Ta’lim sistemasida o ‘ z-o ‘ zini tashkillashtirish jarayoni 1. Ta’limda tashkillashish. Zamonaviy ta’lim o ‘ z-o ‘ zini tashkil etuvchi tizim sifatida. 2. Ta’lim sistemasida o ‘ z-o ‘ zini tashkillashtirishning mazmun-mohiyati. 3. Ta’limda ochiqlik va yopiqlik muammosining falsafiy mohiyati.

Hozirgi zamon ta lim tizimida, mustaqil ta limga alohida urg‘u beradigan,ʼ ʼ o‘z-o‘zini tashkillashtirish, o‘z-o‘zini tartiblash, o‘z-o‘zini nazorat qilish, o‘z- o‘zini rivojlantirish kabi bir qator yondashuvlar kirib keldiki, bu sinergetik qonuniyatlarning ta limdagi namoyon bo‘lishi bilan izohlanadi. ʼ Bugungi dunyo ta limida ta lim beruvchi va ta lim oluvchining idroki, ʼ ʼ ʼ sinergetik, tanqidiy va mantiqiy tafakkuri, o‘z hissiyotlarini boshqara olishi, kelajakni prognoz qila olishi kabi xususiyatlari asosiy masala sifatida qaraladi. Jahonda bugungi davrda faqat bilim olish uchun emas, olingan bilimlarni amaliyotda qanday samarali qo‘llay olish uchun o‘qitishga alohida e tibor qaratiladi. ʼ “Tashkillashish” deganda muayyan bir butun qismlarining joylashish tartibi va jarayoni tushuniladi. Tashkillashish oddiy va murakkab ko‘rinishga ega bo‘lgan xossa bo‘lib, tizimlarning strukturasi va funksiyalari birligini ta minlaydi. Tashkillash xossasining manbai yoki harakatlantiruvchi kuchi ʼ tizimning o‘zida bo‘lsa, bu xossa struktura va funksiya holatini parametrlarini o‘zgartirish hisobidan muhitga moslashish xislatini yuzaga keltirsa, unday tizim o‘z-o‘zini tashkillashtiruvchi tizimga aylanadi. Ta lim tizimining ʼ tashkillanish xossasi uning o‘zida. Bu ta lim tarkibiga kiruvchi har bir ʼ elementning o‘rni muhimligi bilan belgilanadi. Ta lim tizimining o‘z-o‘zini ʼ tashkillashtirish jarayonida xuddi sinergetik metodologiyada e tirof ʼ etilganidek, tizimning yaxlitligida uni kichik bir elementining funksiyasi ham inobatga olinadi. Ta limda ham tizimning hattoki kichik bir bo‘lagi ham ʼ e tibordan chetda qolsa, butun bir tizim faoliyatiga ta sir etadi. Bu esa o‘z- ʼ ʼ o‘zini tashkillashtirish jarayoniga ham jiddiy ta sir ko‘rsatadi. ʼ O‘z-o‘zini tashkillash hodisasini o‘rganish XVIII asrdayoq boshlangan. Bu klassik siyosiy iqtisod asoschisi Adam Smitning (1723-1790) nazariy izlanishlari bilan bog‘langan. U o‘zining “Xalqlar boyligining mohiyati va sabablari” asarida bozorda spontan, (ya ni o‘z-o‘zidan sodir bo‘ladigan, ʼ

tashqi omillar emas, balki ichki sabablar tufayli yuzaga keladigan) tartiblanish turli, ko‘p hollarda qarama-qarshi maqsad va manfaatlarga ega bo‘lgan qatnashchilarning o‘zaro ta siri natijasidir, degan g‘oyani bayonʼ etgan. Zamonaviy ta limda ham xuddi shunday, ya ni tartiblanish uchun ʼ ʼ ko‘p hollarda qarama-qarshi maqsad va manfaatlarga ega bo‘lgan qatnashchilarning o‘zaro integratsion uyg‘unlashuvi kuzatiladi. Bu holatni, ayniqsa, hozirgi vaqtda ta limdagi zamonaviylik va an anaviylikni ʼ ʼ uyg‘unlashuvida, taraqqiy etgan xorijiy tajribalarni milliy ta lim tizimi bilan ʼ integratsiyasida kuzatish mumkin. Demak, ta lim jarayoni ham ma lum bir ʼ ʼ davr sharoitidan, ya ni tizimning ʼ o‘zgarishi ta sirida taraqqiy etib boradigan, o‘z-o‘zidan tashkillashadigan ʼ hamda tartiblashadigan jarayon sanaladi. Professor B.O.Turayev shunday ta kidlaydi: “Har qanday jismning tanasi va ichki a zolarining tashkil etgan ʼ ʼ fazoviy nuqtalar shunday tartibda joylashganki, har bir nuqta o‘zining qat iy ʼ o‘rniga ega, bu tartib buzilsa, bu jism parchalanib ketishi yoki ichi bilan tashqarisining farqi qolmaydi”. Shuningdek, bizningcha, “tartiblanish ham o‘z-o‘zidan tashkillashishning bir ko‘rinishidir. Koinotdagi barcha narsa va hodisalar azaldan, ya ni ilk vujudga kelgan paytlaridan boshlab o‘z-o‘zini ʼ tashkillashtiribgina bugungi holatiga yetib kelgan. O‘z-o‘zini tashkillashtira olmagan obyektlar sharoitga moslashmay halokatga uchragan”. Tizimning yashovchanligi, uning umri qay darajada o‘z-o‘zini tashkillashtirishiga bog‘liq. Ta lim tizimi ham o‘z-o‘zini tashkillashtirish qonuniyati tufayli ʼ yillar davomida har qanday davr, ijtimoiy tuzum, siyosiy, iqtisodiy tebranishlar sinovlariga moslasha olgan hamda o‘z taraqqiyotiga o‘zi sababchi bo‘lgan tizimlardan biri hisoblanadi. Zamonaviy ta lim sistemasi o‘z ishtirokchilari (ta lim beruvchi, ta lim ʼ ʼ ʼ oluvchi) ni o‘z-o‘zini tashkillashtirishi jarayonida quyidagi muhim funksiyalarni bajarishi mumkin:

- zamon talabiga mos keladigan ilmiy tafakkur tarzini shakllantiradi; - lmiy dunyoqarashni kengaytirish borasidagi har qanday masalada tanqidiy, kreativ, va mantiqiy yondashuvga yo‘naltiradi; - jahon sivilizatsiyasida sodir bo‘layotgan keskin, munozarali o‘zgarishlarni tezkorlik, yaxlitlik va umumiy birlikda o‘zlashtirish, tizimli tahlil etish qobiliyatini rivojlantiradi; - ko‘p qutbli olamning ilmiy muammolarini sinergetik tahlil etishga va yangi yechimlarini topishga imkoniyat yaratadi. - Zamonaviy ta lim jarayonida ochiq tizim sifatida kirib keladiganʼ turli xil informatsiya, modda va energiya bizningcha, nospetsifik ta sirlardir. Bu ta sirlar ta limni ma lum bir qolipga solmaydi, ʼ ʼ ʼ ʼ qat iy strukturaga majburan birlashtirmaydi, balki, o‘z-o‘zini ʼ takomillashtirishiga, o‘z taraqqiyot yo‘lini o‘zi belgilab olishiga imkon beradi. Ta lim tizimidagi bu o‘z-o‘zidan tashkillanish ʼ hodisasida nospetsifik tashqi ta sirlar bilan birga ichki ta sirlar ham ʼ ʼ muhim o‘rin tutadi. Bu ta sir, ya ni ta lim tizimining o‘z-o‘zini ʼ ʼ ʼ tashkillashtirishidagi ichki sabab va mohiyat undagi attraktor omillarining faoliyati bilan belgilanadi. Ta lim jarayonini rivojlantiruvchi harakat manbai uning (tizimning) ʼ o‘zida bo‘lib, mazkur tizimda turli o‘zgarishlar amalga oshirilishi, yangilik va islohotlarning kirib kelishi, qo‘llanilishi ichki va tashqi ta sirlar sifatida ʼ amaldagi (eski) sistemani yangilash (o‘zgartirish) hisobidan boshqa bir sistemaning o‘z-o‘zidan tashkillanishiga turtki beradi. Shuningdek, ta lim ʼ tizimining o‘z-o‘zini tashkillashtirishida uning ichidagi elementlarning faoliyati muhim o‘rin tutadi. Bunga ta lim beruvchilar salohiyati, ta lim ʼ ʼ oluvchilar dunyoqarashi, ilmiy muhit, ma lum ijtimoiy sharoit, moddiy resurs ʼ va boshqa elementlarni kiritish mumkin.

V.P.Branskiyning ta biricha, “Agar tizimga hech qanday tashqi,ʼ maxsus ta sirlar bo‘lmay turib, u funksional jihatdan o‘zining tuzilmasini ʼ yuzaga keltirsa, biz bunday tizimni o‘z-o‘zini tashkillashtiruvchi tizim deb ataymiz. O‘z-o‘zini tashkillashtirish nazariyasi tanlash asosida rivojlanishning barcha fenomenologik belgilarini, murakkablik, xilma-xillik va moslashuvchanlikni o‘zida mujassamlashtiradi. Ushbu sinergetik nazariya rivojlanishning universal mexanizmi sifatida barcha dissipativ tizimlarga xos bo‘ladi. Jamiyat ham xuddi shunday tizimdir, shu sababdan ushbu nazariya jamiyat taraqqiyotiga ham bevosita taalluqlidir” 1 . Bizningcha, o‘z-o‘zidan tashkillanish jarayoni barcha murakkab, dissepativ sistemalarda uchraydi va bu tashkillanishda ichki va tashqi ta sirlar tizim strukturasi bilan ʼ uyg‘unlashadi. Ta lim sistemasi ham ichki va tashqi ta sirlar natijasida o‘z- ʼ ʼ o‘zini tashkillashtiradigan murakkab tizimlar sarasiga kiradi. Ya ni, ta lim ʼ ʼ tizimi o‘z-o‘zini tashkillashtirish jarayonida to‘xtovsiz ravishda tashqi muhitdan axborot, energiya olib turadi. Bu axborot va energiya uning doimo yangilanib o‘z-o‘zini isloh etib borishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shuni ta kidlash o‘rinliki, ta lim jarayoniga chetdan qabul qilinayotgan energiya va ʼ ʼ axborot ta lim taraqqiyotiga xizmat qilsagina, ta lim sifatini ijobiy tomonga ʼ ʼ o‘zgartirsagina o‘z-o‘zini tashkillashtirish jarayonining natijasi ham istiqbolli bo‘ladi. Ta lim yopiq tizim sifatida o‘z-o‘zini munosib tarzda tashkillashtira ʼ olmaydi, faqat ochiqlikdagina rivojlanadi, taraqqiy etadi, yuksaladi. Yopiqlik ta limning turg‘unligiga, ochiqlik esa ta limning o‘z-o‘zini ʼ ʼ tashkillashtirishiga asos bo‘ladi. Ta lim jarayonining ʼ sinergetik tahlili ta lim tizimidagi ochiqlik va ʼ yopiqlik muammosini ko‘rib chiqish zaruratiga olib keldi. Shuni ta kidlash ʼ o‘rinliki, ma lum tizimdagi ochiqlik va yopiqlik masalasi nisbiydir. Har ʼ qanday ochiq tizimda yopiqlik va har qanday yopiq tizimda ochiqlik kuzatilishi mumkin. V.P.Branskiy e tirof etganidek: “Ochiq tizim va yopiq ʼ