logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. GEOGRAFIK QOBIQNING GORIZONTAL TUZILISHI. GEOGRAFIK LANDSHAFT

GEOGRAFIK QOBIQNING GORIZONTAL TUZILISHI. GEOGRAFIK LANDSHAFT

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.166015625 KB
Ko'chirib olish
GEOGRAFIK Q OBI Q NING GORIZONTAL TUZILISHI. GEOGRAFIK LANDSHAFT Reja: 1. Lanshaft hosil qiluvchi omillar va komponentlar 2. Landshaftlarning morfologik qismlari 3. Landshaftlarning rivojlanishi 4. Antropogen landshaftlar 1. Lanshaft hosil qiluvchi omillar va komponentlar Landshaft - nemischa Land-yer, shaft-manzara so‘zlaridan iborat bo‘lib, yer manzarasi, biror hudud tabiati manzarasi ma’nosini bildiradi. Yer yuzining turli joylari tabiat manzarasiga ko‘ra bir - biridan farq qiladi . Go‘yo quroq ko‘rpa, quroq dasturxonga o‘xshaydi. Bu “ko‘rpa” butun yer yuzini o‘rab olgan. Yer yuzidagi barcha landshaftlar bir biri bilan tutashib , landshaft qobig‘ini hosil qiladi . Landshaft deb, landshaft qobig‘i komponentlarining ichki munosabati, o‘zaro aloqalari va muvozanatiga ko‘ra boshqa joylardagidan farq qiluvchi tabiiy hududiy komplekslarga aytiladi. Landshaft qobig‘i komponentlari tog‘ jinslari , relef , iqlim , yer usti va yer osti suvlari , tuproq , o‘simlik va hayvonot dunyosidan iborat . Landshaft ana shu komponentlarning bir biri bilan bog‘langan , o‘zaro ta’sir etib turuvchi bir butun majmuadan iborat . Geografik terminshunoslikda landshaft iborasi uch xil mazmunda tushuniladi: 1. Landshaft Yer yuzasining tabiiy chegaralangan uncha katta bo‘lmagan qismi. Bunday tushunish landshaftni regional tushuncha deb qarashni taqozo qiladi. Buni L.S.Berg taklif etgan. Uning fikricha, landshaft geografiyaning o‘rganish obekti, geografik qobiqning asosiy birligi. Orolbo‘yi qumlari, Qizilqum toshloq landshafti. N.A.Solnsev landshaft tabiiy geografik rayonlashtirishning eng kichik birligi deydi. 2. Landshaft umumiy tushuncha. F.N.Milkov va uning shogirdlari. Manzara, peyzaj ma’nosida qo‘llaniladi. Masalan, o‘rmon landshafti, cho‘l landshati, botqoq landshafti va h.k.. 3. Landshaft – tipologik komplekslarni umulashtiruvchi tushuncha N.A.Gvozdeskiy, A.Ye.Fedina, N.A.Kogay, Sh.S.Zokirov bu fikr tarafdorlari. Masalan, tog‘-o‘rmon qo‘ng‘ir tuproqlaridagi butazor, siyrak o‘rmonlar landshafti, tog‘ oldi tekisliklaridagi bo‘z tuproqli o‘tloq dashtlar landshafti va h.k. Landshaftlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Landshaftlar landshaft qobig‘ining bir qismi. 2. Har bir landshaft boshqalardan farq qiluvchi o‘ziga xos belgilarga ega. 3. Har bir landshaft yon atrofidagi landshaftlar bilan ham, butun landshaft qobig‘i bilan ham bog‘langan va o‘zaro aloqa qilib turadi. Aloqa va tahsirlar suv, shamol, hayvonlar vositasida amalga oshadi. 4. Landshaftlar o‘zaro bog‘liq bo‘lgan qismlardan – tabiat komponentlaridan tuzilgan. 5. Landshaftlarning o‘zi ham hududiy tipologik komplekslaridan – joy, makon (urochishe) va fatsiyalardan tuzilgan. Landshaftlar ham barcha katta-kichik geotizimlar kabi agregat holati nisbatan bir xil bo‘lgan moddiy qismlar - komponentlardan tashkil topgandir. Komponent atamasi lotincha "componens" so‘zidan olingan bo‘lib, tarkibiy qism degan ma’noni anglatadi. Umuman olganda geografik adabiyotda komponent tushunchasi anchagina erkin talqin qilingan. Ba’zan tabiiy komponentlarga qum, tuproq, muz, yashil barglar, suv yuzasi kabilar kiritilsa, ba’zan esa inson tomonidan bunyod etilgan texnik inshootlar, shaharlar, ekin maydonlari ham komponent hisoblanadi. Masalan D.L. Armand (1975) agregat tarkibi bir xil bo‘lgan qismlarni, hayot bor yo‘qligini hisobga olgan holda tabiat komponentlari deb hisoblaydi. U tabiat komponentlariga turli gazlar, suyuqliklar, tog‘ jinslari, o‘simlik, qor va muz, hatto texnik inshootlarni ham kiritadi. F.N.Milkov (1990) landshaftning komponentlariga tog‘ jinslari, Yer osti va usti suvlari, havo, tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosini kiritadi. I.M.Zabelin fikricha, esa (1978) tog‘ jinslari, suv, havo, tuproq, o‘simlik va hayvonotdan tashqari bakteriyalar, zamburug‘lar va hatto quyosh radiatsiyasi ham landshaftning komponenti sanalishi kerak. A.A.Grigorev (1966), S.V.Kalesnik (1970), A.A.Krauklis (1979) kabilar komponent deganda Yerning moddiy tarkibi nisbatan bir xil bo‘lgan alohida sferalarini tushunadilar. K.I.Grenchuk va boshqalar (1984) asosiy komponentlar (tog‘ jinslari, havo, suv, o‘simlik, hayvonlarni) va ikkilamchi yoki hosila komponentlar (tuproq, muz, muzloq tog‘ jinslari) ni ajratadilar. V.I.Prokayev (1967) tabiiy komponent deganda, alohida moddiy tizimlar va ularga xos bo‘lgan shakllar va holatlarni tushunadi. Bu shakl va holatlar ushbu moddiy tizimlarning boshqa moddiy tizimlar bilan Quyosh radiatsiyasi orqali yoki Yerning ichki energiyasi, yoki ularning ikkovi ta’siri sharoitida hosil bo‘ladi. Muallif komponentlarga tog‘ jinslari (ularning moddiy tarkibi va yotqizilish sharoitlari) relef (yoki geologik tog‘ jinslari va relef), hududning ob-havo va iqlimini belgilab beruvchi havo massalari va ularga xos bo‘lgan gidrotermik holatlar (boshqacha qilib aytganda iqlim), suvlar, tuproqlar, o‘simlik va hayvonot dunyosi kabilarni kiritadi. Uningcha, har bir komponent moddiy tarkibi bilan uning turlicha namoyon bo‘lishining bir butunligi, ya’ni mazmun bilan shaklning bir butunligidir. A.V.Pavlov (1984) va e.Neef (1974) larning fikriga ko‘ra litosfera, gidrosfera, atmosfera, biosferalar geografik qobiqning komponentlaridir. Tog‘ jinslari, tuproq, suv, havo, o‘simlik va hayvonot dunyosi esa landshaftning komponentlaridir. Shunga o‘xshash ta’rifni biz "Oxrana landshaftov" (1982) nomli izohli lug‘atda ham ko‘ramiz. Unda landshaftning komponentiga geografik qobiqning litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferalarining (landshaft chegarasidagi) qismlari kiradi deb ko‘rsatilgan. Landshaftning komponentlari bir-biri bilan o‘zaro aloqada bo‘lib, birining o‘zgarishi qolganlarining ham o‘zgarishiga olib keladi. Lug‘at mualliflari komponentlarni ikkiga: tabiiy va antropogen komponentlarga bo‘lishgan. Birinchisiga tog‘ jinslari, havo, Yer osti va usti suvlari, tuproq, o‘simlik, hayvonot dunyosini kiritsalar, ikkinchisiga turli inshootlar, qishloq xo‘jaligi maydonlari kabilarni kiritadilar. Omil so‘zi lotincha factor - yaratuvchi, ishlab chiharuvchi ma’nosini anglatadi. Omil deb qandaydir bir jarayonning uning xususiyatini belgilab beruvchi harakatlantiruvchi kuchiga, sababiga aytiladi. V.S.Preobrajenskiy va boshqalar (1982) omilarning uch xilini: 1) ularning jadalligiga qarab yetakchi va yetakchi bo‘lmagan, 2) yo‘nalishiga qarab tashqi va ichki, 3) kelib chiqishiga qarab tabiiy va antropogen kabi xillarini ajratadilar. Bu holda biz landshaftda ro‘y beradigan barcha o‘zaro ta’sirlarni ham omil deb hisoblashimizga to‘g‘ri keladi. Landshaftlarning hosil bo‘lishi, mavjudligi va rivojlanishi eng avvalo uning komponentlari (tog‘ jinslari, havosi, suvlari, o‘simligi va hayvonotlari) ning o‘zaro ta’siri va aloqadorligining natijasidir. Landshaftlarning turli komponentlari turlicha harakterga egadir. Ularning har biri o‘ziga xos qonuniyatlar asosida rivojlanadi, ularning har biri o‘ziga xos o‘zgarish kuchi va jadalligiga ega. Landshaftlarning hududiy tabaqalanishi xususiyatlari esa turli xil omillar bilan belgilangan. Hududiy tabaqalanishga sabab bo‘ladigan geografik jarayonlar uchta asosiy omil ta’sirida ro‘y beradi. Bular Quyosh energiyasi, Yerning qa’ridan ta’sir etadigan kuchlar va gravitatsiya energiyasidir. Bu omillarning har birining o‘z vazifasi bor va har biri har xil ahamiyatga egadir. Ularning ichida ko‘p tomonlama va muhim ahamiyatga ega bo‘lgan omil-quyosh energiyasidir. Bu omil Yerning shakliga bog‘liq holda landshaftlarning zonal xususiyatlarini belgilaydi. Quyosh energiyasi landshaftda ro‘y beradigan barcha aylanma harakatlarda va oqimlarda ishtirok etadi. Unsurlarning radioaktiv parchalanishi oqibatida hosil bo‘ladigan Yerning ichki energiyasi asosan tektonik jarayonlarda aks etadi. Tektonik jarayonlar o‘z navbatida gravitatsiya energiyasini o‘zgartirib, landshaftlarning o‘z vazifasini bajarishiga ham ta’sir etadi. Gravitatsiya energiyasi esa deyarli doimo moddaning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish jarayoniga ta’sir etib turadi. Xullas, har bir energetik omil o‘ziga yarasha vazifani bajaradi. Landshaftlarning tashkil topishida suv ham katta ahamiyatga egadir. Namlikning almashinish jarayoni - atmosferaga namlikni kirib kelishi, uning havo massalari bilan ko‘chib yurishi, yog‘in-sochin, oqim hosil bo‘lishi, bug‘lanish va suvning turli fasllarda turlicha agregat holatda bo‘lishi landshaftlarning yashashida ko‘p turli vazifalarni bajaradi. 2. Landshaftlarning morfologik qismlari Muayyan bir landshaftni tadqiq qilishda, uni dala sharoitida aniqlab, xaritaga tushirishda uning morfologik tuzilishini o‘rganish, bilish katta ahamiyatga egadir. Landshaftshunoslik fanining eng muhim nazariy qismlaridan biri ham landshaftlarning morfologik tuzilishi haqidagi ta’limotdir. Bu ta’limotning yuzaga kelishi landshaftshunoslik fani taraqqiyotidagi eng muhim voqealardan biridir. Landshaftlarning morfologiyasi landshaftlarning ichki hududiy bo‘linishini o‘rganadi. Uning asosiy vazifalaridan biri landshaftlarning morfologik qismlarini aniqlash, ularning har birini tahriflab, katta-kichiklik mavqeini va taksonomik ko‘lamini aniqlash va tasniflashdan iboratdir. Landshaftlar morfologik qismlarining o‘zaro nisbati va ular orasidagi modda va energiya almashinishini o‘rganish ham landshaftlar morfologiyasining vazifasiga kiradi. Landshaftlar o‘zidan kichik bo‘lgan tabiiy hududiy komplekslardan tuzilgan degan g‘oyani dastlab ilgari surgan kishi L.G.Ramenskiy (1935, 1938) bo‘lib, uning fikricha landshaftshunoslik o‘rganishi kerak bo‘lgan eng kichik birlik epifatsiya bo‘lishi kerak. Har bir epifatsiya o‘zidan kattaroq bo‘lgan kompleksning shunday bir qismiki, u bir xil ekologik tartib, bir xil o‘simlik va hayvonot (biotsenoz) bilan, hamda hosil bo‘lish va keyingi rivojlanish imkoniyati o‘xshashligi bilan tavsiflanadi. Epifatsiyalar bir- biridan relefda tutgan o‘rni, geologik asosi, mikroiqlimi, gidrologik xususiyatlari bilan farqlanadi va o‘zidan kattaroq bo‘lgan birliklar tabiiy urochishelarning tarkibiy qismlari bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu g‘oyani yanada rivojlantirgan hamda landshaftlarning morfologik tuzilishi haqidagi ta’limotni ilmiy asoslab bergan olim N.A.Solnsev (1949) hisoblanadi. Landshaftlarning birlamchi va eng kichik morfologik qismini geografik adabiyotda turlicha nom bilan atalganligini ko‘rish mumkin. Masalan, epimorfa (R.I.Abolin, 1914), elementar landshaft (B.B.Polinov,1915), mikrolandshaft (I.V.Larin,1926), epifatsiya (L.G.Ramenskiy, 1938), biogeosenoz (V.N.Sukachev, 1948) va fatsiya (L.S.Berg, 1945; N.A.Solnsev, 1949). Bu atamalardan landshaftshunoslar tomonidan e’tirof etilib, foydalanib kelinayotgani fatsiyadir. "Fatsiya" atamasi landshaftshunoslikka L.G.Ramenskiy (1935) va L.S.Berg (1945) tomonidan kiritilib, lotincha faciyes, ya’ni tashqi qiyofa ma’nosini anglatadi. Nemis olimlari (Neef, 1963; Haaze, 1971) ko‘proq "top" atamasidan foydalanadilar. Bu atama topos, ya’ni joy degan ma’noni anglatib, fatsiya atamasini to‘ldiradi. Fatsiya dala sharoitida aniqlab, xaritaga tushirib olish unchalik qiyin bo‘lmagan, nisbatan oddiy tuzilgan eng kichik geotizimdir. Shuning uchun fatsiyani ba’zan "geografik molekula"ga, landshaftlar "atomlari"ga, yoki "tirik organizmdagi xo‘jayra"ga o‘xshatishadi. Fatsiyalar boshqa tabiiy hududiy komplekslarga bo‘linmaydi. Bo‘lingan taqdirda ham ular tabiiy hududiy kompleksning elementlarigagina bo‘linishi mumkin. Maxsus adabiyotlarda uchraydigan “Yelementar landshaft”, “biogeosenoz turi”, “landshaftning elementar bo‘lagi” kabi atamalar ham fatsiyaning sinonimlaridir.M.A. Glazovskaya, (1988) ham fatsiyani “Yeng oddiy (yelementar) landshaft-geokimyoviy tizim” deb ataydi. Har bir fatsiya hududida ustki tog‘ jinslarning litologik tarkibi bir xil, relef harakteri va namlanishi bir xil bo‘lib, mikroiqlimda va tuproqlarida tafovut bo‘lmasligi hamda bitta biotsenoz bilan tavsiflanishi kerak. Ya’ni landshaftning morfologik birligi sifatida ajratiladigan fatsiyaning eng asosiy xususiyati shundaki, uni hosil qiluvchi komponentlariga xos bo‘lgan belgilari (ular albatta o‘zaro aloqador va bog‘liq ekanligini nazarda tutgan holda) bir xilligi bilan tavsiflanadi. Landshaftlarning morfologik qismlari ichida eng asosiylaridan yana biri urochishedir. Urochishe bir mezorelefga joylashgan tabiiy hududiy kompleks bo‘lib, genetik va dinamik jihatdan uzviy bog‘liq bo‘lgan fatsiyalar tizimidan iboratdir. Landshaftlarning alohida urochishelarga bo‘linishida uning litogen asosi- relef hamda tog‘ jinslarining litologik tuzilishi asosiy ahamiyatga egadir. Urochishelar landshaftda egallagan maydoni va tarqalishiga qarab asosiy (yoki hukmron) hamda ikkinchi darajali urochishelarga bo‘linadi. Asosiy urochishelar landshaftlarning morfologik strukturasini belgilab berishi bilan birga keng ko‘lamda tarqalganligi bilan, ikkinchi darajali urochishelar esa tarqalish ko‘lami kamligi bilan tavsiflanadi. Urochishelar o‘zining ichki tuzilishiga qarab oddiy va murakkab bo‘lishi mumkin. Oddiy urochishelarda mezorelefning har bir qismi faqat bitta fatsiya bilan band bo‘ladi. Murakkab urochishelar tarkibida esa mezorelefning bir qismida fatsiyalar tizimi yoki urochishecha (podurochishe) joylashgan bo‘ladi. Urochishecha oraliq birlik bo‘lib, asosan mezorelefning bir qismida joylashgan fatsiyalar to‘yimli moddalar, namlik va issiqlik taqsimlanishidagi jarayonlarning umumiyligi bilan bir-biriga bog‘liqdir. Masalan, urochishechalar bir urochishening ichida turlicha ekspozitsiyaga ega bo‘lgan hollarda ajratilishi mumkin. Landshaftlarning morfologik qismlari ichida eng kattasi joy (mestnost) deb ataladi. Joy deganda ma’lum landshaft uchun xos bo‘lgan urochishelar yig‘indisining alohida varianti tushuniladi. Geografik adabiyotda "joy turi" degan atama ham tez-tez uchrab turadi (F.N.Milkov, 1956). Joy turlari landshaftlarning morfologik qismi hisoblanmaydi-ku, ammo u ham xo‘jalikda foydalanishi nuqtai nazaridan qaraganda nisbatan bir xil bo‘lgan yirik tabiiy hududiy kompleksdir va urochishelarning majmuidan iboratdir. Shunday qilib landshaft o‘zidan kichik bo‘lgan komplekslardan, ya’ni morfologik qismlardan tashkil topgan murakkab tabiiy hududiy kompleksdir. Landshaftning har bir morfologik qismi ham o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan kompleks deb haralishi bilan birga, ular ayrim o‘xshash belgilarga asoslangan holda tasnif qilin ishi mumkin, ya’ni tipologik birlik sifatida haralishi mumkin. 3. Landshaftning rivojlanishi Landshaftlar butun geografik qobiq taraqqiyoti qonuniyatlari asosida rivojlanib, o‘zgarib boradi. Landshaftning dinamikasi degan tushuncha bilan landshaftning rivojlanishi degan tushuncha orasida aloqadorlik, bog‘lanish bor. Landshaftlarda bo‘lib turadigan ozmi-ko‘pmi dinamik o‘zgarishlar yiqilib borib landshaftlarda tubdan bo‘ladigan evolyutsion o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi va landshaftlar rivojlanishining ma’lum bosqichlarini hosil qiladi. Moddiy dunyoning rivojlanishi materialistik dialektikaning eng muhim kategoriyalaridan biri hisoblanadi. Faylasuflarning e’tirof etishicha rivojlanish moddiy dunyoni tushunishning eng asosiy tamoillardan biridir va ustivor ilmiy ahamiyatga egadir. Rivojlanish tushunchasi tabiiy geografiyaga, jumladan, landshaftshunoslikka ham birday tegishlidir. A.G.Isachenko (1991) yozganidek, landshaftning o‘zgarishini takrorlanadigan va takrorlanmaydigan qilib bo‘lishning o‘zida shartlilik mavjud. Chunki har bir tabiiy geografik jarayon davriy tavsifga ega va albatta, landshaftda o‘zining izini qoldiradi. Shu ma’noda A.I.Perelman (1966) yozganini eslash kifoya. Uning fikricha, moddaning har qanday aylanma harakati berk davrni tashkil qilmaydi. Natijada landshaft o‘zining avvalgi holatiga qaytmaydi va qandaydir yangi xususiyatlarga ega bo‘ladi. Har bir sikl, hatto u qisqa muddatli (masalan, bir yillik) bo‘lgan taqdirda ham qandaydir takrorlanmaydi va ba’zan tez ilg‘ab olish qiyin bo‘lgan o‘zgarishlarni qoldiradi. Masalan, atmosfera yog‘inlari natijasida yonbag‘irlarda hosil bo‘ladigan suv oqimi tog‘ jinslari ustki qismidan, tuproqdan ma’lum miqdorda mineral va organik moddani yuvib ketadi. Pastham joylarda esa uning aksi, ya’ni yon-atrofdan yuvilib kelgan turli moddalarni to‘planishi ro‘y beradi. Bunday jarayonlar bir tomonlama yo‘nalgan bo‘lib, maromli tarzda ko‘payib, kamayib, jadallashib yo sustlashib turishi mumkin. Landshaft holatlarining o‘zgarish davrini chulo‘am tarzdagi rivojlanishning bitta xalqasi deb tasavvur qilsa bo‘ladi. Dialektik- materialistik nuqtai nazardan qaraganda tabiatning rivojlanishi qarama- qarshiliklarning asta-sekin miqdoriy o‘sib borishini va u yuzaga keltiradigan sifat o‘zgarishlariga sakrab o‘tish jarayoni tushuniladi. Tabiatdagi qarama- qarshiliklarning bunday miqdoriy ortib borishi, ko‘pincha, yopiq holda, tez ilg‘ab olish murakkab bo‘lgan tarzda kechadi. Moddiy dunyodagi harakat va rivojlanish tushunchalari bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar materialistik dialektika namoyondalari asarlarida ko‘p ko‘rilgan. O‘sha manbalarda: "harakat - bu moddaning mavjudlik usulidir", "Dunyoda harakatlanuvchi moddadan bo‘lak hech narsa yo‘q", "Jismlarning o‘zaro ta’siri - bu harakatdir", "harakat - bu umuman o‘zgarishdir", "Moddaning harakat shakllarini bilsak - moddani bilgan bo‘lamiz", "har qanday harakatning ichki impul’si qarama-qarshiliklar va ularning kurashidir", "harakat ommaviy va absolyut harakterga ega, hech qachon va hech qayerda mutlaq harakatsizlik va muvozanat bo‘lishi mumkin emas, harakatsizlik va muvozanat harakatning bir lahzasi holos", "Alohida harakat muvozanatga intiladi, harakatlar birgalikda esa uni yana yakson qiladi", "Jismlarning nisbatan harakatsizlikda bo‘lishi va vaqtincha muvozanatlik holatlarning bo‘lishi materiya tabaqalanishining va shu bilan birga hayotning eng muhim shart-sharoitlaridan biridir" kabi jumlalar tez-tez uchrab, bir- birini to‘ldirib turadi. Ushbu fikrlarning deyarli hammasi landshaftning xususiyatiga taalluqlidir. S.V.Kalesnik (1955) fikricha, landshaft qobiqining rivojlanish manbai bo‘lib, undagi ko‘plab qarama-qarshi yo‘nalishlarning to‘qnashuvi hisoblanadi. Eng asosiy qarama-qarshilik landshaft qobig‘ining ichki xususiyatlari, ya’ni zonallik va azonallik orasidagi qarama-qarshilikdir. Boshqacha qilib aytganda endogen va ekzogen jarayonlar qarama- qarshiligidir, Yer yuzasiga ta’sir etuvchi quyosh radiatsiyasi va tektonika orasidagi qarama-qarshilikdir. A.A.Grigorev (1966) geografik qobiqning eng asosiy xususiyati deb "o‘zaro uzluksiz bog‘liq bo‘lgan qarama-qarshi jarayonlar moddaning kirib kelishi va sarf bo‘lishi, moddaning assimilyasiyasi va dissimilyasiyasi kabilarning birligi"ni tushinadi. Landshaftning rivojlanishidagi asosiy sabab va harakatlantiruvchi kuchlar haqida yuqoridagi keltirilgan fikrlardan ham umumiy tasavvur hosil qilsa bo‘ladi. Ammo landshaftning o‘zgarishi haqida gap borganda ko‘pincha tashqi kuchlarning ta’siri hisobga olinib, landshaftning ichida ro‘y beradigan qarama-qarshiliklar kurashi, son o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi, ya’ni landshaftning o‘z-o‘zidan rivojlanish xususiyatiga kamroq e’tibor beriladi. Landshaftning o‘z-o‘zidan rivojlanishga qobil ekanligining asl mohiyati shundan iboratki, uning komponentlari orasidagi o‘zaro ta’sir va aloqadorliklar tufayli komponentlar bir-biriga moslashib olishga va landshaftda muvozanat holatini yuzaga chiharishga intiladi. Landshaftdagi har bir komponent uzluksiz rivojlanishda va o‘zgarishdadir, agar ulardan birining xususiyati (masalan, iqlim) o‘zgarib, yangi sifatga ega bo‘lsa, qolgan komponentlar yoki ularning xususiyati (masalan, o‘simlik, tuproq) unga moslashib olishga harakat qiladi. Bunday jarayon turli komponentlarda turlicha jadallik bilan kechadi va ba’zan ancha vaqtni o‘z ichiga oladi. Ammo birinchi bo‘lib o‘zgargan komponent bu vaqt davomida esa yana rivojlanishda va o‘zgarishda bo‘ladi. Qolgan komponentlar yana unga moslashishga harakat qilaveradi. Demak, landshaftdagi ichki muvozanat vaqtincha va nisbiy bo‘lishi mumkin. Landshaftning komponentlari ichida eng faol hisoblangani biota (o‘simlik va hayvonot)dir. U doimo biotik bo‘lmagan komponentlar bilan qarama-qarshilikdadir va atrof-muhitga moslashishga harakat qiladi. Natijada bir butun landshaftni qayta sozlashga olib keladi. Harakat bilan muvozanat uzluksiz o‘zgaruvchan aloqadorlikdadir. Landshaftdagi muvozanat landshaftdagi harakat bilan harakatsizlik orasidagi muvozanat sharoitidagina saqlanishi mumkin. Lekin bunday muvozanat nisbiy va vaqtinchalikdir. Landshaftning ichidagi komponentlarning o‘zaro ta’sir va qarama- qarshiliklari landshaftni sust, bir maromda va keskin o‘zgarishlarsiz rivojlanishiga sabab bo‘lsa, tashqaridan bo‘ladigan ta’sir va aloqadorliklar bu jarayonni tezlashtirishi yoki keskin o‘zgartirib yuborishi mumkin. Landshaftning rivojlanishi uning ichki tuzilishiga xos bo‘lgan belgilarini yangi struktura belgilari tomonidan siqib chiharishi demakdir. Bu jarayon landshaftda sifat o‘zgarishlarini hosil qilib, yangi landshaftni barpo bo‘lishiga olib keladi. Ammo bir landshaftning o‘zida bir vaqtda hozirgi kunga xos belgilar bilan yonma-yon uzoq o‘tmishda shakllangan belgilar ham uchrashi mumkin. Bundan tashqari hozirgi vaqtda landshaftda uchraydigan ayrim hodisa va jarayonlarni bilish uchun landshaftning tarixini, yoshini bilish zarur bo‘ladi. Landshaftda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar dastavval eng kichik morfologik qismlari - fatsiyalarda ko‘zga tashlanadi. Keyinchalik u yoki bu urochishe o‘zgarishi mumkin. Ammo butun bir landshaftning ichki tuzilishi o‘zgarishi uchun anchagina uzoq vaqt kerak bo‘ladi. Landshaft taraqqiyoti yoki rivojlanishining nazariy masalalaridan yana biri landshaftning yoshi masalasidir. Umuman olganda turli katta-kichik geotizimlarning yoshini aniqlash borasida ozmi-ko‘pmi ilmiy ishlar qilingan va geotizimning ko‘lami qanchalik katta bo‘lsa, u shunchalik oldinroq paydo bo‘lgan degan xulosa mavjud. Ammo ularning yoshini qaysi vaqtdan boshlab hisoblash kerak degan masala hali munozaralidir. Ayrim tabiiy geograflar landshaftning geologik-geomorfologik asosi qachon shakllangan bo‘lsa uning yoshini o‘sha vaqtdan boshlash kerak deyishsa, ayrimlar geotizim maydoni qachon muz bosishdan yoki dengiz bosishdan ozod bo‘lgan bo‘lsa o‘sha vaqtdan boshlab hisoblashni taklif qiladilar. Bu holda landshaftlarning yoshi yuz minglab yoki millionlab yillarni o‘z ichiga olib, geologik davrlar bilan o‘lchanishi mumkin. Ammo Orol dengizi atrofidagidek yaqinda (keyingi bir necha yil mobaynida) dengizdan ozod bo‘lgan joylarning landshaftlari bundan mustasno. Chunki bunday Yerlardagi landshaftlar endigina shakllanayapti. Landshaftning yoshini qaysi vaqtdan boshlab hisoblash haqidagi yana bir fikr anchagina ma’qul ko‘rinadi. Uning mazmuni shundan iboratki, landshaftning yoshi uning hozirgi ichki tuzilishi qachon shakllangan bo‘lsa o‘sha vaqtdan boshlanishi kerak. Ammo landshaftning turli komponentlari turlicha rivojlanganligi uchun va rivojlanish jadalligi turlicha bo‘lganligi uchun hamda landshaftlar haqida tarixiy ma’lumotlar (geologik yoki iqlim ma’lumotlariga nisbatan) juda kam bo‘lganligi uchun uning ichki tuzilishi qachon hozirgi ko‘rinishda rivojlana boshlaganligini aniqlab olish amri maqoldir. Bundan tashqari landshaftdagi bir ichki tuzilma o‘rniga yangi ichki tuzilma hosil bo‘lish jarayoni uzoq muddatni o‘z ichiga olishi mumkin. Shuning uchun geotizimlarning, jumladan landshaftlarning ham hosil bo‘lish vaqtini hozirgi tabiiy geografik sharoitning asosiy xususiyatlari shakllana boshlagan vaqtdan boshlab hisoblagan ma’qul. Masalan, Turon tabiiy geografik provinsiyasi, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi joylashgan yirik geotizimning hozirgi tabiiy sharoitining shakllanishi oligotsen - to‘rtlamchi davr mobaynida davom etdi (N.A.Kogay, 1969). Ammo oligotsen - to‘rtlamchi davr yoshidagi Turon provinsiyasida joylashgan undan kichikroq bo‘lgan geotizimlar - tabiiy geografik oruglar esa turli xil kelib chiqish tarixiga va yoshga egadir. Bularning ichida eng yoshi quyi Amudaryo tabiiy geografik okrugi bo‘lib (yuqori to‘rtlamchi va hozirgi davr), hariroqi Qizilqum tabiiy geografik okrugidir (yoshi pliotsen to‘rtlamchi davr). Yanada kichikroq geotizimlar - tabiiy geografik rayonlar va landshaftlarning yoshiga keladigan bo‘lsak, endi faqat oligotsen dengizini qaytib ketishi va quruq hamda issiq iqlim xukumronligini emas, balki neotektonik harakatlar va ular bilan bog‘liq holda relefning, suvlarning ishini o‘zgarishi, iqlimning tabaqalanishi kabilarni ham tahlili kerak bo‘ladi. Bular esa o‘z navbatida tuproq, o‘simlik va hayvonotning tabaqalanishiga sabab bo‘ladi. Masalan, e.D.Mamedov (1980) Qizilqum cho‘li tabiatining pleystotsen davridagi holatini o‘rganar ekan, cho‘llardagi tabiiy sharoitning rivojlanishi murakkab maromiy tavsifga ega bo‘lganligi va bunda iqlim yetakchi rol o‘ynaganligini qayd etadi. Uning fikricha, Qizilqum arid iqlimi oligotsendan to hozirgi vaqtgacha bir xilda bo‘lmagan va bir necha martda namgarchilik fazalari bo‘lgan. Demak, landshaftlar ham butun tabiat kabi abadiy emas, yangilari paydo bo‘lib, o‘zgarib, rivojlanib, almashinib boradi. Landshaftlar taraqqiyot darajasiga qarab uch turga bo‘linadi; qoldiq (relikt) landshaft, hozirgi zamon landshafti, yangi (rivojlanuvchi) landshaft. Qoldiq landshaftlarga cho‘llardagi qurib yotgan daryo vodiylari, terrasalar, o‘rmonlardagi cho‘l o‘simliklari misol bo‘ladi. Hozirgi landshaftlar hozirgi tabiiy sharoitga mos bo‘lgan landshaftlardir. Tundradagi o‘rmonlar, muzloqlardagi erigan joydir, o‘rmonlar orasidagi dashtlar yangi hosil bo‘layotgan, rivojlanish boshlanayotgan landshaftlardir. 4. Antropogen landshaftlar Antropogen omillar ta’sirida landshaftlarning o‘zgarishi faqat u yoki bu komponentning o‘zgarishi natijasida bo‘lib qolmay, balki komponentlar orasidagi, qolaversa, landshaftlarning morfologik qismlari orasidagi modda va energiya almashinishi bilan ham bog‘liqdir. Natijada landshaftlardagi vertikal va gorizontal aloqadorlikning o‘zgarishi oxir-oqibat landshaftlar strukturasining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Hozirgi paytda insonlarning landshaftlarni o‘zgartirish qobiliyati oshib bormoqda. Masalan, Yerga100 yil oldin daryolarga bog‘liq holda ancha mahsuldor bo‘lgan suvli-botqoq ekosistemalar bo‘lgan. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish yo‘lida bular o‘zgarishlarga uchragan. Insonning xo‘jalikdagi faoliyati ta’sirida landshaftlarning o‘zgarish darajasi, miqyosi va jadalligi turlicha bo‘ladi. Bu bir tomondan landshaftlarning o‘ziga xos bo‘lgan tabiiy xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan insonning landshaftga ta’sir etishi harakteri bilan bog‘liqdir. Landshaftlarning tabiiy xususiyatlari, ya’ni o‘zini o‘zi boshqarishi va qayta tiklanish xususiyatining kuchli yoki kuchsizligi, tashqi kuchlar (shu jumladan, inson faoliyati ham) ta’siriga chidamliligi yoki chidamsizligi turli landshaftlarda har xil bo‘ladi. Shu bilan birga, inson faoliyati ham turlichadir. Masalan, inson landshaftlarga tog‘-kon sanoati sharoitida bir xil ta’sir ko‘rsatsa, shahar qurilishi sharoitida boshqa xil, dehqonchilik, chorvachilik, o‘rmon xo‘jaligi sharoitlarida esa yana boshqacharoq ta’sir etadi. Landshaftlar inson tomonidan o‘zgartirilishi darajasiga qarab, uch toifaga bo‘linadi: o‘zgarmagan tabiiy, salgina o‘zgargan, o‘zgargan (antropogen) landshaftlar. Antropogen landshaftlar ham ikki xil bo‘ladi; buzilgan landshaftlar va madaniy landshaftlar. Buzilgan landshaftlar rekultivatsiya tadbirlari natijasida madaniy landshatlarga, aylantiriladi. Yerning xususiyatlari va landshaftlari doimiy ravishda makonda o‘zgarishlarga uchraydi. Ob-havo kartalari ob-havo elementlarining kuniga, yil davomida va yildan yilga o‘zgarishlarini ko‘rsatadi. Landshaftlar siklonlar, zilzilza, ko‘chki va oqim jarayonlari natijasida o‘zgaradi. Qirg‘oqlar holatining o‘zgarishiga vaqti-vaqti bilan bo‘ladigan dovul to‘lqinlari, sunami yoki dengiz sathi o‘zgarishlari sabab bo‘lishi mumkin. Landshaftlarning tabiiy o‘zgarishi insonlar uchun foydali yoki zararli bo‘lishi mumkin. Suv osti zilzilzlari sunamilarni yuzaga keltiradi. Masalan, bunday sunamilardan biri Hind okeanining sohillariga katta vayronalar olib keldi. Adabiyotlar: 1. Abdunazarov O`.Q., Mirakmalov M.T., Sharipov Sh.M. Umumiy tabiiy geografiya. –Toshkent, Barkamol fayz media nashriyoti. 2018. 328 b. 2. Vahobov H. Umumiy Yer bilimi. Darslik. –T oshkent : Bilim, 2005. 3. Геренчук К.И., Боков В.А. Черванов И.Г. Общее землеведение. -М.: Высшая школа, 1984. -256 с. 4. Мильков Ф.Н. Общее землеведение. -М.: Высшая школа, 1990. 5. Савцова Т.М. Общее землеведение. -М.: Академия, 2013. 6. Шубаев Л.П. Умумий ер билими. –Тошкент: Ўқитувчи, 1975. 7. Goudie A. Physische Geograhfie. Germany,1997. 8. World Regional Geography (This text was adapted by The Saylor Foundation under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 3.0 License without attribution as requested by the work’s original creator or licensee). www.sayior.org/books . 9. Nicholas Clifford,Shaun French and Gill Valentine. Key Methods in Geography. 2010. 10. Robert E. Gabler, James F. Petersen, L. Michael Trapasso. Essentials of Physical Geography.2007. Thomson Brooks/Cole, a part of The Thomson Corporation.Thomson, the Star logo, and Brooks/Cole are trademarks used herein under license.

GEOGRAFIK Q OBI Q NING GORIZONTAL TUZILISHI. GEOGRAFIK LANDSHAFT Reja: 1. Lanshaft hosil qiluvchi omillar va komponentlar 2. Landshaftlarning morfologik qismlari 3. Landshaftlarning rivojlanishi 4. Antropogen landshaftlar

1. Lanshaft hosil qiluvchi omillar va komponentlar Landshaft - nemischa Land-yer, shaft-manzara so‘zlaridan iborat bo‘lib, yer manzarasi, biror hudud tabiati manzarasi ma’nosini bildiradi. Yer yuzining turli joylari tabiat manzarasiga ko‘ra bir - biridan farq qiladi . Go‘yo quroq ko‘rpa, quroq dasturxonga o‘xshaydi. Bu “ko‘rpa” butun yer yuzini o‘rab olgan. Yer yuzidagi barcha landshaftlar bir biri bilan tutashib , landshaft qobig‘ini hosil qiladi . Landshaft deb, landshaft qobig‘i komponentlarining ichki munosabati, o‘zaro aloqalari va muvozanatiga ko‘ra boshqa joylardagidan farq qiluvchi tabiiy hududiy komplekslarga aytiladi. Landshaft qobig‘i komponentlari tog‘ jinslari , relef , iqlim , yer usti va yer osti suvlari , tuproq , o‘simlik va hayvonot dunyosidan iborat . Landshaft ana shu komponentlarning bir biri bilan bog‘langan , o‘zaro ta’sir etib turuvchi bir butun majmuadan iborat . Geografik terminshunoslikda landshaft iborasi uch xil mazmunda tushuniladi: 1. Landshaft Yer yuzasining tabiiy chegaralangan uncha katta bo‘lmagan qismi. Bunday tushunish landshaftni regional tushuncha deb qarashni taqozo qiladi. Buni L.S.Berg taklif etgan. Uning fikricha, landshaft geografiyaning o‘rganish obekti, geografik qobiqning asosiy birligi. Orolbo‘yi qumlari, Qizilqum toshloq landshafti. N.A.Solnsev landshaft tabiiy geografik rayonlashtirishning eng kichik birligi deydi. 2. Landshaft umumiy tushuncha. F.N.Milkov va uning shogirdlari. Manzara, peyzaj ma’nosida qo‘llaniladi. Masalan, o‘rmon landshafti, cho‘l landshati, botqoq landshafti va h.k.. 3. Landshaft – tipologik komplekslarni umulashtiruvchi tushuncha N.A.Gvozdeskiy, A.Ye.Fedina, N.A.Kogay, Sh.S.Zokirov bu fikr tarafdorlari. Masalan, tog‘-o‘rmon qo‘ng‘ir tuproqlaridagi butazor, siyrak

o‘rmonlar landshafti, tog‘ oldi tekisliklaridagi bo‘z tuproqli o‘tloq dashtlar landshafti va h.k. Landshaftlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Landshaftlar landshaft qobig‘ining bir qismi. 2. Har bir landshaft boshqalardan farq qiluvchi o‘ziga xos belgilarga ega. 3. Har bir landshaft yon atrofidagi landshaftlar bilan ham, butun landshaft qobig‘i bilan ham bog‘langan va o‘zaro aloqa qilib turadi. Aloqa va tahsirlar suv, shamol, hayvonlar vositasida amalga oshadi. 4. Landshaftlar o‘zaro bog‘liq bo‘lgan qismlardan – tabiat komponentlaridan tuzilgan. 5. Landshaftlarning o‘zi ham hududiy tipologik komplekslaridan – joy, makon (urochishe) va fatsiyalardan tuzilgan. Landshaftlar ham barcha katta-kichik geotizimlar kabi agregat holati nisbatan bir xil bo‘lgan moddiy qismlar - komponentlardan tashkil topgandir. Komponent atamasi lotincha "componens" so‘zidan olingan bo‘lib, tarkibiy qism degan ma’noni anglatadi. Umuman olganda geografik adabiyotda komponent tushunchasi anchagina erkin talqin qilingan. Ba’zan tabiiy komponentlarga qum, tuproq, muz, yashil barglar, suv yuzasi kabilar kiritilsa, ba’zan esa inson tomonidan bunyod etilgan texnik inshootlar, shaharlar, ekin maydonlari ham komponent hisoblanadi. Masalan D.L. Armand (1975) agregat tarkibi bir xil bo‘lgan qismlarni, hayot bor yo‘qligini hisobga olgan holda tabiat komponentlari deb hisoblaydi. U tabiat komponentlariga turli gazlar, suyuqliklar, tog‘ jinslari, o‘simlik, qor va muz, hatto texnik inshootlarni ham kiritadi. F.N.Milkov (1990) landshaftning komponentlariga tog‘ jinslari, Yer osti va usti suvlari, havo, tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosini kiritadi.

I.M.Zabelin fikricha, esa (1978) tog‘ jinslari, suv, havo, tuproq, o‘simlik va hayvonotdan tashqari bakteriyalar, zamburug‘lar va hatto quyosh radiatsiyasi ham landshaftning komponenti sanalishi kerak. A.A.Grigorev (1966), S.V.Kalesnik (1970), A.A.Krauklis (1979) kabilar komponent deganda Yerning moddiy tarkibi nisbatan bir xil bo‘lgan alohida sferalarini tushunadilar. K.I.Grenchuk va boshqalar (1984) asosiy komponentlar (tog‘ jinslari, havo, suv, o‘simlik, hayvonlarni) va ikkilamchi yoki hosila komponentlar (tuproq, muz, muzloq tog‘ jinslari) ni ajratadilar. V.I.Prokayev (1967) tabiiy komponent deganda, alohida moddiy tizimlar va ularga xos bo‘lgan shakllar va holatlarni tushunadi. Bu shakl va holatlar ushbu moddiy tizimlarning boshqa moddiy tizimlar bilan Quyosh radiatsiyasi orqali yoki Yerning ichki energiyasi, yoki ularning ikkovi ta’siri sharoitida hosil bo‘ladi. Muallif komponentlarga tog‘ jinslari (ularning moddiy tarkibi va yotqizilish sharoitlari) relef (yoki geologik tog‘ jinslari va relef), hududning ob-havo va iqlimini belgilab beruvchi havo massalari va ularga xos bo‘lgan gidrotermik holatlar (boshqacha qilib aytganda iqlim), suvlar, tuproqlar, o‘simlik va hayvonot dunyosi kabilarni kiritadi. Uningcha, har bir komponent moddiy tarkibi bilan uning turlicha namoyon bo‘lishining bir butunligi, ya’ni mazmun bilan shaklning bir butunligidir. A.V.Pavlov (1984) va e.Neef (1974) larning fikriga ko‘ra litosfera, gidrosfera, atmosfera, biosferalar geografik qobiqning komponentlaridir. Tog‘ jinslari, tuproq, suv, havo, o‘simlik va hayvonot dunyosi esa landshaftning komponentlaridir. Shunga o‘xshash ta’rifni biz "Oxrana landshaftov" (1982) nomli izohli lug‘atda ham ko‘ramiz. Unda landshaftning komponentiga geografik qobiqning litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferalarining (landshaft chegarasidagi) qismlari kiradi deb ko‘rsatilgan. Landshaftning komponentlari

bir-biri bilan o‘zaro aloqada bo‘lib, birining o‘zgarishi qolganlarining ham o‘zgarishiga olib keladi. Lug‘at mualliflari komponentlarni ikkiga: tabiiy va antropogen komponentlarga bo‘lishgan. Birinchisiga tog‘ jinslari, havo, Yer osti va usti suvlari, tuproq, o‘simlik, hayvonot dunyosini kiritsalar, ikkinchisiga turli inshootlar, qishloq xo‘jaligi maydonlari kabilarni kiritadilar. Omil so‘zi lotincha factor - yaratuvchi, ishlab chiharuvchi ma’nosini anglatadi. Omil deb qandaydir bir jarayonning uning xususiyatini belgilab beruvchi harakatlantiruvchi kuchiga, sababiga aytiladi. V.S.Preobrajenskiy va boshqalar (1982) omilarning uch xilini: 1) ularning jadalligiga qarab yetakchi va yetakchi bo‘lmagan, 2) yo‘nalishiga qarab tashqi va ichki, 3) kelib chiqishiga qarab tabiiy va antropogen kabi xillarini ajratadilar. Bu holda biz landshaftda ro‘y beradigan barcha o‘zaro ta’sirlarni ham omil deb hisoblashimizga to‘g‘ri keladi. Landshaftlarning hosil bo‘lishi, mavjudligi va rivojlanishi eng avvalo uning komponentlari (tog‘ jinslari, havosi, suvlari, o‘simligi va hayvonotlari) ning o‘zaro ta’siri va aloqadorligining natijasidir. Landshaftlarning turli komponentlari turlicha harakterga egadir. Ularning har biri o‘ziga xos qonuniyatlar asosida rivojlanadi, ularning har biri o‘ziga xos o‘zgarish kuchi va jadalligiga ega. Landshaftlarning hududiy tabaqalanishi xususiyatlari esa turli xil omillar bilan belgilangan. Hududiy tabaqalanishga sabab bo‘ladigan geografik jarayonlar uchta asosiy omil ta’sirida ro‘y beradi. Bular Quyosh energiyasi, Yerning qa’ridan ta’sir etadigan kuchlar va gravitatsiya energiyasidir. Bu omillarning har birining o‘z vazifasi bor va har biri har xil ahamiyatga egadir. Ularning ichida ko‘p tomonlama va muhim ahamiyatga ega bo‘lgan omil-quyosh energiyasidir. Bu omil Yerning shakliga bog‘liq holda landshaftlarning zonal xususiyatlarini belgilaydi. Quyosh energiyasi landshaftda ro‘y beradigan barcha aylanma harakatlarda va oqimlarda

O'xshashlar

GEOGRAFIK QOBIQNING GORIZONTAL TUZILISHI. ZONALLIK VA AZONALLIK
GEOGRAFIK QOBIQNING BIR BUTUNLILIK QONUNIYATI
TABIIY GEOGRAFIK RAYONLASHTIRISH
BUYUK GEOGRAFIK KASHFIYOTLAR DAVRI
Tabiiy gеоgrafik kоntsеptsiyalar va geografik bilimlar tarixini davrlashtirish muammolari.