Huquqiy davlat. Huquqiy davlatchilik g’oyasining rivojlanish tarixi.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.173828125 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Huquqiy davlat. Huquqiy davlatchilik g’oyasining rivojlanish tarixi .
Reja:
1. Huquqiy davlatning mohiyati. Huquqiy davlat shakllanishi va qaror topishining
zarur shartlari.
2. Huquq va davlatning o’zaro munosabati, maqsadlari va vazifalari.
3. Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat.
4.Huquqiy davlatning asosiy tarkibi, hokimiyatning tarkibiy tuzilishi.
5. Huquqiy davlatning boshqaruvi faoliyati, ularning tizimi.
Amaliy topshiriqlar.

Davlat tushunchasi
Huquqda mohiyat va hodisaning nisbatini libertar-yuridik talqin qilishga
muvofiq huquqiy mohiyatni huquqiy qonun ko’rinishida (huquqiy hodisa sifatida)
ifodalash - davlatning amaliy huquqni o’rnatuvchi (qonun ijodkorligi) faoliyati
davomida, ya’ni umumiy majburiy huquqning qonun (pozitiv huquqning har xil
manbalari va normalari) ko’rinishida davlat-hokimiyat yo’li bilan
pozitivlashtirilishi jarayonida rasman tenglik prinsipi talablarining normativ-
huquqiy aniqlashtirilishidir. Umumahamiyatli huquqiy mohiyat {rasman tenglik)
va umumiy maj-buriy huquqiy hodisa (qonun)ning bunday zarur aloqasi huquq va
davlatning tushunchaviy-huquqiy birligini namoyish qiladi, huquqning umumiy
majburiy qonun sifatida o’rnatilishi va amal qilishi uchun davlatning
hokimiyatning hamma uchun umumiy bo’lgan shakli sifatidagi huquqiy tabiatini
aniqlaydi va uning huquqiy zarurligini ifodalaydi.
D avlat – butun mamlakat miqyosidagi hokimiyatning maxsus boshqaruv
appartiga tayanadigan, barcha uchun qonunlar chiqaradigan va suverenitetga ega
bo’lgan siyosiy tashkilotni ifodalovchi tushuncha. Bundan tashqari huquq sohalari
bo’yicha: 1) davlat va huquq nazariyasida – jamiyatni tash kil etishning butun
jamiyatga tatbiq etiladigan, uning ras miy vakili bo’lgan va zarur hollarda
majburlash vositalari va choralariga tayanadigan muayyan usuli, siyosiy tizimning
asosiy elementi, ommaviy siyosiy tizim tashkiloti; 2) konstitusiyaviy huquqda
mamlakat yoki federasіya subyektlari yoxud hududiy hamjamiyat qonun
chiqarishda muxtoriyatidan foydalanadigan va mahalliy agentlariga ega
bo’lganhududiy hamjamiyat miqyosida amal qiluvchi ras miy hokimiyat idorlari
(hukumat, parlament, sudlar)ning yig’indisini bildiradigan tushuncha; 3) xalqaro
huquq subyekti sifatida – xalqaro munosabatlarning asosiy manbai bo’lib,
hokimiyatning siyosiy tashkiloti bo’lmish davlat va muayyan hudud egasi bo’lgan
aholini o’z chiga oladi.
Huquqiy mohiyatning huquqiy hodisa ko’rinishida ifodalaniish
jarayonida huquqning rasman-hokimiyat jihatidan legallashuvi (lex - qonun)
yalpi (ommaviy) davlat hokimiyati bo’lmish huquqni o’rnatuvchi (qonun

chiqaruvchi) hokimiyatning o’zining yuridiklashuvi (ius - huquq) va yuridik
legitimlashuvi bilan qo’shlib ketadi . Huquqni o’rnatuvchi hokimiyat tegishli
{demak, huquqni muhofaza qiluvchi, huquqni qo’llanuvchi hokimiyat ham)
yuridik - mantiqan va tarixan aynan rasman-hokimiyat yo’li bilan huquq
o’rnatilishi (hamma uchun umumiy va umumiy majburiy qonun ko’rinishida
umumiy va umumahamiyatli huquqiy mohiyatning ifodalanishi) jarayonida o’zini
namoyon qiladi, tuziladi va davlat sifatida mavjud bo’ladi, ya’ni umumiy majburiy
huquqiy qonunlar asosida va ular doirasida ish ko’ruvchi umumiy (ommaviy)
huquqiy hokimiyat sifatida faoliyat ko’rsatadi.
Shunday qilib, davlat qonun yo’li bilan mustahkamlangan muayyan huquq-
tartibotni o’rnatuvchi va himoya qiluvchi umumiy (ommaviy) hokimiyatning
huquqiy shakli sifatida ish ko’radi va qaror topadi. Uning doirasida (barcha
subyektlar, shu jumladan davlat tomonidan) to’g’ridan-to’g’ri zo’rlik
taqiqlangan, huquq tomonidan yo’l qo’yiladigan, ijtimoiy turmushda kuch
ishlatilishi esa qonunlashtirilgan huquq (huquqiy qonun) sanksiyasi shakli va
chegaralarida huquqiy (davlat-huquqiy) majbur qilishiga aylantirilgan.
Har qanday davlat - umumiy (ommaviy) hokimiyatning huquqiy shakli
sifatida - bu (huquqning tegishli ijtimoiy-tarixiy davrda rivojlanishi darajasiga
ko’ra) huquqiy davlatdir va u despotizmning barcha (zo’ravonlik, diktatura,
totalitarizm (mustabidlik) va hokazo) turlaridan prinsipial jihatdan farq
qiladi . Despozitizm rasman hokimiyatning zuhur topishi, tashkil etilishi va
faoliyatining huquqqacha bo’lgan, nohuquqiy va aksilhuquqiy (tenglik, adolat va
erkinlikni inkor etuvchi) shaklidan iboratdir.
Davlatning (erkin kishilar hokimiyatining huquqiy shakli sifatida)
despotizmga (zo’ravonlik hokimiyati va birovlarning boshqalar ustidan
hukmronligi sifatida) bunday zid qo’yilishi falsafiy-huquqiy tafakkur tarixida uzoq
an’anaga ega (Aristotel, Siseron, Avgustin, Foma Akvinskiy, Lokk, Kant, Gegel va
boshqalar) va uzoq o’tmishning tarixiy tajribasi bilangina emas, balki zo’ravonlik
bilan hukmroilik qilishning hamda huquq va davlatchilik asoslarining tubdan inkor

qilinishining eng yangi despotik shakli bo’lgan XX asr totalitarizmining amaddagi
ko’rinishlari bilan mustahkamlangan.
Har qanday davlatning huquqiy davlat sifatida keltirilgan talqinini (uning
huquqni inkor etuvchi despotizmga prinsipial zidligi bilan) huquqiy davlatni
zamonaviy tushunish bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Huquqiy davlat
deganda, huquq va davlat rivojlanishining zamonaviy darajasiga muvofiq keluvchi,
alohida xossalar va tavsiflar to’plamiga ega bo’lgan ommaviy hokimiyat huquqiy
tashkilotining maxsus, konstruksiyasi (insonning asosiy azaliy hamda ajralmas
huquq va erkinliklari sohasida zamonaviy jahon standartlarining konstitusiyaviy
mustahkamlanishi, hokimiyatning bo’linishi va hokazolar) nazarda tutiladi.
Zamonaviy huquqiy davlat - bu davlat mavjudligining tarixan eng
rivojlangan shakli. Davlat o’z mavjudligining oldingi tarixiy bosqichlarida ham
o’zida huquqiy davlatni kamroq rivojlangan shakllarda ifodalagan. Shu sababli
umumiy (ommaviy) hokimiyatning huquqiy shakli bo’lgan har bir davlat
(hokimiyatning despotik tipidan farq qilgan holda) o’z tarixiy mavjudligining
barcha bosqichlarida teng lik prinsipini, uning mazmuni va talablarini ifodalash,
aniqlashtirish va amalga oshirishning muayyan tashkiliy-hokimiyat shaklidir.
Aynan shu sababdan huquq va davlat odamlarning ijtimoiy turmushida tenglik,
erkinlik va adolatning normativ va institusiyaviy-hokimiyat yo’li bilan
i fodalanishining zarur umumiy shakllari hisoblanadi. Indi vidlarning ushbu
erkinligi, eng avvalo, ular rasman teng shaxslar - huquq subyektlari va davlat
subyektlari sifatida ish ko’rishlarida ifodalanadi.
Aytilganlarni hisobga olgan holda davlatning umumiy tushunchasiga
quyidagicha ta’rif berish mumkin: davlat erkin individlar ommaviy
hokimiyatining huquqiy (ya’ni tasman tenglik prinsipiga asoslangan)
tashkiloti.
Davlatning huquqiy mohiyati va undagi huquqiy asos (erkin kishilarning
rasman tengligi prinsipi, ularning huquq subyektiligi va davlat subyektiligi e’tirof
etilishi) davlatning barcha tarixiy tiplari va shakllarida, davlat hokimiyatini tashkil
etish va uning mavjud bo’lishining barcha jihatlari va yo’nalishlarida u yoki bu

ko’rinishda namoyon bo’ladi. Davlatning (uning tashkiliy shakllari, funksional
namoyon bo’lishi va boshqalar) rivojlanganligi darajasi pirovard natijada unda aks
ettirilgan va amalga oshirilgan odamlarning rasman tengligi prinsipi
rivojlanganligining o’lchovi bilan belgilanadi.
Davlat va huquq rivojlanishining ijtimoiy-tarixiy bosqichlari - bu insoniy
munosabatlarda rasman tenglik, erkinlik va adolat asoslari amalga oshirilishining
taraqqiyotiga yuz tutayotgan bosqichlaridir.
1. HUQUQIY DAVLAT: TARIX VA HOZIRGI ZAMON
Erkin kishilar ommaviy hokimiyatini tashkil etishning huquqiy shakli
bo’lgan har qanday davlat (u yoki bu xalqning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotining
tegishli bosqichida unda huquq va huquqiy madaniyat rivojlanganligiga ko’ra),
despotizmga zid ravishda, huquqiy davlatdan iborat bo’ladi va o’zining mana shu
huquqiy mazmuni hamda ta’rifi bilan o’tmishdagi va hozirgi huquq falsafasi
hamda yurisprudensiya predmetiga kiradi.
Hozirgi ma’nodagi huquqiy davlat esa - huquqiy ma’noda rivojlangan
davlatning alohida konsepsiyasi va konstruksiyasidir. Uning paydo bo’lishi va
qaror topishi ijtimoiy-tarixiy jihatdan burjua liberal-demokratik tuzumning paydo
bo’lishi va rivojlanishi, burjua fuqarolik jamiyati va ommaviy hokimiyatni tashkil
etishning burjuacha konstitusiyaviy-huquqiy shakllari shakllanishi bilan bog’liqdir.
Shunday qilib, hozirgi ma’nodagi huquqiy davlat deganda mohiyat e’tibori bilan
konstitusiyaviy rasmanlashtirilgan liberal-demokratik huquqiy davlat nazarda
tutiladi.
Huquqiy davlat – davlat va huquq nazariyasi va konstitusiyaviy huquq
nuqtai nazaridan, davlatning konstitusiyaviy huquqiy mavqyeini belgilaydi, ya’ni
davlatning quyidagi prinsiplar asosida faoliyat yurgizishi va amal qilishini shart
qilib qo’yadi: xalq suverenitetini ta’minlash; inson huquq va erkinliklarini davlat
tomonidan ta’minlash; Konstitusiya talablariga rioya etilishi; boshqa qonun va
qonun osti aktlariga nisbatan Konstitusiyaning ustuvorligi kabilar.
Hozirgi tushunchadagi bunday huquqiy davlatning farqli belgilariga kamida
quyidagilar tegishlidir: inson va fuqaroning huquq hamda erkinliklarining

konstitusiyaviy e’tirof etilishi va himoya qilinishi (odatda, insonning tug’ilganidan
boshlab umume’tirof etilgan muayyan ajralmas asosiy huquqlari hamda fuqaroning
keng huquqlari doirasi mustahkamlanishi shaklida); amaldagi huquq tizimida
huquqiy qonunning ustunligi prinsipining konstitusiyaviy mustahkamlanishi;
suveren davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi hokimiyat, ijro etuvchi
hokimiyat va sud hokimiyatiga ajratilishi prinsipi asosida tashkil etilishi va faoliyat
ko’rsatishi.
Mazkur alomatlar mazmuniga zamonaviy huquqiy davlatning: o’zaro
bog’liq uch tarkibiy qismi (nazariya va amaliyot elementi): gumanitar-huquqiy
(inson va fuqaroning asosiy huquq va erkinliklari), normativ-huquqiy (amaldagi
huquq manbalari tizimining konstitusiyaviy mustahkamlanishi shaklida huquq
hukmronlik qilishi) va institusional-huquqiy qismi (hokimiyatlarni ajratish hamda
ularning o’zaro hamkorligi tizimi, shu jumladan ularning bir-birini o’zaro tiyishi
va bir-biriga posangiligi) muvofiq keladi.
HUQUQIY DAVLATChILIK G’OYaSINING ShAKLLANIShI VA
RIVOJLANIShI
Jamiyatda davlatni ommaviy hokimiyat tashkil etilishining huquqiy shakli
sifatida falsafiy-huquqiy anglash uzoq va ibratli tarixga ega. Huquqiy davlatchilik
(uning rivojlanmagan, so’ngra esa ancha rivojlangan shakllari) g’oyasining ushbu
tarixi zamonaviy huquqiy davlat konsepsiyasi, yangiligi va farqli xususiyatlariga
qaramay, huquqiy davlatchilikning o’tmish g’oyalarining umumiy o’zagi va
nazariy asosi bo’yicha shakllanganini ko’rsatadi.
«Huquqiy davlat » (Rechtsstaat) terminining o’zi ancha keyin - XIX asrning
dastlabki o’ttiz yilida nemis yuridik adabiyotida (K.T.Velker, R.fon Mol va
boshqalar asarlarida) shakllanadi va qaror topdi Keyinchalik mazkur termin
Yevropa adabiyotida, shu jumladan inqilobgacha bo’lgan Rossiyada keng yoyildi.
Rossiyada huquqiy davlat nazariyasining taniqli tarafdorlari orasida
B.N.Chicheren, B.A.Kistyakovskiy, P.I.Novgorodsev, P.A.Pokrovskiy,
V.M.Gessen, N.I.Paliyenko va boshqalar bor edi. Ingliz tilidagi adabiyotda bu
termindan foydalanilmaydi - «huquqni boshqarish» (rule of Law) termini ma’lum

darajada uning ekvivalenti hisoblanadi. Biroq gap terminda va uning qayerda
paydo bo’lganligida emas, albatta.
Huquqiy davlatchilikning (D.Lokk, Sh.L.Monteskye, D.Adams,
D.Medison, T.Jefferson, I.Kant, G.V.Gegel va boshqalarning asarlarida ishlab
chiqilgan) nazariy konsepsiyalari yangiligiga qaramay, o’tmish tajribasiga, avvalgi
ijtimoiy, siyosiy va huquqiy nazariya hamda amaliyotga, tarixan shakllangan va
sinovdan o’tgan umuminsoniy qadriyatlar va insonparvarlik an’analariga tayandi.
Bu jihatdan qadimgi Gresiya va Rimning siyosiy-huquqiy g’oyalari va
institutlari, demokratiya, respublikanizm va huquq-tartibotning antik tajribasi,
huquqiy davlatchilik to’g’risidagi nazariy tasavvurlar, so’ngra esa bu boradagi
amaliyot shakllanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi.
Huquqiy davlatning keyingi nazariyasiga antik ta’sirning turli jihatlari
siyosiy munosabatlarning huquqiy jihatdan bavosita zuhur topishi va shakllanishi
masalasida guruhlarga bo’lina bordi. Ushbu masalalarga, eng avvalo, polis (antik
shahar-davlat) tuzilishining, uning hokimiyati va qonunlarining adolatliligi,
davlatning har xil organlari o’rtasida vakolatlarning oqilona taqsimlanishi, davlat
va fuqaroning o’zaro munosabatlarini tashkil etishda polis turmushida qonunning
rolini belgilab beruvchi boshqaruvning to’g’ri va noto’g’ri shakllarini farqlash,
huquq va qonunning o’zaro munosabati, boshqaruvning har xil shakllari tasnifi va
tavsifi mezoni bo’lgan qonuniylikning ahamiyati va boshqalar kiradi.
Antik mualliflar (Solon, Platon, Sokrat, Aristotel, Siseron va boshqalar)ning
mazkur muammolarga oid g’oyalari Yangi zamonda hokimiyatning bo’linishi va
huquqiy davlat to’g’risidagi ta’limotlarga sezilarli ta’sir ko’rsatdi.
Hokimiyatning bo’linishi to’g’risidagi ilk burjua konsepsiyalarida (Lokk,
Monteskye va boshqalar) gap, eng avvalo, monarx hokimiyatini huquqiy cheklash,
monarxiyaning undagi hokimiyat jamiyatning turli ijtimoiy tabaqalari (monarx,
zodagonlar va uchinchi tabaqa) hamda hokimiyatning ushbu tabaqalar
manfaatlarini ifodalovchi davlat-huquq institutlari o’rtasida taqsimlanadigan
konstitusiyaviy-huquqiy shakli to’g’risida boradi.

Konstitusiyaviy monarxiya va hokimiyatning bo’linishi tarafdorlari bo’lgan
burjua mutafakkirlari (Lokk, Monteskye, Kant, Gegel va boshqalar) nuqtai
nazarining muhim yangiligi, jumladan, ular antik mualliflardan farq qilgan holda,
Monteskye so’zlari bilan aytganda, siyosiy erkinlik muammosini ham davlat
tuzumiga, ham alohida shaxsga, fuqaroga nisbatan ko’rib chiqa boshlashganidan
iboratdir 1
. Siyosiy erkinlik munosabatlarining uch hokimiyat (qonun chiqaruvchi,
ijro etuvchi va sud hokimiyati)ning bo’linishi huquqiy (va konstitusiyaviy-
huquqiy) rasmanlashtirilishida ifodalanadigan birinchi jihati fuqarolik erkinliklari
va huquqlari erkinligi, shaxs xavfsizligining ikkinchi jihatini ta’minlashning zarur
institusiyaviy-tashkiliy shakli sifatida amal qiladi. Ushbu ikki jihat birga
qo’shilmasa, siyosiy erkinlik noto’liq, noreal va ta’minlanmagan bo’ladi. Bu
jihatdan insonning tabiiy (tug’ilgan paytidan boshlab va ajralmas) huquq va
erkinliklari to’g’risidagi ta’limot muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
Ilk burjua mutafakkirlarining, eng avvalo, insonning ajralmas huquq va
erkinliklari hamda hokimiyatning bo’linishi to’g’risidagi ta’limoti huquqiy
davlatchilik haqidagi keyingi nazariy tasavvurlargagina emas, balki konstitusiyaviy
qonunchilikka va davlat-huquq amaliyotiga ham sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Ushbu
ta’sir, masalan, Angliyaning konstitusiyaviy-huquqiy hujjatlarida, AQShning 1776
yilgi Mustaqillik deklarasiyasida, AQShning 1787 yilgi Konstitusiyasida,
Fransiyaning 1789 yilgi Inson va fuqaro huquqlari deklarasiyasida, umuman bir
qancha boshqa huquqiy hujjatlarda yorqin namoyon bo’ldi.
Jumladan, AQShning 1776 yilgi Mustaqillik deklarasiyasida «barcha
odamlar teng yaratilganligi va ularning barchasiga parvardigor tomonidan ajralmas
ba’zi huquqlar berilgan»ligi, «hayot, erkinlik va baxtga intilish o’shalar sirasidan»
ekanligi 1
birinchi bor rasman-davlat tartibida e’tirof etildi va mustahkamlandi.
Fransiyaning 1789 yilgi Deklarasiyasining 16-moddasi ham ko’rib chiqilayotgan
mavzu jihatidan e’tiborlidir. Unda bunday deyiladi: «Huquq kafolatlari
ta’minlanmagan va hokimiyat bo’linmagan jamiyat Konstitusiyaga ega
bo’lmaydi» 2
. Deklarasiyaning 5-moddasi ham katta qiziqish uyg’otadi: «Qonun
faqat jamiyat uchun zararli bo’lgan qilmishlarni taqiqlashga haqlidir. Qonun bilan

taqiqlanmagan barcha narsaga yo’l qo’yiladi va hyech kim qonunda
ko’rsatilmaganni qilishga majbur etilishi mumkin emas» 3
. Mazkur huquqiy prinsip
birinchi marta ushbu Deklarasiyada mustahkamlangan.
HUQUQ VA DAVLATNING TARIXIY ShAKLLARI TIPOLOGIYaSI
Huquq va davlatning tarixan rivojlanadigan shakl tuzilmalarini (ommaviy
hokimiyatning, ya’ni huquqiy davlatning tegishli huquqiy shakli sifatida) tiplarga
ajratash har xil mezonlar asosida olib borilishi mumkin.
Huquq va davlatni odamlar erkinligining zarur shakllari sifatida, erkin
individni esa huquq subyekti va davlat (davlat hokimiyati) subyekti sifatida
libertar-yuridik tushunish va talqin qilish nuqtai nazaridan huquq va davlatni
odamlarni huquq va davlat (davlat hokimiyati) subyektlari sifatida e’tirof
etishning har xil tarixiy shakllarini belgilab beradigan mezonlar (asoslar)
bo’yicha tiplarga ajratish prinsipial ahamiyatga ega.
Bunda mazkur tipologiya doirasida barcha tipdagi davlatlar shakli, ya’ni har
qanday davlat - huquqning tegishli tipi rivojlanganligiga ko’ra huquqiy davlat
ekanligi nazarda tutiladi. Shunday ekan, bu jihatdan gap huquqiy davlatning
(rivojlanish darajasi turlicha bo’lgan huquqiy davlatlarning) har xil tarixiy
shakllarini tipologiyalash haqida boradi.
Qadimgi dunyo davlatlarida individ (odamlar) erkin inson va shu bilan birga
etnik mezonlar bo’yicha davlat va huquq subyektidir. Chunonchi, Afina demlari
(urug’lari) a’zolarigina Afina huquqi subyekti bo’lishi, faqat kviritlar (tub
rimliklar)gana Rim fuqarolik jamoasi (civitas) a’zosi, Rim fuqarolari va Rim
huquqi subyektlari (ius civile) bo’lishi mumkin edi. Qadimgi davr huquq va davlati
o’z tipiga ko’ra etnikdir.
Huquq va davlatning asos qilib olingan ushbu tipi odamlarni (etnik asos
bo’yicha) erkin odamlar va erkin bo’lmagan odamlarga ajratishning e’tirof etilishi
va mustahkamlanishining zarur shakli sifatida namoyon bo’ladi. Erkin
odamlarning erkin bo’lmagan odamlardan farqi aynan erkin odamlar huquq va
davlat subyektlari, erkin bo’lmagan odamlar (qullar) esa - tegishlicha, huquq va

davlat obyekti ekanligida ifodalanadi va mustahqamlanadi. Aks holda ushbu farqni
ifodalab bo’lmaydi.
Qulchilikning bartaraf etilishi o’rta asrlarda tabaqaviy tipdagi huquq va
davlatning qaror topishiga olib keldi. Bu o’rinda odamlar erkinligining taraqqiyoti
shundaki, erkinlikning etnik mezoni (ya’ni birovlarning erkinligi va boshqalarning
erkin emasligi) erkinlikning tabaqaviy mezoniga o’rin bo’shatib beradi.
Rivojlanishning ushbu bosqichida (buning tarixiy misoli - Yevropa feodalizmi)
qullar yo’q va shu ma’noda hamma erkin, biroq ushbu erkinlikning o’lchovi har xil
tabaqalar vakillarida turlichadir. Bunda erkinlik tabaqaviy cheklashlar va
imtiyozlardan iborat.
Huquq va davlatning bunday tabaqaviy tipida har bir kishi aynan
muayyan tabaqa a’zosi sifatida huquq subyekti va davlat subyekti hisoblanadi.
Odamlarning huquq subyekti va davlat subyekti ekanligi sharoitida ichki tabaqaviy
tengligi tabaqalararo tengsizlik - har xil tabaqalar va ularning a’zolarining davlat-
huquqiy maqomlari teng emasligi bilan qo’shilib ketadi.
Feodalizm bartaraf etilishi bilan birga tabaqaviy tuzum o’rniga Yangi
zamonda huquq va davlatning individualistik (individual-siyosiy, individual-
fuqaroviy) tipi yuzaga keldi. Davlat va huquqning ushbu tipida inson yangi,
kengroq va, ayni vaqtda individlardan iborat yanada maydalashgan millat
ma’nosida o’z mezoni va ahamiyatini yo’qotgan muayyan etnos yoki tabaqaning
a’zosi sifatida emas, balki mustaqil siyosiy individ (alohida fuqaro sifatida) huquq
va davlat subyekti hisoblanadi. Huquqiy va siyosiy hamjamiyatda a’zolik
asoslarining huquq va davlat subyektlari sifatida bunday individuallashtirilishi
o’rta asrlar feodalizmi inqirozi va tabaqaviy bo’linish bartaraf etilishi, xususiy va
ommaviy-siyosiy hayot sohalarining asta-sekin alohidalashuvi jarayonida yuz
berdi.
Huquqning zamonaviy (hozirgi vaqtda real-tarixiy jihatdan oxirgi) tipi
hamda konstitusiyaviy jihatdan tegishli ravishda rasmanlashtirilgan liberal-
demokratik huquqiy davlat (ya’ni hozirgi ma’nodagi davlat) - bu ikki xil: tabiiy-
huquqiy va pozitiv-huquqiy qismlarni o’zida qovushtiruvchi aralash

(kombinasiyalangan) tip. Huquq va huquqiy davlatning mazkur zamonaviy tipini
shartli ravishda tabiiy-pozitiv (yoki gumanitar-siyosiy) tip deb atash mumkin,
chunki u o’zida davlat va huquqqa bir-biriga an’anaviy zid ikki asos – tabiiy
huquqiy va pozitiv-huquqiy yondashuvlarning muayyan davlat-huquqiy yaxlitligi
(bir davlatda mustahkamlangan va amal qiluvchi huquqning yagona tizimi
shaklida) ko’rinishida pragmatik siyosiy kelishuv va birlikda mavjud bo’lish
natijasini ifodalaydi.
Mazkur tipning muhim yangiligini belgilab beruvchi tabiiy (tabiiy-huquqiy,
gumanitar) tarkibi shundan iboratki, bunda insonning muayyan tabiiy huquqlari va
erkinligi birinchi marta davlat tartibida mustahkamlanadi (rasman-hukmli
sanksiyalanadi va pozitivlashtiriladi), huquq va erkinliklarga yuridik (davlat-
majburlash) kuchi baxsh etiladi va ularning amal qiluvchi yagona pozitiv
huquqning boshqa barcha manbalari oldida ustuvorligi e’tirof etiladi. Insonning
konstitusiyaviy mustahkamlangan tabiiy huquq va erkinliklari mazkur tip doirasida
davlat uchun majburiydir. U butun pozitiv huquqning va davlatning huquqiy
xarakterini belgilab beradi.
Shu bilan birga tabiiy huquqning huquq va davlatning mazkur tipi
doirasidagi ahamiyati amaldagi pozitiv huquq yagona tizimining boshqa
(insonning ruxsat berilgan tabiiy huquq va erkinliklaridan tashqari) manbalari
mavjud bo’lishi tufayli cheklangandir. Ushbu manbalar fuqaroning xususiy
subyekt bo’lgan inson huquqlaridan farq qiluvchi ommaviy-siyosiy subyekt,
davlatning a’zosi, o’ziga xos ommaviy-hukmron huquq va majburiyatlar ifodachisi
sifatidagi alohida huquqlarini mustahkamlaydi.
Inson huquqlari va fuqaro huquqlarining bunday farqlanishi inson inson
sifatida - bor-yo’g’i xususiy shaxs ekanligini anglatadi: inson fuqaro huquqlarining
emas, balki faqat tabiiy huquqlarning subyekti hisoblanadi. Ommaviy-siyosiy
shaxs sifatidaga fuqaro esa - insonning tabiiy huquqlari subyekti hamda mazkur
davlat a’zosining alohida ommaviy-siyosiy huquqlari subyektidir.

Fuqaro-insonning huquqlari bu o’rinda nofuqaro-inson (xorijiy shaxs,
fuqaroligi bo’lmagan shaxs) huquqlariga nisbatan davlat-huquqiy imtiyozlarni
ifodalaydi.
Bunday imtiyozlar erkin odamlarning aynan mazkur aniq jami hayotining
muayyan usuli va shakli sifatida har bir davlat va huquqning individual xarakteri
bilan izohlanadi. Erkin odamlarning tarixan belgilangan muayyan siyosiy-huquqiy
hamjamiyatga tegishliligi ularni alohida ommaviy huquq va majburiyatlar
subyektlari sifatida belgilab beradi va darajasini aniqlaydi. Barcha davlatlarning
(ularning huquqiy tizimlarining) bunday individualligi ichki va tashqi
munosabatlarda davlatning suverenitetiga ham asos bo’ladi.
Umuman huquq va davlatning zamonaviy tabiiy-pozitiv tipi, amaliy va
nazariy tusdagi muayyan fazilatlari va kamchiliklari bilan birgaliqda, tabiiy va
pozitiv huquq o’rtasidagi, yusnaturalizm va legizm o’rtasidagi muayyan murosani
ifodalaydi. Ushbu tipning ichki ziddiyatliligi (inson huquqlari va fuqaro
huquqlarining farqlanishi mana shundan kelib chiqadi) izchil (rasman hokimiyat va
rasman huquq bilan cheklanmagan) tabiiy huquq (stoiklarning barcha odamlar,
har bir kishi fuqaro hisoblangan yagona kosmopolitik davlati tipidagi) tabiiy
davlatni taqozo etishi bilan ham izohlanadi. Yusnaturalizm mohiyatan fuqaroning
har bir kishining huquq subyekti ekanligidan farq qiluvchi alohida huquq subyekti
sifatida ham, insonning tabiiy huquqlarini (va umuman tabiiy huquqni) ommaviy-
siyosiy hamjamiyat (davlat)ning a’zoligi huquqidan mahrum etilgan faqat xususiy
huquq sifatida, faqat xususiy shaxsning huquqi sifatida umuman siyosiy
cheklangan talqini jihatidan ham inkor qiladi. Shunday ekan, yusnaturalizm va
legizmning prinsipial zidligi ularning huquq va davlatning zamonaviy tipi uchun
bugungi kunda xos bo’lgan amalda murosali mavjudlik shakllarida ham saqlanib
qoladi.
Huquq va davlatning qayd etib o’tilgan etnik, tabaqaviy, individual-
siyosiy va tabiiy-pozitiv tiplari o’zida inson erkinligining qadimgi davrdan
hozirgi davrgacha bo’lgan rivojlanishidagi tarixan bir-biri bilan
almashadigan shakllari va bosqichlarini ifodalaydi.

Erkinlik taraqqiyotining davom etishi kelajaqda erkinlikning normativ-
huquqiy va institusiyaviy-hukmron tashkil etilishining yangi shakllarini, huquq va
davlatning yangi tiplarini keltirib chiqaradi
Ijtimoiy normalar va ijtimoiy hokimiyat har xil turlarning o’ziga xosligi
Huquq va ijtimoiy normalarning boshqa (axloqiy, ma’naviy, korporativ,
estetik, diniy va bo’lakcha) turlari o’zida ular yordamida kishilarning xulq-atvori
hamda ijtimoiy munosabatlari boshqariladigan asosiy shakllar va vositalar
hisoblanadi. Ular jamlangan holda har qanday jamiyatning o’z a’zolari hatti-
harakati va o’zaro munosabatini tartibga solishga, ularning xulq-atvorini ijtimoiy
zarur qoidalarga bo’ysundirishga bo’lgan obyektiv ehtiyojni ifodalaydi. Bu bilan
ijtimoiy normalar ijtimoiy umumiylikning kishilar turmush faoliyati tarziga,
usullari hamda shakllariga ongli va muayyan maqsadga qaratilgan ta’sir
ko’rsatishning kuchli omili sifatida amal qiladi.
Ijtimoiy normalar har xil (huquqiy, etik, estetik, diniy va boshqa) turlarining
o’zaro aloqasi hamda o’zaro ta’siri jarayonida ularning har biri o’ziga xosligani
saqlab qolib, alohida turdagi tartibga soluvchi sifatida amal qiladi. Ijtimoiy tartibga
soluvchilar umumiy belgilar bilan birgalikda ijtimoiy norma bir turining
boshqasidan prinsipial farqini aks ettiruvchi o’ziga xos xususiyatga ham ega.
Bunday o’ziga xosliklarsiz ijtimoiy normalarning har xil turlari va tartibga
soluvchi usullari to’g’risida umu-man so’z yuritish mumkin emas.
Masalan, har kdnday dinning farqlanuvchi xususiyati ilohiy zot bo’lmish
xudoga ishonishdan iboratdir. Dinning ushbu xususiyati ijtimoiy ong shakli sifatida
diniy normalarning o’ziga xosligini va ijtimoiy tartibga soluvchi sifatida ularning
o’ziga xos xususiyatlarini belgilab beradi. Diniy ko’rsatmalar va taqiqlarning
ilohiy kelib chiqishi (ularning bevosita xudo, payg’ambar, ruhoniylar va hokazolar
tomonidan berilganligi), ularni himoya qilishning diniy vositalari (ilohiy taqdirlash
va jazo, shariat jazolari va boshqalar)ning tavsiflari ham mana shunga bog’liqdir.
Estetika normalarining tur jihatidan farq qilishi ular (xunuklikka zid
qo’yilgan holda) go’zallik va nafosat qoidalarini (mezonlari, baholarini) ifodalashi
bilan bog’liqdir. Go’zallik va xunuklikning mazkur madaniyatda tarkib topgan

shakllari, tiplari va obrazlari (ustun darajada -san’at sohasida, shuningdek turmush
va mehnat sohasida, din, mafkura, siyosat, axloq, huquq va boshqalarda) normativ
ahamiyat kasb etib (ijobiy va yuksak yoki, aksincha, salbiy va tubanlik namunasi
hamda misoli sifatida), kishilarning his-tuyg’ulari, didlari, tasavvurlari, hatti-
harakatlari va o’zaro munosabatlariga, ularning butun shaxsiy va umumiy turmush
tarziga jiddiy tarbiyaviy hamda tartibga soluvchi ta’sir ko’rsatadi. Estetik
ma’qullangan didlar, qadriyatlar, ideallar, shakllar hamda namunalar, (ijtimoiy
hayotning barcha sohalarida, shu jumladan huquqiy hayot sohasida) shakllangan
madaniyat doirasida o’ziga jalb etuvchi va ko’lam sifatida boshqa ijtimoiy
normalarning mavjudligi hamda amalga oshishi shakllariga, ijtimoiy-normativ
tartibga solishning boshqa turlari mavjud bo’lishi usullariga ta’sir ko’rsatuvchi
«go’zallik maydoni »dir.
Axloqning o’ziga xos xususiyati shundaki, u individlarning mustaqil nuqtai
nazarini, ularning nima ezgu va nima yovuz ekanligi haqida, inson hatti-
harakatlari, o’zaro munosabatlari va ishlaridagi burch va vijdon to’g’risida erkin va
ongli qaror qabul qilishini ifodalaydi. Axloq prinsipi - individning o’ziga va
boshqalarga, olamga o’z munosabatini, o’z botiniy va zohiriy xulq-atvorini
mustaqil boshqarishi prinsipidir.
Etika hodisalarida ikki jihat zohir bo’ladi: 1) shaxsiy jihat (individning
mustaqilligi va uning tomonidan axloqiy xulq-atvor qoidalari hamda axloqiy
bahrlarning ongli asoslanishi); 2) obyektiv, shaxsga bog’liq bo’lmagan jihat
(mazkur madaniyatda, ijtimoiy guruhda, jamoada shakllangan axloqiy da’vatlar,
qadriyatlar va insoniy munosabatlar shakllari hamda normalari). Qayd etilgan
jihatlardan birinchisi axloq tavsifiga, ikkinchisi axloqiylik tavsifiga tegishlidir.
Ijtimoiy guruhlar, jamoa va umuman jamiyat axloqi to’g’risida gapirilganda,
mohiyat e’tibori bilan axloqiylik (guruhiy va umumijtimoiy axloq, qarashlar,
munosabatlar, normalar va ko’rsatmalar to’g’risida) so’z boradi.
Etika munosabatlari sohasida axloq individ xulq-atvorining boshqaruvchisi,
uning ijtimoiy turmushda va ijtimoiy munosabatlardagi ishtirokining anglangan,
mustaqil asoslangan usuli sifatida maydonga chiqadi. Axloqiy normalar xulq-

atvorning tashqi boshqaruvchilari sifatida amal qiladi. Individ jamoaviy axloqiy
tasavvurlar, qadriyatlar, normalarni o’zining ichki boshqaruviga qabul qilgan,
o’zlashtirgan va aylantirgan hollarda hamda o’z xulq-atvorida ularga amal qilgan
taqdirda har ikkala tartibga soluvchi - ma’naviy va axloqiy boshqaruvchining
qovushishi va kelishishi sodir bo’ladi.
Korporativ normalar, ya’ni jamoat birlashmalari va korporasiyalar
tomonidan qabul qilinadigan normalar ijtimoiy normalarning alohida turi
hisoblanadi. Jamoat birlashmasining (siyosiy partiya, kasaba uyushmasi, ijtimoiy
faoliyat organi va boshqalarning ustavi hamda boshqa hujjatlarida
mustahkamlangan) normalar (rahbar organlarni shakllantirish tartibi va ularning
vakolatlari, ustavga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish tartibi, birlashma a’zolari
va qatnashchilarining huquq hamda majburiyatlari va boshqalar to’g’risidagi) faqat
mazkur jamoat birlashmasi a’zolari hamda qatnashchilariga tatbiq etiladi va faqat
ular uchun majburiydir. Ushbu korporativ normalarning buzilishi tashkilot ustavida
nazarda tutilgan tegishli sanksiyalar (ogohlantirish, hayfsandan tortib tashkilotdan
chiqarishgacha) qo’llanilishiga olib keladi.
Korporativ normalar (o’z tartibga soluvchi ahamiyati, harakat qilish sohasi,
mo’ljallanganlar doirasi va boshqalarga ko’ra) - tashkilot ichki xususiyatiga ega
bo’lgan guruhli normalardir. Ularda huquq yalpilik va umumahamiyatli
qiymatga ega, qonun esa umumiy majburiy bo’lmaydi. Korporativ normalar
mohiyatan jamoat birlashmalarining huquq ijodkorligi mahsuli emas, balki bor-
yo’g’i fuqarolarning birlashmadagi konstitusiyaviy huquqlarini amalga
oshirish va ulardan foydalanish shakli va uslubidir, bunda jamoat
birlashmalarining tashkil etilishi va ularning faoliyati, shu jumladan ularning
norma ijodkorligi huquq va ijtimoiy munosabatlar huquqiy shakllarining umumiy
talablariga muvofiq qonun asosida va uning (huquqiy tenglik, ixtiyoriylik, huquq
va majburiyatlarning o’zaro aloqasi prinsipiga va boshqalarga rioya qilish)
doirasida amalga oshirilishi kerak.
Ushbu barcha ijtimoiy tartibga soluvchilar (huquq, axloq, axloqiylik,
din va boshqalar) normativdir va barcha ijtimoiy normalarning o’ziga xos

sanksiyalari (choralari) mavjud. Ushbu sanksiyalarning o’ziga xosligi mohiyatan
turlicha bo’lgan ijtimoiy normalarning, ijtimoiy tartibga solishning har xil tiplari
(va shakllari)ning obyektiv tabiati va xususiyatlari bilan belgilangandir.
Shunday qilib, ushbu muammoni legistlar talqin qilganidek, sanksiyalarning
xususiyatlari ijtimoiy normalar (huquq, axloq, din va boshqalar) farqining asos
belgisi bo’lmay, balki, aksincha, ijtimoiy normalar har xil turla rining tabiatan
obyektiv bo’lgan muhim farqlari, o’ziga xos xususiyatlari ular buzilganlngi
uchun ko’riladigan choralar xususiyatini ham belgilab beradi.
Ijtimoiy normalar muayyan turining hamda normalarning ushbu turini
belgilovchi, sanksiyalovchi va himoyalovchi ijtimoiy hokimiyat tegishli turining
mohiyat hamda tushuncha bo’yicha birligi ijtimoiy normalar biron-bir turiga oid
sanksiyaning o’ziga xosligida namoyon bo’ladi.
Har qanday (axloqiy, diniy, davlat va boshqa) ijtimoiy hokimiyat - (ruhiy
yoki jismoniy) kuchni tashkil etish hamda ushbu ijtimoiy birlikda (guruhda,
birlashmada, jamiyatda va h.k.) ijtimoiy munosabatlarni boshqarish uchun
tegishli ravishda majburlashni qo’llashning muayyan normativ tartibidir.
Bunday normativ tartib xususiyatlari tegishli ijtimoiy (axloqiy, diniy, huquqiy va
boshqa) normalarning o’ziga xosligi bilan belgilanadi.
Tegishli ijtimoiy normalarga rioya etishga majbur qilishning va ular
buzilganligi uchun jazolashning bunday ijtimoiy-hukmli shakllari ushbu normalar
sanksiyasi hisoblanadi. Normalarning har bir turining o’ziga xos sanksiyalari bor:
axloqiy normalarga - axloqiy sanksiyalar (axloqsizlarcha hatti-harakatlarni axloqiy
qoralash va boshqalar), diniy normalarga - diniy jazo berishning har xil turlari
(cherkovga ixlos uyg’otishdan tortib cherkovdan chiqarishgacha va boshqalar),
huquqiy normalarga - davlat (davlat-huquqiy) sanksiyalari va boshqalar xosdir.
Huquqning o’ziga xosligi, uning obyektiv tabiati ayni vaqtda ijtimoiy
normalarning boshqa turlari hamda ijtimoiy tartibga solish boshqa tiplaridan farqi
rasman tenglik prinsipida ifodalangan. Qonun sanksiyasining o’ziga xosligini
(uning umumiy majburiyligini, davlat tomonidan hukm bilan majbur etilishini va
boshqalarni) tenglik, erkinlik va adolatlilikning umumiy va zarur shakli bo’lgan

huquqning aynan obyektiv o’ziga xosligi belgilab beradi. Lekin huquqning bunday
o’ziga xosligini, uning farqlanuvchi muhim xossalari va tavsiflarini rasman-hukm
bilan majburlash belgilamaydi va yuzaga keltirmaydi. Ushbu mantiqqa ko’ra
ijtimoiy hokimiyatning (va uning tomonidan o’rnatilgan normalarning) boshqa
turlaridan farq qilgan holda, davlat hokimiyatining suveren xarakterini
(binobarin, davlat tomonidan o’rnatilgan normalarning umumiy majburiyligini,
ularning majburlash vositalari bilan ta’minlanganligini va boshqalarni) aynan
davlatning huquqiy tabiati belgilab beradi.
Libertar-yuridik nazariya ham legizmga, ham huquqning axloq, axloqiylik
va g’ayrihuquqiy ijtimoiy normalarning boshqa turlari bilan aralashtirib yuborishga
qarshi qaratilgan. Ushbu o’rinda libertar-yuridik nazariyaga muvofiq, rasman
tenglik, erkinlik va adolat axloq, axloqiylik, din va hokazolarning emas, aynan
huquqning obyektiv, muhim xossasi ekanligini yana bir marta eslatib o’tishga
to’g’ri keladi. Legizm kabi yusnaturalizm va huquq to’g’risidagi boshqa har xil
ma’naviy (axloqiy, diniy va boshqa) ta’limotlar huquqning aytib o’tilgan muhim
xossalarining huquqiy tabiatini inkor etadi, masalan, adolat, erkinlik, tenglik
talablarini ma’naviy, axloqiy, diniy talablar deb hisoblaydi, shuning uchun ham
buni ta’kidlab o’gash muhim.
HUQUQNING BOShQA IJTIMOIY NORMALAR BILAN O’ZARO
MUNOSABATI
Tenglik, huquq prinsipi bo’lgani holda, ijtimoiy normalarning barcha boshqa
(nohuquqiy) turlari, ijtimoiy tartibga solishning boshqa barcha tiplari nuqtai
nazaridan, albatta, muhim ahamiyatga ega, biroq (uning mohiyati shunda!)
ularning o’z prinsipi sifatida muhim ahamiyatga ega bo’lmaydi.
Ijtimoiy normalarning har xil turlari (huquq, axloq, din va boshqalar) o’z
tabiatini, o’ziga xosligini, mohiyatini va tushunchasini aks ettiruvchi o’ziga xos
prinsiplarga ega. Shunday ekan, ijtimoiy normalar har xil turlarining, turli ijtimoiy
tartibga soluvchilarning nisbati (aloqasi, o’zaro munosabati, zidligi, kurashi va
boshqalar) - har xil prinsiplar nisbatidir.

Axloq, axloqiylik, din, estetika va boshqalar tenglik prinsipi bilan (uning u
yoki bu tarzda namoyon bo’lishi va qiymatida) o’zaro munosabatda aslida huquqiy
asos va prinsipga bog’liq bo’ladi. Binobarin, bunday o’zaro munosabatning ikki
o’zaro bog’liq jihatini ajratib ko’rsatish mumkin: 1) mazkur huquqiy prinsipga
tegishlicha axloqiy, diniy, estetik va hokazo munosabat (tushunish, idrok etish,
baholash, da’vo qilish, qo’llanish) va 2) huquqiy tenglik prinsipining o’ziga xos
xususiyatlarini (rasman yalpi teng o’lchov, erkinlik, adolat) hisobga olgan holda
huquqda mazkur (axloqiy, diniy va hokazo) munosabat-da’voning e’tirof etilishi va
ifodalanishi.
Birinchi jihatda biz huquqni (huquqiy tenglikni) anglashning axloqiy, diniy
va hokazo shakllariga hamda ularni huquqiy e’tirof etishga bo’lgan muayyan
da’volarga duch kelmoqdamiz. Ma’naviy huquq, axloqiy huquq, diniy huquq va
hokazolarning o’tmishdagi hamda zamonaviy har xil tasavvur va
konsepsiyalarining boisi mana shunga borib taqaladi.
Ikkinchi jihatda so’z huquqiy da’voning ushbu turlarini anglash va
ifodalashning huquqiy shakli to’g’risida bormoqda; bunga axloq, din, estetika va
boshqa sohalarda odamlarning huquq hamda erkinliklari huquqiy e’tirof etilishi va
mustahkamlanishi (binobarin, huquqiy tenglik prinsipi amal qilishi sohasiga jalb
etilishi)ning ko’p qirrali, tarixan o’zgarib turadigan yo’nalishlari, shakllari va
usullari kiradi.
Huquqiy tenglik prinsipining ma’naviy hayot ushbu sohalariga yoyilish
xarakteri va shakllari, odamlarning tegishli so’rovlari hamda manfaatlarini va
ularni zarur darajada qondirish shartlarini huquqiy himoya qilish usullari huquq va
erkinlik taraqqiyotining tarixan erishilgan darajasining, ijtimoiy ong shakllari va
ijtimoiy tartibga solish turlari rivojlanishining muhim tavsiflari sirasiga kiradi.
Huquq hukmronligi prinsipini qaror toptirish uchun ham ma’naviy shaxs,
ham erkin, mustaqil va avtonom subyekt sifatidagi inson erkinligining yuridik
ahamiyatga ega barcha jihatlari ijtimoiy hayotning hamma (ma’naviy, axloqiy,
estetik, diniy va hokazo) sohalarida qonun yo’li bilan e’tirof etilishi,
mustahkamlanishi va himoya qilinishi zarur.

Huquqning ijtimoiy normalar boshqa turlari bilan nisbati va o’zaro
munosabati muammosiga axloq, axloqiylik, din va hokazolarning huquqiy
talablarini va ushbu talablarni qondirishning muqobil (huquq spesifikasiga va
huquqiy tenglik prinsipi mazmuniga muvofiq keluvchi) huquqiy tiplari, usullari va
shakllarini hisobga olgan holda, yuridik yondashish har xil ijtimoiy tartibga
soluvchilarning huquqiy mezon bo’yicha muayyan tizimli o’zaro muvofiqligini
va birligini barcha tartibga soluvchilarning (hamda ijtimoiy normalar
turlarining) yagona, yalpi va umumahamiyatli huquqiy asos bo’yicha erkin
amal qilish prinsipi nuqtai nazaridan ta’minlaydi.
Ijtimoiy normalar har xil (axloq, axloqiylik, din va boshqa) turlari
rivojlanganligi, mustaqilligi va bir-biridan tabaqalashganligi sharoitida ularning
birgalikda mavjud bo’lishi va amal qilishini muvofiqlashtirishning aynan huquqiy
prinsipi ushbu xilma-xil ijtimoiy normalarni (va tartibga soluvchilarni) muayyan
tizimda birlashtirishga qodirdir. Huquqning butun sosionormativ tizimdagi
belgilovchi ahamiyati tarixiy jihatdan ijtimoiy va ma’naviy rivojlanishning
shunday davriga (aynan - burjua davriga) mos keladiki, bunda ijtimoiy ong
tizimida huquqiy ong (yuridik dunyoqarash) yetakchi rol o’ynay boshlaydi, ilgari
bunday rolni mifologiya (sosionormativ tartibga soluvchining qaror topishi
davrida), so’ng din (qadimgi davrda va o’rta asrlarda), so’ngra, Yangi davrda esa -
axloq va siyosat o’ynagan edi.
Ijtimoiy ong turli shakllari va tegishli ravishda ijtimoiy normalar (hamda tartibga
soluvchilar) har xil turlari yetakchilik rolining bu tariqa tarixiy almashinishi,
davlat va uning qonunlari (pozitiv huquq) to’g’risidagi tasavvurlarning
ilgarilab boruvchi yuridiklashuvi jarayonida ham ko’zga tashlaydi.
Huquqning turli teologik, axloqiy, ma’naviy va hokazo talqinlarining yaqqol
ko’rinib turgan kamchiliklari ijtimoiy normalar (hamda tartibga soluvchilar) har xil
turlarining aralashtirib yuborilishidan, huquqning o’ziga xosligi inkor qilinishidan,
huquq va davlat to’g’risidagi ta’limot teologiyaga va etikaga bog’lanishidan,
huquqning diniy yoki etikaviy fenomenlar bilan almashtirilishidan, amaldagi

huquqqa (qonunga) va davlatga muqobil bo’lmagan (nohuquqiy) talablar
qo’yilishidan va boshqalardan iboratdir.
Huquq go’yo ma’naviy, axloqiy bo’lishi kerakligi haqidagi yanglish
tasavvur keng yoyilganicha qolmoqda (huquqqa nisbatan bunday etikaviy
talablarda axloq va axloqiylik, qoidaga ko’ra, birxillashtiriladi). Biroq bunday
talab, agar u axloq (yoki axloqiylik)ning qonuniy huquqiy talablarini qondirishning
biz tomonimizdan ko’rib chiqilgan huquqiy usuli doirasidan tashqariga chiqsa,
mohiyat e’tibori bilan huquq huquq emas, balki axloq bo’lishi, qonunning (pozitiv
huquqning) mazmuni huquqiy emas, balki axloqiy bo’lishi kerakligini anglatadi.
Huquqni bunday axloqiy tushunish nafaqat huquqning, balki axloqning
ham mohiyatini muqarrar buzadi, chunki huquqning axloqlashtirilishi, muqarrar
ravishda, axloqning yuridiklashtirilishi bilan birga kechadi. U holatda ham, bu
holatda ham huquq va axloqning mazmuni va ahamiyati ixtiyoriy belgilanadi.
Huquq va davlat to’g’risidagi har xil ma’naviy (axloqiy) ta’limotlarda
huquq va qonunni (pozitiv qonunni) farqlash axloq va qonunni farqlash bilan
almashtiriladi. Huquqqa nisbatan axloqiy yondashuv, nari borsa, uning ma’naviy
talqin qilinishi va baholanishi orqali axloqan «to’g’ri» huquqning, ya’ni axloqiy
qonun (axloqiy pozitiv huquqning) va axloqiy davlatning axloqan asoslanishi
va oqlanishiga olib keladi.
Aslida esa, izlangan haqiqat va nazariy rivojlantirilgan yuridik
yondashuvning maqsadi aynan huquqiy qonun va huquqiy davlat hisoblanadi.
Uning yutuqlari huquqning ijtimoiy normalar tizimidagi o’ziga xosligini va davlat
hokimiyatining ijtimoiy hokimiyat boshqa turlari bilan munosabatdagi o’ziga
xosligani aniqlash va hisobga olishni talab etadi.
Fuqarolik jamiyati va uning asosiy xususiyatlari
Fuqarolik jamiyati - davlatdan mustaqil va undan holi munosabatlar va
vositalar tizimi bo’lib, u shaxs hamda jamoatlarning ijtimoiy, madaniy, ma’rifiy
hayot sohalaridagi xususiy manfaat va ehtiyojlarini amalga oshirishga sharoit
yaratadi.

Fuqarolik jamiyati aksariyat hollarda insonlarning xususiy manfaat va
ehtiyojlari sohasi tarzida ta’riflanadi. Fuqarolar huquq va erkinliklarining asosiy
ko’pchilik qismi mana shu xususiy hayot sohasida ro’yobga chiqariladi. Biroq bu
shaxslarning ijtimoiy hayotdan ajralib qolganligini, begonalashtirilishini
anglatmaydi.
Fuqarolik jamiyati- shaxslarning oddiy yig’indisi emas, balki ular o’rtasidagi
rang-barang aloqalar, hamkorlik, hamjihatlikning ifodasidir. Mazkur mushtaraklik
va xamjihatlik tashkiliy-institusiyaviy ko’rinishga ega bo’lib, u turli ijtimoiy
kuchlar, nodavlat tashkilotlar, birlashmalar mavjudligi bilan tavsiflanadi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi fuqarolik jamiyatining qaror
topishishini xususiy mulkning qat’iy mavqyega ega bo’lishi bilan bog’laydi. Shu
asosda hozirgi paytda jamiyatda keng qo’lamda xususiylashtirish (aksiyalashtirish)
jarayonlari amalga oshirilmoqda.
Fuqarolik jamiyatida erkinlik, qonun oldida barchaning tengligi, ijtimoiy
adolatning ta’minlanishi hamma fuqarolarning ijodiy salohiyati va iste’dodining
bevosita ro’yobga chiqarilishiga imkoniyat yaratiladi. Fuqarolik jamiyati huquq va
adolat mezonlari bilan o’lchanadi.
Erkin fuqarolik jamiyatini qaror toptirish O’zbekiston xalqining ulug’vor
maqsadlaridan biridir. Konstitusiyaning mazmun va mohiyatidan shu narsa qat’iy
ayonki, mamlakatimizda shakllantirilayotgan jamiyat-demokratiya va adolat
tamoyillariga tayanuvchi erkin insonlar jamiyati bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A.Karimov shunday degan edi: «Biz fuqarolik jamiyati qurishga
intilmoqdamiz. Buning ma’nosi shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgani sari
boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya’ni o’zini o’zi
boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir». Prezidentning yana
quyidagilarga e’tiborni qaratgan edi: «Biz uchun fuqarolik jamiyati-ijtimoiy-
makon. Bu makonda qonun ustuvor bo’lib, u insonning o’z-o’zini kamol
toptirishga monelik qilmaydi, aksincha, yordam beradi. Shaxs manfaatlari, uning
huquq va erkinliklari to’la darajada ro’yobga chiqishiga ko’maklashadi. Ayni

vaqtda boshqa odamlarning huquq va erkinliklari kamsitilishiga yo’l qo’yilmaydi.
Ya’ni va qonunga bo’ysunish bir vaqtning o’zida amal qiladi».
Xo’sh fuqarolik jamiyatining mohiyatini nima tashkil qiladi, bu qanday
jamiyat?
Eng umumiy tarzda lo’nda ta’rif beriladigan bo’lsa, fuqarolik jamiyati-
ijtimoiy hayotning davlat ta’siri va aralashuvidan, ma’muriy tazyiqlardan holi
bo’lgan hamda insonlarning xususiy turmush sohasini tashkil etuvchi munosabatlar
majmuidir.
Hozirgi davrda falsafiy, siyosiy va yuridik adabiyotlarda fuqarolik jamiyatini
ta’rif va tavsif etishga faol harakat qilinmoqda. Bu ta’riflardan ba’zilarini talqin
etaylik.
Fuqarolik jamiyati-davlatdan mustaqil va undan holi munosabatlar va
vositalar tizimi bo’lib, u shaxs hamda jamoatlarning ijtimoiy, madaniy, ma’rifiy
hayot sohalaridagi xususiy manfaat va ehtiyojlarini amalga oshirishga sharoit
yaratadi.
Fuqarolik jamiyati aksariyat hollarda insonlarning xususiy manfaat va
ehtiyojlari sohasi tarzida ta’riflanadi. Fuqarolar huquq va erkinliklarining asosiy
ko’pchilik qismi mana shu xususiy hayot sohasida ro’yobga chiqariladi. Biroq bu
shaxslarning ijtimoiy hayotdan ajralib qolganligini, begonalashtirilishini
anglatmaydi.
Fuqarolik jamiyati-shaxslarning oddiy yig’indisi emas, balki ular o’rtasidagi
rang-barang aloqalar, hamkorlik, hamjihatlikning ifodasidir. Mazkur mushtaraklik
va xamjihatlik tashkiliy-institusiyaviy ko’rinishga ega bo’lib, u turli ijtimoiy
kuchlar, nodavlat tashkilotlar, birlashmalar mavjudligi bilan tavsiflanadi.
Fuqarolik jamiyati nihoyatda murakkab ijtimoiy hodisadir. Shu bois uni uch
asosiy jihat, uchta yo’nalish bo’yicha:
1) iqtisodiy jihat;
2) siyosiy jihat;
3) ma’naviy-ahloqiy jihat ta’riflash mumkin

Birinchi jihati. Fuqarolik jamiyati xususiy mulkchilikka keng yo’l beruvchi
va unga asoslanuvchi bozor iqtisodiyoti munosabatlariga, erkin iqtisodiy faoliyat
ta’minlangan shart-sharoitga tayanadi. Aynan xususiy mulkchilik muhiti va
munosabatlari qaror topgan jamiyatda shaxsning mulkiy mustaqilligi, iqtisodiy
faoliyat yuritishdagi erkinligi ta’minlanadi. Xuddi shu asnoda shaxs davlat
hokimiyatiga nisbatan avtonom, mustaqil mavqyeni egallaydi. Davlat xususiy
hayot sohasiga, shaxs va tashkilotlarning qonuniy iqtisodiy faoliyatiga
aralashmasligi lozim. Prezident I.A.Karimov aytganidek, «davlatning qonunlari
inson va fuqaro huquqlarini kamsitmasligi lozim». Bu talab avvalo iqtisodiy ishlab
chiqarish, xususiy tadbirkorlik sohasiga oiddir.
Fuqarolik jamiyati konsepsiyasini yaratishga katta hissa qo’shgan nemis
faylasufi Gegel, bu jamiyatni burjuacha ishlab chiqarish munosabatlari majmui
sifatida tushungan. U ikki asosiy prinsipni ajratib ko’rsatgan:
birinchidan, shaxslar o’z xususiy manfaatlaridan kelib chiqib harakat
qiladilar;
ikkinchidan, insonlar shunday ijtimoiy munosabatlar tizimini vujudga
keltiradilarki, bunda har kim boshqa kimsaga bog’liq bo’ladi.
Xususiy mulkchilikka asoslangan ijtimoiy strukrura bo’lmish fuqarolar
jamiyati bozor iqtisodiyoti munosabatlari tizimidan iboratdir. Bunday
munosabatlarga ishlab chiqarishdagi raqobat va unda hokimiyatning ma’muriy
aralashuvini cheklash orqali erishiladi. Fuqarolar jamiyati insonning ijodiy
faolligini namoyon etishga yo’l ochuvchi munosabatlar shakllangan taqdirda zohir
bo’ladi.
Buyuk fransuz inqilobining manifesti-1791 yilgi Inson va fuqaro huquqlari
Deklarasiyasida ham xususiy mulk muqaddas va dahlsiz deb e’lon qilgan.
Feodalizmning ashaddiy dushmani bo’lgan yakobinchilar esa xususiy mulkni yangi
jamiyatning, ya’ni fuqarolik jamiyatining birdan-bir asosi deb bilganlar. Tarix
saboqlaridan ma’lumki, xususiy mulk nafaqat jamiyatni turli qatlamlarga ajratgan,
balki ishlab chiqarishni rivojlantirishga qaratilgan tashabbusni rag’batlantirgan,
hokimiyatga nisbatan mustaqil (avtonom) tuzilmalarni vujudga keltirgan.

O’zbekistonda ham xususiy mulkchilikka asoslangan iqtisodiy munosabatlar
tizimi qaror topmoqda, tadbirkorlikka, kichik va o’rta biznesga keng yo’l ochilib,
tegishli tashkiliy va huquqiy mezanizmlari vujudga keltirilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi fuqarolik jamiyatining qaror
topishishini xususiy mulkning qat’iy mavqyega ega bo’lishi bilan bog’laydi. Shu
asosda hozirgi paytda jamiyatda keng qo’lamda xususiylashtirish (aksiyalashtirish)
jarayonlari amalga oshirilmoqda.
Xo’sh, nima sababdan isloqotchi-davlat O’zbekistonda demokratik fuqarolar
jamiyatini jadal shakllantirib borishdan manfaatdor?
Birinchidan, shu asnoda mamlakatning ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyoti sari olg’a siljish yo’llari va usullari xususida fuqarolar kelishuviga
erishish to’g’risida norasmiy ijtimoiy shartnoma tuzish va uni ro’yobga
chiqarishda islohotchi-davlat uchun sherik vujudga keltiriladi.
ikkinchidan, fuqarolik jamiyati o’z institutlari orqali shaxsning davlat
ishlarini boshqarishda ishtirok etishini ta’minlagan holda, davlatda vakillik
demokratiyasining va mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy tizimning asosi hisoblanadi.
uchinchidan, O’zbekiston xalqi fuqarolik institutlari va mexanizmlari,
avvalo saylov tizimi orqali o’zining siyosiy yuksalishi va hayotiy muhim milliy
manfaatlarini ifodalashi uchun barqaror shart-sharoitlar yaratmoqda.
to’rtinchidan, fuqarolik jamiyati shaxs va jamiyat, fuqaro va davlat, etnik va
konfessional jamoalar, ijtimoiy-demografik guruhlarning hayotiy muhim
manfaatlarining o’zaro maqbul muvozanatidan kelib chiqqan holda quriladi.
beshinchidan, demokratik jamiyat fuqarolarning siyosiy va ijtimoiy
faolligiga asoslangan. O’z navbatida,uning o’zi turmushning barcha sohalaridagi
islohotlar jarayonida bunday faollikning o’sib borishini izchil rag’batlantirib boradi
va davlatning byurokratlashuvi, uning institutlari fuqarolarning hayotiy muhim
manfaatlaridan uzilib qolishi xavfiga qarshi turadi.
«Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida,-deydi Prezident I.A.Karimov,-davlat
iqtisodiy erkinliklarning kafolati bo’ladi. Ayni shu tufayli davlat iqtisodiyotga
o’zining tartibga soluvchi ta’sirini maqbul ravishda o’tkaza oladi».

Ikkinchi jihati. Siyosiy nuqtai nazardan baholaganda fuqarolik jamiyatidagi
siyosiy tizim va siyosiy boshqaruvning mazmun-mohiyatini huquqiy davlatchilik
ifoda etadi. Boshqacha aytganda, huquqiy davlat fuqarolik jamiyatining siyosiy
mohiyatini, siyosiy shaklini tashkil etadi. Bu ikki hodisaning o’zaro munosabati
shakl bilan mazmunning o’zaro aloqadorligini aks ettiradi. Bundan kelib
chiqadigan xulosa shuki, fuqarolik jamiyati to’la ma’noda mavjud bo’lishining
shak-shubhasiz sharti huquqiy davlatning mavjudligidir. Va, aksincha, huquqiy
davlat faqat fuqarolik jamiyatidek ijtimoiy makonda qaror topishi va faoliyat
yuritishi mumkin.
Fuqarolik jamiyati bilan huquqiy davlatning o’zaro nisbatini iqtisod bilan
siyosatning nisbati tarzida izohlash o’rinli bo’ladi. Buni O’zbekiston misolida ham
yaqqol ko’rish mumkin. Zero, iqtisodiy islohatlar tegishli demokratik siyosiy
tuzilmalar, institutlar mavjud bo’lishini taqozo etadi.
Mamlakatimizda mulk shaklini o’zgartirish, xususiylashtirish jarayonlarini
amalga oshirishga qaratilgan davlat tuzilmalari vujudga keltirildi. Xususan,
O’zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish va xususiylashtirish qo’mitasi
tashkil etilib (1992 yil), u mamlakatda xususiylashtirishni amalga oshirish bilan
shug’ullanib kelmoqda. Prezidentning 1992-1993 yillarda qabul qilingan o’ttizdan
ortiq farmonlari bilan davlat mulkchiligiga asoslangan o’nlab vazirlik va davlat
qo’mitalari boshqa mulk shaklidagi konsern, assosiasiya, uyushma va
jamg’armalarga aylantirildi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi paxtachilik
vazirligi zamiradi «O’zbekiston paxtani qayta ishlash va paxta mahsulotini sotish
davlat aksiyadorlik assosiasiyasini tashkil etish to’g’risida»gi farmon (1992 yil 7
noyabr), Mahalliy sanoat vazirligi isloh etilib, uning o’rnida Prezidentning 1992 yil
3 sentyabrdagi farmoni bilan «Mahalliy sanoat» davlat korporasiyasi tashkil etildi.
Shuningdek «O’zbeksavdo» assosiasiyasi (1992 yil 5 may farmoni) «O’zbekiston
xavo yo’llari» milliy aviakompaniyasi (1992 yil 28 yanvar farmoni) tashkil topdi
va hokazo.
1997 yil 20 mayda «O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi apparati
tuzilmasini takomillashtirish to’g’risida» qaror qabul qilindi. Bu qarorning asosiy

maqsadi Xukumat apparatini iqtisodiyotni boshqarishning bozor usullariga
o’tkazishdan iborat edi. Vazirlar Mahkamasi apparati bevosita sohaviy ma’muriy
boshqaruvdan qaytib, boshqaruvning funksional tizimiga o’tdi. Buni ma’nosi
shuki, Vazirlar Mahkamasi apparati xo’jalik yurituvchilar faoliyatiga
aralashmaydi, iqtisodiyotni davlat yo’li bilan boshqarmaydi. Buning o’rniga u
iqtisodiyotni bozor yo’liga o’tkazishning umumiy strategiyasini ishlab chiqadi,
iqtisodiy jarayonlar va iqtisodiy komplekslar faoliyatini uyg’unlashtirish va
muvofiqlashtirish bilan shug’ullanadi. Shuningdek xo’jalik yuritish shakllarini
takomillashtirish, tarkibiy va institusional qayta o’zgarishlarni amalga oshirish,
iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish, tadbirkorlik va raqobatchilikni
rivojlantirish bilan shug’ullanadi.
Fuqarolik jamiyatining siyosiy tavsiflanishi faqat davlat tuzilmalarining
rivojlantirilishidan iborat emas. Demokratiya ravnaq topishi uchun fuqarolik
jamiyatida xurfikrlilik, siyosiy plyuralimz ham qaror topishi zarur. Buning uchun
jamiyatda tom ma’nodagi ko’ppartiyaviylik, jamoat va nodavlat tashkilotlarining
keng qo’lamli tizimi, tadbirkorlarning ittifoqlari, uyushmalari, mehnatkashlar
mustaqil birlashmalari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari tizimi
vujudga keltirilishi lozim, toki bu tuzilmalar davlat idoralari bilan teng huquqli
munosabatlarga kirisha olsin.
Fuqarolik jamiyatining siyosiy tizimida ommaviy axborot vositalari alohida
o’rin tutadi (bu haqda keyingi paragraflarda batafsil to’xtalamiz.)
Tahlil yuritilayotgan jabhada huquqiy davlatning asosiy vazifasi inson va
fuqaroning yuksak huquqiy maqomini ta’minlab berishdan iborat.
Konstitusiyaning 2-moddasida davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va
fuqarolar oldida mas’uldirlar, deb yozilgan. Buning ma’nosi shuki, davlat, uning
idoralari avvalo fuqarolarning huquqlarini xurmat qilishlari lozim. Q onunda
belgilangan fuqaroviy huquq va erkinliklar davlat idoralari va mansabdor shaxslar
uchun muqaddas bo’lmog’i lozim. O’z fuqarolarining haq-huquqlarini ta’minlab
beraolmagan davlat demokratik huquqiy davlat deb atalishi mumkin emas.

Fuqarolar qonun oldida teng, huquqning teng subyekti sifatida e’tirof etilishi
lozim.
Fuqarolar va ularning uyushmalari davlat idoralari bilan muloqotda
huquqning teng subyektlari sifatida munosabatga kirishadilar. Basharti, bu teng
huquqiy munosabatlarda tomonlardan birining huquqiga, manfaatiga putur
yetkazilsa, u sudga murojaat etishi va qonuniy asoslarda sud tartibida o’z huquqini
tiklashga erishishi lozim. Huquqiy davlatchilikning muhim tamoyillaridan biri ana
shunday. Shunday qilib, huquqiy davlat nafaqat fuqarolik jamiyatini boshqaruvchi
tizim, balki o’zini o’zi boshqaruvchi fuqarolik jamiyatiga bog’liq, uning manfaat
va ehtiyojlariga bo’ysunuvchi tizim sifatida maydonga chiqadi.
Uchinchi jihati. Fuqarolik jamiyati chuqur ma’naviy, yuksak madaniy
insoniy munosabatlar zamiriga tayanadi. Bu jamiyatning ma’naviy hayotida bir
narsa ustuvorlik qiladi, ya’ni inson benihoya darajada ulug’lanadi, umuminsoniy
qadriyatlar e’zozlanadi, ular mo’tabar va muqaddas sanaladi. Bunda insonning
qadr-qimmati, mehr-oqibat, ahloqiy poklik, adolatparvarlik va insonparvarlik kabi
oliy qadriyatlar odamlar o’rtasidagi munosabatlarning belgilovchi mezoni sifatida
maydonga chiqadi.
Demokratik islohotlar davrida ma’naviyatni yuksaltirishga asosiy e’tibor
qaratilayotgani bejiz emas. Zero, ma’naviyat-insoniyat ichki dunyosining ko’zgusi,
tafakkuri, ongi va fikr yuritish tarzining mazmun-mohiyatini aks ettiruvchi yuksak
ijtimoiy qadriyatdir. Insoniyat hamisha ezgulikka, ma’naviy barkamollikka intilib
yashaydi. Yurtimizda amalga oshirilayotgan tub islohotlarning muvaffaqiyati,
mamlakatning yaqin kelajakdagi istiqboli hamyurtlarimiz qanday mavqyeni
egallashiga, qanaqa madaniy-ma’naviy va ahloqiy qadriyatlarni shior qilib olishiga
bog’liq bo’ladi.
Fuqarolik jamiyatida erkinlik, qonun oldida barchaning tengligi, ijtimoiy
adolatning ta’minlanishi hamma fuqarolarning ijodiy salohiyati va iste’dodining
bevosita ro’yobga chiqarilishiga imkoniyat yaratiladi. Fuqarolik jamiyati huquq va
adolat mezonlari bilan o’lchanadi. Huquq jamiyatning o’ziga xos «gumanistik
imperativi» (insonparvarvarlik talabi), ya’ni insoniy-ahloqiy qoidasi, ma’naviy

mayog’i bo’lib hisoblanadi. Fuqarolarning o’zaro huquqiy munosabatidagi
mavqyei quyidagi prinsiplar asosida belgilanadi:
1) jamiyatning har bir a’zosi inson sifatida erkin va ozod bo’lishi;
2) har bir fuqaroning boshqa fuqaro bilan tengligi;
3) jamiyat har a’zosining fuqaro maqomidagi mustaqilligi.
O’zbekiston mustaqillikni qo’lga kiritgach, suveren davlatchilikni
shakllantirishda madaniyatimiz sarchashmalariga, teran va ulkan ma’naviy
merosimizga murojaat qilish, boqiy tarixiy o’tmishimizda mavjud bo’lgan barcha
ezguliklarni yuzaga chiqarib, rivojlantirish borasida beqiyos imkoniyatlar ochildi.
O’tmish ajdodlarimizning madaniy va ma’naviy boyligi chuqur mushohada etilib
ijtimoiy ongimizga singdirilmoqda, shu orqali biz barpo etayotgan yangi fuqarolik
jamiyati manfaatlariga xizmat qilmoqda.
Biz shunchaki demokratik jamiyat emas, balki odil demokratik jamiyat
barpo etmoqdamiz. Davlatchiligimiz adolat tamoyillariga tayanadi. «Adolatga
intilish-xalqimiz ma’naviy-ruhiy dunyosiga xos eng muhim xususiyat.
Adolatparvarlik g’oyasi butun iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar tizimiga singib
ketishi, ijtimoiy ko’maklashuv mexanizmida o’z aksini topishi kerak».
Ma’naviy-madaniy saviya past bo’lgan jamiyatda adolat tantanasi haqida
gap ham bo’lishi mumkin emas. Biz barpo etayotgan fuqarolik jamiyatida adolat,
haqiqat va insonparvarlik g’oyalari ustuvorlik qilishi lozim. Adolat bor joyda inson
haq-huquqlari va erkinliklari to’la ta’minlanishiga umid bog’lash mumkin.
Shunday qilib, fuqarolik jamiyatining quyidagi asosiy belgilari va
xususiyatlarini ko’rsatish mumkin:
1. Jamiyat va shaxs ehtiyojlari tizimida faol ijobiy faoliyat va mehnatning
roli alohida mazmuniga ega bo’lishi. Mehnatga asoslangan ijtimoiy ehtiyoj va
manfaatlar tizimining qaror topishi;
2. jamiyat mazmunini, uning rivojlanish qonuniyatlari mohiyatini xususiy
mulkchilik munosabatlari orqali belgilanishi;
3. xususiy mulk barcha mulk shakllari qatori ravnaq topishi va uni
muhofazalashda qonunning, davlat hokimiyatining alohida rol yo’nashi;

4. fuqarolarning yuridik jihatdan bir xil maqomga egaligi va qonun oldida
tengligi. Jamiyatda adolatli sud tizimining qaror topishi va uni fuqarolarni
himoyalovchi posbon idoraga aylanishi.
5. shaxsning xususiy hayoti va iqtisodiy faoliyatiga davlat aralashuvining
qonun doirasida cheklanishi. Huquqiy davlatchilikning mavjud bo’lishi;
6. shaxsning davlat hokimiyatiga nisbatan mulkiy va iqtisodiy mustaqilligi;
7. davlat, davlat idoralari va fuqarolar huquqning teng subyekti sifatida
munosabatga kirisha olishi, ular sudda teng taraflar sifatida maydonga chiqaolishi.
Fuqarolar huquqlarini kafolatlash va ustuvor ta’minlash mexanizmlarining
yaratilganligi;
8. fuqarolik jamiyatining tarkibiy institutlari, jumladan fuqarolarning o’zini
o’zi boshqarish organlari tizimining mavjudligi;
9. jamiyatning yuksak ma’naviy-madaniy va ahloqiy rivojlanganligi;
insonlar o’rtasidagi munosabatlar o’zaro hurmat, iymon-insof doirasida, shaxs
qadrini e’zozlash asosiga qurilganligi.
Shunday qilib, fuqarolik jamiyati-har bir inson manfaatini ustuvor biluvchi,
huquqiy a’ana va qonunlarga hurmat muhiti shakllantirilgan, umuminsoniy
qadriyatlar e’zozlanadigan, inson huquqlari va erkinliklari so’zsiz ta’minlanadigan,
davlat hokimiyatini samarali jamoatchilik nazorati mexanizmlari vujudga
keltirilgan, insoniy munosabatlar chuqur ma’naviy-madaniy qadriyatlarga
tayanadigan erkin demokratik huquqiy jamiyat.
Fuqarolik jamiyatining tarkibiy tuzilmalari
Fuqarolik jamiyati yuksak darajada uyushgan, batartib munosabatlar
tizimiga tayangan, o’zini o’zi boshqarish mexanizmlari mukammal qaror topgan
jamiyatdir. Bu jamiyat sharoitida inson va fuqarolarning huquq, erkinlik hamda
manfaatlarini aks ettiruvchi, muhofaza etuvchi turli-tuman uyushmalari,
birlashmalari, nodavlat tashkilotlari va idoralari mavjud bo’ladi. Ular davlat
hokimiyatidan mustaqil bo’lib, o’zini o’zi boshqarish tamoyili asosida aktiv
faoliyat ko’rsatadi.

Fuqarolik jamiyatida ijtimoiy hayotga katta ahamiyat beriladi. Uning asosiy
maqsadi inson hayotini saqlash, uning maqsadlarini, hayotiy orzularini, niyatlarini
shu jamiyatdagi tashkilotlar, ijtimoiy institutlar, guruhlar, oila va boshqa
birlashmalar orqali amalga oshirishdir. Bu tashkilotlar, institutlar va guruhlar
alohida shaxsga uning hokimiyat manbai ekanligini, uning layoqati va harakati,
obro’si yuksak qadriyat ekanligini tushuntirishga yordam beradilar. Insonlar ushbu
tashkilotlar va birlashmalar orqali o’zlarining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa
maqsadlarini amalga oshiradilar.
Fuqarolik jamiyatining asosiy belgilariga:
1) ko’ppartiyaviylik;
2) siyosiy hayotning va siyosiy institutlarning, mafkura va fikrlarning xilma-
xilligi;
3) o’zini-o’zi boshqarish organlari mavqyeining balandligi;
4) jamiyatni boshqarishda ommaviy axborot vositalari rolining kattaligi
kiradi. Fuqarolik jamiyati ma’naviy hayot umumbashariy qadriyatlar asosida
amalga oshirilganligi, insonning muqaddasligi, erkinligi, qonun oldida tengligi,
ijtimoiy adolatning to’liq qaror topganligi bilan belgilanadi.
Demak, fuqarolik jamiyati-teng huquqli insonlarning jamiyati, yakka
shaxslar yoki jamoalar manfaatlarini amalga oshirishga ko’maklashadigan jamoat
va nodavlat institutlarining tizimidir.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, fuqarolik jamiyati jamoat birlashmalarining
yig’indisidangina iborat bo’lmay, balki ular faoliyatining natijasida paydo
bo’ladigan munosabatlar tizimi hamdir. Shuning uchun ham fuqarolik jamiyatini
milliy va diniy an’analarsiz, odatlarsiz, odob-ahloq normalarisiz va milliy
qadriyatlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Bu jamiyat iqtisodiy, kasbiy, madaniy,
diniy va boshqa manfaatlarni shakllantirishga va ularni amalga oshirishga
qaratilgan ijtimoiy aloqalar tizimini ham qamrab oladi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi har bir insonning ehtiyojlari,
manfaatlari, huquq va erkinliklarini amalga oshirishga qaratilgan. Konstitusiya
insonni eng katta boylik sifatida alohida ko’rsatgani holda fuqaro, jamiyat va

davlat o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning oqilona, huquqiy hal etilishini siyosiy
jihatdan rasmiylashtiradi. Konstitusiya va qonunlarning ustunligi, ularning inson
manfaatlarini himoya qilishga va ijtimoiy munosabatlarni maqbul holga keltirishga
yo’naltirilganligi fuqarolik jamiyati asoslarini qaror toptirishning asosiy
omillaridir.
Fuqarolik jamiyatida qonun ustuvor bo’lib, u insonning o’zini-o’zi kamol
toptirishiga yordam beradi, shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to’la
darajada ro’yobga chiqishiga ko’maklashadi. Ayni vaqtda bu barcha odamlar
qonunlarga so’zsiz rioya qilishlari shart ekanligini ham bildiradi.
O’zbekiston fuqarolari Konstitusiyada ko’rsatilgan huquqlaridan foydalanib,
davlatning siyosiy hayotida tobora keng ishtirok etmoqdalar.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ta’kidlashicha,
«O’tmish davri sharoitida fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish jarayoni yuz
berayotgan bir paytda O’zbekiston aholisi turli qatlamlarining manfaatlarini ifoda
etishi lozim bo’lgan keng tarmoqli, ko’ppartiyaviy tizim kabi demokratik institutlar
hamda boshqa jamoat tashkilotlarining qaror topishi ham muhim ahamiyat kasb
etmoqda.
Shu jihatdan olganda, davlatning roli siyosiy partiyalar va jamoatchilik
harakatlarining vujudga kelishi, qaror topishi va rivojlanishi sekinlashtirib
qo’yadigan har qanday g’ov va to’siqlarni bartaraf etishdan iboratdir».
Fuqarolik jamiyatidagi mavjud manfaatlarni qanoatlantirish, ro’yobga
chiqarish uchun tegishli tashkiliy tuzilmalar va institutlar shakllanadi.
Fuqarolik jamiyatining ichki tizimini quyidagicha tasniflash mumkin.
Birinchidan, iqtisodiy sohadagi manfaatlarni qanoatlantiruvchi tuzilmalar:
a) xususiy mulk asosida vujudga keladigan va faoliyat yuritadigan nodavlat
tashkilotlar;
b) shirkat xo’jaliklari va ularning uyushmalari;
v) ijara asosida ishlovchi jamoalar;
g) hissadorlik jamiyatlari;
d) moliyaviy jamg’arma hamda uyushmalar;

ye) ishlab chiqarish korporasiya, konsernlari va birlashmalari;
j) tadbirkorlar uyushmalari (palatasi) va hokazo.
Ikkinchidan, ijtimoiy sohadagi manfaatlarni ifodalovchi tuzilmalar:
a) oila hamda uning manfaatlarini aks ettiruvchi maxsus tashkilotlar;
b) ta’lim-tarbiya muassasalari (maktab, o’rta-maxsus va oliy ta’lim
muasasasalari);
v) jamoat birlashmalari, nodavlat tashkilotlar;
g) fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari;
d) mustaqil ommaviy axborot vositalari;
ye) diniy tashkilotlar;
j) milliy-madaniy markazlar;
z) ko’ngilli jamiyatlar;
i) jamoatchilik fikrini aniqlash va o’rganish institutlari;
y) turli ijtimoiy ixtiloflarni adolatli hal etuvchi tuzilmalar va hokazo.
Uchinchidan, siyosiy sohadagi manfaatlarni aks ettiruvchi institutlar va
tuzilmalar:
a) huquqiy davlatning mavjudligi;
b) siyosiy partiyalar;
v) ijtimoiy-siyosiy harakatlar;
g) siyosiy muholifatning mavjudligi;
d) inson huquqlarini himoyalovchi institutlar va hokazo.
Yuqorida keltirilgan tasnif umumiy bo’lib, u eng asosiy tarkibiy tuzilmalarni
ifodalaydi. Albatta, fuqarolik jamiyati o’zining rang-barangligi, turli-tumanligi
bilan tavsiflanadi. Unda turfa ko’rinishdagi ma’rifiy, madaniy va boshqa
mazmundagi tashkilotlar faoliyat ko’rsatishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ta’kidlashicha,
«O’tmish davri sharoitida fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish jarayoni yuz
berayotgan bir paytda O’zbekiston aholisi turli qatlamlarining manfaatlarini ifoda
etishi lozim bo’lgan keng tarmoqli, ko’ppartiyaviy tizim kabi demokratik institutlar

hamda boshqa jamoat tashkilotlarining qaror topishi ham muhim ahamiyat kasb
etmoqda.
Siyosiy nuqtai nazardan baholaganda fuqarolik jamiyatidagi siyosiy tizim va
siyosiy boshqaruvning mazmun-mohiyatini huquqiy davlatchilik ifoda etadi.
Boshqacha aytganda, huquqiy davlat fuqarolik jamiyatining siyosiy mohiyatini,
siyosiy shaklini tashkil etadi. Bu ikki hodisaning o’zaro munosabati shakl bilan
mazmunning o’zaro aloqadorligini aks ettiradi. Bundan kelib chiqadigan xulosa
shuki, fuqarolik jamiyati to’la ma’noda mavjud bo’lishining shak-shubhasiz sharti
huquqiy davlatning mavjudligidir. Va, aksincha, huquqiy davlat faqat fuqarolik
jamiyatidek ijtimoiy makonda qaror topishi va faoliyat yuritishi mumkin.
Fuqarolik jamiyati bilan huquqiy davlatning o’zaro nisbatini iqtisod bilan
siyosatning nisbati tarzida izohlash o’rinli bo’ladi. Buni O’zbekiston misolida ham
yaqqol ko’rish mumkin. Zero, iqtisodiy islohatlar tegishli demokratik siyosiy
tuzilmalar, institutlar mavjud bo’lishini taqozo etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Алексеев С.С. Право – азбука, теория, философия: опыт комплексного
исследования. М., 1999.
2. Гегель Г.В.Ф. Философия права: Пер. с нем. / Ред и сост. Д.А. Керимов,
В.С. Нерсесянц; Авт. вступ. ст. и примеч. – В.С. Нерсесянц. М., 1990.
3. Зорькин В.Д. Философия права: прошлое, настоящее и будущее //
Философия права в начале XXI столетия через призму конституционализма и
конституционной экономики / Под ред. В.В. Миронова, Ю.Н. Солонина М.,
2010.
4. Кальной И.И. Философия права: СПб., 2006.
5. Керимов Д.А. Методология права: Предмет, функции, проблемы
философии права. 4-е изд. М., 2008.
6. Миронов В.В. Еще раз о специфике философии // Вестник Российской
академии наук. 2011. Т. 81. № 3.
7. Михайловский И.В. Очерки философии права. Томск, 1914. Т. 1.

8. Нерсесянц В.С. Философия права: Учебник. 2-ое изд., перераб. и доп. М.,
2008.
9. Философия права: Курс лекций: Учебное пособие. В 2 т. Т. 1. / Отв. ред.
М.Н. Марченко. М., 2011.
10. Хабриева Т.Я. Конституционные реформы в современном мире // Вестник
Российской академии наук. 2016. Т. 86. № 7. С. 579–586.
11. Чернавин Ю.А. Проблема предмета философии права // Вестник
московского государственного областного университета. Сер. «Философские
науки». 2013. № 3. С. 70–76.
12. Чичерин Б.Н. Философия права. М., 1990. 13. Шершеневич Г.Ф. История
философии права. 2-е изд. СПб., 1907

Mavzu: Huquqiy davlat. Huquqiy davlatchilik g’oyasining rivojlanish tarixi . Reja: 1. Huquqiy davlatning mohiyati. Huquqiy davlat shakllanishi va qaror topishining zarur shartlari. 2. Huquq va davlatning o’zaro munosabati, maqsadlari va vazifalari. 3. Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat. 4.Huquqiy davlatning asosiy tarkibi, hokimiyatning tarkibiy tuzilishi. 5. Huquqiy davlatning boshqaruvi faoliyati, ularning tizimi. Amaliy topshiriqlar.

Davlat tushunchasi Huquqda mohiyat va hodisaning nisbatini libertar-yuridik talqin qilishga muvofiq huquqiy mohiyatni huquqiy qonun ko’rinishida (huquqiy hodisa sifatida) ifodalash - davlatning amaliy huquqni o’rnatuvchi (qonun ijodkorligi) faoliyati davomida, ya’ni umumiy majburiy huquqning qonun (pozitiv huquqning har xil manbalari va normalari) ko’rinishida davlat-hokimiyat yo’li bilan pozitivlashtirilishi jarayonida rasman tenglik prinsipi talablarining normativ- huquqiy aniqlashtirilishidir. Umumahamiyatli huquqiy mohiyat {rasman tenglik) va umumiy maj-buriy huquqiy hodisa (qonun)ning bunday zarur aloqasi huquq va davlatning tushunchaviy-huquqiy birligini namoyish qiladi, huquqning umumiy majburiy qonun sifatida o’rnatilishi va amal qilishi uchun davlatning hokimiyatning hamma uchun umumiy bo’lgan shakli sifatidagi huquqiy tabiatini aniqlaydi va uning huquqiy zarurligini ifodalaydi. D avlat – butun mamlakat miqyosidagi hokimiyatning maxsus boshqaruv appartiga tayanadigan, barcha uchun qonunlar chiqaradigan va suverenitetga ega bo’lgan siyosiy tashkilotni ifodalovchi tushuncha. Bundan tashqari huquq sohalari bo’yicha: 1) davlat va huquq nazariyasida – jamiyatni tash kil etishning butun jamiyatga tatbiq etiladigan, uning ras miy vakili bo’lgan va zarur hollarda majburlash vositalari va choralariga tayanadigan muayyan usuli, siyosiy tizimning asosiy elementi, ommaviy siyosiy tizim tashkiloti; 2) konstitusiyaviy huquqda mamlakat yoki federasіya subyektlari yoxud hududiy hamjamiyat qonun chiqarishda muxtoriyatidan foydalanadigan va mahalliy agentlariga ega bo’lganhududiy hamjamiyat miqyosida amal qiluvchi ras miy hokimiyat idorlari (hukumat, parlament, sudlar)ning yig’indisini bildiradigan tushuncha; 3) xalqaro huquq subyekti sifatida – xalqaro munosabatlarning asosiy manbai bo’lib, hokimiyatning siyosiy tashkiloti bo’lmish davlat va muayyan hudud egasi bo’lgan aholini o’z chiga oladi. Huquqiy mohiyatning huquqiy hodisa ko’rinishida ifodalaniish jarayonida huquqning rasman-hokimiyat jihatidan legallashuvi (lex - qonun) yalpi (ommaviy) davlat hokimiyati bo’lmish huquqni o’rnatuvchi (qonun

chiqaruvchi) hokimiyatning o’zining yuridiklashuvi (ius - huquq) va yuridik legitimlashuvi bilan qo’shlib ketadi . Huquqni o’rnatuvchi hokimiyat tegishli {demak, huquqni muhofaza qiluvchi, huquqni qo’llanuvchi hokimiyat ham) yuridik - mantiqan va tarixan aynan rasman-hokimiyat yo’li bilan huquq o’rnatilishi (hamma uchun umumiy va umumiy majburiy qonun ko’rinishida umumiy va umumahamiyatli huquqiy mohiyatning ifodalanishi) jarayonida o’zini namoyon qiladi, tuziladi va davlat sifatida mavjud bo’ladi, ya’ni umumiy majburiy huquqiy qonunlar asosida va ular doirasida ish ko’ruvchi umumiy (ommaviy) huquqiy hokimiyat sifatida faoliyat ko’rsatadi. Shunday qilib, davlat qonun yo’li bilan mustahkamlangan muayyan huquq- tartibotni o’rnatuvchi va himoya qiluvchi umumiy (ommaviy) hokimiyatning huquqiy shakli sifatida ish ko’radi va qaror topadi. Uning doirasida (barcha subyektlar, shu jumladan davlat tomonidan) to’g’ridan-to’g’ri zo’rlik taqiqlangan, huquq tomonidan yo’l qo’yiladigan, ijtimoiy turmushda kuch ishlatilishi esa qonunlashtirilgan huquq (huquqiy qonun) sanksiyasi shakli va chegaralarida huquqiy (davlat-huquqiy) majbur qilishiga aylantirilgan. Har qanday davlat - umumiy (ommaviy) hokimiyatning huquqiy shakli sifatida - bu (huquqning tegishli ijtimoiy-tarixiy davrda rivojlanishi darajasiga ko’ra) huquqiy davlatdir va u despotizmning barcha (zo’ravonlik, diktatura, totalitarizm (mustabidlik) va hokazo) turlaridan prinsipial jihatdan farq qiladi . Despozitizm rasman hokimiyatning zuhur topishi, tashkil etilishi va faoliyatining huquqqacha bo’lgan, nohuquqiy va aksilhuquqiy (tenglik, adolat va erkinlikni inkor etuvchi) shaklidan iboratdir. Davlatning (erkin kishilar hokimiyatining huquqiy shakli sifatida) despotizmga (zo’ravonlik hokimiyati va birovlarning boshqalar ustidan hukmronligi sifatida) bunday zid qo’yilishi falsafiy-huquqiy tafakkur tarixida uzoq an’anaga ega (Aristotel, Siseron, Avgustin, Foma Akvinskiy, Lokk, Kant, Gegel va boshqalar) va uzoq o’tmishning tarixiy tajribasi bilangina emas, balki zo’ravonlik bilan hukmroilik qilishning hamda huquq va davlatchilik asoslarining tubdan inkor

qilinishining eng yangi despotik shakli bo’lgan XX asr totalitarizmining amaddagi ko’rinishlari bilan mustahkamlangan. Har qanday davlatning huquqiy davlat sifatida keltirilgan talqinini (uning huquqni inkor etuvchi despotizmga prinsipial zidligi bilan) huquqiy davlatni zamonaviy tushunish bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Huquqiy davlat deganda, huquq va davlat rivojlanishining zamonaviy darajasiga muvofiq keluvchi, alohida xossalar va tavsiflar to’plamiga ega bo’lgan ommaviy hokimiyat huquqiy tashkilotining maxsus, konstruksiyasi (insonning asosiy azaliy hamda ajralmas huquq va erkinliklari sohasida zamonaviy jahon standartlarining konstitusiyaviy mustahkamlanishi, hokimiyatning bo’linishi va hokazolar) nazarda tutiladi. Zamonaviy huquqiy davlat - bu davlat mavjudligining tarixan eng rivojlangan shakli. Davlat o’z mavjudligining oldingi tarixiy bosqichlarida ham o’zida huquqiy davlatni kamroq rivojlangan shakllarda ifodalagan. Shu sababli umumiy (ommaviy) hokimiyatning huquqiy shakli bo’lgan har bir davlat (hokimiyatning despotik tipidan farq qilgan holda) o’z tarixiy mavjudligining barcha bosqichlarida teng lik prinsipini, uning mazmuni va talablarini ifodalash, aniqlashtirish va amalga oshirishning muayyan tashkiliy-hokimiyat shaklidir. Aynan shu sababdan huquq va davlat odamlarning ijtimoiy turmushida tenglik, erkinlik va adolatning normativ va institusiyaviy-hokimiyat yo’li bilan i fodalanishining zarur umumiy shakllari hisoblanadi. Indi vidlarning ushbu erkinligi, eng avvalo, ular rasman teng shaxslar - huquq subyektlari va davlat subyektlari sifatida ish ko’rishlarida ifodalanadi. Aytilganlarni hisobga olgan holda davlatning umumiy tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin: davlat erkin individlar ommaviy hokimiyatining huquqiy (ya’ni tasman tenglik prinsipiga asoslangan) tashkiloti. Davlatning huquqiy mohiyati va undagi huquqiy asos (erkin kishilarning rasman tengligi prinsipi, ularning huquq subyektiligi va davlat subyektiligi e’tirof etilishi) davlatning barcha tarixiy tiplari va shakllarida, davlat hokimiyatini tashkil etish va uning mavjud bo’lishining barcha jihatlari va yo’nalishlarida u yoki bu

ko’rinishda namoyon bo’ladi. Davlatning (uning tashkiliy shakllari, funksional namoyon bo’lishi va boshqalar) rivojlanganligi darajasi pirovard natijada unda aks ettirilgan va amalga oshirilgan odamlarning rasman tengligi prinsipi rivojlanganligining o’lchovi bilan belgilanadi. Davlat va huquq rivojlanishining ijtimoiy-tarixiy bosqichlari - bu insoniy munosabatlarda rasman tenglik, erkinlik va adolat asoslari amalga oshirilishining taraqqiyotiga yuz tutayotgan bosqichlaridir. 1. HUQUQIY DAVLAT: TARIX VA HOZIRGI ZAMON Erkin kishilar ommaviy hokimiyatini tashkil etishning huquqiy shakli bo’lgan har qanday davlat (u yoki bu xalqning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotining tegishli bosqichida unda huquq va huquqiy madaniyat rivojlanganligiga ko’ra), despotizmga zid ravishda, huquqiy davlatdan iborat bo’ladi va o’zining mana shu huquqiy mazmuni hamda ta’rifi bilan o’tmishdagi va hozirgi huquq falsafasi hamda yurisprudensiya predmetiga kiradi. Hozirgi ma’nodagi huquqiy davlat esa - huquqiy ma’noda rivojlangan davlatning alohida konsepsiyasi va konstruksiyasidir. Uning paydo bo’lishi va qaror topishi ijtimoiy-tarixiy jihatdan burjua liberal-demokratik tuzumning paydo bo’lishi va rivojlanishi, burjua fuqarolik jamiyati va ommaviy hokimiyatni tashkil etishning burjuacha konstitusiyaviy-huquqiy shakllari shakllanishi bilan bog’liqdir. Shunday qilib, hozirgi ma’nodagi huquqiy davlat deganda mohiyat e’tibori bilan konstitusiyaviy rasmanlashtirilgan liberal-demokratik huquqiy davlat nazarda tutiladi. Huquqiy davlat – davlat va huquq nazariyasi va konstitusiyaviy huquq nuqtai nazaridan, davlatning konstitusiyaviy huquqiy mavqyeini belgilaydi, ya’ni davlatning quyidagi prinsiplar asosida faoliyat yurgizishi va amal qilishini shart qilib qo’yadi: xalq suverenitetini ta’minlash; inson huquq va erkinliklarini davlat tomonidan ta’minlash; Konstitusiya talablariga rioya etilishi; boshqa qonun va qonun osti aktlariga nisbatan Konstitusiyaning ustuvorligi kabilar. Hozirgi tushunchadagi bunday huquqiy davlatning farqli belgilariga kamida quyidagilar tegishlidir: inson va fuqaroning huquq hamda erkinliklarining

O'xshashlar

Ekologik-huquqiy mexanizm

JISMONIY TARBIYA. HUQUQIY TARBIYA.

Yerni huquqiy muhofaza qilish

HUQUQIY IFORMATIKA MODELLASHTIRISH MEDODI

Huquqiy informatikaning metodologik asoslari