GEOGRAFIK QOBIQNING GORIZONTAL TUZILISHI. ZONALLIK VA AZONALLIK Reja: 1. Kenglik zonallikni vujudga keltiruvchi sabablar. 2. Kenglik zonallikni yer shari iqlimida namoyon bo‘lishi. 3. Kenglik zonallikni boshqa tabiiy geografik jarayonlarda o‘z aksini topishi. 4. Azonallik va uni vujudga keltiruvchi omillar Tayanch iboralar: geografik qobiq, zonallik, issiqlik, namlik, vertikal, gorizontal, balandlik mintaqalari, azonallik, Dokuchayev, tabiat zonalari.

1. Kenglik zonallikni vujudga keltiruvchi sabablar Hududiy tabiiy geografik bo‘linishning asosiy qonuniyati kenglik zonallikdir. Kenglik zonallik deganda tabiiy geografik jarayonlar, komponentlar, geosistemalarning ekvatordan qutblarga tomon qonuniy ravishda almashinib borishi tushuniladi. Bu almashinishning asosiy sababi Yerning shar shaklida ekanligi va unga bog‘liq holda Quyosh enargiyasining yer yuzasiga turli burchak ostida tushishidir. Yer yuzasida zonallikning vujudga kelishida tashqi astronomik omillarning roli ham katta. Bulardan biri Quyosh bilan Yer orasidagi masofa. Agar yer Quyoshdan Pluton sayyorasi kabi masofada joylashganda edi. Ekvator bilan qutblar orasida insolyasiya farqi yo‘qolib, hamma joy bir xil sovuq bo‘lar edi. (Pluton yuzasidan 1000-2300 0 C). Agar yaqin bo‘lganda edi butunlay qizib ketar edi. Yer shari massasi ham zonallikka ta’sir ko‘rsatadi, agar yer shari massasi kichik bo‘lganda, o‘zida atmosferani tutib tura olmas edi. Natijada Quyosh nuri qayta taqsimlanmagan va transformasiyalanmagan bo‘lar edi. Yer o‘z aylanish tekisligiga nisbatan 66,50 og‘ib turishi ham Quyosh nurlarini notekis taqsimlanishiga olib keladi va landshaftlar zonalligini murakkablashtiradi. Agar yer o‘qi orbitasiga nisbatan perpendikulyar bo‘lganda har bir kenglik yil bo‘yisha bir xil miqdorda Quyosh energiyasini olgan bo‘lar va fasllar vujudga kelmas edi. Landshaft qobig‘idagi zonallik faqatgina planetar, kosmik, astronomik sabablarga bog‘liq bo‘lib qolmasdan, geografik qobiq tabiatiga ham bog‘liqdir. Agar yerdagi zonallik faqat astronomik sabablarga bog‘liq bo‘lganda edi, Quyosh tushish chizig‘i to‘g‘ri yo‘nalishda bo‘lib, zonalar geografik parallellarga mos bo‘lar edi. Kenglik zonalar chegarasi quruqlikda egri-bugri bo‘lib, ba’zan bir-biridan uzilgan holda ham bo‘ladi.

2. Kenglik zonallikni yer shari iqlimida namoyon bo‘lishi Yer yuzasiga Quyosh nurlarining notekis tushishi atmosfera sirkuliyasiyasi, havo massalari, namlik va termik xususiyatlarini ham turlisha bo‘lishiga olib keladi. Yer yuzasining notekis qizdirilishi va bug‘lanishining turlishaligi namligi, harorati va zishligi bo‘yisha farq qiluvchi havo massalarini vujudga keltiradi. Havo massalarining to‘rtta zonal asosiy tiplari ajratiladi: ekvatorial, tropik, mo’tadil, arktika va antarktika. Agar yer shari o‘z o‘qi atrofida aylanmaganda edi, atmosferada havo oqimlari oddiy harakterga ega bo‘lib, kuchli qizdirilgan ekvatorial kengliklardan havo yuqoriga ko‘tarilib, qutblarda pastga tushib yana ekvatorga tomon esgan bo‘lar edi. Boshqasha qilib aytganda shimoliy yarimsharda har doim shimoliy, janubda esa janubiy shamollar esgan bo‘lar edi. Ammo ular yerning aylanishi bilan to‘qnashib o‘z yo‘nalishlarini o‘zgartiradi. Atmosfera sirkuliyasiyasining zonalligi namlikning ham zonal bo‘lishiga olib keladi. Havo massalarining nam sig‘dirish qobiliyati ekvatordan qutblarga tomon ortib boradi. Bu ko‘proq atmosfera yog‘inlarining tarqalishida namoyon bo‘ladi. Ammo faqat yog‘inlar miqdorining o‘zi tabiat zonalarining namlik bilan ta’minlanganlik sharoitini aniqlab bera olmaydi. Masalan, dasht zonasida yog‘inlar miqdori 500 mm bo‘lsa ham namlik etarli emas, ammo tundrada yog‘inlar miqdori 400 mm bo‘lsa ham namlik etarli darajadan ortiqsha. Buning uchun biz bug‘lanish darajasini ham bilishimiz kerak. Yog‘inlar va mumkin bo‘lgan bug‘lanishning kenglik bo‘yisha o‘zgarishi bir-biriga mos tushmasdan qarama-qarshi bo‘lishi ham mumkin. Yillik yog‘inlar miqdorining yillik bo‘lgan bug‘lanish miqdoriga nisbati iqlimiy namlik ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi. Bu ko‘rsatkishni birinchi bo‘lib 1905 yilda G.N.Visoskiy Rossiyaning Yevropa qismi tabiat zonalari

uchun qo‘llagan. Keyinshalik Sankt-Peterburglik iqlimshunos N.N.Ivanov bu ko‘rsatkishni qayta ishlab chiqib, uni namlanish koyeffisenti deb ataydi. U quyidagi formula bilan ifodalanadi: K=R E . K- namlanish koyeffisenti, R- yillik yog‘inlar miqdori, E- mumkin bo‘lgan yillik bug‘lanish. Namlanish koyeffisenti tundrada K=1, 0,6-0,3, cho‘lda 0,12 dan kichik. 3. Kenglik zonallikni boshqa tabiiy geografik jarayonlarda o‘z aksini topishi Iqlimning zonalligi boshqa geografik jarayonlarda daryo oqimi va ularning gidrologik rejimida, grunt suvlari va botqoqliklarning hosil bo‘lishida, kimyoviy elementlarni migrasiyasida, organik dunyoda ham o‘z aksini topadi. Geografik zonallik organik dunyoda ansha yaqqol namoyon bo‘ladi. Landshaft zonalarini nomlari ham behudaga shu joy uchun xos bo‘lgan o‘simliklar nomidan kelib chiqmagan. Ko‘pgina hollarda landshaftlarning yer usti rel’efi va geologik asosi yerning ichki energiyasi ta’sirida hosil bo‘lganligi sababli zonallik o‘z aksini topmaydi, ular azonallik qonuniyatiga bo‘ysunadi deyiladi. Shuni aytish lozimki, rel’ef faqat endogen kuchlar ta’sirida hosil bo‘lmasdan, ekzogen kuchlar ta’sirida ham shakllanadi. Ko‘pgina olimlarning ta’kidlashicha sklupturali rel’ef shakllari (ekzogen kuchlar ta’sirida hosil bo‘lgan) zonallik harakteriga ega. Buning uchun har bir zona uchun xos bo‘lgan rel’ef shakllarini eslash yetarli. Masalan, muz zonasi uchun muz tekisliklari, muz shapkalari, muz oqimlari va boshqa shakllar, tundra zonasi uchun termokarstli sho‘kmalar, solyuflyukasion va torfli tepalar, dasht zonasi uchun jarliklar, balkalar, cho‘l zonasi uchun eol rel’ef shakllari xosdir. Hattoki, karst va qirg‘oqlarni shakllanish jarayonlari

azonal jarayonlar bo‘lsada, zonallik qonuniyatiga bo‘ysunadi. Masalan, karst rel’ef shakllari asosan nam tropiklarda va shuningdek O‘rta dengizi zonasida keng tarqalgan. Tayga zonasida esa bunday jarayon tarqalmagan. Cho‘l zonasida karst hodisasi uchraydi, ammo ular asosan mexanik nurash bilan bog‘liq. Geografik zonallik yer osti suvlarining haroratini o‘zgarishida ham namoyon bo‘ladi. Bir xil haroratga ega bo‘lgan yer osti suvlarining sathi janubdan shimolga qarab ortib boradi. Harorati 20 0 C bo‘lgan yer osti suvlarining sathi Qoraqumda bir necha o‘n metr shuqurlikda bo‘lsa, G‘arbiy Sibirning janubida 650-700 m, Markaziy Yoqutistonda 900 m shuqurlikda uchraydi. Bir xil shuqurlikda yotgan yer osti suvlarining mineralizasiya darajasi va erigan tuzlar tarkibi kenglik bo‘yisha o‘zgarib boradi. 4.Azonallik va uni vujudga keltiruvchi omillar V.V.Dokuchayev zonallik qonuniyatini kashf qilganda ham zonalar ilgari to‘g‘ri chiziq bo‘ylab parallellardan o‘tadi deb o‘ylamagan. U zonallik bu matematika emas, zonallik sxema va qonuniyatdangina I borat deb ta’kidlagan edi. Keyingi tekshirishlar shuni ko‘rsata boshladiki, hamma zonalar ham uzluksiz polasalarni hosil qilavermaydi, ular ayrim joylarda bir biridan uzilgan holda uchrasa, ayrimlari materik chekkalarida, ayrimlari esa materik ishkarisida uchraydi. Ayrim joylarda ular meridional yo‘nalishda ham bo‘ladi. Bir zonaning o‘zida ham uzoqlik bo‘yisha tafovutlar mavjud, tog‘larda esa ular o‘rniga balandlik mintaqalari vujudga keladi. Tabiatda bir vaqtning o‘zida ko‘plab qonunlar amal qiladi. Shuning uchun ham zonallikni asosiy qonun deb qaramaslik kerak. Geografik qobiqdagi zonallik qonuniyatiga mos kelmaydigan hodisalarni taqoza etadigan qonunlar-balandlik zonalligi, meridional zonallik,