Mavzu; Turkiya davlati Reja; 1. Geografik o’rni 2. Davlat tuzumi, boshqaruv shakli 3. Tabiiy sharoiti va resurslari 4. Aholisi 5. Mehnat resurslari va ish bilan bandligi 6. Iqtisodiyoti 7. Sanoati 8. Qishloq xo’jaligi 9. Transporti 10. Turizm 11. Tashqi iqtisodiy aloqalari [eksport va import] 12. Ichki tofavutlari [muammolari]

1.Geografik o’rni. Turkiya Yevropaning janubiy – sharqiy qismida va G’arbiy Osiyoda joylashgan.Mamlakat shimoli – g’arbda Bolgariya va Gretsiya, shimolda va sharqda Armaniston, Guruziya va Eron, janubda Suriya va Iroq bilan chegaradosh. Turkiyani Qora, Marmar, O’rtayer va Egey dengizlari yuvib turadi. Vaqti.Turkiya shimoliy Yevropa vaqti bo’yicha yashaydi; Maskva vaqtidan minus bir soat, Toshkent bilan 2 soat farq qiladi; o’rta Yevropa vaqtiga plyus 2 soat. 2. Davlat tuzulishi va boshqaruv shakli. Turkiya – respublikasi. Amaldagi konstitutsiyasi 1982- yilda qabul qilingan (bir necha marta tuzatish va qo’shimchalar kiritilgan). Davlat boshlig’I – Prezident [2000- yildan Axmet Nejdet Sezer], u Buyuk Millat Majlisi tomonidan yashirin ovoz berish yo’li bilan 7 yil muddatga saylanadi va yana 1 marta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi Oliy ijroiya hokimyati hukumat bo’lib, uni Bosh vazir [Bosh

boqon] boshqaradi. Bosh vazirni president deputatlar orasidan tayinlaydi. 1919- 1939- yillarda Turkiya sharqiy qismida joylashgan davlat. Hududining 97% Kichik Osiyo yarim orol [Anadolu]da, 3% Yevropa [sharqiy Frakiya]da, Shimoldan Qora dengiz, g’arbdan Egey dengizidagi bir qancha orol ham Turkiyaga qarashli. Maydoni – 783,562 km2.Pul birligi – lira. Ma’muriy bo’linishi. Turkiya 81 ta elga (viloyat) bo’linadi, ellar elchalarga bo’linadi. Norasmiy ravishda statistic maqsadlarda ellar 7 hududga guruhlangan. Hududlar ro’yxati; Egey hududi Qora dengiz hududi Markaziy Anadoliya hududi Sharqiy Anadoliya hududi Marmara hududi O’rta yer dengizi hududi Janubiiy-sharqiy Anadoliya hududi 3. Tabiiy sharoiti va resurslari. Turkiya tabiati nihoyatda rang- barang va jozibador. Barish O’zbek relyefining aksari tog’ va yassitog’lik, shimoliy va janubiy sohillarga parallel ravishda yastangan tog’ tizmalari orasida keng va ochiq tekislik, qir, ko’l, plato va daryolar mavjud. Shimolida Qora dengiz sohiliga yondosh ravishda Shimoliy Anadolu yassitog’lari, janubda Toros tog’lari, Marmar dengizi tomonda Somonli, Ulutog’, Istanja va Tekir tog’lar,Egey dengizi tomondan Qozaq,Yunt va Oydin tog’lari, O’rta Anadoluda Qizitog’, Raman va So’f tog’lari, Sharqiy Anadoluda Ag’ri tog’lari (bu tog’da Turkiyaning eng baland nuqtasi bo’lgan Buyuk Ag’ri cho’qqisi – 5137 m) qad ko’targan. Turkiya hududi seysmik lihatdan faol zonada joylashgan. Turkiya yer ostida xromit, borat, boksit,volfram, simob, surma, mis, toshko’mir, neft, marganets, temir va boshqa bor.Iqlimi subtropik, g’arbiy va janubiy sohillari iliq, yog’in ko’p, ichki mintaqada yoz

issiq va quruq, qish sovuq, qor ko’p yog’adi. Yanvarning o’rtacha tempraturasi pasttekisliklarda 5 – 10* dan ichki yassitog’liklarda - 15C gacha sharqdagi tog’liklarda - 35C gacha sovuq bo’ladi. Iyulning o’rtacha tempraturasi dengiz sohillarida 22 – 32*, Jazira platosida 30* (goh 40* dan yuqori). Yillik yog’in o’rtacha 1000 – 3000 mm. Yirik ko’llari: Van, Tuz, Beyshehir, Eyirdir. Daryolari : Qizil Irmoq, Frot, Saqarya, Araks, Dajla, Yashil Irmoq , Jeyxun. Tuprog’I ichki yassitog’liklardagi cho’llarda asosan bo’z va och qo’ng’ir tuproqdan, quruq dashtlarda kashtan, sohillarda jigar rang tuproq, botiqlar tubi esa sho’rxok tuproqdan iborat. Tavr va Sharqiy Pontiya tog’larida doim yashil va igna bargli o’rmonlar, tog’larning baland qismida alp o’tloqlari mavjud. Jazira platosi shuvoq, boshoqli o’tlar o’sadigan chala cho’ldan iborat. Tog’larda yovvoyi pechaklar, yo’ng’iz, bo’ri, chiyabo’ri, ayiq va boshqalar yashaydi. Sohilga yaqin suvlarda turli- tuman baliq ko’p. Turkiyada 12 milliy bog’ bor. Yiriklari: Olimpos Beydaglari, Munzur Vodiysi, Kyopryulyu Kanon. 4. Aholisi. Aholi soni (2019) – 83.154 997 kishi. Pul birligi – lira. Turkiya Respublikasi 81 ta viloyatlardan iborat. Aholisining 90% - turklar. Kurd, arab, O’zbeklar,adigey, ubix, chechin, osetin, osetin, lezgin, yunon, arman, laz, gurj, ozarbayjon, Turkman, bolgar, albanlar ham yashaydi. Aholisining asosiy qismi islom dinining sunniylik mazhabiga e’tiqod qiladi. Rasmiy tili – turk tili. Shahar aholisi 69%. Yirik shaharlari: Istambul, Anqara, Izmir, Ko’niya, Bursa, G’oziantep, Diyorbakir, Antaliya, Adana, Edirna. 5. Mehnat resurslari va ish ish bilan bandligi. Turkiyada erkaklar ayollarga nisbatan ko’p, lekin shahar qishloqlarda bu munosabat turlicha. Agar shaharda erkaelar ayollarga nisbatan ko’p bo’lsa, qishloqlarda esa aksini ko’rish mumkin. Bunga asosan qishloqdagi erkaklarning shaharlarga kelib chiqishi sabab bo’lmoqda. So’ngi yillarda ishsizlik soninig o’sishi bilan Turkiyada tashqi migratsiya kuchayib bormoqda, Masalan 2 mln turklar GFR

da va Yevropaning boshqa mamlakatlariga, shuningdek,Yaqin sharq mamlakatlariga ishlash maqsadida ketganlar. Savodlilik (umuman) – 85%; erkaklarda -94%; ayollarda -77%; Mehnatga yaroqli akoli 23 mln kishi; qishloq xo’jaligida -38%; xizmat ko’rsatishda -38%; sanoatda -24%; Ishsizlik -5,6%; To’liqsiz ish kunida ishlaydiganlar -5,6%. 6. Iqtisodiyoti. Turkiya – industrial-agrar mamlakat. 1980 yilda iqtisodiyotda tub burulishni ko’zda tutgan keng qamrovli dastur joriy etila boshlandi. Eksportga mo’ljallangan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi sanoat korxonalari paydo bo’la boshladi. Amalga oshirilgan islohatlar natijasida markazdan boshqaruv o’rniga bozor mexanizmiga o’tildi. Soliq masalasida bir qancha qulayliklar yaratildi, sarmoya jamg’armalari tez sur’atlar bilan ko’paydi, chet el sarmoyasi erkin kelishiga qulay imkoniyat yaratildi. Chet el sarmoyasi va texnologiyasini jalb etishni tezlashtirish uchun 1985- yilda “Erkin mintaqalar qonuni” kuchga kirdi. Bunday mintaqalar 1987- yilda atigi 2 ta (Mersin va Antaliya) bo’lgan bo’lsa, 2002-yilga kelib ularning soni 21 ga yetdi. Ana shular natijasida yalpi ichki mahsulotda sanoatning u3 ыч lushi 28,7%, qishloq xo’jaligi 14,4%, xizmat ko’rsatish sohasi 56,9% bo’ldi. 7. Sanoati. Turkiya kampaniyasi Vestel Yevropaning eng TV ishlab chiqaruvchi hisoblanadi. Uzoq bo’lmagan ayolga va Beko ortida. Bu ikki kompaniya Yevropa bozorida televizolar yarmidan ko’proq yetkazib beradi.Muhim sector to’qimachilik sanoati hisoblanadi, uning mahsulotlari ¾ qismi Yevropa bozoriga Eksport qilinadi. Turkiya dunyoda 12- avtomobil ishlab chiqaruvchi hisoblanadi. Turkiya tezyurar lokomotivlar, avtomobillar va kemalar, shu jumladan, poezdlar yirik ishlab chiqarishning biri hisoblanadi. Turkiya xromit ishlab chiqarish va eksport qilishda dunyoda yetakchi (to’rtinchi) o’einda turadi (40 million tonnalik xromit zaxirasi bor). Shuningdek, gaz, neft, toshko’mir, temir, marganes, mis va boshqa rangli metallar qazib olinadi. Ssanoat korxonalari asosan mamlakatning g’arbiy va