G’aznaviylar davlati Reja. 1. G'aznaviylar davlatining tashkil topishi. 2. G'aznaviylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti. 3. G'aznaviylar davlatida madaniy hayot.

X asr oxirlariga kelib Movarounnaxr xududida turkiy xalqlar sulolalarining xukmronlik mavkei borgan sayin kuchayib boradi. Ular uz tarixlari davomida birin- ketin bir kancha davlatlarni tashkil etdilar. Bu xalqlarning davlatchilik an'analari islom dinini qabul kilganlari-dan sung ham davom etdi. Ana shunday musulmon — turk davlatlaridan biri — gaznaviylar davlati edi. Bu dav-latning tamal toshini Alptakin kuydi. Sabuktakin davrida gaznalilarning kuyoshi chikkan bo'lsa, Maxmud G’aznaviy podsholigi yillarida eng porlok va kudratli kunlarni uz boshidan kechirdi. X asrga kelib G’azna shaxrining mavkei xar tomonlama ortdi va turkiy sarkardalarning dikkatini uziga torta boshladi. G’azna ma'muriy-siyosiy jixatdan somoniylarga karam edi. Birok G’azna xukmdorlari aloxdua mustakil davlat bo'lib ajralib chikish ishtiyoki bilan yashaganlar. Bu ishga birinchi marta astoydil kirishgan shaxe somoniylar lashkarboshisi turk gulomlaridan bo'lgan Alptakin-dir. U 962 l'lilda mahalliy hokimni agdarib tashlab Raz-nada uz xukmronligini urnatdi. G’aznada, xrkimiyatni kulga olib mustaqil davlat barpo etishga ikkinchi marta urinish 977 yilda goyatda kobiliyatli va idrokli xukmdor Sabuqtakin tomonidan ama;lga oshirildi. Sabuqtakin Alp-takinning gulomi bo'lib, uni Alptakin Nishopur shahrida kul bozoridan sotib olganligi ta'kidlanadi. Maxmud G’aznaviy va uning ugli Mas'ud devonxona-sida xizmat qilgan tarixchi olim Abo'l Fazl Bayhakiy «Mas'ud tarixi» kitobida qizik bir vokeani keltiradi. Uning yozishicha, bu hikoyani hijriy 450 (milodiy 1057) yilning yoz faslida unga alloma Abo'l Muzaffar Alaviy aytib byergan. Bu hikoyatga kura, amir Voziy imijig bobosiga xiroj soligini kamaytirib, imtiyoz byergan ekan. Bobosi amir Sabektak boshchiligidagi qushinda xizmat kilar ekan. Bobosi amir Sabuktakinni iste'dodli sarkarda, somoniylarga Hindistonni zabt etib byergan fotih, oqkun-gil va odil inson deb ta'riflaydi. Abo'l Muzaffar bobosining bunday hikoyasini keltiradi: «Hirotda jang-larni tugallab, Nishopurga yul olganimizda odatga kura har kuni somoniylarning va xurosonliklarning amir-lari nomozdan sung adolatli (amirsipohsolor) Sabuktakin saropardasi (choDiri) yakiniga kelib, uning tashkariga chikishini otda utirgancha kutib turishardi. Amir Sabuktakin chodiridan chiqishi

bilan (uning xurmatiga) bar-chamiz otdan tushardik va u uz otiga minganidan sunggina biz ham yana otlanar edik. Sung yana yulimizda davom etar edik. Xokistar degan joyga etganimizda amir Sabuktakin tuxtam qilib, arzguylarni qabul qildi va kamba-gallarga sovgalar ulashdi. SHom nomozidan sung amir va hamroxlari yana yulga otlandik. Qirli, adirli bir joyga etganimizda amir Sabuktakin ot choptirib, aylanib, nimanidir kidira boshladi. Bir payt «Topdim!» deb xay-kirdi. Sung yonidagi besh-olti nafar gulomga «Mana shu yerni kavlanglar!», deb amr qildi. Rulomlar birmuncha kovlashgach, zang bosib ketgan bir temir kozikni topishdi. A'yonlari amir Sabuktakindan: «Bu nima? Ne bo'lyapti uzi?» deb suradilar. Amir ularga kullik choglarida boshidan utgan kizik bir vokeani gapirib byerdi. Aytishicha, ularning turkistonlik xujayini Sabuktakinni va yana un uchta kulni sotish uchun Jayxundan utib, SHopurgon va Ruzgonon tarafga xaydab boribdi. Ruzgonon amiri bakuvvat kullardan ettitasini sotib olibdi. Sabuktakin va yana olti kulga xaridor chikmaydi. Xoja kullarni boshka shaxarga haydab boribdi. Xujayin Marvarrud va Saraxs bozorlarida yana turtta kulini sotibdi. Sa buktakin bilan ikkita kulga bu bozorda ham xaridor chikmaydi. Xoistarga etgunlaricha Sabuktakin mingan otlardan uchtasi mayib bo'libdi. Xujayin achchiklanib, otlarning egarlarini Sabuktakinning elkasiga ortibdi. Nishopurgacha yayov yurgizaman, deb duk uribdi. Sabuktakin uzini xech kim sotib olmagani uchun kay-gurib, tolei pastligidan ukinibdi. SHu kuni kechasi Sabuktakin tushida Hizr alayxissalomni kuribdi. Xazrati Xizr undan xrl-axvol surab: «Qaygurma, yakin orada kul-likdan kutulasan, ulug va mashxur odam bo'lib ketasan, vakti kelib, yana shu yerlardan utayotganingda katta man-sabdo.rlar ham senga xizmatda bo'lishadi, ammo yuksak martabalarga yerishganingda odamlarga fakat yaxshilik kilgin, ana shunda umring uzok va kuch-kudrating ziyoda bo'ladi» deb, duo kilibdi. Sabuktakin ya£im kechasi uygonib ketib, kurgan tushidan ta'sirlanib, taxorat oladi va xudoga shukronalar aytib tonggacha ellik rakaat nomoz ukib, yiglaydi. SHunda vujudi kuch-kuwatga tuladi. Sung karomat mu'jiza yuz byergan joyni eslab kolish uchun otning kozigini adirlar orasiga kokib keladi.

Yertalab, hamma uygonganida, otning kozigini yukot-gani uchun xujayini Sabuktakinni kaltaklaydi va bu noshud kulni endi duch kelgan odamga suragan baxrsiga byervoraman, deb tantanavor kasam ichadi. Xujayin Nisho-purgacha ikki kulini otliq, Sabuktakinni piyoda hayday-di. Nishopurda bu uchchala kulni somoniylar hukmdori Nuxning sipoxsolori amir Alptakin sotib oladi. SHun-dan sung Sabuktakin jangu jadallarda va tinch paytlarda shijoati, xalolligi, adolaTli ish tutishi tufayli nav-karlikdan bosh kumondonlik — sipohsolorlik darajasi-gacha etadi. Mahmud G’aznaviyning otasi amir Sabuktakin yaxshi jangchiligidan tashkari okkungil, mehr-muruwatli inson ekanligini kursatuvchi yana bir vokea ibratlidir. Bu ga-royib vokea ham Abo'l Fazl Bayxakiyning «Mas'ud ta-rixi» kitobida keltiriladi. Bu vokeani Abo'l Fazlga usha yili (1057) dusti Abdul Malik Mustavfiy aytib byergan. Sabuktakin Bust shaxrini kulga kiritib shaxar-ning fozil, donishmand kishilarini uziga yakin tutib, ularga lutf-marhamat kursatgan. Ana shunday fozil kishilardan biri olim Abdul Malik Mustavfiyning otasi Axmad Mustavfiyga tongotar suhbatlarning birida Sabuktakin kuyidagi xikoyani aytib byergan. Bir kuni Sabuktakin shorn nomoziga yakin Balx kirlarida ov kila- yotganida ona-bola kiyiklarni kurib koladi. Uchkur otida kuvlab, kiyikning bolasini tutib oladi. Nomoz vakti yakin-lashganida uljani egariga boglab, uyiga kayta boshlaydi. Bir oz yurgach, ortidan kiyikchaning onasy ma'rab kela-yotganini eshitadi. Amir kunglida kiyikning onasini ham tutib olishni uylab, ortiga kaytadi. Qorongi tush-gunicha uni necha bor kuvlab, tutolmay saroyga kaytganida ona kiyik yana ma'rab yergashib kelavyeradi. Oxirida amir Sabuktakin ona kiyik buzlayotganiga rahmi kelib, kiyik-chani kuyib yuboradi. Ona-bola kiyiklar kuvonib, chop-killab, kuzdan goyib bo'ladi. SHu kuni kechasi ham amir karomatli tush kuradi. Tushida donishmand bir muysafid uni rahmdilligi uchun «Umring uzun, toju davlating mustahkam bo'lsin», deb duo kiladi. Abo'l Fazl Bayhakiy kitobida Sabuktakinning bu ishini Tavrotda tasvirlangan Muso paygambarning kuzichokka muruwati bilan takkos-laydi»\ Sabuktakin ko’p utmay Kobo'l daryosi havzasidagi yerlarni, keyin esa Xurosonning katta kismini kulga kiri-tadi va 997 yilda vafot etadi.

Sabuktakin vafotidan sung xrkimiyat tepasiga Sabuktakinning katta ugli Mahmud kelishi kyerak edi. Ammo ota taxt vorisligini kichik ugli Ismoilga bashorat kilgan-di. Ismoil taxtni 7 oy boshkaradi, xolos. Tabiatan betad-bir, kaltafahm, takabbur va landavur taxt vorisi viloyat xrkimlarining isyonu xurujlariga bardosh byera olmadi. Bundan foydalangan Maxmud katta kushin bilan G’aznaga bostirib kirdi va taxtni egalladi. U tarixda Maxmud G’aznaviy nomi bilan shuxrat topdi va G’aznaviylar sulola-siga asos soldi. SHurolar davrida Maxmud G’aznaviy faoliyati tarixda fakat kora buyoklarda yoritildi, uni boskinchi, jallod va sahroyi sifatida baxrladilar. Holbuki «Siyosatnoma», «CHaxor makola» (XII asr) «Jome ul- xikoyot», «Lubob-ul-albob» (XIII asr), «Miftoxul-adl» (XVI asr) va boshka asarlarda, tuplam va solnomalarda, tarixiy kitoblar tarkibiga kiritilgan xikoyatlarda sul-ton Max.mud G’aznaviy adolatli, fukaroparvar, tadbirkor, syermulohazali va kelajakni oldindan kura biladigan, har kanday murakkab muammolarni akl bilan odilona xal etishga intiladigan shox. sifatida tasvirlanadi. 2-masala Maxmud nihoyatda ustalik va moxirlik bilan davlat siyosati olib boradi. 999 yilda Nasr Qoraxoniy Buxoroni egallagach, Maxmud Bogdod xalifasi Qodir (991 — 1031) dan «Ie min ad daula va omin al milla», ya'ni «xokimiyat-ning ung kuli va dindorlik jamoasining ishonchli vakili» unvonini u bilan birgalikda Xurosonni idora etishga vakolat ham oldi. Maxmud bu unvonga javoban xalifa Qodirning nomini xutbaga kushib jome machitida ukit-tira boshladi. Bu Maxmudning mustakil siyosat yuliga utganligigina bo'lib kolmasdan, balki uning obru-e'tibori oshganligiga ham bir nishona edi.1001 yilda Maxmud koraxoniylar bilan uz davlatining chegaralarini aniklash maksadida Koraxoniylar xukmdori Nasr bilan muzokaralar olib bordi va shartnoma tuzdi. Asosiy chegara chizigi kilib Amudaryo belgilandi. 1005 yilda sunggi somoniy Ismoil Muntasir katl etilgach, ilgarigi somoniylar davlati urnida ikkita mustakil davlat paydo bo'ldi: bittasi — Kashkardan Amudaryogacha chuzilgan sharkiy Turkistonning bir kismini, Ettisuv, SHosh, Fargona va kadimgi So'g'd xududlarini ham uz ichiga olgan ijoraxoniylar davlati, ikkinchisi — shimoliy Hindiston chegarasidan to Kaspiy