GEOGRAFIK QOBIQNING BIR BUTUNLILIK QONUNIYATI Reja: 1.Geografik qobiqdagi predmet va hodisalarning o‘zaro bog‘liqlik jihatlari. 2.Geografik qobiq moddiy tizimlarining bir butunlilik qonuniyati. 3. Tabiatdagi predmet va hodisalarni o‘zaro bog‘liqlik qonuniyatining amaliy ahamiyati.

1. Geografik qobiqdagi predmet va hodisalarning o‘zaro bog‘liqlik jihatlari. Insonni o‘rab turuvchi tabiat o‘zaro bir-biri bilan uzviy aloqada bo‘lgan ko‘plab predmet va hodisalarni birlashtiradi. Jonsiz tabiat organik dunyo bo‘lgan o‘simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlar bilan bog‘liq, shu bilan birga ularni o‘rab turuvchi tabiiy muhit bilan uzviy aloqada bo‘lib turadi. Tabiatda hodisalar va komponentlarning o‘zaro aloqasi xilma-xil ko‘rinishga ega bo‘lib, deyarli cheksizdir. Buni organik moddalar bilan noorganik moddalar o‘rtasidagi, o‘simliklar bilan hayvonot dunyosi o‘rtasidagi, okean bilan quruqlikdagi biomassalarning rivojlanishi o‘rtasidagi, erga quyosh radiatsiyasining tushishi bilan Er sharining turli qismlarining turlicha isishi o‘rtasidagi, quyosh radiatsiyasi bilan biomassalarning to‘planishi o‘rtasidagi, hayvonlar sonining tebranishi va ular migratsiyasining yilning ob-havo sharoitiga bog‘liqligi o‘rtasidagi va boshqa xilma-xil misollardan ko‘rish mumkin. Tabiatdagi o‘zaro aloqalar atom, hujayra, organizm, fitotsenoz, biotsenoz, biogeotsenoz, geografik komplekslar (landshaftlar) ichidagi o‘zaro ta’sirdan to butun sayyoraviy masshtabdagi va uning tashqarisidagi o‘zaro ta’sirgacha bo‘lgan hajmda kuzatiladi. Tabiatdagi o‘zaro aloqalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar fanning turli sohalarida qadimdan to‘plangan. Biroq, chuqur va keng ilmiy umumlashmalar faqat tabiat va jamiyat haqidagi dialektika nazariyasi qaror topgach paydo bo‘ldi. Xususan, tabiatda har bir narsa ajralgan holda sodir bo‘lmaydi. Har bir hodisa boshqa hodisaga ta’sir qiladi va aks ta’sir ko‘rsatadi. Hoz i rgi vaqtda tabiatdagi jarayon va hodisalarning o‘zaro bog‘liqlilik qonuniyati barcha fan olimlari tomonidan e’tirof qilinadi. Faqat insonn in g

amal i y faoliyatida ba’zan bu muhim qonunga amal qilmaslik hollari uchrab turadi. Inson bajargan ko‘pgina ishlarning ba’zan jiddiy salbiy oq i batlarga olib kelishi xuddi ana shu tabiiy hodisalarning o‘zaro bo g‘ liqligini bilmaslikdan kelib chiqadi. Bu haqida tarixda misollar ko‘p. Masalan, Mesopotomiya, Gretsiya, Kichik Osiyo va boshqa joylarda eki n er larin i hosil qilish uchun o‘rmonlarni ildizi bilan qo‘porib tashlagan kishilar, shu ishlari bilan bu erlarni, o‘rmonlar bilan birlikda nam yig‘iladigan va saqlanadigan markazlardan ham mahrum qilib, shu bilan bu mamlakatlarning hozirgidek xarob bo‘lib cho‘lga aylanishiga dastlabki sababchi bo‘lgan . Alp italyanlari, tog‘larning shimoliy yonbag‘ridagi o‘rmonlar avaylab saqlanayotgan bir vaqtda, janubiy yonbag‘ridagi ignabargli o‘rmonlarni kesib, yo‘q qilib, o‘z o‘lkalarida tog‘ chorvachiligining ildiziga bolta urganliklarini oldindan sezmaganlar. SHu bilan o‘zlarining tog‘ chashmalarini yilning ko‘p qismida suvdan mahrum qilganliklarini va sel toshqinlarini ko‘payishini sezmaganlar. Binobarin, tabiatdagi jarayonlarning va hodisalarning o‘zaro bog‘liqlik qonunlarini bilish va ulardan kishilik jamiyatining farovonligi uchun foydalanish – tabiatni muhofaza qilishning metodologik asosi dir . SHunday qilib, tabiat va jamiyatda predmetlar va hodisalarning umumiy o‘zaro aloqadorligi hamda bog‘liqlilik qonuniyati tabiatni muhofaza qilishning metodologik va ilmiy asosi bo‘lib xizmat qiladi. SHuning uchun ham tabiatni muhofaza qilish nazariyasi tabiat bilan jamiyatning o‘zaro ta’siri, tabiatdagi predmet va hodisalarning o‘zaro bog‘liqligi to‘g‘risidagi dialektik ta’limotga asoslanadi. Tabiat va jamiyatdagi mavjud bo‘lgan o‘zaro aloqa va ta’sirlarni hisobga olgandagina tabiiy resurslarni muhofaza qilishning va ulardan oqilona foydalanishning ilmiy asoslangan yo‘llarini ishlab chiqish mumkin. SHuni ham aytish kerakki, tabiatdagi mavjud o‘zaro bog‘liqliklarni aniqlash uchun, ko‘pincha ularni ancha vaqt kuzatish va sinchiklab o‘rganish

talab qilinadi. Ba’zan o‘zaro ta’sir natijasining juda sekin namoyon bo‘lishini quyidagi misol isbot qiladi. 1829 yilda Eri ko‘lidan Niagara sharsharasini aylanib o‘tish uchun AQSH va Kanada chegarasida Uellend kema qatnaydigan kanali qurilgan edi. 100 yildan keyin bu ko‘lga kanal orqali birinchi marta dengiz minogasi (ilonbaliq) o‘tadi; 1937 yili u Guron va Michigan ko‘llarida, 1946 yili YUqori ko‘lda ham tarqaladi. Ilonbaliq ovlanadigan qimmatbaho baliqlarni eya boshlaydi. Natijada XX asr o‘rtalariga kelib, bu ko‘llarda baliq ovlash keskin qisqarib ketadi. CHunonchi, Guron va Michigan ko‘llarida golets balig‘ini yillik tutish miqdori 3900 tonnadan 12 tonnagacha tushib qoladi. SHunday qilib, ilonbaliq kanal qurilgandan 100 yil keyin Buyuk ko‘llarning baliq xo‘jaligiga katta zarar keltiradi. Tabiatdagi predmet va hodisalarning o‘zaro bog‘liqligi va shu tufayli tabiatning bir butunlilik qonuniyati ham ozmi-ko‘pmi ma’lum bo‘lgan. Masalan, nemis olimi A. Gumboldt, mashhur ingliz olimi CH. Darvin va boshqa ilg‘or tabiatshunoslar tabiat ayrim komponentlarining o‘zaro aloqasini to‘g‘ri tushunganlar. Biroq tabiatning bir butunligi to‘g‘risidagi yaxlit ta’limot tuproqshunoslik fanining asoschisi V.V.Dokuchaev (1846–1903) asarlarida o‘zining eng yorqin ifodasini topdi. Olim tuproqlar haqidagi ta’limotida «tabiat ko‘zgusi» bo‘lgan tuproqlarning barcha tabiat omillari ta’sirida paydo bo‘lishini ko‘rsatib berdi. U tabiatni bir butun holda olib kompleks teksh i r i shni o‘ziga xos tabi i y komplekslar–tabiat zonalari misolida isbotlab, tabiat zonalari haqidagi ta’limotga asos soldi. V.V. Dokuchaevning tabiatni bir butunlikda olib, kompleks o‘rganish g‘oyalarini keyinchalik uning shogirdlari va izdoshlaridan S.S. Neustruev, L.I. Prasolov, B.B. Polinov kabi tuproqshunoslar va A.N. Krasnov, G.F. Morozov, I.M. Krashenninikov, I.V.Larin, V.N.Sukachev kabi geobotaniklar muvaffaqiyatli rivojlantirdilar. V.V. Dokuchaevning tabiatning bir butunligi va tabiat

zonalari haqidagi ilg‘or g‘oyalarning geografik jihatdan yangi bosqichga ko‘tarilishi va landshaftshunoslik fanini yaratishda akademik L.S. Bergning xizmatlari ayniqsa kattadir. V.V. Dokuchaevning tabiatni kompleks o‘rganish haqidagi g‘oyalari va landshaftshunoslik masalalari, shuningdek atoqli rus geograflari A.A.Borzov, S.V.Kalesnik, N.A.Solnsev A.G. Isachenko, V.S. Preobrajenskiy, K.I. Gerenchuk, N.A. Gvozdetskiy, F.N. Milkov , K.N.Dyakonov, A.YU.Reteyum va boshqalarning yirik asarlarida muvaffaqiyatli rivojlantirildi. Ikkinchi jahon urushidan key i n, 50-yillarning boshida sobiq ittifoqda tabiiy komplekslarni o‘rganuvchi maxsus fan–landshaftshunoslik yanada yuksak bosqichga ko‘tarildi. Landshaftshunoslik tabiiy geografiyaning muhim qismi bo‘lib, u tabiiy komplekslar–landshaftlarning paydo bo‘lishi, tarkibi, strukturasi, rivojlanishi va er yuzasida taqsimlanishini o‘rganadi. Landshaftshunoslik er yuzasining turli zonalari, oblastlari va rayonlarining tabiiy sharoiti va resurslaridan kompleks foydalanish, ularni muhofaza qilish va tiklash masalalari bilan ham bevosita shug‘ullanadi. Landshaftshunoslikning muvaffaqiyatli rivojlanishi tabiiy geografiyaning nazariy asosini tashkil etuvchi geosistemalar yoki tabiiy-huddudiy komplekslar haqidagi tasavvurlarning shakllanishiga sabab bo‘ldi. Tabiiy-hududiy kompleks (geografik kompleks yoki geokompleks) deb, er yuzasi tabiatining b i r-biridan farq qiladigan qismlariga aytiladi. Tabiiy- hududiy komplekslar bir-birini taqozo etuvchi barcha tabiat komponentlarining bir butun qonun i y tizimidir. SHunday qilib, tabiiy-hududiy kompleks (landshaft) o‘zaro bog‘liq va o‘zaro ta’sir etib turuvchi komponentlar ya’ni, tog‘ jinslari, relef shakllari, er usti va er osti suvlari, atmosfera va iqlim, o‘simliklar, tuproqlar, mikroorganizmlar hamda hayvonot dunyosining tabiiy dinamik tizimidan iborat.