logo

ESKI O‘ZBEK ADABIY TILI TERMINLOGIYASI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23.69140625 KB
ESKI O‘ZBEK ADABIY TILI TERMINLOGIYASI
Reja:
1. Terminologiyaning shakllanishida arab tilining ta’siri.
2. “Tarjumoni turki va ajami va lug‘ati’‘ ning o’rni.
3. Eski o’zbek adabiy tili terminologiyasining   rivojlanishida adiblarning
o’rni. O’zbek   terminologiyasi   va   leksikografiyasining   qaror   topishida   XIV
asrga   oid   arab   tilida   yozilgan   grammatik(filologik)   risolalarning   sezilarli
o’rni   borligi   turkologiyada   allaqachon   e’tirof   etilgan.   Turkiy   tilning
grammatikasi haqida baxs yurishishga yo’naltirilgan Abu Hayyonning (vafoti
1344   yil)   ‘‘Kitob   ul-idrok   li-lison   ul-atrok’‘,   M.T.Xoutsma   fikricha,   1245
yilda Mamlyuklar davlati(1250-1517)da Halil bin Muhammad bin Yusuf al-
Ko’nyaviy   tomonidan   yaratilgan   ‘‘Kitobi   majmuai   tarjumoni   turki   va   ajami
va   mug’ali’‘,   muallifi   noma’lum   ‘‘Kitobi   at-tuhfat   uz-zakiya   fi-l-lug’atit
turkiya’‘,   Jamoluddin   Turkiyning   ‘‘Kitob   bulg’at   al-mushtoq   fi-l-lug’atat-
turk va-l-qifchaq’‘, XU1 asr boshida Qohirada ta’rif etilgan ‘‘ Al-qavoninu-l
kulliya   li-zabtil-lug’atitturkiya’‘   singari  asarlarda   turkiy   tilning   so’z  boyligi,
alalxusus,   terminlar   tizimi   ma’lum   darajada   ifodasini   topgan.   Mazkur   davr
asarlarida  qayd  etilgan   turkiy   til  leksikasi,   chunonchi,   terminlar   siistemasini
‘‘Tarjumoni   turki   va   ajami   va   lug’ati’‘da   keltirilgan   quyidagi   mavzuiy
guruhlarning   ajratilganini   qayd   etish   bilan   cheklanamiz:   kishi   nomlari   -
Alaqush,   Aqtay,   Altuntash,   Baybars,   Sonqur   va   h.k.;   Astronimlar :   Ulkar;
geografik   nomlar :   Sham,   Misr;   zoonimlar :   at,   okuz,   qatir,   bog’a,   ayg’ir   va
h.k.;   yirtqich   hayvonlar :   aslan,   sirtlan,   bori,   tulku   va   h.k .;   qush   va
hashoratlar :   qartal   ‘‘burgut’‘,   sarcha   ‘‘chumchuq’‘,   qaz,   qarlag’ach,   qarg’a
va h.k.;  harbiy asbob-anjomlar  ya, kirish ‘‘yoy ipi(tetiva)’‘, sungu ‘‘nayza’‘,
qalqan,   choqmar   va   h.k.;   tibbiy   terminlar:   yig/ik   ‘‘kasallik,   illat’‘,   ag’ri
‘‘og’riq’‘, sokan ‘‘bemor, kasal’‘, isitma, oturmak ‘‘yo’tal’‘ va h.k .;   musiqiy
terminlar :   duduk   ‘‘musiqa   asbobi’‘,   tomru   ‘‘do’mbira’‘,   yaqliq   ‘‘rubob’‘,
sibizg’u ‘‘sivizg’a’‘ va h.k.
O’zbek   leksikografiyasining   shakllanishida   Alisher   Navoiy   va   o’zbek
mumtoz   adabiyoti   namoyandalari   asarlariga   tuzilgan   lug’atlarning   roli
sezilarlidir.   Jumladan,   Husayn   Boyqaro   mirzo   ko’rsatmasiga   binoan   1405
yilda   Toli   Imoni   Hiraviy   tomonidan   tuzilgan   ‘‘Badoye   ul-lug’at’‘,   Turkiya (Rum)da yaratilgan muallifi noma’lum chig’atoycha(eski o’zbekcha)-usmonli
turkcha ‘‘Abushqa’‘ (XVI asr), Muhammad Mahdiyxonning eski o’zbekcha-
forscha   ‘‘Sanglox’‘   (1748),   Fathali   Kojar   Qazviniyning   1862   yilda   tuzilgan
‘‘Lug’ati   atrokiya’‘,   Ya’qub   Chingiyning   ‘‘Kelurnoma’‘,   Shayx   Sulaymon
Buxoriyning   ‘‘Lug’ati   chig’atoyi   va   turki   usmoniy’‘   kabi   asrlar   o’zbek
lug’atnavisligining durdonalari safidan o’rin olgan. 
Abu   Muzaffar   Muhitdin   Avrangzeb   (1658-1707)   saroyida   xizmat
qilgan   Muhammad   Yoqub   Changiy   «Kelurnoma»   asarini   yaratdi.   Bu   asar
ikki   xil   lug’atning   ajoyib   namunasidir.   Lug’at   15   bobdan   va   332   fasldan
iborat.   Ulardan   14   bobi   arab   alfaviti   asosida   joylashtirilgan   400   dan   ortiq
fe’llarni   izohlashga   bag’ishlanadi.   Sarlavha   so’z   sifatida   fe’lning   infinitiv
shakli beriladi.
O’zbek   tilshunosligi   tarixida   terminologiya   masalalarini   o’z   ichiga
olgan   lug’atlar   ham   uchraydi.   Ana   shunday   lug’atlardan   biri   Mirza
Mehdixonning   «Sangloh»   lug’atidir.   Bu   lug’at   «Maboni   ul-lug’at»   («Til
asoslari»)   nomli   grammatik   ocherkni   ham   o’z   ichiga   oladi.   Unda   Mirzo
Mehdixonning   lingvistik   qarashlari   atroflicha   berilgan.   Lug’at   1172-1173
yillarda   yozilgan.   Lug’atda   fe’l   zamonlari,   affikslarining   fonetik   variantlari,
olmoshlar hamda umuman grammatik terminlar haqida fikr yuritiladi. 
Xonliklar   davrida   tilshunoslik   sohasida   maxsus   asarlar   yuzaga
kelmagan   bo’lsa   ham,   tarix,   adabiyotshunoslikka   oid   asarlarda
terminologiyaning   ayrim   masalalari   e’tirof   etiladi.   Bu   jihatdan   Abulg’oziy
Bahodirxonning   «Shajarai   turk»,   «Shajarai   tarokima»   asarlari   alohida   o’rin
egallaydi.
«Shajarai   turk»   asari   to’g’risida   shunday   deydi:   «Bu   tayirg’a   xudoyi
taolo   inoyat   qilib,   ko’p   nimarsa   bergan   turur.   Xususan,   uch   hunar   bergan
turur.   Avval   sipohigarlikning   qonuni   va   yo’sinikim,   nechuk   otlanmoq   va
yurumak va yosoq yasamoq, ko’p birlan yuruganda nechuk qilmoq, oz birlan yuruganda   nechuk   qilmoq.   Do’stga,   dushmanga   nechuk   so’zlashmak.
Ikkinchi,    masnaviyot  va  qasoid  va  g’azaliyot   va   muqatta’ot   va   ruboiyot   va
barcha   ash’orni   fahmlamaklik,   arabiy   va   forsiy   va   turkiy   lug’atlarning
ma’nosini bilmaklik. Uchinchi, odam axdindin to bu damgacha Arabistonda,
Eron   va   Turonda   va   Mo’g’ulistonda   o’tgan   podshog’larning   otlari   va
umrlarining va saltanatlarining kam yoki ziyodin bilmaklik».   
Abulg’oziy   Bahodirxonning   tilga   bo’lgan   munosabati   yuqoridagi   ikki
asarda o’z ifodasini topadi. Muallif har ikki asarda onomastik (antroponimik,
toponimik,   etnografik)   ma’lumotlar   berayotgan   paytda,   avvalo,   uning
etimologiyasi haqida so’z yuritadi. Masalan,   mungul-mo’g’ul-soddadil , ya’ni
qayg’uli sodda  demakdir;  do’rman-do’rmon -to’rt demakdir.  Yana oqayotgan
suvni turklar   soy , tojiklar   rudxona , arablar   vodiy   derlar;   qiyot   tog’dan oqqan
suv va boshqalar.
Eski turkiy til terminologiyasi mavjud lisoniy qonun-qoidalar doirasida
shakllandi   va   rivojlandi.   Uning   qadimgi   turkiy   til   davriga   nisbatan   yanada
taraqqqiy   etishida   jonli   so’zlashuv   tili,   turfa   sheva   materiallari   qatori   so’z
yasash   andozalari   -   modellari   asosida   yuzaga   chiqqan   istilohlar   muhim
ahamiyat   kasb   etadi.   Qadimgi   turkiy   tildan   farqli   o’laroq   eski   turkiy   tilda
sanskrit,   so’g’d,   xitoy   tiliga   oid   o’zlashmalarning   ishlatilish   sur’ati   pasaydi,
aksincha, arabcha va forscha-tojikcha o’zlashmalarning qo’llanish chastotasi
va ko’lami ancha kengaydi. Biroq eski turkiy til terminologiyasining o’zagini
asl   turkiy   qatlam   tashkil   qilishda   davom   edi.   Alim   ‘‘qarz,   kredit’‘,   berim
‘‘to’lov,   qarzni   qaytarish’‘,   beglig   ‘‘beklik ’‘,   bitigchi   ‘‘mirza,   munshiy,
kotib’‘,   yatg’aq   ‘‘tungi   soqchi’‘,   yarisha   ‘‘ko’rshapalak ’‘,   yarg’u   ‘‘ajrim’‘,
yarg’uchi   ‘‘qozi,     sudya’‘   kabi   turkiycha,   rabat   ‘‘ karvonsaroy’‘,   malik
‘‘hukmdor’‘,   siyasat   ‘‘siyosat’‘,   omil   ‘‘ish   yurituvchi’‘,   tib   ‘‘medisina,
tibbiyot ’‘,   nujum   ‘‘astrologiya ’‘,   handasa   ‘‘geometriya’‘   singari   arabcha,
lashkar   ‘‘ qo’shin’‘,   mayfurush   ‘‘may   ichuvchi;   may   sotuvchi’‘   singari forscha-tojikcha, d arug’a  ‘‘qal’a, qo’rg’on komendanti’‘,  muran ay sotuvchi’‘
singari   forscha-tojikcha,   d arug’a   ‘‘qal’a,   qo’rg’on   komendanti’‘,   muran
‘‘daryo ’‘, nukar/navkar   ‘‘navkar, askar’‘ kabi mo’g’ulcha terminlar bu davr
terminologik tizimida nisbatan keng ko’lamda ishlatilgan.
Eski   o’zbek   adabiy   tili   terminologiyasining   takomillashuvida,   uning
yanada   yuqoriroq   bosqichga   ko’tarilishida   tilning   ichki   qonuniyatlari   qatori
tashqi   ta’sirning,   ya’ni   ekstralingvistik   omillarning   roli   salmoqli   bo’lgan.
O’zbek   adabiy   tilining   asoschi   Alisher   Navoiy,   uning   Lutfiy,   Otoiy,
Sakkokiy, Yaqiniy singari salaflari, Bobur, Muhammad Solih, Ogahiy, Munis
kabi   leksik   boyligi   tahlilidan   kelib   chiqqan   holda   aytish   joizki,   o’zbek   tili
ichki   imkoniyatlaridan   keng   foydalanilgan   tarzda   termin   yaratish   bu   davr
uchun ancha sermahsul usul hisoblangan. Ona tiliga millatning bosh ko’zgusi
tarzida   munosabatda   bo’lish   zaruriyatining   Alisher   Navoiy   tomonidan
ziyolilar, olimlar, shoiru yozuvchilar oldida kun tartibiga qat’iy va ro’y-rost
qo’yilishi   o’z   ijobiy   aksini   terminlar   tizimida   ham   topgan   edi.   Aniq   fanlar
qatori   ijtimoiy-gumanitar   fan   sohalarining   shakllanib   borish   jarayoni   ularga
taalluqli maxsus tushunchalarni ifodalovchi terminlar yaratilishi bilan parallel
kechdi.   Bunda   birinchi   galda   eski   o’zbek   adabiy   tili,   jonli   so’zlashuv   tili,
lahja   va   shevalarda   mavjud   leksik   birliklar   terminlar   safini   kengaytirdi,
o’zbek tilda so’z yasashda keng qo’llangan affikslar yordamida katta adadda
terminlar   hosil   qilindi.   Arab,   fors-tojik,   mo’g’ul   tillaridan   o’zlashgan
terminlar   miqdori   shiddat   bilan   oshib   bordi.   Xorijiy   tillardan   kirib   kelgan
so’z   yasovchi   qo’shimchalar   ham   terminlar   yasashda   muhim   o’rin   egalladi.
Harbiy   qurol-yarog’,   texnika   bilan   bog’liq   to’p   ‘‘zambarak’‘,   qazan   ‘‘og’ir
to’p’‘,   tufang   ‘‘miltiq’‘   kabi   asl   o’zbekcha   terminlar   bilan   yonma-yon
arabcha  ra’d  ‘‘ yonib turgan neftni dushman tomon irg’ituvchi to’p’‘,  arroda
‘‘paloqmon’‘,   manjaniq   ‘‘katapulta’‘,   forscha-tojikcha   zarbzan   ‘‘zambarak
turi’‘,   farangiy ’‘   Yevropa,   Kichik   Osiyoda   quyilgan   to’p’‘,   zanburak ‘‘zambarak’‘ kabi terminlar jamiyat a’zolarining ma’lum qatlami tilidan o’rin
oldi. Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Абдушукуров Б. Эски туркий тил лексикаси. - Тошкент, 2015.
2.   Боровков   А.К.   Узбекский   литературный   язык   в   период   1905-
1917 гг. -Ташкент, 1940.
3.   Дадабаев   Х.   Военная   лексика   в   староузбекском   языке   /
Дадабаев   Х.,   Насыров   И.,   Хусанов   Н.   Проблемы   лексики
староузбекского языка. -Ташкент: Фан, 1990. – С. 3-83.
4.   Дадабаев   Х.   Обественно-политическая   и   социально-
экономическая
терминология   в   тюркоязычных   письменных   памятниках   ХI-ХIV   вв.   -
Ташкент: Ёзувчи, 1991.
5. “Таржумон” - ХIV аср ёзма обидаси. - Тошкент: Фан, 1980.
6.   Усмонов   О.,   Ҳамидов   Ш.   Ўзбек   тили   лексикаси   тарихидан.   -
Тошкент: Фан, 1981.

ESKI O‘ZBEK ADABIY TILI TERMINLOGIYASI Reja: 1. Terminologiyaning shakllanishida arab tilining ta’siri. 2. “Tarjumoni turki va ajami va lug‘ati’‘ ning o’rni. 3. Eski o’zbek adabiy tili terminologiyasining rivojlanishida adiblarning o’rni.

O’zbek terminologiyasi va leksikografiyasining qaror topishida XIV asrga oid arab tilida yozilgan grammatik(filologik) risolalarning sezilarli o’rni borligi turkologiyada allaqachon e’tirof etilgan. Turkiy tilning grammatikasi haqida baxs yurishishga yo’naltirilgan Abu Hayyonning (vafoti 1344 yil) ‘‘Kitob ul-idrok li-lison ul-atrok’‘, M.T.Xoutsma fikricha, 1245 yilda Mamlyuklar davlati(1250-1517)da Halil bin Muhammad bin Yusuf al- Ko’nyaviy tomonidan yaratilgan ‘‘Kitobi majmuai tarjumoni turki va ajami va mug’ali’‘, muallifi noma’lum ‘‘Kitobi at-tuhfat uz-zakiya fi-l-lug’atit turkiya’‘, Jamoluddin Turkiyning ‘‘Kitob bulg’at al-mushtoq fi-l-lug’atat- turk va-l-qifchaq’‘, XU1 asr boshida Qohirada ta’rif etilgan ‘‘ Al-qavoninu-l kulliya li-zabtil-lug’atitturkiya’‘ singari asarlarda turkiy tilning so’z boyligi, alalxusus, terminlar tizimi ma’lum darajada ifodasini topgan. Mazkur davr asarlarida qayd etilgan turkiy til leksikasi, chunonchi, terminlar siistemasini ‘‘Tarjumoni turki va ajami va lug’ati’‘da keltirilgan quyidagi mavzuiy guruhlarning ajratilganini qayd etish bilan cheklanamiz: kishi nomlari - Alaqush, Aqtay, Altuntash, Baybars, Sonqur va h.k.; Astronimlar : Ulkar; geografik nomlar : Sham, Misr; zoonimlar : at, okuz, qatir, bog’a, ayg’ir va h.k.; yirtqich hayvonlar : aslan, sirtlan, bori, tulku va h.k .; qush va hashoratlar : qartal ‘‘burgut’‘, sarcha ‘‘chumchuq’‘, qaz, qarlag’ach, qarg’a va h.k.; harbiy asbob-anjomlar ya, kirish ‘‘yoy ipi(tetiva)’‘, sungu ‘‘nayza’‘, qalqan, choqmar va h.k.; tibbiy terminlar: yig/ik ‘‘kasallik, illat’‘, ag’ri ‘‘og’riq’‘, sokan ‘‘bemor, kasal’‘, isitma, oturmak ‘‘yo’tal’‘ va h.k .; musiqiy terminlar : duduk ‘‘musiqa asbobi’‘, tomru ‘‘do’mbira’‘, yaqliq ‘‘rubob’‘, sibizg’u ‘‘sivizg’a’‘ va h.k. O’zbek leksikografiyasining shakllanishida Alisher Navoiy va o’zbek mumtoz adabiyoti namoyandalari asarlariga tuzilgan lug’atlarning roli sezilarlidir. Jumladan, Husayn Boyqaro mirzo ko’rsatmasiga binoan 1405 yilda Toli Imoni Hiraviy tomonidan tuzilgan ‘‘Badoye ul-lug’at’‘, Turkiya

(Rum)da yaratilgan muallifi noma’lum chig’atoycha(eski o’zbekcha)-usmonli turkcha ‘‘Abushqa’‘ (XVI asr), Muhammad Mahdiyxonning eski o’zbekcha- forscha ‘‘Sanglox’‘ (1748), Fathali Kojar Qazviniyning 1862 yilda tuzilgan ‘‘Lug’ati atrokiya’‘, Ya’qub Chingiyning ‘‘Kelurnoma’‘, Shayx Sulaymon Buxoriyning ‘‘Lug’ati chig’atoyi va turki usmoniy’‘ kabi asrlar o’zbek lug’atnavisligining durdonalari safidan o’rin olgan. Abu Muzaffar Muhitdin Avrangzeb (1658-1707) saroyida xizmat qilgan Muhammad Yoqub Changiy «Kelurnoma» asarini yaratdi. Bu asar ikki xil lug’atning ajoyib namunasidir. Lug’at 15 bobdan va 332 fasldan iborat. Ulardan 14 bobi arab alfaviti asosida joylashtirilgan 400 dan ortiq fe’llarni izohlashga bag’ishlanadi. Sarlavha so’z sifatida fe’lning infinitiv shakli beriladi. O’zbek tilshunosligi tarixida terminologiya masalalarini o’z ichiga olgan lug’atlar ham uchraydi. Ana shunday lug’atlardan biri Mirza Mehdixonning «Sangloh» lug’atidir. Bu lug’at «Maboni ul-lug’at» («Til asoslari») nomli grammatik ocherkni ham o’z ichiga oladi. Unda Mirzo Mehdixonning lingvistik qarashlari atroflicha berilgan. Lug’at 1172-1173 yillarda yozilgan. Lug’atda fe’l zamonlari, affikslarining fonetik variantlari, olmoshlar hamda umuman grammatik terminlar haqida fikr yuritiladi. Xonliklar davrida tilshunoslik sohasida maxsus asarlar yuzaga kelmagan bo’lsa ham, tarix, adabiyotshunoslikka oid asarlarda terminologiyaning ayrim masalalari e’tirof etiladi. Bu jihatdan Abulg’oziy Bahodirxonning «Shajarai turk», «Shajarai tarokima» asarlari alohida o’rin egallaydi. «Shajarai turk» asari to’g’risida shunday deydi: «Bu tayirg’a xudoyi taolo inoyat qilib, ko’p nimarsa bergan turur. Xususan, uch hunar bergan turur. Avval sipohigarlikning qonuni va yo’sinikim, nechuk otlanmoq va yurumak va yosoq yasamoq, ko’p birlan yuruganda nechuk qilmoq, oz birlan

yuruganda nechuk qilmoq. Do’stga, dushmanga nechuk so’zlashmak. Ikkinchi, masnaviyot va qasoid va g’azaliyot va muqatta’ot va ruboiyot va barcha ash’orni fahmlamaklik, arabiy va forsiy va turkiy lug’atlarning ma’nosini bilmaklik. Uchinchi, odam axdindin to bu damgacha Arabistonda, Eron va Turonda va Mo’g’ulistonda o’tgan podshog’larning otlari va umrlarining va saltanatlarining kam yoki ziyodin bilmaklik». Abulg’oziy Bahodirxonning tilga bo’lgan munosabati yuqoridagi ikki asarda o’z ifodasini topadi. Muallif har ikki asarda onomastik (antroponimik, toponimik, etnografik) ma’lumotlar berayotgan paytda, avvalo, uning etimologiyasi haqida so’z yuritadi. Masalan, mungul-mo’g’ul-soddadil , ya’ni qayg’uli sodda demakdir; do’rman-do’rmon -to’rt demakdir. Yana oqayotgan suvni turklar soy , tojiklar rudxona , arablar vodiy derlar; qiyot tog’dan oqqan suv va boshqalar. Eski turkiy til terminologiyasi mavjud lisoniy qonun-qoidalar doirasida shakllandi va rivojlandi. Uning qadimgi turkiy til davriga nisbatan yanada taraqqqiy etishida jonli so’zlashuv tili, turfa sheva materiallari qatori so’z yasash andozalari - modellari asosida yuzaga chiqqan istilohlar muhim ahamiyat kasb etadi. Qadimgi turkiy tildan farqli o’laroq eski turkiy tilda sanskrit, so’g’d, xitoy tiliga oid o’zlashmalarning ishlatilish sur’ati pasaydi, aksincha, arabcha va forscha-tojikcha o’zlashmalarning qo’llanish chastotasi va ko’lami ancha kengaydi. Biroq eski turkiy til terminologiyasining o’zagini asl turkiy qatlam tashkil qilishda davom edi. Alim ‘‘qarz, kredit’‘, berim ‘‘to’lov, qarzni qaytarish’‘, beglig ‘‘beklik ’‘, bitigchi ‘‘mirza, munshiy, kotib’‘, yatg’aq ‘‘tungi soqchi’‘, yarisha ‘‘ko’rshapalak ’‘, yarg’u ‘‘ajrim’‘, yarg’uchi ‘‘qozi, sudya’‘ kabi turkiycha, rabat ‘‘ karvonsaroy’‘, malik ‘‘hukmdor’‘, siyasat ‘‘siyosat’‘, omil ‘‘ish yurituvchi’‘, tib ‘‘medisina, tibbiyot ’‘, nujum ‘‘astrologiya ’‘, handasa ‘‘geometriya’‘ singari arabcha, lashkar ‘‘ qo’shin’‘, mayfurush ‘‘may ichuvchi; may sotuvchi’‘ singari

forscha-tojikcha, d arug’a ‘‘qal’a, qo’rg’on komendanti’‘, muran ay sotuvchi’‘ singari forscha-tojikcha, d arug’a ‘‘qal’a, qo’rg’on komendanti’‘, muran ‘‘daryo ’‘, nukar/navkar ‘‘navkar, askar’‘ kabi mo’g’ulcha terminlar bu davr terminologik tizimida nisbatan keng ko’lamda ishlatilgan. Eski o’zbek adabiy tili terminologiyasining takomillashuvida, uning yanada yuqoriroq bosqichga ko’tarilishida tilning ichki qonuniyatlari qatori tashqi ta’sirning, ya’ni ekstralingvistik omillarning roli salmoqli bo’lgan. O’zbek adabiy tilining asoschi Alisher Navoiy, uning Lutfiy, Otoiy, Sakkokiy, Yaqiniy singari salaflari, Bobur, Muhammad Solih, Ogahiy, Munis kabi leksik boyligi tahlilidan kelib chiqqan holda aytish joizki, o’zbek tili ichki imkoniyatlaridan keng foydalanilgan tarzda termin yaratish bu davr uchun ancha sermahsul usul hisoblangan. Ona tiliga millatning bosh ko’zgusi tarzida munosabatda bo’lish zaruriyatining Alisher Navoiy tomonidan ziyolilar, olimlar, shoiru yozuvchilar oldida kun tartibiga qat’iy va ro’y-rost qo’yilishi o’z ijobiy aksini terminlar tizimida ham topgan edi. Aniq fanlar qatori ijtimoiy-gumanitar fan sohalarining shakllanib borish jarayoni ularga taalluqli maxsus tushunchalarni ifodalovchi terminlar yaratilishi bilan parallel kechdi. Bunda birinchi galda eski o’zbek adabiy tili, jonli so’zlashuv tili, lahja va shevalarda mavjud leksik birliklar terminlar safini kengaytirdi, o’zbek tilda so’z yasashda keng qo’llangan affikslar yordamida katta adadda terminlar hosil qilindi. Arab, fors-tojik, mo’g’ul tillaridan o’zlashgan terminlar miqdori shiddat bilan oshib bordi. Xorijiy tillardan kirib kelgan so’z yasovchi qo’shimchalar ham terminlar yasashda muhim o’rin egalladi. Harbiy qurol-yarog’, texnika bilan bog’liq to’p ‘‘zambarak’‘, qazan ‘‘og’ir to’p’‘, tufang ‘‘miltiq’‘ kabi asl o’zbekcha terminlar bilan yonma-yon arabcha ra’d ‘‘ yonib turgan neftni dushman tomon irg’ituvchi to’p’‘, arroda ‘‘paloqmon’‘, manjaniq ‘‘katapulta’‘, forscha-tojikcha zarbzan ‘‘zambarak turi’‘, farangiy ’‘ Yevropa, Kichik Osiyoda quyilgan to’p’‘, zanburak