logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Evolyutsionizm va diffuzionizm.

Evolyutsionizm va diffuzionizm.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.96875 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: Evolyutsionizm va diffuzionizm. Reja: 1. Evolyutsionizm g'oyasining paydo bo'Iishi 2. Evolyutsionizm g'oyasining mashxur namoyondalari 3. Diffuzionizm g'oyasining paydo bo'Iishi 4. Diffuzionizm g'oyasining mashxur namoyondalari ADABIYOTLAR XIX asr o'rtalariga kelib etnologiyada etnomadaniy materiallar asosida o'ziga xos talqin beruvchi yangi yo'nalishlar, konsepsiyalar va maktablar paydo bo'ldi. Ularning ayrimlari qat'iy ilmiy yo'nalishga taalluqliligi va tizimlashgan shakli bilan aj-ralib to'rganligi bois juda qisqa mudqatda ommalashib ketgan. SHubxasiz, fandagi bunday mashxur oqimlar va maktablar qatori-ga evolyutsionizm, diffuzionizni, strukturualizm, etnologiyatng tarixiy Amerika maktabi, funktsonalizm, madaniy relyativizm kabilar kiradi. Dastlabki etnologik nazariya — evolyutsionizmning rasman shakllanishi XIX asr lortalaridagi umummetodologik dasturlar va kashfiyotlarning amalga oshirilishi bilan bevosita JbogMiq bo'lgan. Bunday qarashlar orasida usha davr fanida rivojlanish, taraqqiyot, evolyusiya lijoidalarining tasdiqlanishi muhim ahamiyat kasb etgan. Unga ko'ra dunyodagi har qanday lo'zgarish ichki determinizm (narsa va xodisalarning sababiy bog'lanishi)ga asoslanadi. Mazkur nazariya asosida dastlab tabiiy fanlardagi ko'plab jarayonlarga izoh va tavsiflar berilgan. Tabiiy fanlardagi bunday qarashlarning yakuni sifatida XIX asrda evolyuqionalizm goyasining yaratilishi vaoxir oqibat uning g'alabasiga sabab bo'lgan. Evolyutsionizm nazariyasi tabiiy fanlarda keskin burilish yasyshi bchlan birga inson va Imadaniyatlar to'g'risidagi mashxur goyani etnologiya faniga ham olib kirgan. Uz navbatida ko'plab evolyu-qionistlar uz asarlarini tabiiy fanlarda erishilgan kashfiyot-lardan ilxrmlanib. ruxlanib yaratganliklarini e'tirof etgan-lar. Evolyutsionizm tarafdorlari o'zlarining asosiy qarashlari, vazifalarini insoniyat madaniyati rivojlanishvda umumiy krnu-niyatlarning kashf etilishi I va asoslanishida. turli halqlar ma-daniyatlarining rivojlanishvda deb xisoblaganlar. Evolyutsionizm tarafdorlari bir vaktning uzida turli mamlakatlarda paydo bo'lib, evolyuqion yo'nalishning shakllanishi natijasida etnologiya fan sifatida faoliyat kursata boshlagan.. Evolyutsionizmning yirik namoyondalari: Edvard Bernet Taylor (1832 — 1917yy.) — asosiy tadqiqoti — "Ibtidoiy madaniyat" 1871yil chop etilgan. Lyuis Genri Morgan (1818 - - 1881 yy.) -- asosiy ishi — "Qadimgi jamiyat" nomli kitobi IK"" yil nashr etilgan. Jeyms Frezer (1854 1941 yy.) — muxim ishi — "Oltin shox" asari 1890 yil nashr etilgan. Jon Mak-Lennon (1827 -- 188lyy.) — asosiy ishi - "Patriarxat nazariyasi" 1881 yil e'lon kilingan. Adolf Bastian. asosiy tadqiqoti — "Etnologiyaning asosiy asoslari" nomli asari 1881 yil chop etilgan. logann Baxofen {1815 — 1887 yy.) asosiy ishi — "Matriarxat" kitobi 1897 yidda e'lon qilingan. Evolyutsion nazariya tarafdorlaridan Angliyada — Gerbert Spenser, Edvard Taylor. J. Frezer. Germaniyada — Adolf Bastian, Teodor Vayts, Genrix SHurts, Fransiyada — SHarl Leturno, Amerikada — Lyuis Genri Morgan kabi olimlar bo’lgan. E. Taylor (1832 — 1917 yy.). Buyuk ingliz olimi Edvard Taylor etnologiyadagi evolutsionistik maktabning asoschisi xisobIanadi. U 1865 yil nashr etilgan «Insoniyatning qadimgi turixi haqida tadqiqoti nomli kitobida uzining evolyuqionistik goyalarini ilgari surgan. Taylor insoniyat madaniyatining ibtidoiylikdan zamonavyy qivilizaqiyagacha bo'lgan tarixiy rivojlanish boskichlarini, halqlar orasidagi uzaro tafovut irqiy farkda asoslanmasdan, balki madaniyatlar rivojlanishining turli zinapoyalari hamda halqlar madaniyatining o"zaro alokasi va vorisligi kabi goyalar bilan bogliq deb xisoblagan. Taylor uzining evolyu-qionistik konsepsiyasini Iptidoiy madaniyat» (1871) nomli fundamentaol asarida bayon etgan. Mazkur asarda olim madaniyatni olga siljituvchi tarakkiyot goyasini har tomonlama rivojlantirgan xolda J-de Mesiraning «Tuhanlashshi yuyasi»ta karama-qarshi kuygan. J.de Mestra ilgari so'rgan goya moxiyatiga kura. madaniyatning ilk boskichlarida yerda yarim sivilizatsiyalashgan odamlar yashaganlar va ularning keyingi rivojlanishi ikki yo'ldan borgan. Bu jarayonda bir guruh kishilar yowoyilik tomon orqaga ketgan bo'lsalar boshqa bir jamoa sivilizatsiyalashgan jamiyat sari tarakkiy kilgan. - - deyiladi. Taylor esa tarixiy va tabiiy katalizator natijasida madaniyatdagi regressiv o'zgarishlarni rad et-magan xolda rgsoniyat tarixida madaniyatning evolyutsion taraqqiyotini asosiy yo'nalish sifatida kat'iy ta'kidlagan.uz mulohazalarini evolyutsionizmning «insoniyat tabiatning bir bo'lagi bo'lganligi uchun ham tabiiy qonuniyatlar asosida rivojlanadi» — degan goya asosida shakllantirgan. SHu boisdan ham barcha odamlarning psixologiyasi va intellektual qobiliyati o'xshash, ularda madaniyatning bir xil xususiyatlarini kurish mumkin, kishilarning rivojlanishi ham uxshash krnuniyatlarga asoslanadi. Taylorning fikricha. madaniyatning turli shakllari «bosqichma-bosqich rivojlanishida ularning x.ar biri shubhasiz oTmish bilan borliq bo'lish bilan birga kelajakning hakllanishida muhim rol uynaydi. Taraqqiyotning mazkur ketma-ketligi barcha halqlar, shu jumladan. rivojlanihida eng orqada qolgan halqlardan tortib qivilizaqiyalashgan halqlargacha. hammasini uzaro yagona uzluksiz bir tizimga birlashtiradi. E. Taylor uz tadqiqotlarida ibtidoiy odamlarning diniy eTiqodlari madaniyatning barcha ko*rinishlariga nisbatan birmuncha ko'proq kizikdnn uyrotgan va u bu borada dinning paydo bo")ishi to'g'risidagi animistik nazariyani ishlab chikkan. Ibtidoiy odamlarning diniy e'tikrdlarini o*rganish asnosida Taylor ularga insoniyat va uning madaniyati uyrunligi nuktai nazardan yondash-gan. Uning fikricha. «yowoyi odamlar»ning e'tikrddari va maro-simlari turli-tuman mazmunsiz krrishmadan emas, balki uzaro ketma-ketlikka va manphiy asosga ega bo'lgan urf-I odatlardan iborat. Eng muhimi, bo'larning barchasi zaminida olim ta'kidlaganidek «Ilohiy zotga I e'tiqod» yoki boshqachasiga aytganda, ruh va jonga ishonch goyasi mujassamlashgan. Taylor uz I qarashlari asosida «animizm» nazanvasini shakllantirgan. U animizm ildizlarini ibtidoiy odam / tasavvuridagi tush, tush kurishning o'ziga xos xususiyati. kasalliq ulim kabi xrdisalar sabablarini I izoh-lash bilan borlaydi. Taylor ularni izoxlashda ibtidoiy odamlar tasavvuridagi «har bir odamda f jon bo'lib. ular inson tanasini vaktinchalik (tush ko'rish vaqtida) yoki butunlay (vafot etganda) tark etadi», — degan goyani asos qilib olgan. Uz navbatida jon to'g'risidagi bunday qarash keyinchalik dunyoviy dinlarda ham ri- vojlangan. Ibtidoiy odamlarning magik fikrlash kridasi asosi-da har bir narsaning joni va ruxi mavjudligi to'g'risidagi ta-savvurlar paydo bo'lgan va natijada hayvonlar hamda tabiiy kuch-larning ruh, bopha olamdagi hayotga ishonch, tabiatdagi iloxlar va oxir okibatda yagona tangri taologa bo'lgan e'tiqod shakllangan deb ta'kidlaydi. E. Taylorning evolyuqionistik qarashlari etnologiyadagi dastlabki «inkilobiy» nuktai nazarlardan biri edi. Evolyuqionist-lar qarashlarining muxo'm jixatlaridan biri shundaki, mazkur nazariya tarafdorlari ilk bora tarixiy jarayonlarning yaxlitli- ligi va madaniyat tarakkiyotining progressivligi to'g'risidagi iz-chil konqepqiyani ilgari so'rganlar. Biroq, evolyutsionizm kon-qepqiyasi, shu jumladan, Taylor qarashlarining kamchiligi bora-sida, birmuncha kechroq bo'lsada. qator tankddiy fikrlar bayon etilgan. Taylor qarashlarining izdoshlari boshqa mamlakatlarda ham mavjud edi. SHu bois uning qarashlari juda tez muddatda etnolo-giyada etakchi qarashlarga aylangan. Etnologiyada evolyutsionizm klassiklaridan biri ingliz fay-lasufi, biologi, psixologi va sotsiologi Gerbert Spenser (1820 — 1903 yy.) ushbu goyani asosan bir tomonlama taxdil va talknn kdlgan. Uning fikricha, ibtidoiy jamiyat vakillari jismonan, ak?lan va ruxiy jihatdan tarakkiy etmaganlar. qolaversa, Spen-serning evolyuqionistik qarashlari ma'lum ma'noda irqchilik harakterida bo'lgan. Etnologiyada evolyutsionizm asoschilari orasida amerikalik olim Lyus Genri Morgan (1818 -1881 yy.) ulkan xizmatlari tufayli aloxida ajralib turadi. L. Morgan yirik olim bo'lib u xech kimning da'vatisiz tadqiqotchi bo'lgan. U uzining kariyb 40 yillik ilmiy faoliyatini dastlab AQSHdagi hindu qabilasi — irokezlarni, sungra boshqa Amerika xindularini va uzga yurtlardagi halqlarni o'rganishga bag'ishlagan. Morganning barcha qarashlari va turfa xil goyalarini tuliq hamda atroflicha tavsiflash ancha mushkul. Uning etnik muammolarga aid asosiy qarashlari «Qadimgi jamiyat» (1877) nom-li yirik asarida mujassamlashgan. Mazkur asarda Morgan etnolo-giyaning asosiy uch muhim muammosini, ya*ni insoniyat tarixida urugchilik jamiyatining o'rni va ahamiyati, oilaviy-nikoh muno- sabatlarning shakllanish tarixi hamda insoniyat tarixini davr-lashtirish muammosini batafsil taxdil qilgan. U «Qaqimgi jamiyat» kitobida irokezlarning o'ziga xos jamo-aviy tuzumini rekonstrukqiya qilish okibatida ibtidoiy jamoa tuzumi asosan urugchilikka asoslangan, degan xulosaga kelgan. Morganning fikricha, insoniyat tarixini ikkita katta davrga bo'lish mumkin. Birinchisi. bu kabila va uruglarga asoslangan ilk ijti- moiy jamoalar davri; ikkinchisi, hududiy va mulkchilik asosi-dagi sunggi-siyosiy uyushmalar davri xisoblanadi. Morganning qarashlariga kura, ururchilik Osiyodagi, Yevropadagi. Afrikadagi va Avstraliyadagi qadimgi jamiyatlar uchun deyarli bir xil kechgan. Halqlarning urugchilik jamoalarini tadqiq etishda Morgan evolyuqion- tarixiylik prinqipi. tamoyiliga asoslangan. U ururchilik tuzumi krldiklarini Avstraliya kabilalari turmush tarzi-dan izlagay. Urugchilikning rivojlangan shakllarini esa jamoa tarakkdyotining yukrriroq pillapoyalaridan, ya'ni irrokezlar orasidan kdqirgan. Ururchilikning yakuniy shakli (patriarxat)ni boTsa u antik davrdagi yunonlarga xos deb xisoblagan. Ushbu vazi-yatda Morganning ona uro'rining ola ururiga aylanishi mulkiy munosabatlar urnatilishi va uning meros sifatida o'tkazilishi okibatida yuz berganligi to'g'risidagi g'oyasi etnologiya uchun muhim va kimmatli J xisoblanadi. Yuqorida ta'kidlaganimizdek evolyutsionistik maktab vakillari jamiyatning progressiv Irivojlanish royalari asosida insoniyat taraqqiyoti va uning madaniyati to'g'risidagi dastlabki ti- zimli konsepsiyani ilgari so'rganlar. Evolyutsionizmning asosiy goyalari;♦ Klassik evolyutsionistik nazariya tarafdorlari avvalo in-soniyat madaniyati tarakkiyoti bilan I bog"liq universal manbalar va universal qonuniyatlarni yaratishga harakat qilganlar. ♦ Evolyutsionizm tarafdorlari zamonaviy jamiyatda yashashlariga qaramay, uz yozuvlariga ega bo'lmagan halqlarni qadimiyat qoldig'i sifatida talqin qilganlar. Ularning madaniyatlarini o'rganish «ibtidoiy jamoa» madaniyatini yaxlit tarzda rekonstruksiya qilish imkonini beradi deb xisoblaydilar. ♦ Tabiatda umumiy insonlar jamoasi mavjud. SHu bois barcha odamiar taxminan bir xil akliy fj qobiliyatga egalar. Ko'pincha kishilar uxshash vaziyatlarda taxminan bir-biriga yaqin qarorlar !| qabul qiladilar. Bu vaziyat dunyoning barcha qismlarida insoniyat madaniyatining rivojlanishi umumiyligi va bir xil ekanligini tasdiqlaydi. Bu o'rinda turli madaniyatlar o'rtasidagi aloqalarning mavjudligi yoki mavjud emasligi hal kiluvchi ahamiyat kasb etmaydi ♦ Kishilik jamiyatida uzluksiz taraqqiyotning o'rni bor, ya'ni soddalikdan murakkablikka o'tish kabi madaniyat ham xuddi jami-yatdagi singari asta-sekin o'zgarishlar, mikdoriy usish yoki ka-mayish yulida kuyidan yuqoriga karab doimo uzluksiz rivojlanib boradi. ♦ Madaniyatning har qanday ko'rinishi ilk davridan ma'lum-dir: Uning keyingi shakllari qayta paydo bo'ladi va oldingi ko'rinishlar asosida shakllanadi. Bunda madaniyat rivojlanishi ko'p pog'onali va dunyodagi barcha halqlar uchun yagona xisoblangan boskichlar asosida bo'ladi. Insoniyat madaniyatining har tomonlama umumiy qonunlari bilan birga turli halqlar va ular madaniyatlarining bir xil rivojlanish bosqichi bir xil natijaga olib keladi. ♦ Halqlarning madaniy farki ularning rivojlanish darajasi bilan bevosita boglikdir. Evolyutsionizmning yuqoridagi asosiy tamoyillarini etnolog- sharxlovchilar muxim yuyaviy va amaliy xulosalarga aylantirgan-lar: agar hamma halqlar bir xil taraqqiyot yulidan borsa, uning yuqori nuqtasida Yevropa madaniyati hamda sivilizatsiyasi turgan. SHu bois sayyoramizdagi barcha halqlar va elatlar oxir-oqibatda yevropa madaniyati bilan umumlashishi lozim. Kolaversa, yevropaliklar kolonial imperiyalarini barpo etishlari orqali mustamlaka halqlarni madaniy taraqqiyotga erishishlariga kumaklashadilar, degan gayriilmiy xulosaning ham shakllanishgiga sabab bo'lgan. XIX asr intixrsiga kelib etnologiya yo'nalishida to'plangan ilmiy materiallar evolyutsionizmning xakikiy xayotga har jixatdan to'g'ri kelmasligi va kamchiliklarini kursata boshlagan. Jumladan, evolyutsionizm tarafdorlari madaniyatdagi mikdoriy uzgarishlardangina kelib chikib madaniyat va uning tarkibiy qismlarining qaytatug'ilishi kelajakdagi paydo bo'ladigan I barcha madaniyatlarni insoniyat tarixining boskdmlari bilan boglanishini taxmin kilgan xolda ixlab bera olmadilar. Ular hatto bunga harakat ham qilib kurmaganiar. YAngi etnografik ekspeditsiyalar materiallari ko'pincha evolyutsionistik qarashlarni rad etgan va bu borada bohqacha ; qarashlarga extiyoj sezila boshlagan. Ilmiy zaruriyat tufayli yangi antievolyuqionistik nazariyalar va maktablar paydo bo'lgan. Evolyutsionizmdan xafsalasi pir bo'lgan ay-rim etnolog va antropologlar hatto o'zlarining nazariy xulosala-ridan ham voz kechib, faqat empirik (tajribaga asoslangan) tadkikotlargina olib borganlar. Diffuzionizm. XIX asr so'nggi choragiga kelib etnologiya taraqqiyotida yangi davr boshlangan. Agar oldinlari bevosita etnografik kuzatuvlar ko'proq savdogarlar, missionerlar va sayyoxlar tomonidan bajarilgan bo'lsa, keyinchalik maxsus tayyorlangan mutaxassislar etnologiyaga oid amaliy tadqiqotlarni oldindan ishlab chikishgan dasturlar asosida amalga oshirganlar. Bu esa, uz navbatida fanda yangicha qarashlar va nazariyalarning paydo bo'lishiga hamda etnologiyada evolyutsionizmning yakka xukmronlik mavqeining susayishiga olib kelgan. Kdpaversa, bu davrda evolyuqion metod asosida izoxlash mushkul bo'lgan qator muammolar paydo bo'lgan. Evolyutsionizmning inkirozi diffuzionistik yo'nalish, mak-tabning shakllanishiga olib kelgan. Etnologiyadagi diffuzionistik goyalarning asosiy maqsadi madaniyat yoki madaniyatning alo-xida ko'rinishlarini ma'lum bir makonda tarqalishi, ularning kelib chiqish hududlarini anikdash va turli hududlar buo'shab yoyi-lish yullarini hamda usullarini kdyta tiklashni kursatib be-rish xisoblangan. , «Diffuziya» tushunchasi aslida fizikadan uzlashtirilgan bo'lib, mazkur ibora «yoyilmoq». «kirib kelmoq» ma'nolarrshi anglatadi. Etnologiyada diffuziya deganda halqlarning uzaro aloqasi - savdo, ko'chish, bir halqning ikinchisini bosib olishi natijasida yuzaga keladigan madaniy ko'rinishlarning tarqalishi tushuniladi. Diffuzionizm ilmiy yo'nalish sifatida tarixiy jarayonlar asosiy mazmunini madaniyatlararo uzaro aloqalar natijasida bo-shkalardan o'zlashtirish va ularning biridan ikkinchisiga kuchi-shini e'tirof etishidan iborat. Evolyutsionistik nazariya taraf dorlari tomonidan uxshash madaniyatlarning uzaro uxshash sharoit-larda mustaqil ravishda paydo bo'lishi va rivqjlanish nuktai nazariga qarshi diffuzionistlar malum geografik mintaqalar-da madaniy ko*rinishlarning paydo bo'lishi va bir markazdan boshqa hududlarga tarqalishiga doir o'zigaxos ilmiy goyani ilgari so'rganliklari bilan farkdanadilar. Diffuzionizmning mashxur vakillari: Fridrix Rattsel ( 1844 1904yy.) — asosiy ishi "Antropogeografiya" nomli asari bo"lib. u 1882 yilda chop ctilgan; Erland Nordensheld (1877 — 1938 yy.) ning asosiy tadqiqoti "Ko'yosiy etnografik tadkdaot"dir, u 1919 yilda e'lon qilingan; Robert Grebner (187'. 1934yy.) — muhim asari "Etnologiya uslubi"— 1905 yilda nashr etilgan; Vilgelm SHmidt (1868 —1954y.) - - V. Koppers bilan hammualliflikda "Tarixiy madaniy etnologiya metodlariga oid muxdsh kitob" —1937 yilda chop etilgan; Leo Frobenius (1873 — 1938 yy.) ning asosiy asari "Madaniyat haqidagi tabiiy- ilmiy la'limot" bo'lib. u 1899 yili nashr etilgan. G. Elliot-Smitning asosiy tadqiqoti - "Madaniyat"dir. Mazkur asar 1928 yilda e'lon qilingan. Ktnologiyada diffuzionizmning asoschisi sifatida Myunxen universiteti professori Fridrix Ite/e'tirof etiladi. U ilk bora madaniyat ko'rinishlarini turli madaniy hududlar va mamla-katlar bo'yicha tarkalish kriuniyatiga aloxida e'tibor karatgan. Evolyuqionistlarda «madaniyat korinishlari mavxum bo'lib, uz-uzidan paydo bo'ladi», — degan qarash ustuvorlik kilardi. Ratsel uz qarashlari. goyalarini «Antropogeografiya» (1882). «Halqshunoslik» (1885) hamda «Er va hayot» (1891) nomli ko'p jildlik asyorlarida mujassamlashtirgan. Jumladan. (Antropogeografiya» asarida moddiy madaniyat namunalarini (etnografik fuyumlar va ularning terminologiyasi) geografiyasini turli halq.-larda tarkalishi bilan boglab tadqiq qilgan. Ratselning fikri-cha. tabiiy muxit ta'sirida shakllangan madaniyatlar o'rtasidagi o'zaro farq urbu halqlarning bir- birlari bilan doimiy etnomadaniy aloqalari ta'siri natijasida asta-sekinlik bilan sil- liklanib bfadi. ! Ratsel Uz tadqiqotlarida bir halqni boshqasi tomonidan kushib yoki bosib olinishi, turli irqlarning uzaro birikishi. etnomadaniy savdo aloqalari va ularning turli shaklla-riga aloxdda ahamiyat kdratgan va ularni batafsil taxlil qilgan. Aynan mana shunday aloqalar natijasidagina madaniyat keng hudud-larga yoyilishi mumkin. Amaliyotda esa bu til va irq xususiyatlari-dan muxdshroq bo'lgan etnografik ashyolarning tarkalishi shaklida namoyon bo'ladi. Irqlar doimo uzaro kushilib boradilar va shuning uchun ham xozirgi davrdadeyarli barcha irqlar aralash xrdqa yasha-shini bzatish mumkin. Uz navbatida shuni ham aloxida ta'kidlab o'tish joizki, halq. hayotida til etnik belgi sifatida irqda nis-batan birmuncha mustaxkam xo'soblanadi. Lekin, vaktlar o'tishi bilan uzaro etnomadaniy aloqalar natijasida til ham malum ma'noda uzgaradi yoki biri ikkinchisiga uzaro yaqinlashadi. Moddiy madaniyat ashyolari esa boshqa madaniyat ko'riniishariga Karaganda uo'i-ning shakli va tarkalish hududini birmuncha ko'proq, kengroq namoyon etadi. Ratselning fikricha. halqlar hayotida sodir bo'lgan, yuz bergan turli xil etno-ijtimoiy uo'garishlar yukrlib ketgani xrlda etnografik predmetlar kanday bo'lsa. shundayligicha krladi. SHuning uchun ham madaniyatni ilmiy o'rganishda etnografik ashyolarning o'rni bekdyos xo'soblanadi. F. Ratselning shogirdi xisoblangan Leo Frobenius etnolog, arxeolog va folklorshunos olim sifatida shuxrat qozongan. U birinchi marta diffuzionizm nazariyasi asosida "Madaniyat morfologiyasi" nomli konqepqiyasini va madaniy doiralar nazariyasini yaratgan olimdir. Leo Frobenius Afrika va boshqa mintaqalarda yashovchi halqlar madaniyati buiicha mugaxassis boltan. U Afrika, Avstraliya va Okeaniya halqlari madaniyatini tadkdh etish bora-sida 12 marotaba ekspeditsiya uyushtirgan va amalga oshirgan ilmiy tadqiqotlari asosida Afrikaning etnik haritasini yaratgan. Uz navbatida shuni ham kayd etish joizki. mazkur harita xozirgi davrga qadar uo'z ahamiyatini yukrtgan emas. Afrikashunos olim uz ekspeditsiyalari materiallarini va ularning na/ariy xulosalari-ni 1988 yidda nashr etilgan «Afrika madaniyatining kelib chiki-shi» nomli monografiyasida bayon qilgan. Uning fikricha, madani-yat misli tirik organizm bo'lib, undagi 'zgarishlar hayotning umu-miy krnunlari bilan chambarchas boglikdir. Olim tomonidan Afrika va lelaneziya halqlari madaniyatlarini uzaro taqqoslab urga-nish asnosida madaniyatdagi o'zgarishlar aloxdda unsurlar, ele-mentlarning tarkapishiga bog'liq emas, balki bir butun yaxlit madaniyat ko'rinishlariga boglsh; bo'lib, ular taxminiy birlash-gan elementlar uyushmasi emas, balki bir butun yaxlit tizim xisoblanadi, degan xulosaga kelingan. L. Frobeniusning ta'kidlashicha, odamlar halq. madaniyatni yaratuvchisi emas, balki uzatuvchisidir. Fronbeniusning fikricha, har bir madaniyat o'ziga xos xususiyatga ega. qolaversa, u madaniyatni ijtimoiy muxitdan tashqarida, mistik ko'rinish tarzida talkin kiladi hamda uni ikkiga. ya*ni erkak va ayolga ajratadi. Uz navbatida, mashxur olim uz kdrashla-rini ekspeditsiyalar jarayonida tuplagan dala materiallari orka-li isbotlashga harakat qilgan. Jumladan, olimning Afrikada olib borgan tadkdhotlari natijasida Afrika madaniyatini ikkiga — telluruit — Efiopiya — patriarhal va xtonik — hamitik — matriarxat kdsmlariga bo'lgan. Nemis tilli halqlar orasida diffuzionizmning kuzga ko'rin-gan yirik namoyandalaridan biri Robert Grebner bo'lgan. Uning fikricha, etnograf- evolyuqionistlar o'zlarining turli halqlar madaniyatlaridaga uxshash xususiyatlarning sabablarini elementar goyalar yoki tabiiy sharoit bilan bog'liq bo'lganmi? — degan kerashni isbotlash uchun zaruriy me'yoriy asoslarni ishlab chikmaganlar. SHu sababga binoan Grebner asosiy e'tiborini etnologiyaning asosiy muammosi — madaniyatning tarixiy-madaniy aloqalari yoki mus-takdi kelib chikdshshga oid tadqiqotlar metodini ishlab chhishga karatgan. U uzining asosiy qarashlarini 1905 yilda nashr etilgan ((Etnologiya uslubi» nomli kitobida mujassam etgan. Frobenius va Ratsel qarashlari asosida Robert Grebner mada-niy qarashlar doirasida butun ibtidoiy jamoa davri tarixini global rekonstrukqiya kdluvchi o'ziga xos nazariyani yaratgan. U o'z qarashlarini isbotlash makradida dunyodagi barcha halqlarning davlatchilikkacha bo'lgan madaniyatini oltita yirik madaniy doira yoki madaniy guruhlarga bo'lib chikkan. Grebner olib borgan ilmiy izlanishlari natijasida insoniyat tarixida hech qanday takroriy holatlar va bu bilan bog'liq biror bir qonuniyat mavjud emas degan xulosaga kelgan. Madaniyatdagi etnik jarayonlarning takror-lanishi juda kam uchraydigan holatdir. SHubhasiz bu o'rinda etnologlar ko'plab uxshash holatlarga emas, balki yagona ko'rinish bilangina tuqnashadilar. Diffuzionizmga oid muloxazalarni yakunlar ekanmiz, xulosa sifatida shuni ta'kidlash kerakki, mazkur okdsh turli mamlakat-larda turli darajada tarakkiy etganiga qaramay, ularni birlash-tiruvchi umumiy jihatlarga ega. Biz umumiy jihatlar sifatida kuyidagi holatlarni e'tirof etishimiz mumkin: ♦ Madaniyat ma'lum bir geografik hududqa paydo bo'ladigan va keyinchalik boshqa mintaqaiarga tarqaluvchi tirik organizmga uxshash holatda tasawur etiladi. ♦ Har bir madaniyat uzining paydo bo'lish hududiga va tarka-lish mintaqasiga egadir. Ushbu madaniyat markazlarini izlab to-pish va ularni tadqiq qilish etnologiyaning asosiy vazifasidir. ♦ Madaniyat rivojlanishining asosiy omillari o'zlashtirilgan xususiyatlar va aralash madaniy elementlar xisoblanadi. Uzaro qorishgan madaniyatlar moddiy madaniyatnigina emas, ma'naviy madaniyat ko'rinishlari xisoblangan miflar, e'tiqodlar, odatlar va boshqa shu kabilarni ham jalb etadi. ♦ Har bir madaniyat ko'rinishi bir marta paydo bo'ladi; uning tarqalish manzarasini tasawur qilish lorqali uning har bir ko'rinishini, dastlabki paydo bo'lgan zdaudini aniqlash mumkin. Diffuzionizmning asosiy g'oyasi — madaniyatning uzlashtirilishi va kirib kelishi g'oyasi qonuniy va natijali bo'lgan. Evolyutsionistlarning madaniyatning abstrakt taxliliga oid evolyutsionistik talqinidan farqli ravishda diffuzionistlar turli halqlar madaniyatlarining geografik anikliligi hamda aloqadorligi to'g'risidagi qarashni ilgari suradilar. Diffuzionizm vakillari bu borada turli madaniyatlarni taqqoslab taxlil etishni eng mukammal yo'nalish deb baholaganlar. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati . 1. Barth F. Introduction // Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organisation of Culture Difference / Ed de F.Barth Bergen, Oslo, London, 1969. P.9-17. 2. Edited by M. N. Srinivas . The University Of Chicago Press 1998 3. Encyclopedia Of Social And Cultural Anthropology. Edited by Alan Barnard Jonathan Spencer. - London & New York, 2002. 4. Greenberg J.H. Language in the Americas. Stanford, 1987. 5. Introduction to Sociocultural Anthropology. Zerihun Doda . Debub University . 2005 6. Method In Social Anthropology Selected Essays by K. R. Radcliffe-Brown 7. Ruhlen M. A guide to world' languages. Vol.1: Classification. London, 1987. 8. Small Places, Large Issues An Introduction to Social and Cultural Anthropology . Thomas Eriksen 2001 9. Social Anthropology Core Course Calicut University page 26-27-28 10. Social Anthropology Core Course Calicut University , 2011 11. Алесеев В.П, Першиц А.И. “История первобытного обшества” Москва. “Высшая школа” 2004 12. Асқаров А. Ўзбек халқи этногенез ва этник тарихининг баъзи бир назарий ва илмий методологик асослари // O ’ zbekiston tarixi .– 2002.№4. – Б.54-60. 13. Аширов А. «Авесто»дан мерос маросимлар» - Т.; 2001. 14. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983.– С. 34. 15. Бўриев О. ва бошқалар «Ўзбек оиласи тарихи». Т., 1995.

MAVZU: Evolyutsionizm va diffuzionizm. Reja: 1. Evolyutsionizm g'oyasining paydo bo'Iishi 2. Evolyutsionizm g'oyasining mashxur namoyondalari 3. Diffuzionizm g'oyasining paydo bo'Iishi 4. Diffuzionizm g'oyasining mashxur namoyondalari ADABIYOTLAR

XIX asr o'rtalariga kelib etnologiyada etnomadaniy materiallar asosida o'ziga xos talqin beruvchi yangi yo'nalishlar, konsepsiyalar va maktablar paydo bo'ldi. Ularning ayrimlari qat'iy ilmiy yo'nalishga taalluqliligi va tizimlashgan shakli bilan aj-ralib to'rganligi bois juda qisqa mudqatda ommalashib ketgan. SHubxasiz, fandagi bunday mashxur oqimlar va maktablar qatori-ga evolyutsionizm, diffuzionizni, strukturualizm, etnologiyatng tarixiy Amerika maktabi, funktsonalizm, madaniy relyativizm kabilar kiradi. Dastlabki etnologik nazariya — evolyutsionizmning rasman shakllanishi XIX asr lortalaridagi umummetodologik dasturlar va kashfiyotlarning amalga oshirilishi bilan bevosita JbogMiq bo'lgan. Bunday qarashlar orasida usha davr fanida rivojlanish, taraqqiyot, evolyusiya lijoidalarining tasdiqlanishi muhim ahamiyat kasb etgan. Unga ko'ra dunyodagi har qanday lo'zgarish ichki determinizm (narsa va xodisalarning sababiy bog'lanishi)ga asoslanadi. Mazkur nazariya asosida dastlab tabiiy fanlardagi ko'plab jarayonlarga izoh va tavsiflar berilgan. Tabiiy fanlardagi bunday qarashlarning yakuni sifatida XIX asrda evolyuqionalizm goyasining yaratilishi vaoxir oqibat uning g'alabasiga sabab bo'lgan. Evolyutsionizm nazariyasi tabiiy fanlarda keskin burilish yasyshi bchlan birga inson va Imadaniyatlar to'g'risidagi mashxur goyani etnologiya faniga ham olib kirgan. Uz navbatida ko'plab evolyu-qionistlar uz asarlarini tabiiy fanlarda erishilgan kashfiyot-lardan ilxrmlanib. ruxlanib yaratganliklarini e'tirof etgan-lar. Evolyutsionizm tarafdorlari o'zlarining asosiy qarashlari, vazifalarini insoniyat madaniyati rivojlanishvda umumiy krnu-niyatlarning kashf etilishi I va asoslanishida. turli halqlar ma-daniyatlarining rivojlanishvda deb xisoblaganlar. Evolyutsionizm tarafdorlari bir vaktning uzida turli mamlakatlarda paydo bo'lib, evolyuqion yo'nalishning shakllanishi natijasida etnologiya fan sifatida faoliyat kursata boshlagan.. Evolyutsionizmning yirik namoyondalari: Edvard Bernet Taylor (1832 — 1917yy.) — asosiy tadqiqoti — "Ibtidoiy madaniyat" 1871yil chop etilgan. Lyuis Genri Morgan (1818 - - 1881 yy.) -- asosiy ishi — "Qadimgi jamiyat" nomli kitobi IK"" yil nashr etilgan.

Jeyms Frezer (1854 1941 yy.) — muxim ishi — "Oltin shox" asari 1890 yil nashr etilgan. Jon Mak-Lennon (1827 -- 188lyy.) — asosiy ishi - "Patriarxat nazariyasi" 1881 yil e'lon kilingan. Adolf Bastian. asosiy tadqiqoti — "Etnologiyaning asosiy asoslari" nomli asari 1881 yil chop etilgan. logann Baxofen {1815 — 1887 yy.) asosiy ishi — "Matriarxat" kitobi 1897 yidda e'lon qilingan. Evolyutsion nazariya tarafdorlaridan Angliyada — Gerbert Spenser, Edvard Taylor. J. Frezer. Germaniyada — Adolf Bastian, Teodor Vayts, Genrix SHurts, Fransiyada — SHarl Leturno, Amerikada — Lyuis Genri Morgan kabi olimlar bo’lgan. E. Taylor (1832 — 1917 yy.). Buyuk ingliz olimi Edvard Taylor etnologiyadagi evolutsionistik maktabning asoschisi xisobIanadi. U 1865 yil nashr etilgan «Insoniyatning qadimgi turixi haqida tadqiqoti nomli kitobida uzining evolyuqionistik goyalarini ilgari surgan. Taylor insoniyat madaniyatining ibtidoiylikdan zamonavyy qivilizaqiyagacha bo'lgan tarixiy rivojlanish boskichlarini, halqlar orasidagi uzaro tafovut irqiy farkda asoslanmasdan, balki madaniyatlar rivojlanishining turli zinapoyalari hamda halqlar madaniyatining o"zaro alokasi va vorisligi kabi goyalar bilan bogliq deb xisoblagan. Taylor uzining evolyu-qionistik konsepsiyasini Iptidoiy madaniyat» (1871) nomli fundamentaol asarida bayon etgan. Mazkur asarda olim madaniyatni olga siljituvchi tarakkiyot goyasini har tomonlama rivojlantirgan xolda J-de Mesiraning «Tuhanlashshi yuyasi»ta karama-qarshi kuygan. J.de Mestra ilgari so'rgan goya moxiyatiga kura. madaniyatning ilk boskichlarida yerda yarim sivilizatsiyalashgan odamlar yashaganlar va ularning keyingi rivojlanishi ikki yo'ldan borgan. Bu jarayonda bir guruh kishilar yowoyilik tomon orqaga ketgan bo'lsalar boshqa bir jamoa sivilizatsiyalashgan jamiyat sari tarakkiy kilgan. - - deyiladi. Taylor esa tarixiy va tabiiy katalizator natijasida madaniyatdagi regressiv o'zgarishlarni rad et-magan xolda rgsoniyat tarixida madaniyatning evolyutsion

taraqqiyotini asosiy yo'nalish sifatida kat'iy ta'kidlagan.uz mulohazalarini evolyutsionizmning «insoniyat tabiatning bir bo'lagi bo'lganligi uchun ham tabiiy qonuniyatlar asosida rivojlanadi» — degan goya asosida shakllantirgan. SHu boisdan ham barcha odamlarning psixologiyasi va intellektual qobiliyati o'xshash, ularda madaniyatning bir xil xususiyatlarini kurish mumkin, kishilarning rivojlanishi ham uxshash krnuniyatlarga asoslanadi. Taylorning fikricha. madaniyatning turli shakllari «bosqichma-bosqich rivojlanishida ularning x.ar biri shubhasiz oTmish bilan borliq bo'lish bilan birga kelajakning hakllanishida muhim rol uynaydi. Taraqqiyotning mazkur ketma-ketligi barcha halqlar, shu jumladan. rivojlanihida eng orqada qolgan halqlardan tortib qivilizaqiyalashgan halqlargacha. hammasini uzaro yagona uzluksiz bir tizimga birlashtiradi. E. Taylor uz tadqiqotlarida ibtidoiy odamlarning diniy eTiqodlari madaniyatning barcha ko*rinishlariga nisbatan birmuncha ko'proq kizikdnn uyrotgan va u bu borada dinning paydo bo")ishi to'g'risidagi animistik nazariyani ishlab chikkan. Ibtidoiy odamlarning diniy e'tikrdlarini o*rganish asnosida Taylor ularga insoniyat va uning madaniyati uyrunligi nuktai nazardan yondash-gan. Uning fikricha. «yowoyi odamlar»ning e'tikrddari va maro-simlari turli-tuman mazmunsiz krrishmadan emas, balki uzaro ketma-ketlikka va manphiy asosga ega bo'lgan urf-I odatlardan iborat. Eng muhimi, bo'larning barchasi zaminida olim ta'kidlaganidek «Ilohiy zotga I e'tiqod» yoki boshqachasiga aytganda, ruh va jonga ishonch goyasi mujassamlashgan. Taylor uz I qarashlari asosida «animizm» nazanvasini shakllantirgan. U animizm ildizlarini ibtidoiy odam / tasavvuridagi tush, tush kurishning o'ziga xos xususiyati. kasalliq ulim kabi xrdisalar sabablarini I izoh-lash bilan borlaydi. Taylor ularni izoxlashda ibtidoiy odamlar tasavvuridagi «har bir odamda f jon bo'lib. ular inson tanasini vaktinchalik (tush ko'rish vaqtida) yoki butunlay (vafot etganda) tark etadi», — degan goyani asos qilib olgan. Uz navbatida jon to'g'risidagi bunday qarash keyinchalik dunyoviy dinlarda ham ri- vojlangan. Ibtidoiy odamlarning magik fikrlash kridasi asosi-da har bir narsaning joni va ruxi mavjudligi to'g'risidagi ta-savvurlar paydo bo'lgan va natijada hayvonlar hamda tabiiy kuch-larning ruh, bopha olamdagi hayotga ishonch,

tabiatdagi iloxlar va oxir okibatda yagona tangri taologa bo'lgan e'tiqod shakllangan deb ta'kidlaydi. E. Taylorning evolyuqionistik qarashlari etnologiyadagi dastlabki «inkilobiy» nuktai nazarlardan biri edi. Evolyuqionist-lar qarashlarining muxo'm jixatlaridan biri shundaki, mazkur nazariya tarafdorlari ilk bora tarixiy jarayonlarning yaxlitli- ligi va madaniyat tarakkiyotining progressivligi to'g'risidagi iz-chil konqepqiyani ilgari so'rganlar. Biroq, evolyutsionizm kon-qepqiyasi, shu jumladan, Taylor qarashlarining kamchiligi bora-sida, birmuncha kechroq bo'lsada. qator tankddiy fikrlar bayon etilgan. Taylor qarashlarining izdoshlari boshqa mamlakatlarda ham mavjud edi. SHu bois uning qarashlari juda tez muddatda etnolo-giyada etakchi qarashlarga aylangan. Etnologiyada evolyutsionizm klassiklaridan biri ingliz fay-lasufi, biologi, psixologi va sotsiologi Gerbert Spenser (1820 — 1903 yy.) ushbu goyani asosan bir tomonlama taxdil va talknn kdlgan. Uning fikricha, ibtidoiy jamiyat vakillari jismonan, ak?lan va ruxiy jihatdan tarakkiy etmaganlar. qolaversa, Spen-serning evolyuqionistik qarashlari ma'lum ma'noda irqchilik harakterida bo'lgan. Etnologiyada evolyutsionizm asoschilari orasida amerikalik olim Lyus Genri Morgan (1818 -1881 yy.) ulkan xizmatlari tufayli aloxida ajralib turadi. L. Morgan yirik olim bo'lib u xech kimning da'vatisiz tadqiqotchi bo'lgan. U uzining kariyb 40 yillik ilmiy faoliyatini dastlab AQSHdagi hindu qabilasi — irokezlarni, sungra boshqa Amerika xindularini va uzga yurtlardagi halqlarni o'rganishga bag'ishlagan. Morganning barcha qarashlari va turfa xil goyalarini tuliq hamda atroflicha tavsiflash ancha mushkul. Uning etnik muammolarga aid asosiy qarashlari «Qadimgi jamiyat» (1877) nom-li yirik asarida mujassamlashgan. Mazkur asarda Morgan etnolo-giyaning asosiy uch muhim muammosini, ya*ni insoniyat tarixida urugchilik jamiyatining o'rni va ahamiyati, oilaviy-nikoh muno- sabatlarning shakllanish tarixi hamda insoniyat tarixini davr-lashtirish muammosini batafsil taxdil qilgan.

O'xshashlar

TARIXIY ANTROPOLOGIYADA DIFFUZIONIZM
Etnogenez va etnik tarix nazariy asoslari faning asosiy yo’nalishlari va maktablari - Aqsh, Evropa va Rossiya etnologiya maktablari
Dialektika-metod ta'limot va taraqqiyot
TARIXIY ANTROPOLOGIYaDA SOTSIOLOGIK VA FUNKSIONAL NAZARIYaLAR
Etnos va madaniyat.