MAVZU: GEOGRAFIYa TA’LIM JARAYoNI QISIMLARI, BILIM, KO‘NOKMA VA MALAKA Reja: 1. Bilim. Geografiya ta’limida bilim, tushuncha, sabab-oqibat, qonuniyat, nazariya, tasavvur aloqadorligi. 2. Bilimlarning turlari. 3. Ko‘nikma va malaka. Geografiya ta’limida ko‘nikma va malakalarni shakllantirish. 4. Ko‘nikmalarni shakllantirishda amaliy mashg‘ulotlar, mustaqil ishlarning o‘rni .

Geografik ko`nikma va malakalarni shakllantirish metodikasi bilim egallash, ko`nikma va malakani shakllanishlari bilan chambarchas bog`li q . O` q uv ishlari uslubiyatini bilish ko`nikmalarini shakllantirish uchun asos bo`lib xizmat q iladi. Ilg`or geografiya o` q ituvchilari va metodistlar o` q uvchilar amaliy tayyorgarligiga katta e`tibor beradilar. Maktab geografiyasida shakllantiriladigan ko`nikmalar mazmun ji h atdan emas, balki bajarilishi murakabligi bo`yicha h am far qq iladi. Masalan: dunyo tomonlarini ani q lash oddiy ko`nikma bo`lsa, topografik planni o` q ish va uni tuzish esa murakkab ko`nikma h isoblanadi. Geografiya ta`limi metodikasi shakllantiriladigan ko`nikma va malakalarni ta`lim tarbiyaviy a h amiyatini to`laligicha ochib bergan va ular o` q uvchilarga etkazish metodlarini h am ishlab chi qq an. Fa q at geografiya ta`limiga xos bo`lgan amaliy ko`nikma va malakalarga q uyidagilar kiradi: joyda mo`ljal ola bilish, joy planini tushirish, topografik plan va turli mazmundagi geografik kartalarini o` q ish, tabiatda va ishlab chi q arishda kuzatish, kuzatish materiallarini yozib borish va q ayta ishlash, statstik i q tisodiy materiallar bilan ishlash va h .k. Har bir geografik ko`nikmani shakllantirish murakkab h arakat tizmlarini talab q iladi. Odatda ko`nikma va malakalar bir paytning o`zida shakllantiriladi. CHunki amaliy topshiri q larni bajarishda ularning ayrimlari ongli ravishda, ba`zilari bevosita, hammasi ong nazorati ostida bajariladi. Masalan, topografik planni o` q ish ko`nikmasi o`z ichiga yo`nalishlarni ani q lash, masshtab yordamida plandagi masofalarni o`lchash topografik belgilarni o` q ish, joyda ob`ektlar

o`rtasidagi alo q alarni o`rnatish kabilarni oladi. Yu q oridagilardan topografik belgilarni ishlatishni bilishgina malaka darajasini ko`rsatadi. Ob- h avo kuzatish ko`nikmasi deganda termometr, barometr, flyuger bilan ishlash ko`z bilan bulutlar shakli va turlarini, ob- h avoning bosh q a alomatlarini ani q lash tushuniladi. SHular ichida fa q at ob- h avo h aroratini ani q lash va barometr bilan ishlash malaka darajasigacha ko`tarilish mumkin. Geografik ko`nikma va malakalar ko`p h ollarda bilim sifatini belgilaydi. Tajribalar shuni ko`rsatayaptiki, q aerda o` q uvchilarda karta bilan ishlash ko`nikmasi shakllantirilsa ularning javoblari h am karta bilan bog`langan bo`ladi. Karta bilan ishlash ko`nikmasini egallay olmagan o` q uvchilardagi bilim q uru q , o` q ituvchi bayoni yoki kitobdan o` q iganlarning takroridan iborat bo`lib q oladi. Geografik kartalarni o` q iy olishga o`rgatilgan o` q uvchilardagi h arakat ya qq ol ko`zga tashlanib turadi. Aksariyat o` q uvchilar va talabalar javoblarini kuzatish geografiya bo`yicha olimpiadalarda ishtirok q ilgan o` q uvchilarni bilimlarini ta h lil q ilish shuni kursatadiki, ular kartadan bilim manbai sifatida foydalanadilar, ularning bergan javoblari to`li q bo`lib, biron h ududning tabiiy sharoiti va xo`jaligi karta asosida atroflicha ochib bera oladilar. Bosh q a o` q uvchilarga bu h aslatlar xos emas. Ko`nikma va malakalar kelgusida amaliy h ayotga tayyorlashda ishlab chi q arishdan tabiatdan turli xil ilmiy ommabop adabiyotlardan kartalardan bilimlarni musta q il egallashda mu h im a h amiyatga ega. O` q uvchilar tomonidan mazkur ko`nikmalarning egallanishini

engillashtiradi, masalan, joyda uf q tomonlarini ani q lash ko`nikmasi, kartada mo`ljal olish ko`nikmasini egallashga yordam beradi. O` q uvchilarning ko`nikma va malakalariga ega bo`lishi va ular dunyo q arashini shakllantirishga h am ijobiy ta`sir q iladi. O` q uvchilar ko`nikma va malakalarni amalda q o`llash or q ali geografik q onuniyatlarning ob`ektivligiga ishonch h osil q iladilar. Geografiya ta`limi metodikasida geografik ko`nikma va malakalarni shakllantirish metodlari to`la ishlab chi q ilmagan desa bo`ladi. Masalan, o` q uvchilarning u yoki bu mavzudagi q aysi h arakati ko`nikma darajasiga, q aysilarini malaka darajasiga ko`tarish mumkin? O` q ituvchi o` q uvchilarga nisbatan q anday yakka tartibda yondashishi kerakligi masalalari geografiya ta`limida atroflicha o`rganilgan. Eng mu h im o` q ituvchi ko`nikma h osil q ilishdagi h arakat metodlarini ko`rsatibgina q olmasdan, balki o` q uvchilar uchun (ko`nikma egallash uchun) zarur topshiri q larni ishlab chi q ish kerak. Mash q lar jarayonida oddiy ko`nikmalar sekin-asta malaka oshiriladi. Amaliy ko`nikma va malakalar shakllantirishning metodik shart sharoitlari o`ziga h os h ususiyatlarga ega. Ba`zi ko`nikma va malakalar oz va q t va ko`p kuch talab q ilsa (gerbariylar yig`ish, kompasdan, nivelerlardan foydalanish va h .k.) ba`zilari juda murakkab h arakat metodlarini va ko`p va q t talab q iladi. Masalan, geografik kartani o` q ish ko`nikmasini h osil q ilish ko`nikmasini shakllantirish q o`yidagi murakkab jarayonlarni talab q iladi. Masalan, mo`ljal olish, graduslar va kilometrlar h isobida ani q lash, punktlar, h ududlar o`rtasida fazoviy bog`li q liklarni q iyoslash, geografik koordinatalarni ani q lash, kartada

ko`rsatilgan ob`ektlar va h odisalar o`rtasidagi sabab-o q ibatlar alo q adorligini o`rnatish, alo h ida ob`ektlar (daryo, ko`l, suv ombori, bot q o q lik)ni ta`riflash, ko`rsatilgan h ududni mamlakat, tuman, sha h arning tabiiy geografik va i q tisodiy geografik ta`rifini yozish va h .k. Geografik kartani o` q ish ko`nikmasi sekin-asta rivojlantiriladi, barcha sinflarda davom q iladi (boshlang`ich sinfda h am). O` q uvchilar karta bilan ishlash jarayonida turli mazmundagi (umumgeografik, i q lim, tupro q , i q tisodiy) kartalarning shartli belgilari bilan h am tanishadilar va ko`nikmalar h osil q iladilar. Ko`nikma va malakalar shakllanishi ko`pgina sabablarga: o` q uv ji h ozlari va vositalari, o` q uvchilarning shaxsiy xususiyatlariga h am bog`li q . Lekin, o` q ituvchi asosiy sabab h isoblanadi. O` q ituvchi ra h barligining mazmuni shundan iboratki, ko`nikma egallash jarayonida u o` q uvchilar h arakatini ta h lil q iladi. Ushbu ko`nikma va malakani egallash uchun q anday nazariy bilimlar zarurligini ani q laydi. Ko`nikmani shakllantirishdagi mu h im omillardan yana biri nazariy materialni amalda q o`llash va q ti va o`rni h isoblanadi. Masalan, ma h alliy kanal, daryo rejmi (o q im tezligi eni, chu q urligi)ni o`lchash. O`zbekiston ichki suvlari mavzusini o`rgangunga q adar amalga oshirilishi ma q sadga muvofi q . CHunki o` q ituvchilar buni mexanik tarzda o`zlashtirib, uning mo h iyatiga tushunmasliklari h am mumkin. Demak, ko`nikmalarni shakllantirish bevosita mavzuni o`rganish jarayonida bo`lsa uning sifatli bo`lishini ta`minlaydi. Ko`nikma va malakalarni shakllantirishda bosh q a fan o` qit uvchilari bilan h amkorlik q ilish h am yaxshi natijalar beradi.