Yagona pedagogik jarayon. Didaktika – ta`lim nazariyasi sifatida
![Yagona pedagogik jarayon. Didaktika – ta`lim nazariyasi
sifatida
Reja:
1. Yagona Pedagogik Jarayon
2. Didaktika – ta`lim nazariyasi sifatida. Ta`lim paradigmalari](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_1.png)
![DIDAKTIKA – TA`LIM NAZARIYASI SIFATIDA.
TA`LIM PARADIGMALARI
Didaktika xakida tushuncha. Didaktikaning predmeti va vazifalari.
Didaktikaning tashkil topishi va rivojlanishi. Insonning faoliyatida ukitish xar
doim juda muxim axamiyatga ega bulgan. Ta`lim tasodifiy, intuitiv xususiyatga
ega bulganda xam va asosan tasodifan axborotlarni berish xamda taklid kilishdan
iborat bulganda xam shunday bulgan; keyinchalik xam, ta`lim maksadga muvofik
muntazam va rejalashtirilgan jarayonga aylanganda, maktab paydo bulganida xam
shunday bulgan. Birok uzok vakt davomida ta`limni nazariy taxlil kilish va
urganish ishlari olib borilmadi, shuning uchun uz nazariyasiga ega bulmadi.
Fakatgina XVII asr bu soxada muxim uzgarishlar olib keldi: aynan usha paytda
ta`lim aloxida nom oldi va tarixda birinchi didaktik faoliyatning ilmiy asoslangan
tizimiga asos solindi.
Didaktika (ta`lim nazariyasi: yunoncha «didaktikos» “urgatuvchi”,
«didasko» esa – “urganuvchi” ma`nosini bildiradi) ta`limning nazariy jixatlari
(ta`lim jarayonining moxiyati, tamoyillari, konuniyatlari, ukituvchi va ukuvchi
faoliyati mazmuni, ta`lim maksadi, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta`lim
jarayonini takomillashtirish yullari va xokazo muammolar)ni urganuvchi fan.
Bu suz 1613 yili Germaniyada nemis pedagogi Volfgang Ratke (1571-1635
yillar) tomonidan kiritildi.
Bu tushunchani shunga uxshash usulda buyuk chex pedagogi Yan Amos
Komenskiy (1592-1670 yillar) “Buyuk didaktika” nomli mashxur asarida tilga
oladi. Lekin Komenskiy “didaktika bu fakat ta`limgina emas, balki tarbiyalash
xam”, deb ta`kidlaydi. Mazkur asarda olim ta`lim nazariyasining muxim
masalalari: ta`lim mazmuni, ta`limning kurgazmaliligi, ketma-ketligi kabi
tamoyillari, sinf-dars tizimi borasida suz yuritadi.
Didaktikaning predmeti, funksiyalari va vazifasi. Pedagogika fani ta`lim va
tarbiya jarayonini ularning yaxlitligi va birligi asosida urganadi. Ikki faoliyatning](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_2.png)
![xar birining moxiyatini anik bayon etish uchun didaktika (ta`lim nazariyasi) va
tarbiya nazariyasini ajratib kursatadilar.
Xozirgi davrda didaktika ukitishning mazmuni, metodlari va tashkiliy
shakllarini ilmiy asoslab beruvchi pedagogika soxasi sifatida tushuniladi.
Umumiy didaktikadan tashkari xususiy didaktikalar yoki aloxida fanlar
buyicha ta`lim metodikasi deb ataluvchi didaktikalar xam mavjud.
Ularning mazmuni ta`limning ma`lum boskichlarida u yoki bu fanlarni
urganish va ta`lim berishning nazariy asoslarini belgilaydi. Xar bir ukituvchi
didaktika asoslarini puxta bilishi va ularga tayangan xolda faoliyatni tashkil etishi
zarur.
Didaktika predmetini aniklash buyicha turli karashlar ilgari surilgan.
karashlarning turlicha bulishi didaktikaning metodologik kategoriyalarini anik
ajratilmaganligi bilan boglik.
Kupchilik olimlar ta`lim obyekt deb ukitish jarayonining maksadi,
mazmuni, konuniyatlari, metodlari va tamoyillarini kursatadilar.
Didaktika ta`limni ijtimoiy tajribani berish vositasi sifatida e`tirof etadi.
Ta`lim yordamida yoshlarni xayotga tayyorlash amalga oshiriladi. Ta`limiy
faoliyatini tashkil etishda ukituvchi - ukuvchi, ukuvchi – ukuv materiali, ukuvchi -
boshka ukuvchilar urtasidagi munosabatlar yuzaga keladi.
Pedagogik adabiyotlarda ulardan kaysi biri didaktika uchun asosiy
xisoblanishi kerakligi borasida xam turli fikrlar keltiriladi xamda ukuvchining
ukuv materialiga bulgan munosabati, ya`ni, bilimlarni urganish munosabatini
asosiy deb e`tirof etuvchi karashlar soni nisbatan kup.
Darxakikat, ukish, urganishi ta`lim jarayonining ajralmas xususiyatidir.
Ta`limga psixologiya nuktai nazaridan yondashilsa, ushbu munosabatning
ustuvorligiga shubxa kolmaydi. Birok, ta`limga pedagogik, ya`ni, ijtimoiy tajribani
berish, urgatish nuktai nazaridan karalsa faoliyat uchun asosiy sanaluvchi
munosabat – ikki shaxs (ukuvchi va ukituvchi) urtasidagi munosabatlar yetakchi
urin egallashi lozim ekanligi anglanadi.](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_3.png)
![Didaktika predmetini moxiyatini ochishga xizmat kiluvchi yana bir karash
ta`lim-tarbiya jarayonini yaxlit urganish zarurligini ilgari suradi. Ta`limning
tarbiyaviy vazifalari ukuvchining bilimni uzlashtirishlarini ta`minlabgina kolmay,
shaxs xususiyati, uning rivojlanishi, ma`lum ma`naviy-axlokiy sifatlarni
uzlashtirishi, fe`l-atvori, xulkini tarbiyalash uchun zarur shart-sharoitni yaratishdan
iborat.
Didaktikaga ta`limning mazmunli va jarayonli jixatlarini birgalikda
urganish xosdir. Amaliyotni kayta tashkil etish va takomillashtirish masalalarini
nazarda tutgan xolda didaktika ta`limni fakatgina urganish obyekti sifatidagina
emas, balki ilmiy asoslangan loyixalashtirish obyekti sifatida karaydi.
Umumiy didaktikaning predmeti dars utish (ukituvchi faoliyati) va bilim
olish (ukuvchining urganish faoliyati)ning uzaro boglikligi va alokadorligi
xisoblanadi.
Didaktikaning vazifalari kuyidagilardan iborat:
- ta`lim jarayonlari va ularni amalga oshirish shartlarini ta`riflash va
tushuntirish;
- ta`lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ya`ni, ta`lim tizimlari
va texnologiyalarini ishlab chikish;
- ta`lim jarayoni uchun xos bulgan umumiy konuniyatlarni aniklash,
omillarini taxlil kilish va ta`riflash.
Didaktika nazariy va bir vaktning uzida me`yoriy-amaliy fan.
Didaktikaning ilmiy-nazariy vazifasi ta`limning mavjud jarayonlarini urganish,
uning turli jixatlari urtasidagi boglikliklar, ularning moxiyatini ochib berish,
rivojlanish tendensiyalari va kelajagini aniklashdan iboratdir.
Uzlashtirilgan nazariy bilimlar ta`lim amaliyotini yunaltirish, ta`limini
jamiyat tomonidan kuyilayotgan ijtimoiy talablarga muvofik takomillashtirishga
imkon beradi. Ta`lim mazmunini anglab olish, ta`lim tamoyillari, ta`lim metod va
vositalarini kullash me`yorlarini aniklash asosida didaktika amaliy-me`yoriy
xamda tashkiliy-texnologik vazifani bajaradi.](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_4.png)
![Didaktikaning asosiy kategoriyalari va didaktik tushunchalar tizimi. Muayyan
fanga xos bulgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy tarakkiyot
jarayonida tuplangan bilimlar aks etadi. Mavjud ilmiy tushunchalar ikki asosiy
guruxga ajratiladi:
1) falsafiy tushunchalar;
2) xususiy ilmiy, ya`ni, muayyan fangagina xos bulgan tushunchalar.
Didaktika uchun “umumiy va aloxida”, “moxiyati va xodisa”, “karama-
karshilik”, “bogliklik” kabi falsafiy tushunchalar xam muxim axamiyatga ega.
Didaktikada kullaniladigan umumiy-ilmiy tushunchalar orasida “tizim”, “tuzilma”,
“vazifa”, “element” kabilar aloxida urin tutadi. Pedagogikaga xos didaktik
tushunchalar sirasiga kuyidagilar kiradi:
1) ta`lim - ukuvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda
amaliy kunikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish kobiliyatlarini
ustirish va dunyokarashlarini tarbiyalashga yunaltirilgan jarayon;
2) dars – bevosita ukituvchi raxbarligida muayyan ukuvchilar
guruxi bilan olib boriladigan ta`lim jarayonining asosiy shakli;
3) bilim olish – idrok etish, urganish, mashk kilish va muayyan
tajriba asosida xulk-atvor xamda faoliyat kunikma, malakalarining
mustaxkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni;
4) ta`lim jarayoni – ukituvchi va ukuvchilar urtasida tashkil
etiluvchi xamda ilmiy bilimlarni uzlashtirishga yunaltirilgan pedagogik jarayon.
5) ukuv fani – ta`lim muassasalarida ukitilishi yulga kuyilgan
xamda uzida muayyan fan soxasi buyicha umumiy yoki mutaxassislik bilim
asoslarini jamlagan manba.
6) ta`lim mazmuni – davlat ta`lim standartlari asosida belgilab
berilgan xamda ma`lum sharoitda muayyan fanlar buyicha uzlashtirilishi nazarda
tutilgan ilmiy bilimlar moxiyati.
Didaktikada “idrok etish”, “uzlashtirishi”, “maxorat”, “rivojlanish” va
boshkalar (psixologiya) xamda “boshkarish”, “kayta aloka” (kibernetika) kabi
turdosh fanlarga xos bulgan tushunchalar xam kullaniladi.](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_5.png)
![Didaktikaning tushunchali-terminologik tizimi muntazam yangilanib va
tuldirilib borilmokda.
Didaktikaning asosiy kategoriyalari kuyidagilardan iborat: dars, bilim
olish, ta`lim, bilim, kunikma, malaka, ta`lim maksadi, ta`lim mazmuni, ta`lim
jarayoni, ta`lim jarayonini tashkil etish, ta`lim turlari, shakllari, metodlari va
vositalari, ta`lim natijasi.
Sunggi paytlarda asosiy didaktik kategoriyalar sirasiga ta`limning didaktik
tizimi va ta`lim texnologiyasi kabi tushunchalarni xam kiritish taklifi ilgari
surilmokda.
1) bilim – shaxsning ongida tushunchalar, sxemalar, ma`lum obrazlar
kurinishida aks etuvchi borlik xakidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma`lumotlar
majmui;
2) bilim olish – idrok etish, urganish, mashk kilish va muayyan tajriba
asosida xulk-atvor xamda faoliyat kunikma, malakalarining mustaxkamlanib,
mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni;
3) kunikma – shaxsning muayyan faoliyatni tashkil eta olish kobiliyati;
4) malaka – muayyan xarakat yoki faoliyatni bajarishning
avtomatlashtirilgan shakli;
5) ta`lim – ukuvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy
kunikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish kobiliyatlarini ustirish va
dunyokarashlarini tarbiyalashga yunaltirilgan jarayon;
6) ta`lim metodlari – ta`lim jarayonida kullanilib, uning samarasini
ta`minlovchi usullar majmui;
7) ta`lim mazmuni – shaxsning akliy va jismoniy kobiliyatini xar
tomonlama rivojlantirish, dunyokarashi, odobi, xulki, ijtimoiy xayot va mexnatga
tayyorlik darajasini shakllantirish jarayonining moxiyati;
8) ta`lim vositalari – ta`lim samaradorligini ta`minlovchi obyektiv (darslik,
ukuv kullanmalari, ukuv kurollari, xarita, diagramma, plakat, rasm, chizma,
dioproyektor, magnitafon, videomagnitafon, uskuna, televizor, radio, kompyuter va](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_6.png)
![boshkalar) va subyektiv (ukituvchining nutki, namunasi, muayyan shaxs xayoti va
faoliyatiga oid misollar va xokazolar) omillar;
9) ta`lim jarayoni – ukituvchi va ukuvchilar urtasida tashkil etiluvchi
xamda ilmiy bilimlarni uzlashtirishga yunaltirilgan pedagogik jarayon;
10) ta`lim mazmuni – davlat ta`lim standartlari asosida belgilab berilgan
xamda ma`lum sharoitda muayyan fanlar buyicha uzlashtirilishi nazarda tutilgan
ilmiy bilimlar moxiyati;
11) ta`lim maksadi (ukish, bilim olish maksadi) – ta`limning anik
yunalishini belgilab beruvchi yetakchi goya;
12) ta`lim natijasi (ta`lim maxsuli) – ta`lim yakunining moxiyatini kayd
etuvchi tushuncha; ukuv jarayonining okibati; belgilangan maksadni amalga
oshirish darajasi;
13) ta`limni boshkarish – ta`lim muassasalarining faoliyatini yulga kuyish,
boshkarish, nazorat kilish xamda istikbollarini belgilash;
14) ta`lim tizimi – yosh avlodga ta`lim-tarbiya berish yulida davlat
tamoyillari asosida faoliyat yuritayotgan barcha turdagi ukuv-tarbiya muassasalari
majmui.
Didaktik nazariya (konsepsiya)lar va ularning falsafiy asoslari. Ta`lim
jarayoni psixologik-pedagogik konsepsiyalar (ular aksariyat xollarda didaktik
tizimlar xam deb ataladi) asosida tashkil etiladi.
Didaktik tizim (yunoncha «systema» – yaxlit kismlardan tashkil topgan,
birlashtirish) – ma`lum mezonlari asosida ta`lim jarayoning yaxlit xolatini
belgilash, ajratib kursatish demakdir. U ta`limning maksadi, tamoyillari, mazmuni,
shakli, metod va vositalarining birligi asosida tashkil etilgan tuzilmalarning ichki
yaxlitligini ifodalaydi. Tadkikotchilar mavjud didaktik konsepsiya (tizim)larni
umumlashtirib kuyidagi guruxlarga ajratadilar:
1) an`anaviy;
2) progressiv;
3) zamonaviy.](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_7.png)
![Ta`lim nazariyasida Y.A.Komenskiy, I.Pestallotsi va I.Gerbartlarning
didaktik konsepsiyalari muxim axamiyatga ega.
An`anaviy didaktik tizimning yaratilishi nemis faylasufi, psixolog va
pedagog I.F.Gerbart (1776-1841 yillar) nomi bilan boglik. U Y.A.Komenskiyning
sinf-dars an`anaviy tizimini tankidiy nukati nazardan kayta asoslab, etika va
psixologiyaning nazariy yutuklariga tayangan xolda ta`lim tizimini yaratdi.
I.F.Gerbart ta`lim tizimining asosiy belgisi kuyidagilardan iborat.
ukuvchilarning intellektual rivojlanishini ta`minlash maktabning asosiy vazifasi;
bolani tarbiyalash esa oilaning vazifasidir.
Progressiv (pedotsentrik) tizim bolaning bilim olishida faoliyatining asosiy
rol uynashini e`tirof etadi. Mazkur tizim asosini D.Dyui tizimi, G.Kershteynning
mexnat maktabi, V.Lay nazariyalari tashkil etadi.
Zamonaviy didaktik tizim. XX asrning 50-yillarida psixolog va pedagog
B.Skinner kismlarga bulingan axborotlarni yetkazish, bu jarayonni muntazam
nazorat kilish asosida materialni uzlashtirishda samaradorlikka erishish goyasini
ilgari suradi. Mazkur goya keyinchalik dasturiy ta`lim deb ataladi. Keyinchalik
N.Krauder nazorat natijalariga karab ukuvchiga mustakil ishlash uchun turli
materiallarni taklif etadigan tarmoklashtirilgan dasturlarni yaratdi.
D.Dyuining nazariy goyalari muammoli ta`limning asosi bulib koldi.
Bugungi kunda muammoli ta`lim deb nomlanuvchi, ushbu goya ukituvchi
raxbarligi ostida muammoli vaziyatni yaratish va ularni xal etishda ukuvchilarning
faollik va mustakilliklarini ta`minlashga erishishni nazarda tutadi. Muammoli
ta`limning vazifasi faol urganish jarayonini ragbatlashtirish, ukuvchilarda fikrlash,
tadkikotchilik kunikmalarini shakllantirishdan iboratdir.
L.V.Zankovning (1901-1977 yillar) rivojlantiruvchi ta`lim konsepsiyasi
XX asrning 50-yillarida keng tarkaldi. Uning goyalarini amalga oshirish ta`lim
jarayoniga insonparvarlik goyasini singdirish, shaxsni barkamol rivojlanishi uchun
zarur shart-sharoitlarni yaratishga imkon beradi.
Psixolog L.S.Vugotskiy (1896-1934 yillar) tomonidan 30-yillarda ilgari
surilgan “Yakin rivojlanish zonasi” goyasi xam muxim axamiyatga ega. Unga kura](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_8.png)
![bola kattalar yordamida bilim olib, uzi mustakil bajara olmagan ishlarni bajara
boshlaydi.
Uzbekiston Respublikasining “Ta`lim tugrisida”gi konunida ta`lim va
tarbiyani insonparvarlik, demokratik goyalarga muvofik tashkil etilishi e`tirof
etilgan.
Ta`limni insonparvarlashtirish ta`lim jarayonida ukuvchi shaxsini xurmat
kilish, uning sha`ni, obrusi, kadr-kimmatini poymol etmaslik, mavjud iste`dodini
rivojlantirishni nazarda tutadi. Demokratlashtirish esa pedagogik jarayonda
rasmiyatchilikka yul kuymaslik, ta`lim dasturlarini tanlashda ukuvchilarning
fikrlarini inobatga olishni ifodalaydi.
Respublika uzluksiz ta`lim tizimi ijtimoiy buyurtmani bajarishga xizmat
kiladi, barkamol shaxs va yetuk mutaxassisni tarbiyalash vazifasini bajaradi.
Zamonaviy pedagogikada ta`lim paradigma (modeli)lari. Pedagogik paradigma
(yunoncha «paradeigma» - misol, namuna) – pedagogika fani rivojining ma`lum
boskichida ta`limiy va tarbiyaviy muammolarni xal etish namunasi (modeli,
standarti) sifatida ilmiy pedagogik xamjamiyat tomonidan e`tirof etilgan nazariy
xamda metodologik kursatmalar tuplami bulib, u ta`limning konseptual modeli
sifatida kullaniladi. Bugungi kunda ta`limning kuyidagi paradigmalari keng
tarkalgan:
1. An`anaviy – konservativ paradigma (bilim paradigmasi).
2. Ratsionalistik (bixevioristik) paradigma.
3. Fenomenologik (gumanistik) paradigma.
4. Texnokratik paradigma.
5. Ezoterik paradigma.
Ayni vaktda ta`lim paradigmalarini belgilashga nisbatan uch xil yondashuv
mavjud:
1. kadriyatli (aksiologik) yondashuv - madaniyat inson xayotining
mazmuni sifatida tushuniladi.](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_9.png)
![2. Faoliyatli yondashuv asosan madaniyat moddiy va ma`naviy boyliklarini
yaratishga yunaltirilgan faoliyatning sinalgan usullari sifatida talkin etiladi.
3. Shaxsiy yondashuv - madaniyat muayyan shaxs timsolida namoyon
buladi.
Madaniyatga nisbatan turli yondashuvlarning mavjudligi bir kator
paradigmalarning yaratilishiga zamin yaratadi.
Xar bir paradigma muayyan ta`limiy muammolarni xal etishga
yunaltiriladi. Xususan:
- ijtimoiy institut sifatida ukuv muassasalarining vazifalari;
- ta`limning samarali tizimi;
- ukuv yurtlari oldida turgan eng muxim, ustuvor masala;
- ta`limning ijtimoiy axamiyatli maksadlari;
- muayyan bilim, kunikma va malakalarning kimmatli xisoblanishi.
Ayni vaktda kuyidagi paradigmalar mavjud:
1. Bilim olishning an`anaviy paradigmasi (modeli) (J.Majo, L.Kro, J.Kapel
va boshkalar)
Unga kura ta`limning asosiy maksadi - “Bilim, kanchalik kiyin bulmasin
bilim olish”. An`anaviy paradigma maktabning maksadi yosh avlodga individual
rivojlanishi xamda ijtimoiy tartibni saklab kolishga yordam beruvchi madaniy
meroslarning muxim elementlari – bilim, kunikma va malakalar, ilgor goyalar va
kadriyatlarni saklab kolish xamda ularni yoshlarga yetkazish muxim ekanligini
yoritadi. Bilim olish paradigmasining asosiy maksadi: ta`lim olish, tarakkiyot va
madaniyatning eng muxim elementlarini avloddan-avlodga yetkazish.
2. Ratsionalistik (bixevioristik) paradigma (P.Blum, R.Ganye, B.Skinner va
boshkalar). Ratsionalistik paradigma dikkat markazida ta`lim mazmuni emas, balki
ukuvchilar tomonidan turli bilimlarni uzlashtirilishini ta`minlovchi samarali
usullari yotadi. Ta`limning ratsionalistik modeli asosini B.Skinerning ijtimoiy
injeneriya bixevioristik (inglizcha behavior - xulki) konsepsiyasi tashkil kiladi.
Maktabning maksadi – ukuvchilarda garb madaniyati ijtimoiy koidalari,
talablari va kuzlagan maksadlariga mos keladigan moslashtiruvchi “xulkiy](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_10.png)
![repertuar”ni shakllantirishdir. Shu bilan bir vaktda, “xulki” atamasi bilan “insonga
xos xamma ta`sirlanishlar – uning fikrlari, sezgi va xarakatlari” ifodalanadi
(R.Tayler).
Bunda ta`limning asosiy metodlari, urgatish, trening, test sinovlari,
individual ta`lim, tuzatishlari bulib koladi. Buning okibatida, ta`limninggina emas,
balki dars berishning xam ijodiy xarakterini aniklash muammosi muxokama
kilinmaydi.
P.Blum barcha ukuvchilar fakat uzlashtiribgina kolmay, balki
muvaffakiyatli ukishlari mumkin deb xisoblaydi. Ukuvchining optimal
kobiliyatlari ma`lum sharoitlarda, ukuvchiga ta`lim berish natijasi uning sur`ati
bilan aniklanadi. Olimning firicha, ta`lim oluvchilarning 95 foizi ta`lim
muddatlariga bulgan cheklashlar olib tashlanganda ukuv kursining butun
muzmunini uzlashtirib olishga kodirlar. Ana shu nuktai nazardan ukuvchilar
tomonidan bilimlarning muvaffakiyatli uzlashtirishini ta`minlovchi metodika
ishlab chikiladi, uning moxiyati kuyidagichadir:
1. Butun sinf yoki kurs uchun tula uzlashtirish etaloni, mezonnini anik
belgilab olish asosida ukituvchi ta`lim yakunida erishilishi kerak bulgan anik
natijalarning ruyxati va unga muvofik keluvchi testlarni tuzadi.
2. Ukuv birliklari, ya`ni, ukuv materiallarining yaxlit bulimlari
kursatiladi, ularni uzlashtirish natijalari aniklanadi, yakuniy baxoga ta`sir
kursatmaydigan navbatdagi testlar tuziladi. Bu testlarning vazifalari – tuzatish,
korreksiyalashdan iborat.
3. Tula uzlashtirishga yunaltirilgan xar bir ukuv kurs materiallarini
uzlashtirish darajasini baxolash uchun test sinovlarini utkazish. Bu urinda xar bir
ukuvchiga baxo va ta`lim maksadlarining axamiyatini tushuntirish muxim.
Predmetlarni bush va urtacha uzlashtiruvchi ukuvchilarning kobiliyatlarini
jadal rivojlantirish P.Blum konsepsiyasining asosiy mazmunini tashkil etadi.
Turli mamlakatlarning (Avstriya, Belgiya, AkSH va boshkalar) ta`lim
tizimlari tajribasi ratsionalistik (bixevioristik) paradigma goyalariga muvofik ish
kurilganda 70 % ukuvchilar yukori natijalarni kayd etganliklarini kursatadi.](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_11.png)
![Yukorida kayd etilgan ta`lim yunalishlari uzida insonparvarlik goyalarini
ifoda etmagan, ular bola dunyokarashining rivojlanishi, shaxsning rivojlanishida
shaxslararo munosabatlarning muxim urin tutishini nazarda tutmaydi.
3. Gumanistik (fenomenologik) paradigmaga kura (A.Maslou, A.Kombs,
K.Rodjers, L.S.Vugodskiy va boshkalar) ta`lim oluvchi erkin shaxs, ijtimoiy
munosabatlar subyekti sifatida uziga xos rivojlanish imkoniyatlariga ega. Ular
bolani rivojlantirish maksadida uni shaxslararo munosabatlar jarayoniga
yunaltiradi. Ta`limning fenomenologik (fenomen yunoncha «phainomenon» –
xisoblangan, ya`ni, mashxur, aloxida nodir odam) modeli ukuvchilarning
individual-psixologik xususiyatlarini xisobga olib, ularning talab va kizikishlariga
xurmat bilan munosabatda bulishni kuzda tutadi. Uning vakillari ukuvchini nodir
shaxs deb xisoblaydilar. Gumanistik paradigma doirasida faoliyat olib boruvchi xar
bir ta`lim tizimi ijodiy rivojlanadi va ukuvchi xamda ukituvchining erkinligi va
ijodkorligini yoklaydi.
Gumanistik paradigma goyalari 1991 yildan keyin respublika uzluksiz
ta`lim tizimiga joriy etila boshlandi. Paradigmaning dikkat markazida ukuvchining
barkamol rivojlanishi, uning intellektual extiyojlari, “erkin fikrlaydigan shaxsni
tarbiyalash” masalasining ijobiy xal etilishi yotadi. Ayni vaktda respublika ta`lim
muassasalarida kuyidagi goyalarga amal kilinmokda: “Demokratik jamiyatda
bolalar, umuman xar bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar
erkin fikrlashga urganmasa, berilgan ta`lim samarasi past bulishi mukarrar. ...
Mustakil fikrlash – xam katta boylikdir”1.
Ezoterik paradigma (yunoncha «esoterikos» ichki, sirli, yashirin, fakatgina
biluvchilar uchun muljallangan insonning dunyo bilan uzaro alokalari yuksak
darajalarini aks ettiradi). Modelning moxiyati xakikat abadiy va uzgarmas, doimiy
ekanligini ta`kidlashdan iborat. Paradigma tarafdorlari xakikatni bilib bulmasligi,
unga fakatgina faxmlash asosida erishish mumkinligini ta`kidlaydilar. Pedagogik
faoliyatning oliy maksadi koinot bilan mulokot, ukuvchining tabiiy kuchlarini ozod
etish va rivojlantirishdan iborat. Shu bilan birga, ukituvchining ximoyalash](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_12.png)
![vazifasi muximdir, u ukuvchining mavjud imkoniyatlarini uni ma`naviy, jismoniy,
psixik jixatdan rivojlantirishga yunaltiradi.
Ilmiy-texnik, texnokratik paradigmaning asosiy maksadi amaliyotni
takomillashtirish asosida ta`lim oluvchilarga “anik” ilmiy bilimlarni berish va
ularning uzlashtirilishini ta`minlashdir. Bilim - kuchdir, shu bois shaxs kimmati
uning urganish, bilim olish, imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shaxs muayyan
(urtacha, standartlashtirilgan) bilim yoki xulk-atvor egasi bulsagina kadriyat
sifatida e`tirof etiladi degan goya ushbu paradigmaning asosini tashkil etadi.
Sunggi yillarda noinstitutsional paradigma rivojlana boshladi. U ta`limni
ijtimoiy institutlar, ya`ni, maktab va oliy ta`lim muassasalaridan tashkarida tashkil
etish goyasini ilgari suradi. Bu ta`lim “tabiatda” - Internet, “ochik maktablar” –
kompyuterlar vositasida ta`lim dasturlariga (masofadan ukitish) muvofik ukitish
samarali deya xisoblaydi.](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_13.png)
![Adabiyotlar:
1. Uzbekiston Respublikasining «Ta’lim tugrisida»gi konuni //Barkamol avlod
– Uzbekiston tarakkiyotining poydevori. – Toshkent, Shark nashriyot-
matbaa konserni, 1997.
2. Uzbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»
//Barkamol avlod – Uzbekiston tarakkiyotining poydevori. – Toshkent,
Shark nashriyot-matbaa konserni, 1997.
3. Karimov I.A. Barkamol avlod – Uzbekiston tarakkiyotining poydevori. -
Toshkent, Shark nashriyot-matbaa konserni, 1997.
4. Mavlonova R. Va boshk. Pedagogika. – Toshkent, Ukituvchi, 2001.
5. Podlasuy I.P. Pedagogika. Novuy kurs. V 2 kn. Kn. 1. – Moskva, Vlados,
1999.
6. www.ziyonet.uz](/data/documents/ee9cbe73-0829-4be9-b088-dbba176b1aa9/page_14.png)
Yagona pedagogik jarayon. Didaktika – ta`lim nazariyasi sifatida Reja: 1. Yagona Pedagogik Jarayon 2. Didaktika – ta`lim nazariyasi sifatida. Ta`lim paradigmalari
DIDAKTIKA – TA`LIM NAZARIYASI SIFATIDA. TA`LIM PARADIGMALARI Didaktika xakida tushuncha. Didaktikaning predmeti va vazifalari. Didaktikaning tashkil topishi va rivojlanishi. Insonning faoliyatida ukitish xar doim juda muxim axamiyatga ega bulgan. Ta`lim tasodifiy, intuitiv xususiyatga ega bulganda xam va asosan tasodifan axborotlarni berish xamda taklid kilishdan iborat bulganda xam shunday bulgan; keyinchalik xam, ta`lim maksadga muvofik muntazam va rejalashtirilgan jarayonga aylanganda, maktab paydo bulganida xam shunday bulgan. Birok uzok vakt davomida ta`limni nazariy taxlil kilish va urganish ishlari olib borilmadi, shuning uchun uz nazariyasiga ega bulmadi. Fakatgina XVII asr bu soxada muxim uzgarishlar olib keldi: aynan usha paytda ta`lim aloxida nom oldi va tarixda birinchi didaktik faoliyatning ilmiy asoslangan tizimiga asos solindi. Didaktika (ta`lim nazariyasi: yunoncha «didaktikos» “urgatuvchi”, «didasko» esa – “urganuvchi” ma`nosini bildiradi) ta`limning nazariy jixatlari (ta`lim jarayonining moxiyati, tamoyillari, konuniyatlari, ukituvchi va ukuvchi faoliyati mazmuni, ta`lim maksadi, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta`lim jarayonini takomillashtirish yullari va xokazo muammolar)ni urganuvchi fan. Bu suz 1613 yili Germaniyada nemis pedagogi Volfgang Ratke (1571-1635 yillar) tomonidan kiritildi. Bu tushunchani shunga uxshash usulda buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592-1670 yillar) “Buyuk didaktika” nomli mashxur asarida tilga oladi. Lekin Komenskiy “didaktika bu fakat ta`limgina emas, balki tarbiyalash xam”, deb ta`kidlaydi. Mazkur asarda olim ta`lim nazariyasining muxim masalalari: ta`lim mazmuni, ta`limning kurgazmaliligi, ketma-ketligi kabi tamoyillari, sinf-dars tizimi borasida suz yuritadi. Didaktikaning predmeti, funksiyalari va vazifasi. Pedagogika fani ta`lim va tarbiya jarayonini ularning yaxlitligi va birligi asosida urganadi. Ikki faoliyatning
xar birining moxiyatini anik bayon etish uchun didaktika (ta`lim nazariyasi) va tarbiya nazariyasini ajratib kursatadilar. Xozirgi davrda didaktika ukitishning mazmuni, metodlari va tashkiliy shakllarini ilmiy asoslab beruvchi pedagogika soxasi sifatida tushuniladi. Umumiy didaktikadan tashkari xususiy didaktikalar yoki aloxida fanlar buyicha ta`lim metodikasi deb ataluvchi didaktikalar xam mavjud. Ularning mazmuni ta`limning ma`lum boskichlarida u yoki bu fanlarni urganish va ta`lim berishning nazariy asoslarini belgilaydi. Xar bir ukituvchi didaktika asoslarini puxta bilishi va ularga tayangan xolda faoliyatni tashkil etishi zarur. Didaktika predmetini aniklash buyicha turli karashlar ilgari surilgan. karashlarning turlicha bulishi didaktikaning metodologik kategoriyalarini anik ajratilmaganligi bilan boglik. Kupchilik olimlar ta`lim obyekt deb ukitish jarayonining maksadi, mazmuni, konuniyatlari, metodlari va tamoyillarini kursatadilar. Didaktika ta`limni ijtimoiy tajribani berish vositasi sifatida e`tirof etadi. Ta`lim yordamida yoshlarni xayotga tayyorlash amalga oshiriladi. Ta`limiy faoliyatini tashkil etishda ukituvchi - ukuvchi, ukuvchi – ukuv materiali, ukuvchi - boshka ukuvchilar urtasidagi munosabatlar yuzaga keladi. Pedagogik adabiyotlarda ulardan kaysi biri didaktika uchun asosiy xisoblanishi kerakligi borasida xam turli fikrlar keltiriladi xamda ukuvchining ukuv materialiga bulgan munosabati, ya`ni, bilimlarni urganish munosabatini asosiy deb e`tirof etuvchi karashlar soni nisbatan kup. Darxakikat, ukish, urganishi ta`lim jarayonining ajralmas xususiyatidir. Ta`limga psixologiya nuktai nazaridan yondashilsa, ushbu munosabatning ustuvorligiga shubxa kolmaydi. Birok, ta`limga pedagogik, ya`ni, ijtimoiy tajribani berish, urgatish nuktai nazaridan karalsa faoliyat uchun asosiy sanaluvchi munosabat – ikki shaxs (ukuvchi va ukituvchi) urtasidagi munosabatlar yetakchi urin egallashi lozim ekanligi anglanadi.
Didaktika predmetini moxiyatini ochishga xizmat kiluvchi yana bir karash ta`lim-tarbiya jarayonini yaxlit urganish zarurligini ilgari suradi. Ta`limning tarbiyaviy vazifalari ukuvchining bilimni uzlashtirishlarini ta`minlabgina kolmay, shaxs xususiyati, uning rivojlanishi, ma`lum ma`naviy-axlokiy sifatlarni uzlashtirishi, fe`l-atvori, xulkini tarbiyalash uchun zarur shart-sharoitni yaratishdan iborat. Didaktikaga ta`limning mazmunli va jarayonli jixatlarini birgalikda urganish xosdir. Amaliyotni kayta tashkil etish va takomillashtirish masalalarini nazarda tutgan xolda didaktika ta`limni fakatgina urganish obyekti sifatidagina emas, balki ilmiy asoslangan loyixalashtirish obyekti sifatida karaydi. Umumiy didaktikaning predmeti dars utish (ukituvchi faoliyati) va bilim olish (ukuvchining urganish faoliyati)ning uzaro boglikligi va alokadorligi xisoblanadi. Didaktikaning vazifalari kuyidagilardan iborat: - ta`lim jarayonlari va ularni amalga oshirish shartlarini ta`riflash va tushuntirish; - ta`lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ya`ni, ta`lim tizimlari va texnologiyalarini ishlab chikish; - ta`lim jarayoni uchun xos bulgan umumiy konuniyatlarni aniklash, omillarini taxlil kilish va ta`riflash. Didaktika nazariy va bir vaktning uzida me`yoriy-amaliy fan. Didaktikaning ilmiy-nazariy vazifasi ta`limning mavjud jarayonlarini urganish, uning turli jixatlari urtasidagi boglikliklar, ularning moxiyatini ochib berish, rivojlanish tendensiyalari va kelajagini aniklashdan iboratdir. Uzlashtirilgan nazariy bilimlar ta`lim amaliyotini yunaltirish, ta`limini jamiyat tomonidan kuyilayotgan ijtimoiy talablarga muvofik takomillashtirishga imkon beradi. Ta`lim mazmunini anglab olish, ta`lim tamoyillari, ta`lim metod va vositalarini kullash me`yorlarini aniklash asosida didaktika amaliy-me`yoriy xamda tashkiliy-texnologik vazifani bajaradi.
Didaktikaning asosiy kategoriyalari va didaktik tushunchalar tizimi. Muayyan fanga xos bulgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy tarakkiyot jarayonida tuplangan bilimlar aks etadi. Mavjud ilmiy tushunchalar ikki asosiy guruxga ajratiladi: 1) falsafiy tushunchalar; 2) xususiy ilmiy, ya`ni, muayyan fangagina xos bulgan tushunchalar. Didaktika uchun “umumiy va aloxida”, “moxiyati va xodisa”, “karama- karshilik”, “bogliklik” kabi falsafiy tushunchalar xam muxim axamiyatga ega. Didaktikada kullaniladigan umumiy-ilmiy tushunchalar orasida “tizim”, “tuzilma”, “vazifa”, “element” kabilar aloxida urin tutadi. Pedagogikaga xos didaktik tushunchalar sirasiga kuyidagilar kiradi: 1) ta`lim - ukuvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy kunikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish kobiliyatlarini ustirish va dunyokarashlarini tarbiyalashga yunaltirilgan jarayon; 2) dars – bevosita ukituvchi raxbarligida muayyan ukuvchilar guruxi bilan olib boriladigan ta`lim jarayonining asosiy shakli; 3) bilim olish – idrok etish, urganish, mashk kilish va muayyan tajriba asosida xulk-atvor xamda faoliyat kunikma, malakalarining mustaxkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni; 4) ta`lim jarayoni – ukituvchi va ukuvchilar urtasida tashkil etiluvchi xamda ilmiy bilimlarni uzlashtirishga yunaltirilgan pedagogik jarayon. 5) ukuv fani – ta`lim muassasalarida ukitilishi yulga kuyilgan xamda uzida muayyan fan soxasi buyicha umumiy yoki mutaxassislik bilim asoslarini jamlagan manba. 6) ta`lim mazmuni – davlat ta`lim standartlari asosida belgilab berilgan xamda ma`lum sharoitda muayyan fanlar buyicha uzlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy bilimlar moxiyati. Didaktikada “idrok etish”, “uzlashtirishi”, “maxorat”, “rivojlanish” va boshkalar (psixologiya) xamda “boshkarish”, “kayta aloka” (kibernetika) kabi turdosh fanlarga xos bulgan tushunchalar xam kullaniladi.