborat. Barcha darslarda doim amalga oshirilib boriladigan rivojlantiruvchi talablarga o‘quvchilarda o‘quv- o‘rganish faoliyati ijobiy sifatlari, qiziqish, ijodiy tashabbuskorlik va faollik shakllantirish hamda rivojlantirish, o‘quvchilarning idrok etish imkoniyatlari darajasini o‘rganish, hisobga olish, “rivojlanishning yaqin zonasini loyihalashtirish”, “o‘zib ketish” darajasidagi o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish, rivojlanishidagi yangi o‘zgarishlarni rag‘batlantirish, o‘quvchilarning intellektual, emotsional, ijtimoiy rivojlanishlaridagi «sakrash»larni oldindan ko‘ra bilish, boshlanayotgan o‘zgarishlarni hisobga olish asosida o‘quv mashg‘ulotlarini operativ qayta qurish kabilar kiradi. Nostandart darslar . XX asr 70-yillari o‘rtalarida, milliy maktablarda o‘quvchilarning mashg‘ulotlarga qiziqishlarining pasayish xavfi aniqlandi. Muammoni bartaraf etish maqsadida nostandart darslarning tashkil etilishiga alohida e’tibor qaratildi. Nostandart dars an’anaviy tuzilishdagi improvizatsion o‘quv mashg‘ulotidir. Pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish nostandart darslarning o‘nlab turlari mavjudligini ko‘rsatdi. Ular orasida “berilish” darsi, amaliy o‘yinlar, matbuot konferensiyalari, ijodiy hisobotlar, musobaqalar, KVN turidagi o‘yinlar, tanlov, teatrlashtirilgan darslar, binar, kompyuterli darslar, fantaziyalar, “sudlar”, haqiqatni izlash, “paradokslar”, auksionlar, dialoglar va boshqalar ko‘zga tashlanadi. O‘qituvchining darsga tayyorgarligi. Darsning samaradorligi uning puxta tayyorlanganligi va samarali tashkil etilganligi bilan bog‘liq. YAxshi rejalashtirilmagan, etarlicha o‘ylab chiqilmagan, shoshilinch tuzilgan va o‘quvchilar imkoniyatlariga moslashtirilmagan dars sifatli bo‘la olmaydi. Darsga tayyorgarlik aniq sharoitlarda eng yuqori yakuniy natijaga erishishni ta’minlovchi o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etilishini ta’minlash, komleks chora- tadbirlarni ishlab chiqishdir. O‘qituvchining darsga tayyorgarligida quyidagi uchta bosqich ko‘zga tashlanadi: tashxislash, bashoratlash, loyihalashtirish (rejalashtirish). SHu bilan birga o‘qituvchi amaliy materiallarni yaxshi bilishi, o‘z fanini erkin olib borishga erishishi lozim. Darsga tayyorgarlik asosini bo‘lajak mashg‘ultning algoritmlari, samaradorligi bog‘liq bo‘lgan omillar va holatlarni hisobga olishni ta’minlovchi qadamlarni ketma-ket tartib bilan bajarish tashkil etadi. Algoritmni amalga oshirish aniq sharoitlarni diagnostika qilish bilan boshlanadi. Tashxis didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilashdir. Unda o‘quvchilarning imkoniyatlari, ularning faoliyatlari va xulqlari, motivlari, talab va layoqatlari, qiziqish va qobiliyatlari, bilimdonlik darajasi, o‘quv materialining xususiyati, uning amaliy ahamiyati, dars tuzilishi, yangi axborotni o‘zlashtirish, mustahkamlash va tizimlashtirish, bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish hamda tuzatish kabi holatlar namoyon bo‘ladi. Bashoratlash bo‘lajak darsni tashkil etilishining turli varianlarini baholash va ulardan qabul qilingan mezonlarga muvofiq eng ma’qulini tanlab olish. Loyihalashtirish (rejalashtirish ) o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini boshqarish dasturini yaratish bo‘lib, u darsga tayyorlanishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. Loyiha (boshqarish dasturi) qisqa va aniq, erkin tuzilgan, pedagog o‘zi uchun boshqarish jarayoni muhim vaziyatlari (kimdan va qachon so‘rash, qaerda mavzuni kiritish, mashg‘ulot keyingi bosqichiga qanday o‘tish, oldindan ko‘zda tutilmagan qiyinchiliklar yuzaga kelganida jarayonni qaysi sxema bo‘yicha qayta o‘zgartirish)ni belgilab olishga imkon beruvchi hujjatdir. Boshqarish dasturi darsning an’anaviy rejasidan boshqarish ta’sir ko‘rsatishlarini aniq va tushunarli belgilab olish bilan farq qiladi. Ta’limning yordamchi shakllari . Ta’limning yordamchi shakllari: to‘garak, praktikum, seminar, konferensiya, maslahat (konsultatsiya), fakultativ mashg‘ulot, o‘quv ekskursiyalari, o‘quvchilarning mustaqil uy ishlari va boshqalar sanaladi. Maktabdan tashqari mashg‘ulotlarning asosiy va barqaror turlariga o‘qish jarayonining tarkibiy qismi sifatida qaraladigan, o‘quvchilarning mustaqil uy ishlari kiradi. Uning asosiy maqsadi – darsda o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarini kengaytirish, chuqurlashtirish, ularni esdan chiqarishning oldini olish, o‘quvchilarning individual layoqati, iste’dod va qobiliyatini rivojlantirishdan iborat. Bu ishlar o‘quv dasturi talablari, o‘quvchilarning qiziqish va ehtiyojlari hamda ularning rivojlanish darajalarini hisobga olib quriladi. O‘quvchilarning mustaqil uy ishlari ma’lum didaktik vazifa larni bajaradi. CHunonchi, darsda o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash, sinfda ishlab chiqilgan o‘quv materialini kengaytirish va chuqurlashtirish, mashqlarni mustaqil bajarish ko‘nikmalarini shakllantirish, dasturli material doirasiga kiruvchi hajmda individual topshiriqlarni bajarish asosida mustaqil fikrlashini rivojlantirish, individual kuzatishlar, tajribalar, gerbariy, tabiiy namunalar, otkritkalar, rasmlar, gazeta va jurnal lavhalari statistik ma’lumotlar kabi o‘quv qo‘llanmalarini to‘plash va tayyorlash va boshqalar. Darslarda pedagogning o‘quvchilar tomonidan uy vazifalarining halol bajarishlariga kam e’tibor berayotganliklari, ularni sinfda tekshirishga uninmasliklari, yaxshi o‘zlashtirayotgan o‘quvchilarni rag‘batlantirib bormasliklari ta’lim amaliyotda keng tarqalgan kamchilik hisoblanadi. Uy vazifalarini tushuntirib berishga ko‘pincha vaqt etmaydi, ular shoshilinch beriladi. Pedagoglar kamdan-kam hollarda, o‘quvchilar uy vazifasini bajarayotganda duch keladigan qiyinchiliklarini ko‘rsatib beradilar, ularni bartaraf etish yo‘lini esa ko‘rsatmaydilar. Natijasida mustaqil uy vazifalarining bajarilishi samarasiz bo‘lib qoldi. Fan to‘garaklari yo‘nalishi, mazmuni, ish metodi, o‘qish vaqti va boshqa jihatlari bilan ajralib turadi. Ular o‘quvchilarning qiziqish va qobiliyatlarini rivojlantirish, o‘qishga ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi.. To‘garaklar o‘qishni hayot bilan aloqasini kuchaytiradi, fanlararo bog‘liqlikni rivojlantiradi. Fan to‘garaklarida o‘quvchilarning ishlari o‘quv jarayonini faollashtiradi, o‘qish sifatini oshirishga yordam beradi. Ta’limning yordamchi shakllariga ekskursiyalar ham kiradi. Ular ommaviy , guruhli va kichik guruhli bo‘lishi mumkin. O‘quv ekskursiyalari alohida fanlar hamda bir qancha fanlar bo‘yicha ham rejalashtiriladi. Ekskursiyani muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun o‘qituvchi unga puxta tayyorlanishi: ob’ekt va mashrut bilan oldindan tanishib chiqishi, to‘la rejani ishlab chiqishi, o‘quvchilarni bo‘lajak topshiriqlarni bajarishga jalb eta olishi kerak. Ekskursiya rejasida mavzu va maqsad, ob’ekt, u bilan tanishish tartibi, o‘quvchilar idrok etish faoliyatlarini tashkil etish, topshiriqni bajarish uchun zarur bo‘lgan vositalar va uskunalar, yakun yasash ko‘rsatiladi. Ekskursiyani o‘tkazish metodikasi mavzu, didaktik maqsad, o‘quvchilarning yoshi, ularning rivojlanishi hamda ekskursiya ob’ektiga bog‘liq bo‘ladi. Maktab o‘quv rejasi turli fakultativ va tanlovi bo‘yicha kurslarni tashkil etishni ko‘zda tutadi. Ular o‘quvchilar, ularning ota-onalari istak va qiziqishlarini hisobga olish bilan ishlab chiqiladi. Amaliyotda fermerlik, iqtisod, elektro va radiotexnika, elektronika, polimerlar ximiyasi, astrofizika, psixologiya, etika, antik tarix, botanika ba’zi sohalari, ikkinchi chet tili, etnografiya, stenografiya, kutubxona ishi, rassomchilik, musiqa kabi kurslarni fakultativ sifatida o‘rganiladi. Fakultativ va fanlarni ro‘yxatini aniqlashda faqat o‘quvchilar istaklari emas, balki ijtimoiy talablar va maktab imkoniyatidan kelib chiqiladi. Fakultativ va tanlovi bo‘yicha mashg‘ulotlar majburiy va umumiy o‘rta ta’lim fanlari bilan uzviy bog‘liqlikda o‘tkazilishi kerak. Maslahat (konsultatsiya - o‘quv suhbati) ga talablar ko‘pincha o‘quvchilarning ma’lum o‘quv materiali yoki topshirig‘i ustida mustaqil ishlashi sababli yuzaga keladi. Bunda ko‘proq o‘quvchi savol beradi. To‘g‘ri tashkil etilgan konsultatsiya o‘quvchilarga o‘quv materialini egallashda qiyinchiliklarni engishga yordam beradi. Konsultatsiya davomida o‘qituvchi o‘quvchilar faoliyatini u yoki bu masalani to‘g‘ri tushunishga mustaqil keladigan, ular uchun qiyin topshiriqni tushunib oladigan qilib, o‘rganilayotgan materialni mohiyatini ochishga o‘rganadigan qilib yo‘naltiradi. Konsultatsiya o‘qituvchiga o‘quvchilar bilimlaridagi kamchiliklarni aniqlash, alohida e’tibor berishni talab etuvchi vaziyatlarga ularning diqqatini jalb etishga imkon beradi. To‘g‘ri tashkil etilgan konsultatsiya o‘quvchilarda o‘zini nazorat qilish, bilimlarga tanqidiy ko‘z bilan qarashni tarbiyalaydi. O‘qimishlilik darajasini to‘g‘ri aniqlashga yordam beradi. Oliy ta’lim tizimida ta’limning qanday tashkiliy shakllari qo’llanilmoqda? Uzluksiz ta’limning hamma bosqichlarida ta’limning o’ziga xos tashkiliy shakllari mavjud. Jumladan: ikki bosqichli oliy ta’lim tizimida o’ziga xos ta’lim shakllari mavjud. Bularga: ma’ruzalar, seminar va amaliy mashg’ulotlar, kafedra o’qituvchilarining ochiq ma’ruzalarida qatnashish, ma’ruza matnini tayyorlash va muhokama qilish, o’quv kurslari bo’yicha dasturlar tayyorlash ishlari kabilar kiradi. Oliy ta’lim tizimida ma’ruza o’quv jarayonining ham usuli, ham shakli hisoblanib, u talabalarga fan asoslarini og’zaki, uzviy va muntazam singdirishga xizmat qiladi. Ma’ruza tufayli talaba shu fanning mohiyatini tushunib boradi hamda ularni erkin fikrlashga, fan ustida o’ylashga majbur etadi. Shu sababli ma’ruza ilmiy tafakkurni rivojlantirishning o’ziga xos maktabiga aylanadi. Ma’ruzani shunday o’qish lozimki, uning ta’sirida talabalarda shu fanga, uning vazifa va kelajagiga nisbatan turli qarashlar, ilmiy e’tiqod, g’oya va milliy mafkura asoslari shakllansin. Buning uchun o’qituvchi har bir ma’ruzaning mazmunini, fandagi yangiliklar bilan boyitishi va tanlay bilishi lozim. Ma’ruza ijobiy hamkorlikka tayanib tashkil qilingandagina samarali natija beradi. Buning uchun ma’ruza jarayonida ham ta’limiy ham tarbiyaviy vazifalarni samarali amalga oshirish yo’llaridan biri - o’qituvchilar bilan talabalar o’rtasidagi do’stona, faol munosabatlarni tiklab olishdan iborat. Bundan tashqari dars va ma’ruzaning samarali natijasi o’quvchi talabalarning o’quv jarayonidagi ruhiy holatlarini qay darajada hisobga olinishiga ham bog’liq. Shunday ekan ta’limni samarali tashkil etish, uning dars, ma’ruza va boshqa shakllaridan o’qitish jarayonida foydalanishlari uchun shubhasiz, o’qituvchining pedagogik mahorati, pedagogik madaniyati, o’z fanini puxta bilishligi va o’quvchi - talabalar bilan umumiy til topa olishlari g’oyat katta ahamiyatga egadir. T a’limni tashkil etishning zamonaviy (noan’anaviy) shakllari zarurati nimada? Uning qanday shakllari qo’llanilmoqda? Mustaqil O’zbekistonimizda «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ni amalga oshirishda ta’lim tizimiga yangi pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish bilan bog’liq ishlar qilinmoqda. T a’limni KVN, munozara, disput, konferensiya, mushoira, sud o’yinlari va boshqa shakllarda tashkil etishga harakat qilinmoqda. O’quvchilar faolligini oshiruvchi turli interfaol usullar keng qo’llanilmoqda. Bularga misol tariqasida Sinkveyn, Klaster, Aqliy hujum, T -Chizma, Insert jadvali, B-B-B jadvali, Venn diagrammasi, Konseptual jadval, Semantik xususiyatlar tahlili va boshqalarni keltirish mumkin. An’anaviy metodlarning afzalliklari: - ma’lum ko’nikmalarga ega bo’lgan va aniq ma’lum tushunchalarni, fanni o’rganishda foydali. - O’qituvchi tomonidan o’qitish jarayonini va o’qitish muhitini yuqori darajada nazorat qilinishi. - Vaqtdan unumli foydalanish. - Aniq, ilmiy bilimlarga tayanish. Kamchiliklari: - O’quvchilar passiv ishtirokchi bo’lib qoladilar. - O’qituvchining to’la nazorati barcha o’quvchilar uchun motivatsiyani vujudga keltirmaydi. - O’quvchilar o’qituvchi bilan bevosita muloqatga kirisha olmaydi. - Eslab qolish darajasi hamma o’quvchilarda bir xil bulmaganligi sababali, sinf bo’yicha o’zlashtirish darajasi past bulib kolishi mumkin. - Mustaqil o’rganish va yechimlar qabul qilish uchun sharoitlar yaratilmaydi. Noan’anaviy o’qitish metodlarining afzalliklari: - O’qitish mazmunini yaxshi o’zlashtirishga olib kelishi. - O’z vaqtida aloqalarning ta’minlanishi. - Tushunchalarni amaliyotda qo’llash uchun sharoitlar yaratilishi. - O’qitish usullarining turli xil ko’rinishlari taklif etilishi. - Motivatsiyani yuqori darajada bo’lishi. - O’tilgan materialning yaxshi eslab qolinishi. - Muloqatga kirishish ko’nikmasining takomillashishi. - O’z-o’zini baholashning o’sishi. - O’quvchilarning predmetning mazmuniga, o’qitish jarayoniga bo’lgan ijobiy munosabati. - Mustaqil fikrlay oladigan o’quvchining shakllanishiga yordam berishi. - Tanqidiy va mantiqiy fikrlashni rivojlantirishi . - Muammolar yechish ko’nikmalarining shakllanishi. Kamchiliklari: - Ko’p vaqt talab etilishi. - O’quvchilarni har doim ham keraklicha nazorat qilish imkoniyatining pastligi. - Juda murakkab mazmundagi material o ’ rganilayotganda ham o ’ qituvchi rolining past bo ’ lishi . - « Kuchsiz » o ’ quvchilar bo ’ lganligi sababali « kuchli » o ’ quvchilarning ham past baho olishi . - O ’ qituvchining o ’ zi ham yaxshi rivojlangan fikrlash qobiliyatiga va muammolar yechish ko ’ nikmalariga ega bulishining talab etilishi Ko ’ p yillar davomida an ’ anaviy dars o ’ tish ta ’ limning asosiy shakllaridan biri bo ’ lib keldi . An ’ anaviy dars - muayyan muddatga mo ’ ljallangan , ta ’ lim jarayoni ko ’ prok o ’ qituvchi shaxsiga qaratilgan , mavzuga kirish , yoritish , mustahkamlash va yakunlash bosqichlaridan iborat ta ’ lim modelidir . Ma ’ lumki , an ’ anaviy darsda ta ’ lim jarayonining markazida o ’ qituvchi turadi . An ’ anaviy dars o ’ tish modelida ko ’ prok ma ’ ruza , savol - javob , amaliy mashq kabi metodlardan foydalaniladi . Shu sabab , bu xollarda an ’ anaviy dars samaradorligi ancha past bo ’ lib , o ’ quvchilar ta ’ lim jarayonining passiv ishtirokchilariga aylanib qoladilar . An ’ anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda , unga turli - tuman o ’ quvchilar faolligini oshiradigan metodlar bilan boyitib borilsa , o ’ quvchilar o ’ zlashtirish darajasini ko ’ tarilishiga olib keladi . Buning uchun daras jarayoni oqilona tashkil qilinishi , o ’ qituvchi tomonidan o ’ quvchilarning qiziqishini orttirib , ularning ta ’ lim jarayonida faolligi muttasil rag ’ batlantirilib turilishi , o ’ quv materialini kichik - kichik bo ’ laklarga bo ’ lib , ularning mazmunini ochishda baxs , munozara , aqliy hujum , kichik guruhlarda ishlash , tadqiqot rolli o ’ yinlar metodlarini qo ’ llash , rang - barang qiziqtiruvchi misollarning keltirilishi , o ’ quvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash , rang - barang baholash usullaridan foydalanish , ta ’ lim vositalaridan urinli foydalanish talab etiladi . Ta’limning an’anaviy shakli Ta’limning noan’anaviy shakli Afzallig i Kamchili gi Afzalli gi Kamchiligi Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati . Tashxisning mohiyati haqida gapirishdan oldin tashxisni umumiy yondashuv hamda tashxislashni amaliy pedagogik faoliyat jarayoni sifatida farqlab olaylik. Tashxis – bu didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilash demak. Tashxissiz didaktik jarayonni samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun optimal natijalarga erishish mumkin emas. Ta’lim olganlikni tashxislash orqali erishilgan natijalar va ta’lim olganlik ajratib olinadi. SHuningdek, ta’lim olganlik tashxislash vaqtida belgilangan maqsadni amalga oshirish darajasi sifatida ham qaraladi. Didaktik tashxislashning maqsadi o‘o‘quv jarayonida kechadigan barcha jihatlarni uning mahsuli bilan bog‘liq holda, o‘z vaqtida aniqlash, baholash va tahlil qilishdan iborat. Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, tashxis ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini an’anaviy tekshirishga nisbatan kengroq va chuqurroq ma’no kasb etadi. Ta’limni baholash yoki tekshirish faqat natijalarni qayd etadi, biroq ularning kelib chiqishini izohlamaydi. Tashxis natijalarni ularga erishish yo‘llari va vositalari, usullari bilan aloqadorlikda baholaydi, ta’lim mahsulining shakllanish jarayonlari va bosqichlarni aniqlaydi.Tashxislash nazorat, tekshirish, baholash, statistik ma’lumotlar to‘plash, ularni tahlil qilish, dinamika, tendensiyalarni aniqlash, voqealarning keyingi rivojini taxminlashni o‘z ichiga oladi. O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish, baholash tashxislashning zaruriy tarkibiy qismlari sanaladi. Ular pedagogik texnologiyaning ancha qadimiy usullaridir. Nazorat va baholash maktab amaliyoti rivojining doimiy hamroxi bo‘lib kelgan. SHunga qaramay, bugun ham baholashning mazmuni, texnologiyalari haqida qizg‘in munozaralar davom etmoqda. Avval bo‘lgani kabi pedagoglar baho nimani qayd etishi lozimligini aniqlashga urinmoqdalar. Ular baho nimani ko‘rsatishi lozimligi: ta’lim oluvchi o‘zlashtirishning qat’iy belgilovchisi sifat ko‘rsatkichi bo‘lishi kerakmi, yo aksincha, u yoki bu ta’lim tizimining ustunligi va kamchiliklarining ko‘rsatkichi bo‘lishi kerakmi degan masalada bahslashib kelmoqda. Ta’limni baholashda ziddiyatli qarashlarning tug‘ilishini buyuk pedagog YA.A.Komenskiy ham ta’kidlab o‘tgan edi. U pedagoglarni o‘zlari ega bo‘lgan baholash huquqidan aql bilan foydalanishga chaqirgan. Ta’lim oluvchilarga nisbatan nazoratning ob’ektiv bo‘lishiga erishish didaktik tizimlarning asosida yotadi. Olimlarning ta’kidlashicha, demokratlashgan ta’lim tizimida yuzaki (formal) nazorat bo‘lmasligi lozim . Didaktik nazorat o‘qitishning o‘ziga xos metodi sifatida aniq ifodalangan ta’lim beruvchi, rivojlantiruvchi yo‘nalganlikga ega bo‘lishi, o‘z-o‘zini nazorat qilish bilan birlashishi, eng avvalo, ta’lim oluvchining o‘zi uchun zarur va foydali bo‘lishi lozim. Ta’lim tizimini demokratlashtirish bilim, ko‘nikma va malakalarni nazorat va baholashdan emas, balki baho yordamida o‘qishga undashning eskirgan shakllaridan voz kechishni talab qiladi. O‘quvchilarning o‘quv mehnatini rag‘batlantirishning yangi usullarini izlash, ta’lim va tarbiya sohasida kuch to‘plab borayotgan shaxsiy foyda tamoyili yangicha yondashuvlarni belgilab beradi. Tashxislash tizimida baho rag‘batlantirish vositasi sifatida bir qator afzalliklarga ega bo‘ladi. Birinchi navbatda, baholovchi fikrlar (ballar) qo‘llanishi mumkin bo‘lgan tashxislash natijalari shaxsning o‘z darajasini belgilashga ko‘maklashadi, bu esa raqobatli ta’lim sharoitlarini yaratishda muhim omil sanaladi. Ta’lim (shuningdek, nazorat)ning ixtiyoriyligi tamoyili bilan boyitilgan baho o‘tmishda ko‘plab o‘quvchilar uchun majburiy ta’limning zaruriy vositasidan shaxsiy reyting – insonning jamiyatdagi mavqei ko‘rsatkichini tadrijiy aniqlash usuliga aylanadi. Ta’lim jarayonida nazorat va hisobga olish, ularning vazifalari . Ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismlaridan biri - nazorat va hisobga olishdir. Bu tushunchalar o‘ziga xos mohiyat va xususiyatlarga ega. O‘qituvchi nazorat va hisobga olishni to‘g‘ri tashkil etsa, ta’lim jarayonining samaradorligi ortadi. Buning uchun o‘qituvchi o‘quvchining o‘quv materiallarini o‘zlashtirish darajasini aniqlab borishi lozim. Nazorat (ta’lim jarayonida) ta’lim oluvchining bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash, o‘lchash va baholash jarayonini anglatadi. Aniqlash va o‘lchash esa tekshirish deb ataladi. Tekshirish – nazoratning tarkibiy qismi bo‘lib, uning asosiy didaktik vazifasi o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida aks aloqani ta’minlash, pedagog tomonidan o‘quv materialini o‘zlashtirish haqida ob’ektiv axborot olinishi xamda bilimlardagi kamchilik va nuqsonlarni o‘z vaqtida aniqlashdir. Tekshirishning maqsadi nafaqat o‘quvchining bilim darajasi, sifati, balki uning o‘quv mehnati hajmini ham aniqlashdan iborat. O‘quvchilarning bilim va malakalarini tekshirish quyida ko‘rsatilgan mantiqiy ketma-ketlikda olib borilishi kerak: Tekshirish tizimidagi birinchi bo‘g‘in ta’lim oluvchilarning bilim darajasini oldindan aniqlash hisoblanadi. Odatda, u o‘quv yili boshida o‘quvchilar tomonidan avvalgi o‘quv yilida o‘zlashtirilgan bilimlari darajasini aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Bu kabi tekshirish, shuningdek, o‘quv yilining o‘rtasida yangi bo‘lim (kurs)ni o‘rganishga kirishilganda ham o‘tkazilishi mumkin va o‘rinli bo‘ladi. Bilimlarni tekshirishning ikkinchi bo‘g‘ini h ar bir mavzuni o‘zlashtirish jarayonidagi joriy tekshirishdir . Joriy tekshirish ta’lim oluvchilar tomonidan o‘quv dasturida belgilangan ayrim alohida elementlarni o‘zlashtirish darajasini tashxislash imkonini beradi. Mazkur tekshirishning asosiy vazifasi o‘rgatishdir. Bunday tekshirishning shakl va metodlari turlicha bo‘lib, ular o‘quv materiali mazmuni, murakkabligi, o‘quvchilarning yoshi va tayyorgarligi, ta’lim bosqichi va maqsadlari, muayyan pedagogik sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi. Takroriy tekshirish bilim, ko‘nikma va malakalarni tekshirishning uchinchi bo‘g‘ini sanalib, joriy tekshirish kabi mavzuli bo‘lishi mumkin. YAngi mavzuni o‘rganish bilan birga o‘quvchilar avval o‘rganilganlarni takrorlaydilar. Takroriy tekshirish bilimlarni mustahkamlashga ko‘maklashadi, biroq o‘quv ishlari bosqichini tavsiflash, bilimlarni o‘zlashtirish mus-tahkamligi darajasini tashxislash imkonini bermaydi. Ushbu tekshirish tashxisning boshqa turlari va metodlari bilan birga qo‘llanilsagina kutilgan samarani beradi. Tizimning to‘rtinchi bo‘g‘ini o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini yaxlit bo‘lim yoki kursning alohida mavzusi bo‘yicha davriy tekshirish h isoblanadi. Mazkur tekshirishning maqsadi – kursning turli qismlarida o‘rganilgan o‘quv materialining strukturaviy elementlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni o‘zlashtirish sifatini tashxislash. Davriy tekshirishning asosiy vazifasi – tizimlashtirish va umumlashtirish. Tekshirishni tashkil etishda beshinchi bo‘g‘in ta’lim oluvchilarning, ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarini yakuniy tekshirish va hisobga olishdir . O‘zlashtirishning yakuniy hisobi har bir chorak va o‘quv yili oxirida o‘tkaziladi. U olingan baholarni qo‘shib, o‘rtacha arifmetik ballni mexanik tarzda chiqarishdangina iborat bo‘lmasligi lozim. Bu, avvalo, mazkur bosqichda belgilangan maqsadga muvofiq tarzda amaldagi ta’lim olganlik darajasi (sifati)ni tashxislashdir. Tekshirishdan tashqari nazorat o‘z ichiga baholashni (jarayon sifatida) va bahoni (natija sifatida) ham oladi. Baholash deb bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘quv dasturida ko‘rsatilgan etalon (ko‘rstakich, qolip, o‘lchagich)lar bilan solishtirishni aytamiz. Baho deb baholashning ball shaklida ko‘rsatilgan son jihatdan o‘lchamiga aytiladi. O‘zlashtirish tabellari, sinf, guruh jurnallari, reyting daftarchalari va shu kabilarda baholar shartli belgilar, kod signallari, xotiralash belgilari va xokazolar baho ko‘rinishida qayd etiladi. O‘quvchining o‘zlashtirish darajasini baholash uchun nazorat yakunlari (natijalari) asos bo‘ladi. Bunda o‘quvchilar ishining ham sifat, ham miqdor ko‘rsatkichlari hisobga olinadi. Miqdor ko‘rsatkichlari ko‘proq ballar yoki foizlarda, sifat ko‘rsatkichlari esa a’lo, yaxshi, qoniqarli va hokazo baholovchi fikrlar yordamida qayd etiladi. ¥ar bir baholovchi fikrga oldindan kelishilgan (belgilangan) ball, ko‘rsatkich (masalan, o‘rin – 1, 2, 3, 4 va xokazo) tayinlanadi. Bunda baho o‘lchash va hisoblashlar natijasida olinadigan son emas, balki baholovchi fikrga yuklangan ma’no ekanini unutmaslik muhim. Baholarni son sifatida qo‘llashga berilib ketishning oldini olish uchun bir qator mamlakatlarda baholar harfli (A, V, S, D va xokazo) ifodaga ega. Bahoni amalda egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar bilan davlat ta’lim standartiga ko‘ra o‘zlashtirilishi belgilangan bilim, ko‘nikma va malakalar umumiy hajmi o‘rtasidagi nisbat sifatida tushunish (ta’riflash)dan ta’lim darajasining miqdoriy mazmuni kelib chiqadi. O‘zlashtirish (ta’lim samaradorligi) ko‘rsatkichi B-AT*100% nisbat asosida hi-soblanadi. Bunda: B – O‘zlashtirish (ta’lim samaradorligi) bahosi; A – amalda o‘zlashtirilgan bilim va malakalarning hajmi; T– o‘zlashtirish uchun taklif etilgan bilim va malakalarning to‘liq hajmi. Ko‘rinib turibdiki, o‘zlashtirish ko‘rsatkichi (baho) bu o‘rinda 100% – axborotni to‘liq o‘zlashtirish va 0% – uning umuman mavjud emasligi o‘rtasida bo‘ladi. Ma’lumki, baholash funksiyasi ta’lim darajasini qayd etish bilangina cheklanmaydi. Baho – pedagog ixtiyoridagi o‘qishni, ijobiy motivatsiyani rag‘batlantirishning va shaxsga ta’sir ko‘rsatishning yagona vositasi. Aynan xolis (ob’ektiv) baholash ta’sirida, o‘quvchilarda adekvat o‘z-o‘zini baholash, shaxsiy muvaffaqiyatlarga tanqidiy munosabat yuzaga keladi. SHu bois bahoning ahamiyati, vazifalarining xilma-xilligi o‘quvchilar o‘quv faoliyatining barcha jihatlarini aks ettiradigan va ularni aniqlashni ta’-minlaydigan ko‘rsatkichlarni izlab topishni talab etadi. O‘qituvchi o‘qitish bilan bir vaqtda o‘quvchilarning o‘rganilayotgan mavzuni qanday qilib idrok etishini, esda saqlashga harakat qilishini va uni amalda qo‘llash malakalarini egallashini hisobga olib borishi kerak. ¥ isobga olish – bu o‘qitishning muayyan bir davrida o‘quvchilar va o‘qituvchi faoliyatini umumlashtirib xulosalash. ¥isobga olish natijasida o‘qituvchi ham, o‘quvchi ham o‘zlarining keyingi bajaradigan ishlarining shaklini va mazmunini belgilaydi. O‘zlashtirishni hisobga olish o‘quvchilarning bilish faoliyatini rag‘batlantirib, ma’lum bir harakatlarni bajarish uchun uning irodasini tarbiyalaydi. SHuningdek, o‘zlashtirishni hisobga olish o‘qituvchining faoliyatini ham tashkil etadi. O‘qitish metodlari va shakllarining tabora takomillashuvi natijasida baho o‘qituvchining pedagogik mahorati ko‘rsatkichiga aylanmoqda va o‘qituvchining o‘z malakasini oshirib borishida muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda. To‘g‘ri tashkil etilgan hisobga olish natijasida o‘qituvchi o‘quvchilarning o‘zlashtirishini aniq baholay oladi, ularning o‘z bilimlarini takomillashtirishga intilishini yuzaga keltiradi, aqliy va ahloqiy rivojlanishiga ta’sir etadi. O‘quvchilarning o‘zlashtirish natijalarini hisobga olishda quyidagilarga e’tiborni qaratish lozim: 1) O‘quv dasturi asosida mavzu va bo‘limni o‘rganishda o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini har tomonlama nazorat qilish; 2) ¥ar bir yakunlangan mavzu bo‘yicha o‘quvchilarning faoliyati to‘g‘risida to‘liq xulosa chiqarish; 3) O‘rtacha arifmetik ma’lumotlarga tayanibgina o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini baholamaslik; 4) O‘quvchilarning mavjud bilimlariga aniq, batafsil ma’lumot (tavsif) berish uchun ularning bir necha o‘quv yilidagi statistik o‘zlashtirish ma’lumotlarga asoslanib tahlil etish. Demak, o‘zlashtirishni nazorat qilish va hisobga olish nazorat, o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirish vazifalarini bajaradi. Nazorat qilish vazifasi o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash va baholashdan iborat. Bu o‘quv materiallarini o‘rganishning keyingi bosqichiga o‘tish imkoniyatlarini aniqlashtiradi hamda o‘qituvchining o‘quv metodlarini va usullarini to‘g‘ri tanlaganini nazorat qiladi. Nazorat qilish vazifasi o‘quv materiallarini o‘rganishning maqbul yo‘llarini topish bilan bog‘liqdir. O‘qitish vazifasi o‘quvchilarning bilimini tekshirishda aniq ko‘rinadi. YAngi mavzuni mustahkamlash jarayonida yoki uy vazifalarini tekshirishda o‘quvchilarning o‘tilgan mavzuni takrorlashga, ular uchun tushunarsiz bo‘lgan ma’lumotlarni bilib olishlariga imkon tug‘iladi. CHunki guruhdagi boshqa o‘quvchilar javob berayotgan o‘quvchining fikrlarini diqqat bilan tinglashadi va avval egallangan bilimlarni mustahkamlab, qo‘shimcha ma’lu-motlar bilan boyitishadi. O‘rtoqlarining javoblariga qo‘shimcha qilishga yoki echilmay qolgan savollarga javob berishga shaylanish orqali o‘rganilgan mavzuni aniqlashtirishga harakat qiladi. Nazoratning tarbiyalash vazifasi shundan iboratki, o‘quvchilar tekshirishga tayyor bo‘lish uchun darslarni o‘z vaqtida tayyorlaydilar, bo‘sh vaqtlaridan unumli foydalanishga harakat qiladilar, intizomga o‘rganadilar. SHuningdek, tekshirish va baholash o‘quvchining o‘z bilimlari va qobiliyatlarini o‘zi mustaqil aniqlashiga ham yordam beradi. O‘zidagi kamchiliklarni ko‘ra olishga va uni tugatish yo‘llarini izlashga ko‘maklashadi. Lekin o‘quvchining bilimini baholashda o‘qituvchi nohaqlikka yo‘l qo‘ysa, o‘quvchi bilan o‘qituvchi o‘rtasida ziddiyat kelib chiqadi. Uy vazifalarining esa haddan ziyod ko‘p bo‘lishi ham o‘quvchilarning yuzaki dars tayyorlashiga olib keladi. Eng asosiysi, o‘zlashtirishni hisobga olish, shaxsning ijobiy fazilatlarini shakllantirish, yaxshi o‘qishga xohish uyg‘otish, o‘quv ishlariga vijdonan yondashish, javob berishga tayyorlanishda mustaqil bo‘lish hamda bilish faoliyatini chuqurlashtirishga qaratilmog‘i lozim. Agar nazoratning o‘qitish va tarbiyalash vazifalari to‘g‘ri amalga oshirilsa, shaxsning tafakkurini rivojlantirishga, xis-tuyg‘ulari va axloqiy sifatlarini tarbiyalashga imkon tug‘iladi. Bu esa o‘z-o‘zidan nazoratning rivojlantiruvchi vazifasi sanaladi. Ta’lim olganlikni nazorat qilish va tashxislash tamoyillari . Pedagogikada o‘quvchilarning ta’lim olganligini tashxislash va nazorat qilish tamoyillarining tizimi ishlab chiqilgan. Ulardan eng muhimlari xolislik (ob’ektivlik), tizimlilik (sistemalilik), ko‘rgazmalilik (oshkoralik) sanaladi. Xolislik (ob’ektivlik) tashxis testlari (topshiriqlari, savollari), tashxis jarayoni mazmunining ilmiy asoslanganligi, pedagogning barcha ta’lim oluvchilarga do‘stona munosabati hamda bilim, malakalarni baholashning aniq ko‘rinishda belgilangan mezonlaridan iborat. Amalda tashxisning xolisligi qo‘yilgan baholar nazorat metodlari va vositalaridan, tashxis o‘tkazgan o‘qituvchidan qat’iy nazar xamma vaqt mos kelishini anglatadi. Tizimlilik (sistemalilik) tamoyilining talabi shundan iboratki, tashxislash nazoratini ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida – bilimlarni boshlang‘ich idrok etishdan to amalda qo‘llashgacha bo‘lgan bosqichlarida olib borish kerak.Tizimlilik barcha ta’lim oluvchilar o‘quv muassasida bo‘lgan birinchi kundan boshlab oxirigacha muntazam tashxisga jalb etilishini anglatadi. Ta’lim oluvchining bilimi va egallashi lozim bo‘lgan barcha ji-hatlarni ishonchli tekshirish uchun ta’lim nazoratini tez-tez o‘tkazish kerak. Tizimlilik tamoyili tashxis o‘tkazishga bir butun yondashuvni talab etadi-ki, bunda nazorat, tekshirish, baholashning turli shakllari, metodlari, vositalari uzviy o‘zaro bog‘liqlikda va birlikda qo‘llaniladi, bir maqsadga xizmat qiladi. Bu kabi yondashuv tashxisning ayrim metodlari va vositalarini mutloqlashtirishga yo‘l qo‘ymaydi. Ko‘rgazmalilik (oshkoralik) tamoyili avvalo barcha ta’lim oluvchilarni aynan bir xil mezonlar bo‘yicha ochiq sinovdan o‘tkazishni anglatadi. Tashxis jarayonida belgilanadigan har bir o‘quvchi reytingi ko‘rgazmali, qiyosiy xarakterga ega. Oshkoralik tamoyili, shuningdek, baholarni e’lon qilish va motivatsiyalashni talab etadi. Baho mo‘ljal (orientir) bo‘lib, ta’lim oluvchilar unga muvofiq o‘zlariga qo‘yiladigan talablar va pedagogning xolisligi haqida fikr yuritadi. Tamoyilni amalga oshirishning zarur sharti tashxislash natijalarini e’lon qilish, ularni manfaatdor shaxslar ishtirokida muhokama va tahlil qilish, nuqsonlarni tugatishning istiqbolli rejalarini tuzish hisoblanadi. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilish turlari, shakl va metodlari. Hozirgi davr pedagogik amaliyotida o‘quvchilar o‘quv faoliyatini nazorat qilishning qo‘yidagi turlaridan foydalaniladi: - joriy nazorat; - oraliq nazorat; - yakuniy nazorat. Joriy nazorat o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarning har bir o‘quv ishini muntazam nazorat qilishni hamda ularning o‘rganilgan mavzularni o‘zlashtirish bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini tekshirishni o‘z ichiga oladi. Bilim darajasini tekshirish fanning har bir mavzusi bo‘yicha kundalik ballar qo‘yib borishni nazarda tutadi. Joriy nazorat o‘qituvchini har bir o‘quvchining o‘quv faoliyati bo‘yicha tezkor ma’lumotlar bilan ta’minlaydi, o‘qitish jarayonini boshqarishda yaxshi natija beradi, o‘zlashtirmagan o‘quvchilarni o‘z vaqtida aniqlaydi, o‘zlashtirmaslikni bartaraf etish bo‘yicha choralar belgilaydi. Oraliq nazorat - bu o‘quvchilar tomonidan mazkur fanning muayyan bob yoki bo‘limlarining o‘zlashtirilganini tekshirish. Oraliq nazoratni o‘qituvchi dars jadvali asosida darsda o‘quv materialining o‘ziga xos xususiyatini hisobga olgan xolda o‘tkazadi. Oraliq nazorat o‘tkazishdan oldin o‘quvchilar ogohlantiriladi. ¥ar bir oraliq tekshirish alohida- alohida shkala asosida baholanadi. YAkuniy nazorat – choraklik, yarim yillik, yillik va davlat attestatsiyasi sinovlari singari turlarga bo‘linadi. YAkuniy nazorat og‘zaki, yozma, test hamda amaliy topshiriqlarni bajarish metodlari asosida o‘tkaziladi. Nazoratning shakli o‘quv ishini tashkil etish shakliga bog‘liq bo‘ladi. O‘qituvchi uni mavzudan kelib chiqib tanlaydi. Nazoratning asosiy besh shakli mavjud: - nazoratning ommaviy (frontal) shakli da o‘qituvchi o‘quvchilarga materialning ma’lum bir hajmi bo‘yicha savol beradi, o‘quvchilar unga qisqa javob qaytaradi. Mazkur so‘rash ko‘pchilik o‘quvchini nazorat qilishni ta’minlaydi va butun guruhni faollashtiradi. Ammo bu nazoratni o‘quvchilarning bilim darajasini har tomonlama aniqlash uchun qo‘llab bo‘lmaydi. - nazoratning guruhli shakli da o‘quvchilarning ma’lum bir qismi nazorat qilinadi. O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilar guruhiga vazifa beriladi va uni shu guruh bajaradi. Lekin masalani hal qilishda boshqa o‘quvchilar ham qatnashishi mumkin. Guruh ishlayotgan paytda qolgan o‘quvchilar bo‘sh qolmaydi, ular o‘rtoqlarining bajargan ishlarini baholash uchun o‘z ustilarida ishlab o‘tiradi. - nazoratning individual shaklidan har bir o‘quvchining bilim, ko‘nikma va malakasi bilan mukammal tanishish uchun foydalaniladi. Nazoratning bu shaklida,odatda o‘quvchilar javob berish uchun sinf taxtasi oldiga chaqiriladi. - nazoratning kombinatsiyalangan (biriktirilgan)shakli individual nazoratni ommaviy va guruhli shakllar bilan birlashtirishni taqozo etadi. Bu nazoratni hajmi katta mavzularni barcha o‘quvchilardan so‘rash kerak bo‘lgan vaqtda foydalanadi. ¥ar bir o‘quvchiga alohida topshiriq beriladi va bir vaqtda birnecha o‘quvchini tekshirish mumkin bo‘ladi. - O‘ z-o‘zini nazorat qilish shakli ta’lim jarayonida ichki aks aloqaning bo‘lishini ta’minlaydi. Nazoratning bu shakli psixologik mezonlarga asoslanadi. Uning samaradorligi o‘qituvchining kasbiy mahoratiga bog‘liq bo‘ladi. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilish metodlari quyidagilar: og‘zaki tekshirish, yozma tekshirish, amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish, uy vazifalarini tekshirish . Og‘zaki tekshirish. Bu metod bilimlarni nazorat qilish va baholashning ancha keng tarqalgan an’anaviy usullaridan biridir. Og‘zaki tekshirishning mohiyati shunda ko‘rinadiki, o‘qituvchi o‘quvchilarga o‘rganilgan mavzuning mazmunidan kelib chiqib, savollar beradi va ularni javob berishga undaydi. Ana shu tarzda ularning o‘zlashtirish darajasini aniqlaydi. Og‘zaki tekshirish o‘quvchilarning bilimlarini tekshirishni savol-javob usuli asosida amalga oshiriladi. Ushbu usul ayrim hollarda suhbat usuli deb ham ataladi. Og‘zaki tekshirishda o‘qituvchi o‘rganilayotgan mavzuni alohida qismlarga ajratadi va ularni har biridan o‘quvchilarga savollar beradi. Biroq o‘quvchilarning nutqini o‘stirish hamda ularning chuqur va mustahkam bilimga ega bo‘lishlari uchun ulardan shu yoki oldingi mavzuni butunlay esga tushirishni talab qilish mumkin. YOzma tekshirish – o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish va baholashning eng samarali usullaridan biri bo‘lib, ular-ning ijodiy qobiliyatlarini baholash imkonini beradi. Mazkur usulning mohiyati shundaki, o‘qituvchi alohida mavzu yoki o‘quv dasturining ma’lum bo‘limini o‘tib bo‘lganidan so‘ng oz vaqtning ichida barcha o‘quvchilarni tekshirishi mumkin. YOzma tekshirish nazorat ishi, insho, bayon, diktant va b. yordamida olib boriladi. Ammo o‘qituvi va o‘quvchi o‘rtasida bevosita aloqaning yo‘qligi sababli uning fikrlashini kuzatish imkoni bo‘lmaydi. Amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish. Bajarilayotgan amaliy harakatlar (sport, mehnat harakatlari)ning to‘g‘riligini kuzatish yoki olingan natijalarga tayanishdan iborat bo‘lishi mumkin. Amaliy tekshirish tabiiy-matematik sikldagi fanlardan o‘quvchilarning o‘zlashtirishini xisobga olishda keng foydalaniladi. Bu usul yordamida o‘quvchilarning olgan bilimlarini amaliyotda qo‘llay olish malakasi aniqlanadi. Uy vazifalarini tekshirish . O‘quvchilarning o‘zlashtirishini nazorat qilish uchun ularning uyga berilgan vazifalarni bajarishini tekshirish katta ahamiyatga ega. Uy vazifalarini tekshirish o‘qituvchiga o‘quvchilarning o‘quv ishiga bo‘lgan munosabatini, o‘rganilgan materialni qanchalik egallaganligini, uy vazifalarini bajarishdagi mustaqillik darajasini aniqlashga imkon beradi. Ma’lumki, bugun ta’lim tizimida reyting nazoratidan keng foydalanilmoqda. Reyting deganda baholash, tartibga keltirish, klassifikatsiyalash, bironta hodisani oldindan belgilangan shkala bo‘yicha baholash tushuniladi. Reyting nazorati o‘quvchining ma’lum bir fandan reytingini aniqlaydi. S h kalalash – aniq jarayonlarni raqamlar tizimi yordamida modellashtirish.. Reyting nazoratida o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilishning yuqorida keltirilgan metodlari bilan birga test usulidan ham samarali foydalanilmoqda. Test so‘rovidan nafaqat o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash, balki 1993 yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasida abiturientlarni oliy o‘quv yurtlariga tanlov asosida qabul qilish jarayonida ham samarali foydalanib kelinmoqda. Test – aniq maqsad asosida, muayyan holat darajasini sifat va miqdoriy ko‘rsatkichlarda belgilashga imkon beruvchi sinov vositasi. Pedagogik amaliyotda testning bir qator afzalliklari ko‘zga tashlanadi. Ular quyidagilardir: 1) nazorat uchun vaqtning kam sarflanishi; 2) nazariy va amaliy bilim darajasini ob’ektiv sharoitda aniqlash imkonining mavjudligi; 3) bir vaqtning o‘zida ko‘p sonli o‘quvchilar bilan nazoratni tashkil etish mumkinligi; 4) bilim natijalarining o‘qituvchi tomonidan qisqa muddatda tekshirilishi; 5) barcha o‘quvchilarga bir xil murakkablikdagi savollar berilib, ular uchun bir xil sharoitning yaratilishi. Ta’lim tizimi uzluksiz ravishda islohotlarni amalga oshirishni talab etadigan sohadir. Ta’lim tizimida isloxotlarni amalga oshirish jarayonida o‘qituvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish va baholash ham yangicha mazmun kasb etdi. Davlat ta’lim standartlarining ishlab chiqilganligi, yangi o‘quv dasturining amaliyotga joriy etilganligi, erkin va mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalashga nisbatan yuqori talabning qo‘yilayotganligi, ta’lim amaliyotiga pedagogik texnologiyalar olib kirilayotganligi, o‘quvchilarni kasbga muvaffaqiyatli yo‘llash maqsadida psixologik va pedagogik diagnostika barcha turdagi ta’lim muassasalarida keng ko‘lamda amalga oshirilayotganligi kabi holatlar ko‘zga tashlanayotgan bir vaqtda o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini eng samarali shakl, metod va vositalar yordamida nazorat qilish hamda baholash muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilar bilimini baholashning besh balli tizimining eskirganligi va zamon talablariga javob bera olmagani uchun uni reyting tizimi asosida baholash uslubi bilan almashtirish davr taqozasiga aylandi. SHu o‘rinda «qanday sabablarga ko‘ra besh balli baholash mezoni o‘zini oqlamadi?» degan savolga javob berish o‘rinlidir: Birinchidan, O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» ta’limni dekmokratik va insonparvarlik tamoyillari asosida rivojlantirishni nazarda tutadi. Besh balli baholash tizimi qattiqo‘llikni, o‘qituvchining mustabidligi hamda uning ta’lim jarayonida yakka hukmronligini ta’minlashga xizmat qilib kelgan. Demak, ushbu jarayonda talab va amaldagi holat bir-biriga muvofiq kelmaydi. Ikkinchidan, baholash mezoni o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida ixtiloflarni keltirib chiqarishga emas, aksincha, o‘zaro faol hamkorlik, bir-birini tushuna olishlari uchun xizmat qilishi lozim. Uchinchidan, baholash mezoni faqatgina o‘quvchilar tomonidan bilim, ko‘nikma va malakalarning o‘zlashtirilish darajasini nazorat qilish uchungina emas, balki ta’limni tashxis etishning faol ko‘makchisiga aylanishi zarur. Baholashning besh balli tizimi birdan beshgacha farqlanuvchi dastlabki baholar qo‘yish tartibini bildirib, mohiyati esa baholarning o‘rtasidan kelib chiqqan holda choraklik (yillik) o‘zlashtirish natijalarini aniqlash tartibidan iborat. Masalan, o‘quvchi biror o‘quv fanidan uchta nazorat ishini 3, 4 va 5 ga bajargan, joriy nazorat bo‘yicha ham shunday natijalarni qayd etgan bo‘lsa, unga chorak uchun «4» baho qo‘yiladi. Bu esa joriy, oraliq va yakuniy nazorat paytida yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan o‘quvchining ijobiy baholanishi o‘rniga, chorak yoki yil oxirida muayyan mavzudan «5» bahoga berilgan javoblarining mutlaqo inobatga olmasligiga sabab bo‘ladi.. Reyting tizimida o‘zlashtirish natijasi nazoratning ko‘rsatilgan barcha shakllardan o‘tish jarayonida to‘plangan ballarni qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi. Har bir nazorat turi uchun 10 balldan taqsimlanganda (o‘quv fani uchun 100 ball hisobida) unga 7, 5, 8, 7 ball qo‘yilsa, o‘quvchining chorak yoki yarim yillik uchun to‘plagan bali 27 ballni tashkil etadi, bu esa 55 foizdan kam, shuning uchun u etarlicha reyting balini to‘plamaguncha va barcha nazorat shaklidan o‘tmagancha attestatsiya qilinmaydi. Demak, reyting ti-zimi olingan baho bilan egallangan bilim o‘rtasida tafovut kelib chiqishining oldini oladi. Reyting tizimi yana bir qator afzalliklarga ega, chunonchi: - ta’lim jarayonida baholash tizimi imkoniyatlarini kengaytirish; - o‘quvchi bilimini eng adolatli mezonlar yordamida aniqlash; - ta’limni standartlashtirish jarayoni uchun zarur imkoniyatlarni ochib berish; - ta’lim standartlarida ko‘zda tutilgan o‘quv dasturiga kirgan majburiy ixtiyoriy mavzularning to‘laligicha o‘zlashtirilishi; - o‘quvchilarda o‘z ustida mustaqil ishlash intilish, erkin fikr yuritish, bilimlarni egallashga nisbatan izchil yondashuv yuzaga keladi; - o‘quvchilarda yomon baho olishga bo‘lgan qo‘rquv yo‘qolib, uning o‘rniga bilimlarni ixtiyoriy o‘zlashtirish, mavjud kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etish yo‘lida mustaqil ishlash imkoniyati yaratiladi. Boshqacha aytganda, qo‘rquv o‘rniga intilish, rejalashtirish, harakat qilishga ehtiyoj tug‘iladi, o‘rganishga nisbatan qiziqish ortadi. O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholash mezonlari . O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholash mezonlari hamma vaqt bahstalab mavzu bo‘lib kelgan. CHunki u turli adabiyotlarda turlicha yoritilgan. Biroq mavjud qarashlarni umumlashtirib aytish mumkinki, o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholash mezonlari har bir fanning maqsad va vazifalariga, shuningdek, sinf (guruh)dagi o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga tayangan holda belgilanadi. SHuningdek, baholash mezonlarini ishlab chiqishda o‘quvchilarning og‘zaki javob berishlari, ko‘nikma va malakalariga alohida- alohida yondashiladi. Masalan, ximiya darsidan baholash mezonlariga o‘quvchilarning og‘zaki javoblari, amaliy topshiriqlarni bajara olishlari va amalda mavjud bilimlarini namoyish eta olishlari inobatga olinadi. Buni «4» baho misolida aniqlashtiramiz . Og‘zaki javob berishda «4» baho qo‘yiladi, agar: a) o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan to‘g‘ri javoblar bersa; b) material mantiqiy ketma-ketlikda aniq bayon etilsa; v)o‘qituvchi talabi bilan tuzatilgan ikki-uchta unchalik ahamiyatga ega bo‘lmagan xatolarga yoki ba’zi to‘liq bo‘lmagan javoblarga yo‘l qo‘ysa. YOzma topshiriqni bajarishda «4» baho qo‘yiladi, agar: a)masalani echishda va izohlashda muhim xato bo‘lmasa; b)topshiriqni bajarish va izohlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lmagan bir-ikki xatoga yo‘l qo‘yilsa yoki bitta izohning mohiyati ochib berilmagan bo‘lsa. Amaliy bilimlarni namoyish etishda «4» baho qo‘yiladi, agar: a)ishni to‘liq, muhim xatolarsiz bajarsa, natija chiqara olsa; b)ishni bajarishda, tajribani tugallashda ikki-uch muhim bo‘lmagan xatolarga yo‘l qo‘ysa. YUqoridagilardan kelib chiqib shunday xulosa chiqarish mumkin: 5»baho qo‘yiladi, agar: a) o‘quvchi dasturdagi materialni to‘liq o‘zlashtirib olgan bo‘lsa; b) o‘rganilgan mavzu bo‘yicha asosiy fikrlarni ochib bera olsa; v) egallangan bilimlarni amalda erkin qo‘llay olsa; g) o‘rganilgan mavzuni bayon qilishda, yozma ishlarda xatolarga yo‘l qo‘ymasdan, ma’lumotlarni tushuntirib bera olsa. «4»baho qo‘yiladi, agar: a) o‘quvchi o‘rganilgan mavzuning mohiyatini bilsa; b) o‘qituvchining savollariga qiynalmasdan javob bera olsa; v) egallangan bilimlarni amaliyotda qo‘llay olsa; g) og‘zaki javob berishda jiddiy xatolarga yo‘l qo‘ymasdan, o‘qituvchining qo‘shimcha savollari bilan xatolarini to‘g‘rilay olsa hamda yozma ishda uncha jiddiy bo‘lmagan xatoga yo‘l qo‘ysa qo‘yiladi. «3»baho yiladi, agar: a) o‘quvchi o‘rganilgan mavzuni o‘zlashtirgan, lekin mustaqil tushuntirib berishda o‘qituvchining aniqlashtiruvchi savollariga ehtiyoj sezsa; b) savollarning mantiqiy tuzuilishini o‘zgartirib berganda, javob berishga qiynalsa; v) yozma ishda xatolari bor bo‘lsa. «2» baho qo‘yiladi, agar: a) o‘quvchi o‘rganilgan mavzu haqida tushunchaga ega, biroq mavzuni o‘zlashtirmagan, b) yozma ishda qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘ysa qo‘yiladi. FAN MAJMUASINI TAYYORLASHDA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI Asosiy adabiyotlar A1 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: O’zbekiston nashriyoti 2019 y A2 O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida” gi Qonuni // Xalq so’zi gazetasi 2020 yil 24- sentabr soni A3 R.A.Mavlonova, O.To’rayeva, K.M.Xoliqberdiyev, Pedagogika. Darslik T:. O’qituvchi 2018 yil. A4 B.X.Xodjayev Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. “Sanostandart” nashriyoti. Toshkent 2017 y. A5 K.Xoshimov, S.Nishonova. Pedagogika tarixi . Darslik –Toshkent 2005 yil A6 K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil A7 Pedagogika (Pedagogika nazariyasi va tarixi) O‘qituvchilar tayyorlash va pedagogika fani sohasi: bakalavriat yo‘nalishi uchun darslik // prof.M.X.Toxtaxadjayevaning umumiy tahriri ostida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – Toshkent “O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati” nashriyoti, 2010 A8 A.Xoliqov Pedagogik mahorat.DarslikT.: Iqtisod- moliya, 2011yil A9 Maxsus pedagogika. Darslik.-T.: (Fan va texnologiya ) 2004 y

Didaktika pedagogik ta’lim nazariyasi. O`qitish jarayoni yaxlit tizim sifatida. Ta’lim mazmuni. Reja: 1. Ta’lim nazariyasi (didaktika)-pedagogika fanining tarkibiy qismi sifatida. 2. Didaktika, uning asosiy kategoriyalari. 3. Didaktika nazariya (konsepsiya)lar va ularning falsafiy asoslari. 4. Ta’lim paradigmalari. Ta’lim prinsiplari. 5. Ta’lim mazmuni, davlat ta’lim standartlari. 6. “O‘qitish metodlari” va “usullari” tushunchalarining mohiyati. O‘qitish metodlarining tasnifi . O’qitish metodlariga qo’yilidigan pedagogik talablar va ularni guruhlash. 7. Ta’lim olganlikni tashxis etish . O’quvchilarning bilim, ko’nikma, malakalarini hisobga olish va baholash. 8. Ta’limni tashkil etish shakllari va turlari. O`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalarini tashxis etish.

Pedagogika fani ta’lim va tarbiya jarayonini ularning yaxlitligi va birligi asosida o’rganadi. Ikki faoliyatning har birining mohiyatini aniq bayon etish uchun didaktika (ta’lim nazariyasi) va tarbiya nazariyasini ajratib ko’rsatadilar. Hozirgi davrda didaktika o’qitishning mazmuni, metodlari va tashkiliy shakllarini ilmiy asoslab beruvchi pedagogika sohasi sifatida tushuniladi. Umumiy didaktikadan tashqari xususiy didaktikalar yoki alohida fanlar bo’yicha ta’lim metodikasi deb ataluvchi didaktikalar ham mavjud. Ularning mazmuni ta’limning ma’lum bosqichlarida u yoki bu fanlarni o’rganish va ta’lim berishning nazariy asoslarini belgilaydi. Har bir o’qituvchi didaktika asoslarini puxta bilishi va ularga tayangan holda faoliyatni tashkil etishi zarur. Didaktika predmetini aniqlash bo’yicha turli qarashlar ilgari surilgan. Qarashlarning turlicha bo’lishi didaktikaning metodologik kategoriyalarini aniq ajratilmaganligi bilan bog’liq. Ko’pchilik olimlar ta’lim obekti deb o’qitish jarayonining maqsadi, mazmuni, qonuniyatlari, metodlari va tamoyillarini ko’rsatadilar. Didaktika ta’limni ijtimoiy tajriba berish vositasi sifatida e’tirof etadi. Ta’lim yordamida yoshlarni hayotga tayyorlash amalga oshiriladi. Ta’limiy faoliyatni tashkil etishda o’qituvchi — o’quvchi, o’quvchi — o’quv materiali, o’quvchi — boshqa o’quvchilar o’rtasidagi munosabatlar yuzaga keladi. Pedagogik adabiyotlarda ulardan qaysi biri didaktika uchun asosiy hisoblanishi kerakligi borasida ham turli fikrlar keltiriladi hamda o’quvchining o’quv materialiga bo’lgan munosabati, ya’ni, bilimlarni o’rganish munosabatini asosiy deb e’tirof etuvchi qarashlar soni nisbatan ko’p. Darhaqiqat, o’qish, o’rganish ta’lim jarayonining ajralmas xususiyatidir. Ta’limga psixologiya nuqtayi nazaridan yondashilsa, ushbu munosabatning ustuvorligiga shubha qolmaydi. Biroq, ta’limga pedagogik, ya’ni, ijtimoiy tajribani berish, o’igatish nuqtayi nazaridan qaralsa faoliyat uchun asosiy sanaluvchi munosabat — ikki shaxs (o’quvchi va o’qituvchi) o’rtasidagi munosabatlar etakchi

o’rin egallashi lozim ekanligi anglanadi. Didaktika predmetining mohiyatini ochishga xizmat qiluvchi yana bir qarash ta’lim-tarbiya jarayonini yaxlit o’rganish zarurligini ilgari suradi. Ta’limning tarbiyaviy vazifalari o’quvchining bilimni o’zlashtirishlarini ta’minlabgina qolmay, shaxs xususiyati, uning rivojlanishi, ma’lum ma’naviy-axloqiy sifatlarni o’zlashtirishi, fe’l-atvori, xulqini tarbiyalash uchun zarur shart-sharoitni yaratishdan iborat. Didaktikaga ta’limning mazmunli va jarayonli jihatlarini birgalikda o’rganish xosdir. Amaliyotni qayta tashkil etish va takomillashtirish masalalarini nazarda tutgan holda didaktika ta’limni faqatgina o’rganish obvekti sifatidagina emas, balki ilmiy asoslangan loyihalashtirish obekti sifatida qaraydi. Umumiy didaktikaning predmeti dars o’tish (o’qituvchi faoliyati) va bilim olish (o’quvchining o’rganish faoliyati)ning o’zaro bog’liqligi va aloqadorligi hjsoblanadi. Didaktikaning vazifalari quyidagilardan iborat: - ta’lim jarayonlari va ularni amalga oshirish shartlarini ta’riflash va tushuntirish; - ta’lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ya’ni, ta’lim tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish; - ta’lim jarayon uchun xos bo’lgan umumiy qonuniyatlarni aniqlash, omillarini tahlil qilish va ta’riflash. Didaktika nazariy va bir vaqtning o’zida me`yoriy-amaliy fan. Daktikaning ilmiv-nazariv vazifasi ta’limning mavjud jarayonlarini o’rganish, uning turli jihatlari o’rtasidagi bog’liqliklar, ularning mohiyatini ochib berish, rivojlanish tendensiyalari va kelajagini aniqlashdan iboratdir. O’zlashtirilgan nazariy bilimlar ta’lim amaliyotini yo’naltirish, ta’limni jamiyat tomonidan qo’yilayotgan ijtimoiy talablarga muvofiq takomillashtirishga imkon beradi. Ta’lim mazmunini anglab olish, ta’lim tamoyillari, ta’lim metod va vositalarini qo’llash me`yorlarini aniqlash asosida didaktika amaliy-me’yoriy hamda tashkiliy-texnologik vazifani bajaradi.

3. Ta’lim jarayonining mohiyati. O’qitish va o’rganish jarayonlari tavsifi, o’quv jarayonida ularning o’zaro bog’liqligi. Insonning faoliyatida o’qitish har doim juda muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Ta’lim tasodifiy, intiutiv xususiyatga ega bo’lganda ham va asosan tasodifan axborotlarni berish hamda taqlid qilishdan iborat bo’lganda ham shunday bo’lgan; keyinchalik ham, ta’lim maqsadga muvofiq muntazam va rejalashtirilgan jarayonga aylanganda, maktab paydo bo’lganida ham shunday bo’lgan. Biroq uzoq vaqt davomida ta’limni nazariy tahlil qilish va o’rganish ishlari olib borilmadi, shuning uchun o’z nazariyasiga ega bo’lmadi. Faqatgina XVII asr bu sohada muhim o’zgarishlar olib keldi: aynan o’sha paytda ta’lim alohida nom oldi va tarixda birinchi didaktik faoliyatning ilmiy asoslangan tizimiga asos solindi. Didaktika (ta’lim nazariyasi : yunoncha «didaktikos» «o’rgatuvchi», «didasko» esa — «o’rganuvchi» ma’nosini bildiradi) ta’limning nazariy jihatlari (ta’lim jarayonining mohiyati, tamoyillari, qonuniyatlari, o’qituvchi va o’quvchi faoliyati mazmuni, ta’lim maqsadi, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta’lim jarayonini takomillashtirish yo’llari va hokazo muammolar)ni o’rganuvchi fan. Bu tushunchani buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592— 1670- yillar) «Buyuk didaktika» (1657-yil) nomli mashhur asarida tilga oladi. Komenskiy «didaktika bu faqat ta’limgina emas, balki tarbiyalash ham», deb ta’kidlaydi. Mazkur asarda olim ta’lim nazariyasining muhim masalalari:pta’lim mazmuni, ta’limning ko’rgazmaliligi, ketma-ketligi kabi tamoyillari, sinf-dars tizimi borasida so’z yuritadi. Lekin birinchi bo’lib nemis olimi Ratke tomonidan ilmiy nazariya sifatida kiritiladi. Didaktika, uning asosiy kategoriyalari. Didaktikaning asosiy kategoriyalari va didaktik tus hunchalar tizimi. Muayyan fanga xos bo’lgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy taraqqiyot jarayonida to’plangan bilimlar aks etadi. Mavjud ilmiy tushunchalar ikki asosiy guruhga ajratiladi: 1) falsafiy tushunchalar; 2) xususiy ilmiy, ya’ni, muayyan fangagina xos bo’lgan tushunchalar.

Didaktika uchun «umumiy va alohida», «mohiyati va hodisa», «qarama- qarshilik», «bog’liqlik» kabi falsafiy tushunchalar ham muhim ahamiyatga ega. Didaktikada qo’llaniladigan umumiy-ilmiy tushunchalar orasida «tizim», «tuzilma», «vazifa», «element» kabilar alohida o’rin tutadi. Pedagogikaga xos didaktik tushunchalar sirasiga quyidagilar kiradi: 1) ta’lim — o’quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o’stirish va dunyoqarashlarini tarbiyalashga yo’naltirilgan jarayon; 2) dars — bevosita o’qituvchi rahbarligida muayyan o’quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy shakli; 3) bilim olish — idrok etish, o’rganish, mashq qilish va muayyan tajriba asosida xulq-atvor hamda faoliyat ko’nikma, malakalarining mustahkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni; 4) ta’lim jarayoni — o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida tashkil etiluvchi hamda ilmiy bilimlarni o’zlashtirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayon. 5) o’quv fani — ta’lim muassasalarida o’qitilishi yo’lga qo’yilgan hamda o’zida muayyan fan sohasi bo’yicha umumiy yoki mutaxassislik bilim asoslarini jamlagan manba. 6) ta’lim mazmuni — davlat ta’lim standartlari asosida belgilab berilgan hamda ma’lum sharoitda muayyan fanlar bo’yicha o’zlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy bilimlar mohiyati. Didaktikada «idrok etish», «o’zlashtirish», «mahorat», «rivojlanish» va boshqalar (psixologiya) hamda «boshqarish», «qayta aloqa» (kibernetika) kabi fturdosh fanlarga xos bo’lgan tushunchalar ham qo’llaniladi. Didaktikaning tushunchali-terminologik tizimi muntazam yangilanib va to’ldirilib borilmoqda. Didaktikaning asosiy kategorivalari quyidagilardan iborat: dars, bilim olish, ta’lim, bilim, ko’nikma, malaka, ta’lim maqsadi, ta’lim mazmuni, ta’lim jarayoni, ta’lim jarayonini tashkil etish, ta’lim turlari, shakllari, metodlari va vositalari, ta’lim natijasi.

O'xshashlar

TA’LIM JARAYONI YAGONA TIZIM SIFATIDA.
Pedagogika fan sifatida. Pedagogikaning ilmiy tadqiqot metodlari.Yagona pedagogik jarayon. Didaktika-ta’lim nazariyasi sifatida.
Yagona pedagogik jarayon. Didaktika – ta`lim nazariyasi sifatida
TA’LIM MAZMUNI
TA’LIM INTEGRATSIYASI PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA