Faning maqsadi va vazifalari. Tirik organizmlarning tasnifi Reja: 1. Kirish. Faning maqsadi va vazifalari. 2. Sistematika tarixi 3. Tirik organizmlarning tasnifi

«Hayvonlarning zamonaviy tasnifi va filogeniyasi» fani hayvonot olamining zamonaviy tasnifi, hayvonlar sistematikasi, asosiy sistematik kategoriyalar, hayvonlarni sistema solish aspektlari, filogenetik sistematika, molekulyar zoologiya va uning zamonaviy tadqiqotlardagi o‘rni, hayvonlarning asosiy sistematik guruhlari va ularning o‘zaro qarindoshlik munosabatlar haqidagi fandir. Biologik sistematikadagi 8 ta asosiy taksonomik kategoriya (toifa) lar ierarxiyasi. Bunda oralik kategoriyalar ko‘rsatilmagan Biologik sistematika-tirik organizmlarni klassifikatsiyalash tamoyillari va bu tamoyillardan organik olam sistemasini tuzishda faydalanish bilan shug‘ullanadigan fandir. Klassifikatsiya deganda barcha tirik mavjudotlar va qirilib ketgan organizmlarni tavsiflash va ma’lum sistemaga joylashtirish tushiniladi. Sistematik tadqiqotlarning yakuniy natijasi tabiiy sistema ning yaratilishidir. Tuziladigan tabiiy sistema, bir tomondan tabiiy jarayonlarni aks ettiradi, ikkinsi tomondan, ilmiy tadqiqotlarning faqatgina bir bosqichidir. Tabiatdagi jarayonlarni tushunib borish cheksiz davom etar ekan, to‘liq tabiiy sistemaga ega bo‘lish ham mumkin emas. «Aniqlangan guruhlarni chuqur o‘rganish, ularning o‘zaro munosabatlarini to‘laroq aniqlash o‘z novbatida boshqacha talqinlarni, aniqrog‘i, qismlarning o‘zgacha tartibini taqazo etadi. Vaholanki, tabiiy sistemaga doimo o‘zgartirishlar kiritilib turadi, chunki harakatlar o‘z zamonasining ilmiy dunyoqarashlari holatidan kelib chiqqan holda bajariladi». –Karl Ber. Sistematikaning asosiy maqsadi: 1. taksonlarni nomlash (shu jumladan, tavsiflash); 2. diagnostika (taksonning sistemadagi joyini aniqlash); 3. Ekstrapolyatsiya, ya’ni u yoki bu taksonga mansub ob’ek (organizm) larning xususiyatlarini oldindan aytish. Masalan, tana bargsimon yoki tasmasimon tuzilishiga qarab bir hayvonni yassi chuvalchanglarga kiritsak, tasavvur qilamizki, uning ayirish sistemasi protonevridial tipda, tana bo‘shlig‘i mavjud emas. Sistematikada doimo nazarda tutiladi:

-bizni o‘rab turgan organizmlar xilma-xilligi ma’lum ichki tuzilmalarga ega -bu tuzilma ierarxik tuzilishga ega, ya’ni har bir takson boshqa takson tarkibiga kiradi va o‘zi tarkibiga kichikroq taksonlarni birlashtiradi. -bu sistemani oxirigacha o‘rganish mumkin va demak, organik olam sistemasini to‘liq tuzish imkoni bor. Aytilgan faraziy fikrlar har qanday taksonomik tadqiqotlarning asosida turadi va sistematika akseomalari deyiladi. Tirik organizmlarning zamonaviy klassifikatsiyasi ierarxik qoida asosida tuzilgan. Ierarxiyaning turli darajalari o‘zining nomiga ega: olam, tip yoki bo‘lim, sinf, turkum yoki tartib, oila, avlod va tur. Tur o‘z novbatida alohida individlardan tashkil topadi. Har bir organizm bu kategoriyalarning hammasiga mansub bo‘ladi. Murakkab sistemalarda oraliq kategoriyalar ham ishlatiladi. Masalan, katta- , kichik-, kenja- va h.o. 1990 yilda Karl Vyoze katta olam yoki domen tushunchasini ham kiritdi va barcha biologik taksonlarni 3 ta domenga: 1) eukariotlar; 2) bakteriyalar; 3) arxeylarga ajratdi. Sistematika tarixi. Hayotning turli shakllarini klassifikatsiyalash ishlari antik davrda Geptador, Aristotel va Teofrast ishlaridan boshlangan. Ularning ishlarida tirik organizmlarning ancha mukammal tasnifi beriladi. Ular o‘simliklarni daraxtlar va o‘tlarga, hayvonlarni issiqqonlilar va sovuqqonlilarga ajratishadi. 16-17 asrlarda tirik organizmlarni o‘rganishda va alohida guruhlarning klassifikatsiyasini tuzishda K.Gesner, I.Fabritsiy, U.Garvey, M.Malpigi, Ya.Svammerdam va R.Guklarning xizmati katta bo‘ldi. Ingliz tabiatshunosi Djon Rey o‘simlik va hayvonlarga bag‘ishlangan muhim ishlarini chop ettirdi. Uning o‘simliklar klassifikatsiyasiga bag‘ishlangan « Historia Plantarum » kitobi zamonaviy sistematika tomon qo‘yilgan muhim qadam bo‘ldi. J.Rey dixotomik ajralishni inkor etdi va turlar

va tiplarni klassifikatsiyalashda o‘rganish jarayonida aniqlangan o‘xshashlik va farqlariga e’tibor qaratish zarurligini takidladi. 18-asrning boshlarida biologik tabiiy sohasida ko‘pgina ishlar amalga oshirildi. Lekin bu klassifikatsiya ancha orqaga qola boshladi. Bu muammoni hal etishda Shved tabiatshunosi K.Linney ning ishlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi. K.Linney o‘zining «tabiat sistemasi» kitobida tabiatni 3 ta olamga: mineral (anorganik), o‘simliklar va hayvonlarga ajratdi. Shuningdek, u o‘simliklarning sun’iy sistemasini yaratdi. Linney sistematikada 4 ta kategoriyadan foydalandi: sinf, turkum, avlod va tur. U tomonidan fanga kiritilgan qo‘shaloq nomlash hozirgacha muvaffaqitli ishlatilmoqda (Linneygacha turlar nomi juda ko‘p so‘zlardan iborat bo‘lgan). Keyinchalik bunday nomlash «binar nomenklatura» deb atala boshlandi. 18-asrning oxirida Antuan Jyussyo tomonidan «oila» tushunchasi, 19- asrning boshida J.Kyuve tomonidan hayvonlar uchun «tip» tushunchasi kiritildi. Keyinchalik o‘simliklar uchun uning analogi «bo‘lim» tushunchasi kiritildi. Ch.Darvin tabiiy sistemani tirik tabiatning tarixiy rivojlanishi natijasi sifatida qarash kerak, deb ta’kidlagan. «Kelib chiqishning umumiyligi…..bu organizmlar o‘rtasidagi bog‘lanishlardir va buni bizga bizning klassifikatsiyamiz ochib beradi»-Ch.Darvin. Ch.Darvinning bu gaplari sistematikada yangi davrni –filogenetik sistematikani boshlab berdi. Darvin fikricha, kuzatiladigan taksonomik struktura, jumladan, taksonlar ierarxiyasi, ularning bir-biridan kelib chiqishi bilan bog‘liq. Shu asosda evolyusion sistematika shakllandiki, asosiy e’tibor organizmlarning kelib chiqishiga qaratildi. Bunda morfologik usullar bilan birga embriologik va paleontologik usullardan ham foydalanila boshlandi. Bu borada Ch.Darvinning davomchisi, nemis biologi E.Gekkel tomonidan yangi qadam tashlandi. E.Gekkel «geneologik (qarindoshlik) daraxti» tushunchasini kiritdi. E.Gekkelning geneologik daraxti tirik organizmlarning o‘sha davrdagi ma’lum barcha yirik guruxlari va ayrim noaniq (gipotetik) guruhlarni o‘z ichiga oladi. Taksonlarni bunday qulay tarzda ifodalash evolyusionistlar uchun juda

qulay bo‘ldi va hozirgacha Darvin-Gekkelning filogenetik sistematikasi biologiya fanida hukumronlik qilmoqda. Bu sistemaning birinchi g‘alabasi shundan iborat bo‘ldiki, maktab va universitetlarda botanika va zoologiya kurslarini o‘qitish tartibi o‘zgardi: oldin o‘qitish sutemizuvchilardan boshlangan bo‘lsa, keyin o‘qitish bakteriyalar va bir hujayralilardan boshlanadigan bo‘ldi. Gekkel daraxtining har bir shoxi asosida qandaydir bir organizm turishini va u shu shox novdalarida turgan barcha organizmlar uchun ajdod bo‘lishi kerakligini xoxlardi. Lekin bunday organizmlar topilganda ham, ular ajdod emas, balki evolyusiyaning «yon shoxlari» sifatida tan olindi. Masalan, tupayyalar, arxeopteriks, lansetnik va trixoplaks bilan shunday holat kuzatildi. E.Gekkel daraxtning asosida turgan organizmni topishni juda orzu qilgan edi va shunday organizmni topildi deb xabar ham qilgan. Bu organizm shilimshiq bo‘lakchasiga o‘xshardi va batidiy nomini oldi, lekin keyinchalik u dengiz hayvonlarining degradatsiya mahsuloti ekanligi aniqlandi. Bunday organizm haligacha topilgani yo‘q. Taksonlarning nomlanishi 20-asrning boshlarida sistematikada 7 ta asosiy taksonimik kategoriyalar shakllandi.:  olam — regnum  tip — phylum (o‘simliklarda bo‘lim — divisio)  sinf — classis  turkum (u rasteniy tartib ) — ordo  oila — familia  avlod — genus  tur — species Har qanday o‘simlik yoki hayvon ketma-ket tarzda shu taksonlarning har biriga mansub bo‘lishi kerak. Bu taksonlar orasida oralik kategoriyalar ham mavjud. Masalan, katta tip yoki kenja tip , va h.o. Bunday kategoriyalar majburiy emas va kerakli vaqtlarda ishlatiladi, va tashlab ketirishi ham mumkin. Bundan